ئىمىر غىياس(ئىزگۈگە): «ئەدەبىيات ۋە ئىنسان»نىڭ ئىززىتى ۋە لەززىتى

ئىمىر ئەفەندىم   ئانچە مۇنچە گەپ قىلىشىپ قويايلى مۇنداق. مەنغۇ ئادەم تىللاپ كۆنۈپ قالغان ئادەممەن.

تىللاشمايدىغانلا ئىش بولسا كۆزۈم ۋە قولىقىم سىزدە.

بۇ ئەسەرنى ھازىرلا مۇكاپاتلىۋېتىپتىغۇ....

ئەسسالامۇئەلەيكۇم ئەزىز  ئاغىينەم بارمۇ سىز؟  خىزمەتنىڭ ئالدىراشلىقىدا ئەھۋاللىشىپمۇ بولالمىدۇق.

ئوبزورچى بولغان ئىكەنسىز ‹‹تىللىشىش››تىن قورقماڭ، ئەمما، ‹‹تىللىشىش›› ئىلمىي بولسۇن! قارىغاندا سىز بىر ئاز قورقۇپسىز...

ئەسسالامۇئەلەيكوم ھۆرمەتلىك ئۇكام ئىمىر غىياس،
ئۆزلىرى بىلەن دوست بولاي دەپ يازدىم ئىلتىماس.
خۇشال سايراپ توردىكى گۈزەل باغلاردا بۇلبۇلدەك ،
سوۋغا قىلايلى بىر بىرىمىزگە ئەنجۈر،ئانار ۋە گىلاس.

    رەخمەت  مەخەتجان  ئەپەندى. بىز ئۇيغۇرلاردا نىيەت ئەلا دېگەن گەپ بار. قارىسام تورغا تەربىيەۋى قىممىتى بار نەرسىلەرنى ئۈزۈلدۈرمەي يوللاۋاتىدىلا. شۇڭا سىلىنى قوللاشقا سەمىمىي نىيەت بىلەن ئاتلاندىم.  بۇ جەھەتتىن ھەر ئىككىمىزنىڭ ئورتاقلىقى بار ئىكەن.  ئىجادىيەتلىرىنىڭ يەنىمۇ نۇرلىنىپ تۇرۇشىغا تىلەكداشمەن.

ئىمىر ئەپەندى بۇ تىمىڭىزنى تەپسىلى ئۇقۇپ چىقتىم .بۇنى ئىلمى ماقالە دىگەندىن كۆرە بىر ھىسسى ماقالە دىگەن تۈزۈك ئىكەن .قىسقىسى ماقالە تەتقىقاتنى ئاساس قلماي ھىس-تۇيغۇ ئاساسىدا يېزىلىپتۇ.مىنىڭچە ئەزىز ھېيت ئەپەندىنىڭ تەنە ۋە سەل چېچىلىپ قالغانلىقنى ھىساپقا ئالمىغاندا ئەسىرىڭىزگە بەرگەن تەنقىدلىرىنىڭ ئاساسى بار.
يەنە بىر گەپ سىز ماقالىڭىزنىڭ بېشىدىلا ئۇبزۇرچىلارنى كاللا سۇقۇشتۇرىدىغان بىر خاتالىققا يول قۇيۇپسىز.

بىزگە مەلۇم، ئەنۋەر ئابدۇرېھىم تالانتلىق ئوبزورچىمىز مۇھەممەد پولات بىلەن يالقۇن روزىدىن باشقىچەرەك يول تۇتقان، ئۆزىگە خاس ئۇسلۇب ياراتقان، بۈگۈنكى دەۋر ئۇيغۇر ئەدەبىي تەنقىدچىلىكىنىڭ تەرەققىياتىدا ئالاھىدە تۈرتكىلىك رول ئويناپ خەلقىمىزنىڭ قەلبىدىن چوڭقۇر ئورۇن ئالغان ۋىجدانلىق، تۆھپىكار ئوبزورچىلىرىمىزنىڭ بىرى.
سىز بۇ سۆزنى دىمەكچى بولسىڭىز ئاۋۋال مۇشۇ ئۈچ ئوبزۇرچىنىڭ ئەسەرلىرىنى تۇلۇق ئانالىز قىلىشىڭىز يالقۇن رۇزى بىلەن مۇھەممەت پۇلات قانداق يول تۇتتى ئەنۋەر ئابدىرېھىمچۇ؟ئۇنىڭدىكى خاسلىق قايسى ئەسەرلىرىدە ئۆز ئىپادىسىنى تاپتى دىگەندەك تىما ئۈسىتىدە مەخسۇس توختۇلۇپ  ئۇقۇرمەنلەرنى تۇلۇق ئىلمى يەكۈنلەر بىلەن قايىل قىلىشىڭىز كىرەك ئۇنداق بولمايدىكەن ئۇ سۆز سىزنىڭ ھاياجىنىڭىز بۇلۇپ قالىدۇ خالاس.

       ئىسمەت ئەپەندى سىزنىڭ «‹ئەدەبىيات ۋە ئىنسان›نىڭ ئىززىتى ۋە لەززىتى» ناملىق باقالىگە بەرگەن باھايىڭىزنى مېنى قوللىغانلىق ۋە مېنى يەنىمۇ ئالغا بېسىشقا ئۈندىگەنلىك دەپ قارايمەن. شۇنداقتىمۇ سىزنىڭ بەزەن سۆز- ئىبارىلىرىڭىز ۋە چىقىش نۇقتىڭىزدا مەسىلە بار دەپ قارايمەن. مەسىلەن، سىز بۇ ماقالىنى «ئىلمىي ماقالە دېگەندىن كۆرە بىر ھېسسىي ماقالە دېگەن تۈزۈك ئىكەن» دەپ يېزىپسىز. مەنمۇ ئەلۋەتتە بۇ ماقالىنى ئىلمىي ماقالە دەپ قارىمايمەن. چۈنكى، ئىلمىي ماقالىگە قويۇلىدىغان تەلەپ ئادەتتىكى تەسىرات ماقالىسىگە قويۇلىدىغان تەلەپتىن كۆپ يۇقىرى بولىدۇ. مەن بۇ ماقالىنى «ئىلمىي ماقالە» دەپ ئاتىمىغان ئەھۋالدا سىزنىڭ مۇنداق جۈملىنى يېزىشىڭىز سىزنىڭ چىقىش نۇقتىڭىزدا مەسىلە بارلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. ئەمدى سىز قوللانغان «ھېسسىي ماقالە» (سىز بۇ سۆزنى ئىملا جەھەتتىن «ھىسسى ماقالە» دەپ خاتا يازغان بولسىڭىزمۇ، مەن توغرىلاپ يېزىۋېرەي. باشقا سۆزلەرنىمۇ ھەم شۇنداق) دېگەن بۇ ئۇقۇممۇ توغرا قوللىنىلمىغان. چۈنكى، ئەدەبىيات نەزەرىيەسى كىتابلىرىدا «ھېسسىي ماقالە» دېگەندەك ئاتالغۇلار ئۇچرىمايدۇ. بۇ نەزەرىيە ئاتالغۇلىرىنى خاتا قوللىنىشنىڭ تىپىك مىسالى بولۇپ قاپتۇ. دەرۋەقە مۇشۇنداق خاتا ئىبارە ئۇ بۇ مەتبۇئاتلاردا قوللىنىلىپ قالغان بولۇشى مۇمكىن. ئەمما مۇنداق خاتا ئاتالغۇنى توغرىلاپ قوللىنىش سىزنىڭ ماھارىتىڭىز ۋە مەسىلە ھەل قىلىش پوزىتسىيەڭىزگە باغلىق ئىش. سىز بەلكىم «تەسىرات ماقالىسى» دېمەكچى بولغان بولۇشىڭىز مۇمكىن. ھەقىقەتەن مېنىڭ ماقالەم بىر قىسقا تەسىرات ماقالىسى. ئۇنىڭغا خۇددى سىز ئېيتقاندەك «مېنىڭ ھاياجىنىم سىڭىپ كەتكەن»، ئەنۋەر ئابدۇرېھىم ئەپەندىنىڭ «ئەدەبىيات ۋە ئىنسان» ناملىق كىتابى ماڭا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن بولغاچقا، بۇ كىتابغا ئاشۇنداق يۇقىرى باھا بەردىم. ئۇ سىزگە ياقمىغان بولسا، باشقىلارغا يېقىپ قېلىشى مۇمكىن. بۇ ماقالە سىزگە ياقمىغان بولسا سىز مۇشۇ تېمىدا تېخىمۇ ياخشى ماقالىدىن بىرنى يازسىڭىز بولىدۇ. ماقالىڭىز ياخشىلا بولىدىكەن مەنلا ئەمەس، باشقىلارمۇ سىزنى يېقىندىن قوللايدۇ.
      سىز يەنە «ماقالىڭىزنىڭ بېشىدىلا ئوبزورچىلارنى كاللا سوقۇشتۇرىدىغان بىر خاتالىققا يول قويۇپسىز» دېگەن جۈملىنى يېزىپسىز. بۇ جۈملە ئەمەلىيەتتە سىزنىڭ «كاللا سوقۇشتۇرىدىغان» ئىشتىن بىرنى قىلماقچى بولغانلىقىڭىزنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. قاراڭ، خۇددى ماقالەمدە بېشارەت بېرىلگەندەك تالانتلىق ئوبزورچىمىز مۇھەممەت پولات، يالقۇن روزى ۋە ئەنۋەر ئابدۇرېھىملەر مەن ئەڭ ياقتۇرىدىغان كىشىلەردۇر. شۇنىڭغا، مەن بۇ ئۈچ نەپەر ئوبزورچىنى ئالاھىدە ھۆرمەت قىلىمەن ۋە ھەر قېتىم ئۇچراشقىنىمدا ئۇلارنىڭ مۇبارەك قولىنى مېھىر بىلەن سىقىمەن. ھەقىقەتەن مۇھەممەت پولات ئۇيغۇر ئەدەبىي تەنقىدچىلىكىدە ئۆزىگە خاس يول تۇتقان ئوبزورچى. ئۇنىڭ تېمىلىرى يېڭى، مۇلاھىزىلىرى ئۆتكۈر، باھاسى يۇقىرى، جۈملىلىرى پاساھەتلىك ئوبزورلىرى كۆڭۈللەرگە بەكمۇ يېقىشلىق. مۇندىن 20 يىلچە ئىگىرى  مۇشۇ سەۋەبتىن بولسا كېرەك كىمدۇر بىرسىنىڭ مۇھەممەت پولاتنى «ئۇيغۇرنىڭ بېلىنسكىسى» دېگەنلىكى ئېسىمدە بار. مەن بۇ باھانى بەكمۇ توغرا باھا دەپ قارايمەن. ئۇ ئىزچىل تۈردە ياخشى ئەسەرلەرنى بايقاش، مۇئەييەنلەشتۈرۈش، تەۋسىيە قىلىش؛ ناچار ئەسەرلەرنىڭ كەمچىلىكىنى قايىل قىلارلىق كۆرسىتىپ بېرىپ، بەزىبىر يەڭگىلتەك قەلەمكەشلىرىمىزنى ئەسەرلىرىنى ياخشى يېزىشقا ئۈندەش جەھەتتە بىزنىڭ قايىللىقىمىزنى قوزغىدى. ئەمدى يالقۇن روزىغا كەلسەك، ئۇ مېنىڭ نەزەرىمدە ھەققانىيەتنى ياقلايدىغان، پاكىتنى ھۆرمەت قىلىدىغان، «ھېسسىيات تىپىدىكى ساددا كىشىلەر»دىن قورقۇپ قالمايدىغان، ئۆزىنىڭ يازمىلىرى ھەققىدىكى يېتەرسىزلىكنى كۆرسىتىپ بەرگۈچىلەرگىمۇ ئاقىلانە پوزىتسىيە تۇتۇدىغان بىر مەردانە قەلەمكەش دەپ قارايمەن. مەسىلەن، مەن 2010- يىلى ئۇنىڭ «ئۇيغۇر يېڭى مائارىپى قاچاندىن باشلانغان» ناملىق ماقالىسىنى ئوقۇغاندىن كېيىن «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2013- يىللىق 4- سانىدا «‹ئۇيغۇر يېڭى مائارىپى قاچاندىن باشلانغان›غا تولۇقلىما» ناملىق ماقالەمنى ئېلان قىلىپ، بۇ ماقالىدىكى جەدىدچە مەكتەپلەرنىڭ نامىدىكى قىسمەن يېتېرسىزلىكنى كۆرسىتىپ بەرگىنىمدە، يالقۇن روزى بىر ئىلمىي ئوبزورچى بولۇش سۈپىتى بىلەن مېنىڭ قولۇمنى دوستلارچە سىقتى. بۇنىڭدىن ئۇنىڭ سۆزى بىلەن ھەرىكىتىنىڭ تامامەن بىردەك ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. مەن شۇنى چۈشىنىمەنكى، 1980- يىللىرىدىن بۇيان ئۇيغۇر مەدەنىيىتى ۋە  ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا دائىر ئىلھامىي ماقالىلەر زىيادە كۆپىيىپ كەتكىلى تۇردى، بۇ ئەھۋال ئەمدى بىرەرسىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىپ مۇنداق ماقالىلەردىكى خەتەرلىك خاھىشلارنى ۋاقتىدا تۈزەتمىسە بولمايدىغان دەرىجىگە بېرىپ يەتتى. دەل مۇشۇنداق پەيتتە يالقۇن روزى ئوتتۇرىغا چىقىپ مۇنداق خاھىشنىڭ خەتىرى ۋە زىيىنىنى كۈچلۈك پاش قىلدى. شۇنىڭغا مەن ئۇنىڭ مۇشۇ ئىستىلىغا بولغان قايىللىقىمنى ئىپادىلەش ۋە بەزىبىر بىپەرۋا قەلەمكەشلەرنى سەگىتىشنى مەقسەت قىلىش يۈزىسىدىن يالقۇن روزىنىڭ بىر تۈركۈم مۇھىم جۈملىلىرىنى مەزكۇر تورغا يوللىۋەتتىم. مەن يالقۇن روزىنىڭ ئىجادىيەتلىرى ھەققىدە مەخسۇس ئىزدىنىۋاتقان بولغاچقا، يالقۇن روزىنىڭ ئالاھىدىلىكى، خاسلىقى، مەۋقەسى، چىقىش يولى، تۆھپىسى ھەققىدە مۇشۇنچىلىك توختىلىپ تۇرىمەن. ئەمدى ئەنۋەر ئابدۇرېھىم ئەپەندىگە كەلسەك، ئۇمۇ ئۆزىگە خاس ئۇسلۇب ياراتقان ئوبزورچى. ئۇ گەرچە مۇھەممەد پولات ۋە يالقۇن روزىلاردەك تەنقىد ئوبيېكتى بولغان ئەسەرلەر ۋە ئۇلارنىڭ ئاپتورىنىڭ ئىسمىنى بىۋاسىتە ئاتاپ ئوبزور يازمىسىمۇ، ئەمما تېمىلىرى يېڭى، پىكىرى ئۆتكۈر، باھاسى لىللا ماقالىلەرنى يازدى. ئىجادىيەتتە خەلق تەرەپتە تۇرۇپ ئەسەر يازغان بىر تۈركۈم مۇنەۋۋەر يازغۇچىلىرىمىزنىڭ ئىجادىيەت ئىسلىتىنى مەدھىيەلىدى؛ ئىجادىيەتتە پەقەت «ئەسەر يېزىش ئۈچۈنلا ئەسەر يازىدىغان» ھاماقەت قەلەمكەشلەرنى ئەسەرلىرىنى ياخشى يېزىشقا ئۈندىدى؛ ئۇنىڭ «ئەدەبىياتتىكى ئىنسان ۋە مېنىڭ تەنقىد قارىشىم»، «ئەدەبىيات ۋە خىرىس»، «ئۇلۇغلارنى ئۇلۇغلاشمۇ ئۇلۇغلۇق»، «مېنى خەلقىم قۇچاغىدىن ئايرىما» ... قاتارلىق بىر- بىرىدىن سەرخىل ماقالىلىرى ئۇنىڭ مەۋقەسى، چىقىش يولى، ئىجادىيەت ئىستىلى ۋە ماھارىتىنى يېتەرلىك نامايان قىلىپ تۇرۇپتۇ. ئۇنىڭ جۈملە تۈزۈش ھۈنىرىمۇ تەتقىق قىلىشقا تېگىشلىك مۇھىم تېمىدۇر.  
     دېمەك، مېنىڭ بۇ ئۈچ نەپەر ئوبزورچىغا بولغان ھۆرمىتىم ئالاھىدە كۈچلۈك. شۇنداق ئىكەن مەن قاراپ تۇرۇپ بۇ ئۈچ نەپەر ئوبزورچىنى «كاللا سوقۇشتۇرىمەنما؟». بۇ ئەمەلىيەتتە ئۆزىڭىزنىڭ ئەتەي قۇسۇر ئىزدەپ باقماقچى بولغانلىقىڭىز ۋە چېنىپ قالغانلىقىڭىزنىڭ ئىپادە قىلىنىشىدۇر. مېنىڭ ماقالەم بىر ئادەتتىكى تەسىرات ماقالىسى بولغانلىقتىن ھەممە گەپلەرنى دېيىشىمنىڭمۇ زۆرۈرىيىتى يوق. خاتالاشمىسام ماڭا نىسبەتەن ھەممىدىن مۇھىمى شۇكى، مۇھەممەد پولات، يالقۇن روزى، ئەنۋەر ئابدۇرېھىملەرنىڭ ھەممىسى مېنىڭ ئۇلارنىڭ قىزغىن ئوقۇرمىنى ۋە قوللىغۇچىسى ئىكەنلىكىمدىن مىننەتداردۇر. شۇنداق، ئوبزورلىرىنى ياخشى يازغان قەلەمكەشلەرنى قوللاش بىر مۇنەۋۋەر ئوقۇرمەننىڭ خىسلىتى.
     سىزنىڭ ئىنكاسىڭىزدا ئەزىز ھېيت ئەپەندىنىڭ جۈملىلىرىگە ئوخشاش خاتالىق زىيادە كۆپ بولمىسىمۇ، ئەمما سىزدە پىكىرنى قانداق ئىپادىلەش، سۆزلەرنى توغرا يېزىش ۋە قوللىنىش، جۈملىلەرنى پاساھەتلىك تۈزۈش جەھەتتە خېلىلا نۇقسان بار ئىكەن. سىز بۇ جەھەتتىكى يېتەرسىزلىكىڭىزنى تۈزەتمايلا ئاتاكىغا ئۆتسىڭىز چېنىپ قالىسىز. بولسا سىزمۇ مۇشۇ ھەقتىكى ئىزدىنىشىڭىزنى ئوتتۇرىغا قويۇڭ. بىزمۇ سىزنىڭ ماقالىڭىزنى كۆرۈپ باقايلى. خەير ئىزدىنىشىڭىز ۋە ئىجادىيەتلىرىڭىزگە ئۇتۇق تىلەيمەن.

ئەنۋەر ئابدۇرېھىم ئاكا 80 ـ يىللاردا داڭق چىقارغان ۋەزىنلىك ئوبزورچى. شۇ مەزگىللەرگە نىسبەتەن ئەنۋەر ئاكىنىڭ ئوبزورلىرى ۋە ئوبزورلىرى ئىچىگە كىرگۈزۈلگەن يېڭى ئەدەبىيات چۈشەنچىلىرى بەكمۇ يېڭى ئىدى. نۇرغۇن ياش پىروزىچىلارغا ئەنۋەر ئاكىنىڭ ئوبزورلىرى كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەن.
كېيىن ئۇ ئوبزورچىلىقتىن قول ئۈزۈپ نەسىرچىلىككە ئۆتۈۋالغان بولسىمۇ
ئۇنىڭ شۇ چاغدىكى ۋەزىنلىك ئوبزورلىرىنى ھازىرمۇ قەدىرلەشكە ئەرزىيدۇ.

مەنچە، ئەنۋەر ئاكا ھازىرمۇ ياخشى ئوبزورلارنى يازالايدۇ. لېكىن بۇ ئاكىمىز ئەدەبىي ئوبزورچىلىق ئۆزىنىڭ ئىچكى فۇنكىسسىيىسىدىن قېيىپ ياكى ھالقىپ غەلىتە بىر يولغا كىرىپ قالغانلىق سەۋەبىدىن قۇلاقنى تېنچ تۇتۇشنى ئەلا بىلىپ پېشىنى تارتتى.