ئاپپاق خوجىنىڭ ئەپتى -بەشىرسى
مۇختار قادىر ھونزادە

بىز تارىخمىزنى ۋاراقلاپ كۆرگېنىمىزدە ئوغوزخان،باتۇر،كۆلبىلگە،مەخمۇت قەشقىرى،يۈسۈپ خاس ھاجىپ، ئوخشاش مەدەنىيەتچولپانلىرىنىڭ ئاجايىپ تۆھپىلىرىدىن پەخرلەنسەك،مەخدۇم ئەزەم،ئاپئاق خوجا(ئاپئاقخوجىنىڭ تىگى -تەكتى ئۇيغۇر ئەمەس ) لارغا ئوخشاش جاھالەت پىرلىرىنىڭقىلمىش-ئەتمىشلىرىدىن ئىختىيارسىز غەزەپلىنىمىز.شۇ سەۋەپتىن،ئالدىنقىلارنىڭئىجابىي تەرەپلىرىنى ئەسلەش قانچىكى زۈرىر بولسا،كىيىنكىلەرنىڭئۇيغۇر مەدەنىيەت تەرەققىياتىغا كەلتۈرگەن زىيانلىرىنى ئەسلەپ ئۆتۈشمۇئوخشاشلا زۈرىر بولماقتا.چۈنكى،ئاللىقاچان تارىخنىڭ لەنەت تۈۋرىكىگە مىخلىنىپكەتكەن ئۇ كىشىلەر مىللىتىمىز ئۈچۈن مەڭگۈ ئۇنتۇلغۇسىز ئاچچىق ساۋاق ۋە سەلبىيدەرسلىك.
تارىخىي مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا،بۇندىن 370يىل ئىلگىرى قۇمۇلداسوپىزىم تەلىماتىنى تارقىتىۋاتقان بىر ئىشاننىڭ ئائىلىسىدە بىر ئوغۇل دۇنياغاكەلگەن.ئۇ يەتتە ياشقا كىرگەندە دادىسى بىلەن قەشقەرگە كۆچۈپ كېلىپ،18يېشىغىچە سوپىلىقدەرىجىسىگە يەتكەن.دەل مۇشۇ ۋاقىتتا،ئۇنىڭ دادىسى يۈسۈپ خوقا باشقىلار تەرىپىدىن زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەچكە،ئۇنىڭ ئامىتى كېلىپ،"ئىشقىيە"سۈلىكىبويىچە "پىر"لىق ئورنىغا كۆتۈرۈلگەن.مانا بۇ ئۇيغۇر مەدەنىيەتتارىخىدا ئېچىنىشلىق يوقۇتۇشلارنى پەيدا قىلغان ئەشەددىي جاللات،دىنىي مۇناپىقھىدايتۇللا (ئاپئاق) خوجا ئىدى.
شۇ چاغدا،جەنۇبىي شىنجاڭ يەكەن سەئىدىيە خانلىقىنىڭكونتىروللىقىدا بولۇپ،ئىسسمايىلخان ھاكىمىيەت بېشىدا ئىدى.سوپىزىمنىڭ "ئىشاقىيە"سۈلىكىگە ئېتىقاد قىلىدىغان بۇ خان ئاپئاق خوجىلارنىڭ قەشقەردىكى "ئىشقىيە" سۈلىكى پائالىيەتلىرىنى چەكلەپ،مىلادى 1671-يىلى يازدا ئۇلارنىچېگرىدىن قوغلاپ چىقارغان(ئىسمايىلخانئىشاقىيە سۈلىكىگەمايىل بولغاچقا چوڭ تىكىننىڭئاپئاقخوجىنى ئۆلتۆرۇش تەلپىنى رەت قىلغان. ).قوغلانغان ئاپئاق خوجا ۋە ئۇنىڭمۇرىتلىرى قاتتىق ئۆچمەنلىك ئىچىدە كەشمىرگە بېرىپ،ئۇ يەرنىڭ ھۆكۈمرانىغا يېلىنغاندا،شىزاڭدىكىدالاي لاما(ۋ)غا تونۇشتۇرۇلغان.شۇنىڭ بىلەن ئۆزىنى ئىسلام دىنىنىڭ مۇخلىسى،ئاپئاقخوجام،پىشىۋا ھەزرەت،پىر ئىشان،مۇھەممەت پەيغەمبەرنىڭ 27-نەۋرىسىدەپ ئاتىۋالغان ھىدايتۇللا خوجا بۇددا دىنىنىڭ لاما داھىسى ئالدىدا تىزلىنىپ،ئۇنىڭئېتەكلىرىگە سۆيۈپ،زار-زار يىغلاپچاتراقلىرىدىن ئۆمىلەپ ئۆتۆپ،ئىسمايىلخانئۈستىدىن "شىكايەت"قىلغان. دالاي لاما) شۇ چاغدا كۆزىنى شىنجاڭغاتىكىپتۇرغاچقاھەمدە سەئىدىيە خانلىقىدا بۇرۇن قىپقالغان قانلىق ؟ئۆچى بولغاچقا ،ھىدايتۇللارغا "ئاپئاق"(زاڭزۇچە ئوتتۇرا قاتلامدىكى راھىپلارغا بېرىلىدىغانئۇنۋان) نامىنى "ئاتا" قىلغان ھەمدە شىمالىي شىنجاڭنى بېسىپ ياتقان جوڭغار(موڭغۇل)لارنىڭباشلىقى غالدان قۇنتەيجىگە(غالدانسىرىن) لاما دىنى نامىدىن ياردەم بېرىش بۇيرۇقىئەۋەتكەن.ئاپئاق خوجا بۇ "بۇيرۇق"نى ئېلىپ،چىڭخەي ئارقىلىق قۇمۇلغا،كىيىنجوڭغارغا كەلگەن ۋە سىچۇئەن،چىڭخەي،نىڭشىيا خۇيزۇلىرى ئارىسىدا "پەيغەمبەرئەۋلادى چىڭخەيگە كەلگەن..."دېگەندەك رىۋايەتلەرنى قالدۇرغان.غالدان قۇنتەيجىگەرچە موڭغۇل بولسىمۇ،لاما دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان بولغاچقا، دالاي لامانىڭكۆرسەتمىسىنى مۇقەددەس بۇيرۇق قاتارىدا كۆرەتتى.نەتىجىدە،ئاپئاق خوجا جوڭغارلارنىڭقىلىچى بىلەن قەشقەر،يەكەنلەرنى ئىشغال قىلىپ،170يىلدىن ئارتۇق سەلتەنەتسۈرگەن يەكەن سەئىدىيە خانلىقىنى تارىخ بېتىدىن ئۆچۈرۈپ تاشلىغان.
ئاپئاق خوجا جەنۇبىي شىنجاڭدا قورچاق "خانلىق" تىكلىگەندىن كىيىن،بىر تەرەپتىن سوپىزىم مۇرىتلىرىنى يېتىشتۈرۈشنىتېزلەتسە،يەنە بىر تەرەپتىن يوقۇتۇش خارەكتىرلىك قىرغىنچىلىق ئېلىپبارغان.ئۇ يەكەن مۆتىۋەرلىرىدىن 81كىشىنى تىرىك پېتى يۈرىكىنى سۇغۇرۇپئېلىش ئۇسۇلى بىلەن ئۆلتۈرگەن.مەشھۇر بىلىم يۇرۇتلىرىنى چېقىۋەتكەن.ناخشا-ئۇسۇللارنىچەكلەپ،تارىخىي،ئەدەبىي كىتاپلارنى كۆيدۈرگەن.ئۇيغۇر خوتۇن-قىزلىرىنىتۇتۇپ،جوڭغارلارغا سوۋغا قىلغان.ئىسمايىلخاننىڭ كىچىك قىزىنى قايناۋاتقان ياغقا تاشلاپ،ئۆزىنىڭ "ئىشاقىيە"چىلەرنى تۇخۇمىدىن قۇرۇتۇش "ئىرادىسى"نىبىلدۈرگەن.مەشھۇر شائىر بابا رەھىم مەشرەپنى ئاتالمىش "دەھرى"لىكتە ئەيىپلەپ،بەلغتەدارغا ئاستۇرغان.بۇنىڭ ئەكسىچە،ئاشىقلىق،مازارچىلىق،مۆمىنچىلىك ئىدىيىسىنىكەڭ تارقىتىپ،رېئاللىقتىن چەتنىگەن سوپىزىمنى ئەۋج ئالدۇرغان،ھەتتا ئۆزىنىمۇسۇلمانلارنىڭ "داھىسى" دەۋالغان.
ئادەمنى ئەقلىدىن ئازدۇرىدىغان ئىدىيىۋى ئەپسۇنى ۋەقانلىق قىلىچى ئارقىلىق خەلقىمىزگە مۆلچەرلىگۈسىز زىيانلارنى سالغان جاھالەت پىرىئاپئاق خوجا 68ياشقا كىرگەن چېغىدا (1694-يىلى) يەكەن شەھرىدە "ئىشاقىيەسۈلۈكى" تەرەپدارلىرى تەرىپىدىن زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەن.ئۇنىڭ ناپاك جەسىدى ئۇئۆلۈشتىن يەتتە ئاي ئىلگىرى ياسىتىپ قويۇلغان قەشقەردىكى "مازارىشاھان"(بۈگۈنكى ھەزرەت) گە دەپىن قىلىنىپ،چوڭ ئوغلى يەھياخوجا تەرىپىدىن گۈمبەز ئىچىگە ئالدۇرۇلغان.شۇندىن ئېتىۋارەن،ئاپئاق خوجىنىڭخوتتۇن-بالىلىرى ئارىسىدا تەخت تالىشىش يۈز بېرىپ،ئاخىرى مۆھتىرەم خېنىم (پاشا خېنىم) ئۇتۇپ چىققان ۋە ئۈچ يىل ئىچىدە 20 مىڭدىن كۆپكىشىنى ئۆلتۈرۈپ،"جاللات خېنىم"دەپ ئاتالغاچقا،1699-يىلى دولانلىقسوپىلار تەرىپىدىن پىچاقلاپ ئۆلتۈرۈلگەن.
ئاپئاق خوجا ھاكىمىيىتى(1678-1699)سوپىزىمنى قانۇن ۋەئەخلاق مىزانى قىلغاچقا،پۈتكۈل جەنۇبىي شىنجاڭنىخۇراپاتلىق،زۇلۇم،نامراتلىق،نادانلىق،جەڭگى-جىدەل،ئاچارچىلىق قاپلاپ كەتكەن.بۇھال ئۇيغۇر جەمئىيىتىنىڭ تەرەققىياتىنى بىر نەچچە ئەسىر كەينىگە چېكىندۈرىۋېتىشكەسەۋەپ بولغان.
تارىخنى ئۇنتۇش ئاسىيلىقتىن دېرەك بېرىدۇ.خەلقىمىز ئاپئاقخوجا ۋەكىللىكىدىكى سوپى-ئىشانلارنىڭ ئەپتى-بەشىرىسىنى پەقەت يېقىنقى يىللاردىلاتونۇپ يەتتى ۋە يەتمەكتە.بۇ ئەقىل-ئىدرىكىمىزنىڭ تەرەققىي قىلىپ،ساپايىمىزنىڭئۆسۈۋاتقانلىقىنىڭ مەھسۇلى.شۇنداقتىمۇ،ئەشۇ ئېچىنىشلىق تارىخنىڭ ئاچچىقساۋاقلىرى ئۈستىدە دائىم پىكىر يۈرگۈزىپ تۇرىشىمىز كېرەك.
ئىزاھ:پايدىلانغان ماتىرياللار تىزىملىكى قىسقارتىلدى

بۇ ماقالە ئەسلىدە "جەنۇبىي شىنجاڭ نېفىتگېزىتى"نىڭ 1995-يىلى 7-ئىيۇلدىكى سانىغا بېسىلغان
مەنبە:ئەلكۈيى تورى

مەن سىياسەتنى مۇلاھىزە مۇلاھىزە قىلمايمەن

«جاللات خىنىم»دىگەن كىتاپتا ئوقىغاندەك قىلىمەن،

ياخشى تىماكەن مەن تارىخى رومانلارنى ئانچە بىلىپ كەتمەيمەن

مەنمۇ شۇ

مەن   ئاڭلىغان  مەن تىخى ياخشى ئادە ممىكى دابتىمەن تىخى

ئاپئاق خوپجىنى مەنمۇ تېخىچە ئۇيغۇر دەپ يۈرۈپتىمەن  ھەي ئست

ئاپپاق غوجا دەپ كوپ ئاڭلغان. لكن قانداق ئادەم ئكەنلكنى بلمەيتم. لكن ئۇيغۇر ئەمەسلكنى زادى بلمەيدكەنمەن. ياخشى تېمكەن.