1.سۇتۇق بۇغراخان
ھەزىرتى سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان.(901-956)ئۇلۇغ مەتەپپەككۇر،دىنىي ئالىم،سىياسيۇن،تالانىتلىق ھەربى ئالىم ۋە ھەربى سەركەردە،سۇتۇق بۇغراخان ئۇيغۇرلارنىڭ ئىچىدىن چىققان بۈيۈك خاقان بۇلۇپ،ئۇنىڭ ئەينى دەۋىرلەردىكى ئادالەتپەرۋەرلىكى جاساراتى ۋە تۇغرا ئېتىقادى پۇتۇن ئۇيغۇرلارنىڭ گۇللىنىشىگە تۇرىتكىلىك رۇل ئۇينىغان.سۇتۇق بۇغراخان قاراخانىلار ئۇيغۇر خاندانلىقىنىڭ خاقانى بۇلغاندىن باشلاپ تارىختا مەدىنيەت گۇللەنگەن ۋە ئىسلاملىشىش دەۋرى باشلانغان بۇ دەۋىردە قاراخانىلار قۇددىرەتلىك،مەدىنيەتلىك باي بىر دۆلەت سۇپىتىدە جاھانغا تۇنۇلغان،ئۇنى بىرىنجى رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ سۇتۇق بۇغراخاننىڭ پۈتكۇل ئۇيغۇرلارنىڭ دىنىي ئىتقادى،مەدىنىيتىگە كۆرسەتكەن ئىجابىي تەسىرى مىڭ يىلدىن بىرى داۋاملىشىپ كەلمەكتە،ۋە بۇنىڭدىنكىيىنمۇ داۋاملىشىدۇ ئەلۋەتتە !
2.ئاپپاق خۇجا
ئاپپاق خۇجا.(1626-1693).ئۇنىڭ ئەسلى ئىسمى.ھىدايتۇللا خۇجا بۇلۇپ،قۇمۇلغا نەمەنگامدىن كېلىپ يەرلىكلەشكەن ۋە ئۇيغۇرلاشقان،تاجىك دىنىي رۇھانىي ئائىلىسىدە تۇغۇلغان.جاھالەتنىڭ پىر ئۇستازى،ئۇنى ئىككىنجى رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ.ئۇنىڭ ئۇيغۇر جەمىيتىنىڭ دىنىي ئىتقادىغا،پەن-مەدىنىيتىگە،سىياسى،ئىقتىسادىي،ئىجىتمائى تۇرمۇش ئەھۋالىغا كۇرسەتكەن سەلبىي تەسىرى بەش يۇز يىلغا يىقىن داۋاملىشىپ كەلمەكتە،ئەگەر ئۇ بۇلمىغان بۇلسا سەئىدىيە ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ تارىخى باشقىچە بۇلغان بۇلاتتى.ئۇ بۇلمىغان بۇلسا ئۇيغۇرلارنىڭ پەن-تىخنىكا ۋە مەدىنيەت جەھەتتىكى تەرەققىياتى چۇقۇم دۇنيانىڭ ئالدىنقى قاتارىدا تۇرغان بۇلاتتى.ئۇ بۇلمىغان بۇلسا ئۇيغۇرلار بۈگۈن جۇڭگۇدىكى ئاز سانلىق مىللەت بۇلۇپ قالمىغان بۇلاتتى،ئۇ بۇلمىغان بۇلسا ئۇيغۇرلارنىڭ بۇگۇنكى سىياسى،ئىجىتمائى تۇرمۇش ئەھۋالىمۇ باشقىچە بۇلغان بۇلاتتى.ئۇ بۇلمىغان بۇلسا ..........................................
3.ئاماننىساخان.
ئاماننىساخان،(1534-1567) ئاتاقلىق مۇقامشۇناس،سەئىدىيە ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خانى ئابدۇرەشىتخاننىڭ خانىشى.ئۇ ئۇردىدا ئۇن ئىككى مۇقامنى رەتلەش،قېلىپلاشتۇرۇش ئىشلىرىغا باش بۇلغان.ئۇيغۇر ئۇن ئىككى مۇقامىنىڭ راۋاجلىنىشى،تەرەققى قىلىشى ۋە بۇگۇنگە قەدەر ساقلىنىپ قېلىشىنى ئاماننىساخاننىڭ تۇھپىسىدىن ئايرىپ قاراشقا بۇلمايدۇ.ئۇنى ئۈچىنچى رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ،ئۇ قېلىپلاشتۇرغان ۋە رەتلىگەن ئۇن ئىككى مۇقام ئۇيغۇرلارنىڭ مەنىۋىي ( كۇڭۇل ئىچىش ) پائالىيەتلىرىدە 500 يىلدىن بىرى ئۆزىنىڭ رۇلىنى داۋاملاشتۇرۇپ كەلمەكتە ھەم بۇندىنكىيىنمۇ داۋاملىشىدۇ ئەلۋەتتە.
4.بىلگە كۆل قادىرخان.
بىلگە كۆل قادىرخان تارىختا 300 يىلغا يىقىن داۋاملىشىپ ئۇتتۇرا ئاسىيا مەدىنيەت ئۇيغۇنۇش دەۋرىنى باشتىن كەچۇرگەن فارابى،مەھمۇت قەشقارى،يۇسۇپ خاس ھاجىپتەك ئۇلۇغ ئالىملارنى يىتۇشتۇرگەن قۇدىرەتلىك باي دۆلەت سۇپىتىدە جاھانغا تۇنۇلغان قاراخانىيلار ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرلۇشىغا ئاساس سالغۇچىسى.ئۇ مىللادى 880-يىلى بالاساغۇن شەھرىدىكى قارلۇق خانلىقىنىڭ ئەملىي ھۇقۇقىنى ئىگەللىگەندىنكىن،چۇڭ ئۇغلى ( سۇتۇق بۇغراخاننىڭ دادىسى ) بازىر تېكىنگە ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇمۇمى شەرەپ نامى بۇلغان << ئارىسلانخان >> دېگەن نامىنى بىرىپ بالاساغۇن شەھرىنى باشقۇرۇش ھۇقۇقىنى تاپشۇرغان ۋە ئۇزاق ئۇتمەي ۋاپات بۇلغان.ئۇنى 4 - رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ : ئۇنىڭ ئەينى ۋاقىتتىكى ئۇيغۇر جەمىيتىنىڭ سىياسى تۇرمۇشىغا كۇرسەتكەن ئىجابىي تەسىرى،ئەڭ كەم بۇلغاندىمۇ 300 يىلغا يېتىدۇ.
5.سەئىدخان.
سۇلتان سەئىدىخان ( 1490-1533 ) شەرقى چاغاتاي خانلىقىنىڭ خانى ئەھمەتخاننىڭ 3-ئۇغلى بۇلۇپ تۇرپاندا تۇغۇلغان.1514-يىلى،يېڭسار،قەشقەر ۋە يەكەننى ئېلىپ ئابابەكرىنى يۇقۇتۇپ،9-ئاينىڭ 3-كۇنى،دۇغلات ئەمىرلىرىنىڭ ھىمايىسى بىلەن تارىختا 168 يىل داۋاملاشقان يەكەن سەئىدىيە ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ خانلىق تەختىگە ئۇلتۇرغان ۋە ئۆزلۇكسىز جەڭ قېلىپ زېمىننى كېڭەيتىكەن.ئۇنى 5- ئۇرۇنغا تىزىشىمدىكى سەۋەپ : ئۇنىڭ ئۇيغۇر سەئىدىيە خانلىقىنى قۇرۇپ ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسى،ئىجىتمائى تۇرمۇشىغا ۋە مەدىنىيتىگە 160 يىلغا يىقىن ئېجابىي تەسىر كۆرسەتكەن.ئۇيغۇرلارنىڭ 2مىڭ يىل جەرياندىكى كەنجى گۇللىنىش دەۋرىنى بارلىققا كېلىشىگە ئاساس ھازېرلىغان.


       قالغانلىرى ئىنكاس شەكىلىدە داۋاملىق يۇللىنىدۇ.

تىمىڭزغا رەھمەت !

قالغان بەشى جاڭگالدىن چىقىپ بولغۇچە ئېزىقىپ قالغان ئوخشىمامدۇ ؟!
داۋامىنى كۈتەيلى !

سۇلتان سۇتۇق بۇغراخانغا ئاللا رەھمەت قىلسۇن

داۋامى :

ئەخمەتجان قاسىمى
ئابدۇخالىق ئۇيغۇر(ئابدۇرەھمان)
لۇتپۇللا مۇتەللىپ
ئابدۇرەھىم ئۆتكۈر
زوردۇن سابىرى
يەنە بىزنىڭ مۇنبەردىكى ئابدۇل بوۋايمۇ باغۇ دەيمە

6.ئابدۇللا رۇزىباقىيېف
ئابدۇللا رۇزىباقىيېف ( 1490-1533 ) 20 ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ياشىغان ئۇيغۇر سىياسىئۇن ۋە جامائەت ئەربابى،سېۋىت ئۇيغۇرلىرىنىڭ داھىيىسى،ئۇ 1921-يىلى 6-ئاينىڭ 21- كۇنى تاشكەنىتتە ئۇيغۇر نامىنى ئەسلىگە كەلتۈرۇپ بۇ نامنى تارانچى،قەشقەرلىك،خۇتەنلىك،ئالتە شەھەرلىك،دېگەندەك نامىلارنىڭ ئۇرنىغا دەسسىتىشنى تەشەببۇس قىلغان.ئۇنى 6- رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ : ئۇنىڭ كۇچەپ تەشەببۇس قىلىشى بىلەن 500 يىلغا يىقىن ئۇنتۇلغان ئۇيغۇر نامىنىڭ ئاۋال يەتتە سۇ رايۇندا، كېيىن سېۋىتتا ئۇقۇغان زىيالىلار ئارقىلىق رايۇنىمىزدا تارقىلىشى ۋە ئۇمۇملىشىغا كۆرسەتكەن تەسىرى  ھازىرغىچە داۋاملاشماقتا ھەم بۇندىن كېيىنمۇ داۋاملىشىدۇ ئەلۋەتتە.
7.بۇقا تېكىن.
بۇقا تېكىن بەزى ماتىرياللاردا بۆگۈ تېكىن دەپمۇ ئېلىنغان.بەش يۇز يىلدىن ئارتۇق ھۆكۈم سۈرگەن ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىسى.ئۇ 840- يىلى ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن،غەرىپكە كۇچكەن ئۇيغۇر ۋە باسمىل قەبىللىرىگە يىتەكچىلىك قىلىپ،مىللادى 866-يىلى تۈبۈتلەرنىڭ ئىلكىدىكى بەشبالىق،رومچە،قۇچۇ شەھەرلىرىنى تارتېۋىلىپ بۇ جايدا يېڭى بىر ئۇيغۇر خانلىقى،ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇردى.ئۇنى 7- ئۇرۇنغا تىزىشىمدىكى سەۋەپ : ئۇيغۇر نامىنى شۇنچە ئۇزۇن ساقلاپ كەلگەن ھەم تارىختا ئۇزۇن ھۆكۈم سۇرگەن.قەدىمقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ شەككىلىنىشگە ئاساس سالغان بىر ئۇيغۇر دۆلىتىنى قۇرغانلىقى ئۈچۈندۇر.
8.كۆل بىلگەخان.
كۆل بىلگەخان ئىچكى تۇققۇز ئۇرۇقىنى ئاساس قىلىپ قۇرۇلغان،تارىختا 100 يىلچە ھۆكۈم سۈرگەن.ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ بەرپاچىسىدۇر.ئۇنى 8-رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ : ئۇنىڭ 7-8 ئەسىرلەردە ياشىغان قەدىمقى ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسى بىرلىكى ۋە شۇنچە كەڭرى زىمىنلارغا كۆرسەتكەن تەسىرنىڭ 100 يىلغىچە داۋاملاشقانلىقى ئۈچۈندۇر.
9.ئەخمەتجان قاسىمى.
ئەخمەتجان قاسىمى ( 1914-1949 ) ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلاۋىنىڭ رەھبىرى،ئۇنى 9- رەتكە تىزىشىمدىكى سەۋەپ : ئۇنىڭ خەلق ئۈچۈن قان كېچىپ ئۆزلىرىنىڭ ئەر-ئۇغۇللىرىنى تۇركۇم-تۇركۇم قۇربان بىرىپ،ئىنتايىىن باتۇرلۇق بىلەن جەڭ قىلۋاتقان،غەلبە مېۋىسىگە قۇلى يېتەيلا دەپ قالغان،دۇشمەن جەڭدە تامامەن مەغلۇپ بۇلغاندىلا پەقەت شۇ چاغدىلا قۇلغا كەلتۇرۇش مۇمكىن ئىكەنلىكى تەكرار ئىسپاتلانغان نەرسىلەرنى بىردىنلا سۇھبەت ئۈستىلىدىن ئىزدىمەكچى بۇلۇپ،ئۇزاققا سۇزۇلغان مارافۇنچە سۇھبەتكە ئولتۇرۇپ،بۇ ئىنقىلاپنى قىستۇرما كۆيگە ئايلاندۇرۇپ قۇيغانلىقى ئەينى ۋاقىتتىكى ۋە بۈگۈنكى ئاۋام خەلىقنىڭ تىلىكىنى ئۇرۇنلىيالمىغانلقى ئۈچۈندۇر.
10.خۇجىنىياز ھاجى.
خۇجىنىياز ھاجى ( 1889-1938 ) 20- ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يىرىمىدىكى بىر قېتىملىق كۆلىمى چۇڭ ۋاقتى ئۇزۇن ۋە غەلبىسى نىسپەتەن زۇر بۇلغان قۇمۇلدىن باشلانغان خەلق قۇزغىلىڭىنىڭ داھىسى،ئۇنى بۇ تىزىملىككە كېرگۇزۇشۇمدىكى سەۋەپ : خۇجىنىياز ھاجى رەھبەرلىك قىلغان دېھقانلا قۇزغىلىڭنىڭ نىسپىي غەلبىسى ۋە ھاجىمنىڭ مۇئاۋىن رەئىس بۇلغان چاغدىكى كۈچىشى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ مىللى مائارىپى،مەدىنيەت ۋە باشقا ئاقارتىش پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىش ھوقۇقىغا ئېرىشكەن ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلاۋى دەۋىردىكى ۋە ئۇنىڭدىن كېينكى دەۋىرلەردىكى نۇرغۇن سېۋىت ئىتپاقىدا ۋە رايۇنىمىزدا ئۇقۇغان زىيالىيلىرىمىز ئەمىليەتتە خۇجىنىياز ھاجىنىڭ تەشەببۇسى ۋە ئارزۇسىنىڭ مەھسۇلى،مەن خۇجىنىياز ھاجى رەھبەرلىك قىلغان 30- يىللاردىكى دېھقانلار قۇزغىلىڭىنىڭ ئۇيغۇرلارنىڭ جۇملىدىن تەڭرى-تىغىنىڭ جەنۇبى ۋە شەرقى رايۇنلاردىكى ئۇيغۇرلارنىڭ مىللى مائارىپ،مەدىنيەت ۋە ئاقارتىش ئىشلىرىغا كۆرسەتكەن ئىجابىي تەسىرى 40-يىللاردىكى ئەخمەتجان قاسىمى رەھبەرلىك قىلغان ئۈچ ۋىلايەت ئىنقىلاۋىنىڭ ئىجابىي تەسىرىدىن زۇر دەپ قارايمەن.

مەنبە : ئۇنۋېرسىتىتتا ئۇقۇغاندا ساقلىۋالغانلىرىم.
ئىنكاس يازغاندا قالايمىقان ئۇيدا بۇلماي،ئىنكاس يىزىڭ.شۇنداققۇ ئېغىز يۇگۈرشى باشقا دەپ.