شېئىرنىڭ تۈرى ۋە شەكلى

شېئىر مەزمۇنجەھەتتىن لىرىك شېئىر ۋە ئىپىك شېئىر دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ.  

لىرىك شېئىر

ئۇنىڭدا مۇكەممەل ۋەقەلىك ھەم شەخسى ئوبراز بولمايدۇ.ئېسىل لېرىكىلىق شېئىرشۇ زامان روھىنىڭ ئىنكاسى  

ئىپىك شېئىر

ئىپىك (قىسسىي)شېئىردا ئومۇمەن لېرىكا ئاساس قىلىنمايدۇ بەلكى ۋەقە ئاساسقىلىنىدۇ.شەخىسلەرنى سكرەتلەش ۋە شەيئىلەرنى تەسۋىرلەش ھىكايە>رومانلاردىكىدەك >نەسىرى ئەسەردىكىدەك) ئىنچىكە تەپسىلىي بولمايدۇ.    

شەكىل جەھەتتىن:

قوشاق–بېيتلار:

   بۇ تۈر خەلق ئېغىز ئەدەبياتىنىڭئەڭ قەدىمكى ۋە كەڭ تارقالغان تۈرى،بەدئىي ئەدەبىيات نىڭ ئانىسى.    

غەزەل:

               ھازىرقى ئىستىمال مەنىسىبويىچە aa، ab،acيەنى  

............................ئا  

.............................ئا  

. 

............................ب    

............................ئا،    

.............................س  

............................ئا    

شەكلىدەقاپىيەلىنىدىغان ۋە 3 بېيتتىن 14 بېيتكىچە بولغان لېرىكىلىق شېئىر غەزەل دېيىلىدۇ.غەزەلئادەتتە ئارۇز ۋەزىندە يېزىلىدۇ.غەزەلنىڭ ئاخىرىغا">شائىر ئۆز نامىنى ياكى تەخەللۇسىنى كىرگۈزىدۇ.  

مىسال:  

غەزەل  

(نىمجان)  

سەنيىراقتىن  قول ئىشارەت  بىرلە  توختاتتىڭ  مېنى ،  

دەپتىمەن،بەلكىم  تونۇش بىر كىمگەئوخشاتتىڭ مېنى .  

ئەركىلەپكەلگەنچە ئالدىمغا  دېدىڭ  ئوينايلىمۇ ;  

داڭقېتىپ قالدىم ، تەئەججۇپ كۆلىگە ئاتتىڭ  مېنى .  

يۈز-كۆزۈڭدەرەڭ - بۇياق ،ئۈستۈڭدە بار - يوقتەك كىيىم ،  

جىنمۇيا شەيتانمۇ سەن ، نەدىن كېلىپ تاپتىڭ مېنى ؟  

تەلمۈرۈپ  تۇرغان ئوماق ،بىچارە  ئەپتىڭگە   قاراپ ،  

;ياق!;دېدىم ، ئەمما شۇئان باغرىڭغا چىڭ تارتتىڭمېنى .  

مەنخۇدۇمنى تاپقىچە  تەگدى لىۋىمگە  سوغ  لىۋىڭ ،  

بىرسۆيۈشتە ;مەست قىلىپ بىر ھەپتە ئۇخلاتتىڭ مېنى .  

ئويغۇنۇپكۆردۈم يەنە  يۈرگەنلىرىڭنى  ئوۋ  قىلىپ ،  

ھەيئىسىت ، ھالىڭغا  دەپ ھەسرەتتە يىغلاتتىڭمېنى .  

ئەينادان قىز ! سەن ئۈچۈن چەكمەكتە نىمجان ئىزتىراپ ،  

نەئۈچۈن  بۇھالدا سەن ؟ ئەجەپمۇئويلاتتىڭ مېنى ... !  

مەسنەۋى:  

   ھەر ئىككى مىسرا بىرخىلقاپىيىدە كېلىدىغان شېئىرى شەكىل.ئۇزۇنراق شېئىر يازغاندا قاپىيەنى ئەركىن تاللاشئۈچۈن بۇ شەكىلنى قوللانسا بولىدۇ.يۈسۈف خاس ھاجىپ قۇتادغۇبىلىكنى مۇشۇ شەكىلدەيازغان.مەسىلەن: aa ، bb، cc  

...............................ئا  

...............................ئا    

...............................ب    

...............................ب    

...............................س    

...............................س    

مىسال:  

سىلەردەبار ئەجەپ بىر خىل ئەيىبلەر ،    

نەشە، ھاراق ، ئەپىيۇندەك كەيىپلەر ،  

ئـوينايسىلەرقـەغـەز قـىمار دىگەننى ،      

ئىتيىمەيدۇ سىلەر نان دەپ يىگەننى ،  

تەنـقـىدقـىلدۇق ئەخـلاقىڭىز تۇزۇلەر ،  

تـۈزەلمىسەسىزدىن ئـۈمىد ئـۈزۇلەر ،  

(مەمتىلىئەپەندى‹تەۋفىق› شېئىرى تەنقىد    

روبائىي:   

             ھەربىر كوبلىت بىر پۈتۈن مۇستەققىل پىكىرگە ئىگە بولىدۇ.ئارۇز ۋەزىننىڭ قىسقاراق بەھرىدەيېزىلىدۇ.1-،2- ۋە 4-مىسرالىرى قاپىيداش كېلىدۇ(abaa).  

ئالاھىدەئەسكەرتىش كېرەككى،روبائىي شەكلىدە قاپىيداش يېزىلغان تۆتلۈك ھەممىسى روبائىي بولىۋەرمەيدۇ.    

مىسال:    

ئۆستۈردىقوينىدا مېنى شۇ تۇپراق،  

ئۆلسەممۇ،ماڭا ئۇ بولغۇسى يۈمشاق،  

شۇۋەتەن ئىشقىدىن ئۇلۇغ نېمە بار؟    

سىغمايدۇكۆڭۈلگە بۆلەك ئىشتىياق.   

(ئابدۇرېھىمئۆتكۈر روبائىلىرىدىن    

تۇيۇق:  

   تويۇۋالماق دېگەن مەنىدەبولۇپ،قاپىيەلەنگۈچى سۆزلەر شەكىل ۋە تەلەپپۇزدا ئوخشاش بولىدۇ (لېكىن مەنا جەھەتتىنئوخشىمايدۇ). بۇمۇ تۆتلۈك شېئىر شەكلى.  

مىسال:    

چېلىشپۈكلە دۈشمەننى ئۆرتە ئوتقا ياق  

يېپىشغالىبىيەتكە،سائادەتكە كۆرەك ياق!   

كەسكىنمىنۇت يېتىپ جانغا كەلسە ئىمتىھان،    

دېمەھەرگىز قۇربان بېرەيمۇ - ياق؟!   

(لۇتپۇللامۇتەللىپ  

مۇرەببە:   

بۇمۇتۆتلۈك شېئىر شەكلى. قاپىيە فورمۇلىسى: baaa ياكى baba يەنى شېئىردا باشتىن ئاياق ھەممە كوبلتىدا 1-،2-ۋە3- مىسرالىرى قاپىيداش ياكى 1-،3-مىسرالىرى ھەم 2-،4-مىسرالىرى قاپىيداش كېلىدۇ.بىرشېئىردا baaa ياكى baba شەكلىنى ئارلاش قوللۇنۇشقا بولمايدۇ.  لىكىنقاپىيە تۇزۇلىشى بىر قەدەر ئەركىن ۋە رەڭمۇرەڭ بولىدۇ .  

-مىسال:    

تەغدىرماڭا بەرمىدى سېنى  

كۈلكەكېتىپ ھەسرەت قالغاندا،  

سۆيگۈمېنى ئەسكە ئالغاندا. 

ئۈمىدلىرىمئوت بوپ يانغاندا،  

تەغدىرماڭا بەرمىدى سېنى.  

يىغلىتىدۇتوزىغان گۈللەر،  

بەكمۇئۇزۇن سەن يوق بۇ كۈنلەر. 

تىلىگەنتىمكېچىلەر، تۈنلەر،  

تەغدىرماڭا بەرمىدى سېنى.  

زارىممېنىڭ پەلەككە يەتكەن،  

مەقسەتلىرىمسەن تامان كەتكەن.  

ھېجراندېگەن ئالەمچە دەردكەن،  

تەغدىرماڭا بەرمىدى سېنى.  

باھارلاردايۈكۈندۈم سوراپ،  

قەددىمئېگىپ پۈكۈلدۈم سوراپ. 

يامغۇربولۇپ تۆكۈلدۈم سوراپ،  

تەغدىرماڭا بەرمىدى سېنى.  

مۇخەممەس:  

             بەشلىكدىگەن سۆزبولۇپ، بۇ شېئىر شەكلىدە بىرىنچى كوبلىتنىڭ بەش مىسراسىنىڭ ھەممىسىقاپىيداش،ئىككىنچى كوبلىتتىن باشلاپ ئالدىنقى تۆت مىسراسى قاپىيداش بەشىنچىمىسراسى بىرىنچى كوبلىتنىڭ قاپىيەسىگە قاپىيداش بولىدۇ.:    

مىسال:    

ئۆمۈرمەنزىلىدە ئىزلەپ غۇبارسىز چىن ھەقىقەتنى ،  

قەلەندەردەككىزىپ يۈردۈم چىكىپ مىڭبىر مۇشەققەتنى .  

ۋەلىكىن يوق ئىكەن تۈز يول تېپىشتا ئۈشبۇ مەقسەتنى ،    

تېڭىرقاپئۆتتى كۆپ ئۆمرۈم چۈشەنمەي سىرۇ ھېكمەتنى ،  

ئىشىتدىلبەر ، بايان ئەيلەپ ساڭا بۇ ھەقتە سۆھبەتنى.    

تۇغۇلغانئىككى مۆئىمىندىن ، ئۆتۈپ ئەللىكتە سەككىز يىل ،  

يەكۈنلەشسائىتى يەتتى ئۆمۈرنى ئەمدى ئەستايىدىل .  

نەزەرسالساق بېسىپ ئۆتكەن يولۇمغا بولمايىن غاپىل ، *    

ئاقۇركۆز ياشلىرىم گويا بولۇپ ئېرتىش ۋە ياكى نىل ، .  

جاھانداچەكمىگەي ھېچكىم مىنىڭدەك كۆپ نادامەتنى .    

ياھەققە ئەتمىدىم قۇللۇق ، يا ئەلگە قىلمىدىم خىزمەت ،  

بېغىمغاكۈز يىتىپ كەلدى ، قولۇمدىن كەتتى كۆپ پۇرسەت ،    

ھەمىشەئۆرتىبان دىلنى يېلىنجاپ بىر ئەلەم - ھەسرەت ،    

ئازاپلاپكېچەيۇ - كۈندۈز قىلۇر جانىمنى بىتاقەت ،  

راۋادۇرقانچىلىك قىلسام ئۆزۈمگە دوق مالامەتنى.  

...ئابدۇرېھىمئۆتكۈر شېئىرى ـــ «ئۆمۈر ھەققىدە مۇخەممەس»دىن    

تەخمىس:

              مۇخەممەسنىڭ يەنە بىر شەكلىبولۇپ،بۇنىڭدا ئۆزى ھۆرمەت قىلىدىغان ياكى پىكىرداش باشقا شائىرنىڭ غەزىلىدىنئىككى مىسرانى ئېلىپ ،بۇنىڭغا مەزمۇن ۋە شەكلى ئوخشاش بولغان ئۈچ مىسرانى قوشۇپيازىدۇ. قاپىيە جەھەتتە مۇخەممەس شەكلى بىلەن ئوخشاش بولىدۇ.  

مۇسەددەس:  

             ئالتىلىكدىگەن سۆز.شېئىرنىڭ ھەر بىر كوبلىتى 6 مىسراسىن تۈزىلىدۇ.بىرىنچى كوبلىتتىكى 6مىسرانىڭ ھەممىسى قاپىيداش بولىدۇ.ئىككىنچى كوبلىتتىكى ئالدىنقى 5 مىسرا بىرقاپىيداش، 6-مىسراسى بىرىنچى كوبلىتتىكى قاپىيە بىلەن قاپىيداش كېلىدۇ. 8nV+e ~ -w    

مۇسەممەن:

             سەككىزلىكدىگەن سۆز بولۇپ،ھەر كوبلىتتىكى 1-،3-،5-مىسرالىرى بىر قاپىيداش،2-،4-،6-مىسرالىرىبىر قاپىيداش كېلىپ،ئاخىرقى ئىككى مىسراسى(7-،8-مىسرالىرى) يەنە باشقىچە قاپىيداشكېلىدۇ.بۇ شەكىلنى بارماق ۋەزىندە يازسىمۇ،ئارۇز ۋەزىندە يازسىمۇ بولىدۇ.  

مۇسەللەس:  

              ئۇچ قات ئۇچ قىرلىق دىگەنمەنىدە بولۇپ،ھەر كوبلىتى 3 مىسرادىن تەركىب تاپىدۇ.بىرىنچى كوبلىتىنىڭ ھەممەمىسراسى قاپىيداش بولىدۇ،ئىككىنچى كوبلتتىن باشلاپ ئالدىنقى ئىككى مىسرا بىرخىلقاپىيەدە 3-مىسراسى بىرىنچى كوبلىت بىلەن قاپىيەداش بولىدۇ.  

   يەنە بىرخىل شەكلىبولسا 1- ۋە 3-مىسراسى قاپىيداش،2-مىسراسى بىلەن كىيىنكى كوبلىتنىڭ 1-،3- مىسراسىقاپىيداش كېلىدۇ.بۇ شەكىل ئانچە كۆپ ئىشلىتىلمەيدۇ.  

تەرجىئبەنت:  

             بۇئالتىلىك ياكى سەككىزلىك بولۇپ،بىرىنچى كوبلىتتىكى ھەممە مىسرالار قاپىيداش كېلىدۇ.لېكىنئەڭ ئاخىرقى ئىككى مىسرا كىيىنكى كوبلىتتىن باشلاپ تەكرالىنىدۇ.ئالدىنقى 4 مىسراياكى 6 مىسرا بىر قاپىيداش كېلىدۇ.8 مىسرالىق شېئىردا تۇنجى كوبلىتتا ئالدىنقى 6مىسرا قاپىيداش كېلىپ تەرجىئ قىلىنغان ئىككى مىسرا ئايرىم قاپىيلەنسىمۇ بولىدۇ.    

مۇستەھزاد

              ھەر مىسرا ئاخىرىغائايرىم قوشۇلغان سۆز ياكى ئىبارە بولۇپ،پۈتۈن مىسرانى كۈچەيتىش ياكى تولۇقلاشرولىنى ئوينايدۇ.ھەر ئىككى مىسرا قاپىيداش كېلىدۇ،ئۇلارغا ئۇلانغان «مۇستەھزاد»قىسمىمۇئۆز ئالدىغا ئايرىم قاپىيداش كېلىدۇ.بۇنداق شېئىرلار كۆپىنچە ئارۇز ۋەزىن شەكلىدەيېزىلىدۇ.    

مىسال:    

قورالقىلىپ چوكىنى، بومبا قىلىپ شىشىنى،    

رومكاﺑﯩﻠﻪﻥ ئاتىمىز.  

ئاكۇپقىلىپ ئېرىقنى، تاڭدۇرالماي يېرىقنى،    

يولبويىدا ياتىمىز.  

(تۇرسۇنبەگئىبراھىم تايماس شېئىرى ـــ «مەيخورلار مارشى»دىن    

چاچما  شېئىر:

              ـــ ئەركىن شېئىر دەپمۇئاتىلىدۇ،لېكىن ئۇنىڭدىمۇ مەلۇم ۋەزىن،قاپىيە،تۇراق بولىدۇ.    

مىسال:  

سۆيۇلۇشنىكۇتكەن قىز  

(ئۆتكەل )  

1 

چايقىلىدۇدولقۇنسىز تىنىچ ،    

قەترىلەردىنيىغىلغان دېڭىز .    

سۆيۈلۈشنىكۈتىدۇ    

كۈتىدۇتەنھا    

چېچەكئېچىپ ئارمانلىرىدا...    

ساھىلىدا    

قىرغاقلىرىدا    

جىمجىتقىنەمۇڭلىنىپ بىر قىز    

2   

شامال    

بىردە كەپسىز بىردە سۆيۈملۇك ،    

يەلپۈپئۆتەر چاچلىرىنى    

پىچىرلاپئاستا ...    

3   

دولقۇنئويناقشىپ    

ئۇرىلار  

قىرغاققاتىنماي    

يىڭىقۇياش چىققانغا قەدەر    

4 

كۈتەر    

ئۆزىدىنسۆيۈنمىسىمۇ !؟    

جىلۋىلەنگەنرەڭدار ئۇپۇقنى    

باغاشئېتىپ    

مەنزىلىنى    

ئارمانلىرىنى ...  

مەرسىيە:  

    يىغاقايغۇ دىگەن مەنىلەردە بولۇپ بۇ شېئىر كۆپىنچە باماق ۋەزىنىدىن،شۇنىڭدەك ئارۇز ۋەزنىنىڭھەرقانداق بەھرىدىن،مەسنەۋى ياكى مۇرەببە شەكىللىرىدىن پايدىلىنىپ يېزىلسىمۇ بولىدۇ.مۇخەممەسشەكلىدە بولسىمۇ بولىدۇ.   

قەسىدە:

             ماختاش،مەدھىيلەش ياكىقايغۇرۇش،نەسىھەتكويلۇق مەزمۇنىدا يېزىلغان بىر ژانىر.كۆپىنچە بىيت شەكىلدەئىككىلىك ياكى مەسنەۋى ئۇسۇلدا،ئارۇز ۋەزىندە يېزىلىپ 15 ــ20 بېيتتىن كەم بولمايدۇ.    

باللادا:

             شېئىربىلەن يېزىلغان كىچىككىنە قىسسە.   

ساقىنامە:  

   شاراب تۇتقۇچىغا بېغىشلاپيېزىلغان دېمەكتۇر.كۆپىنچە ئىككىلىك بېيت شەكلىدە ئىرۇز ۋەزىندىن پايدىلنىپ يېزىلىدۇ.  

داستان:  

   نەزمە-شېئىر شەكلىدە يېزىلغانھېكايە،سەرگۈزەشت،تارىخ-تەزكىرەۋە تەرجىمھال دېمەكتۇر.مىسال: ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر ئەپەندىمنىڭ «ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە >چۆچەك» داستانىغا ئوخشاش.    

مۇۋەششەھ :  

     بىرىنچى مىسرادىنباشلاپ ھەممە تاق سانلىق مىسرالارنىڭ باش ھەرىپىنى قوشسا شائىرنىڭ يۇشۇرغان سۆزى كېلىپچىقىدۇ.