ئۈششۈك ئاپىتى

ئۈششۈك ئاپىتى بىر خىل يېزا ئىگىلىك ھاۋارايى ئاپىتى، زىرائەتلەرنىڭ ئۆسۈش مەزگىلىدە ℃0تىن يۇقىرى تۆۋەن تېمپىراتۇرىنىڭ زىرائەتكە كۆرسىتىدىغان زىيىنى، كۆپىنچە ھاللاردا تۆۋەن تېمپېراتۇرىدا سوغۇقتىن زەخىملىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. ئۈششۈك ئاپىتى زىرائەتلەرنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ھەرىكىتىنى توسقۇنلۇققا ئۇچرىتىدۇ، ئېغىر بولغاندا بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىتىدۇ. بەزىدە ئۈششۈك ئاپىتى ھاۋا تېمپېراتۇرىسى ℃0تىن يۇقىرى بولغاندىمۇ كۆرۈلىدۇ، بەزىدە ھەتتا ℃20قا يېقىنلاشقان شارائىتتىمۇ يۈز بېرىدۇ، زىرائەتلەر زىيانغا ئۇچىرىغاندىن كېيىن، سىرتقى كۆرۈنۈشىدە روشەن ئۆزگىرىش كۆرۈلمەيدۇ، شۇڭا «گاچا ئاپەت» دېگەن نامىمۇ بار. 

يېزا ئىگىلىك ھاۋارايى ئاپەتلىرىدىن بىرى، يەنى زىرائەتلەرنىڭ ئۆسۈپ يېتىلىش پەسلىدە، تېمپېراتۇرا تۆۋەنلەپ كۆپۈيىشى تۆۋەنلىگەن مەزگىلدە  كۆرىلىدىغان ئاپەت.

بەزى زىرائەتلەر ئاپەتكە ئۇچرىغاندىن كېيىن شەكىل جەھەتتە روشەن كېسەللىك ئالامەتلىرى بولمىغاچقا، ئاسان بايقالمايدۇ، ئۆسۈملۈكنىڭ يېتىلىش مەزگىلى ئوخشاش بولمىغان بىلەن ئوخشاش بولمىغان رايونلاردا سوغۇق ھاۋا ئاپىتى ئوخشاش بولمىغان ناملار بىلەن ئاتىلىدۇ. مەسىلەن، شالنىڭ باشاق چېچەكلەش مەزگىلىدە، يۈز بەرگەن ئۈششۈك ئاپىتى جۇڭگو چاڭجياڭ دەرياسىنىڭ ئوتتۇرا، تۆۋەن ئېقىنىدىكى رايونلاردا كۈزگى تۆۋەن تېمپېراتۇرا ئاپىتى ئادەتتە «كۆتۈرۈلگەن باشاقلىق بېشى»  دەپ ئاتىلىدۇ، گۇاڭدۇڭ، گۇاڭشى جۇاڭزۇ ئاپتونوم رايونلىرىدا يۈز بەرگەن  مەۋسۇم ۋاقىت قىممىتى «سوغۇق شەبنەم بورىنى» دەپ ئاتىلىدۇ.

ئۈششۈك ئاپىتى دۇنيادا ناھايىتى كەڭ تارقالغان، كەڭلىكى ۋە دېڭىز يۈزىدىن ئىگىزلىكى قانچە ئېگىز بولسا، شۇنچە ئاسان يۈز بېرىدۇ. 

ياپونىيىنىڭ شىمالىدا يۈز بېرىش نىسبىتى بىر قەدەر يۇقىرى، 70-يىللىرى ئېغىر سوغۇق ھاۋا ئاپىتى جەمئىي ئالتە يىل داۋاملاشقان، 1980-يىلى، ئۈششۈك ئاپىتى 288.6 مىڭ گېكتار ئېتىز-ئېرىق كۆلىمىنى زىيانغا ئۇچراتقان. بۇنىڭدىن سىرت، ئاۋىستىرالىيە، چاۋشيەن، ئامېرىكا، كانادا، نىپال، ھىندىستان ۋە پېرۇ قاتارلىق دۆلەتلەر ئۈششۈك ئاپىتىگە دائىم كۆپ ئۇچرايدۇ. جۇڭگونىڭ سوغۇق ھاۋا ئاپىتى شەرقىي شىمالدا بىرقەدەر ئېغىر، چاڭجياڭ ۋادىسىدا ئاساسلىقى ئەتىياز، كۈز پەسلىدە يۈز بېرىدۇ، يۈننەن-گۇيجۇ ئېگىزلىكىدە، ئاساسلىقى  8 ~ 9 ئايلاردا يۈز بېرىدۇ. 

ئۈششۈك ئاپىتى يۈز بەرگەندە ھاۋارايى ئالاھىدىلىكى بويىچە، ئۈچ تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ: ① نەم: تۆۋەن تېمپېراتۇرىلىق يامغۇر ئەگىشىپ، كۈننىڭ يورۇتۇش ۋاقتى ئاز، نىسپىي تېمپېراتۇرا پەرقى چوڭ، تېمپېراتۇرىنىڭ كۈندىلىك سېلىشتۇرما پەرقى كىچىك بولىدۇ.

② قۇرۇق سوغۇق: سوغۇق ئېقىم تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەندىن كېيىن، ھاۋا ئوچۇق، نىسبىي نەملىك دەرىجىسى كىچىك، تېمپېراتۇرىنىڭ كۈندىلىك سېلىشتۇرما پەرقى چوڭ بولىدۇ.

③ سوغۇق قىرو: ئالدىنقى مەزگىلدىكى تۆۋەن تېمپېراتۇرا ۋە كۈزلۈك ئۈششۈك ئۆزئارا بىرلىشىشى ئارقىلىق يۈز بېرىدۇ. ئاساسەن زىرائەتلەرگە زىيىنىنى تۆۋەندىكىلەرگە ئايرىشقا بولىدۇ:

① كېچىكىش تىپلىق: ئۆسۈملۈكنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئاكتىپلىقى بىر قەدەر ئۇزۇن مەزگىل تۆۋەن تېمپېراتۇرىنى ئاجىزلاشتۇرۇپ، زىرائەتلەرنىڭ ئۆسۈش مەزگىلى كۆرۈنەرلىك كېچىكىپ، نورمال ئۆسۈپ يېتىلىش پەسلىدە بولمايدۇ، مەھسۇلاتنىڭ كېمىيىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

② توسالغۇ تىپلىق: زىرائەت كۆپىيىش ئۆسۈش باسقۇچى، ئاساسلىقى باشاق تۇتۇش مەزگىلىدە ۋە باشاق چېچەكلەش مەزگىلىدە، قىسقا ۋاقىتتا تېمپېراتۇرا تۆۋەنلەپ، كۆپىيىش ئەزالىرىنىڭ فىزىئولوگىيىلىك فۇنكىسىيىسى بۇزۇلۇپ، قۇرۇپ ھوسۇل كېمىيىپ كېتىدۇ.

③ ئارىلاشما تىپلىقى: يۇقىرىقى ئىككى خىل سوغۇق ھاۋا ئاپىتى بىرلەشتۈرۈلگەن بولۇپ، بىر خىل تىپلىقنىڭ ئۆسۈملۈككە بولغان زىيىنى تېخىمۇ ئېغىر بولىدۇ.

سوغۇق ئاپىتىنىڭ زىرائەتلەرنىڭ فىزىئولوگىيەسگە بولغان تەسىرى ئاساسلىقى تۆۋەندىكى جەھەتلەردە ئىپادىلىنىدۇ: 

① فوتوسىنتېز رولى ئاجىزلاپ كېتىدۇ، مەسىلەن، ھەر خىل زىرائەتلەرگە قارىتا ℃24 بولغان ۋاقىتتىكى فوتوسىنتېز كۈچىنىشى %100، ℃12 شارائىتتا پۇرچاقنىڭ فوتوسىنتېز رولىنىڭ كۈچلۈكلۈك دەرىجىسىنى %85، شالنىڭ %81، ئاق قوناقنىڭ %74، قوناقنىڭ ٪62 بولغان. تۆۋەن تىمپىراتۇر فوتوسىنتېز كۈچىنىشىنى % 38 ~ 15 تۆۋەنلىتىۋىتىدۇ.

② ئوزۇقلۇقنىڭ ھەزىم بولۇشىنى تۆۋەنلىتىۋىتىدۇ. يىلتىز سىستېمىسىنىڭ ئوزۇقلۇق سۈمۈرۈش ئىقتىدارى تۆۋەن تېمپېراتۇرادا ئازايتىپ، 24 سېلسىيە گىرادۇسلۇق شارائىتتا ئوزۇقلۇق سۈمۈرۈش نىسبىتى % 100 بولۇپ، 12 سېلسىيە گىرادۇسلۇق شارائىتتا شالنىڭ ئوزۇقلۇق سۈمۈرۈش نىسبىتى %50 ئاممونىي، ئازوت، فوسفور %44، كالىي %42. پۇرچاقنىڭ ئوزۇقلۇق سۈمۈرۈش نىسبىتى ئاممونىي، ئازوت %87، فوسفور %55، كالىي %70 بولۇپ، ھەممىسىنىڭ سۈمۈرۈلىشى روشەن ھالدا ئازىيىدۇ. ئوزۇقلۇق ماددىلارنىڭ ئايلىنىشىغا تەسىر يەتكۈزىدۇ.

تۆۋەن تېمپېرا مىنېرال ماددىلار ئوزۇقلۇق يۆنىلىشلىك ئۆسۈش ئەزا يەتكۈزۈش، زىرائەت ئۆسۈۋاتقان ئەزالارنىڭ ئوزۇقلۇق يېتىشمەسلىك سەۋەبىدىن ۋىجىك بولۇپ، چېكىنىپ كېتىدۇ ياكى ئۆلۈپ كېتىدۇ. يۇمران باشاقنىڭ غولى  تۆۋەن تىمپىراتۇردا باشىقىغا ئوزۇقلۇق يەتكۈزۈپ بېرىش رولى توسالغۇغا ئۇچىرايدۇ، چاڭداننىڭ خىزمىتىمۇ نورمال بولمايدۇ، گۈل چېڭى توشۇش، كاربون سۇ بىرىكمىلىرى، گۈل چېڭى تولۇقلاش، چاڭنىڭ تارقىلىشى توسالغۇغا ئۇچرايدۇ. سۈتلىنىش جەريانىدا، تۆۋەن تېمپېراتۇرا سەۋەبىدىن ئاجىزلاپ قالماي فوتوسىنتېز ئارقىلىق كاربون سۇ بىرىكمىسى بىرىكمىسىنىڭ باشاققا توشۇلىشىنى توسقۇنلۇققا ئۇچىرىتىدۇ.

ئۈششۈك ئاپىتىگە تۆۋەندىكى: 1-يوپۇرماق دېغى، 2-سارغىيىش ئەھۋالى، 3-سولىشىش ئەھۋالى، 4-گۈل ئۇچى، 5-چىلگە ياكى مىۋىسى، 6-بالدۇر تەيزە، 1.7 گۈل تۆكۈلىشى قاتارلىق ئەھۋاللارغا ئاساسەن پەرىقلەندۈرۈشكە ھۆكۈم چىقىرىشقا بولىدۇ.^[0]