تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرى

تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرى تۇرپان ۋىلايىتى دىكى قېزىلغان دەۋرى ئەڭ بالدۇر بولغان غار.

تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنىڭ شەرق تەرىپى كۆكتاغ رايونى، غەربىي رايونى مازاردىن تەركىب تاپقان، ئىككى تەرىپىدە جەنۇبتىن شىمالغا 500 مېتىر دائىرىدە جىلغا تارقالغان، بۇنىڭ ئىچىدىكى ئاساسلىقى ئۆڭكۈرلەردىن 4 ى بار، جىلغا شەرقى، جىلغا غەربكە قاراپ ئىككى ئورۇندا جەمئىي 94 غار ساقلىنىپ قالغان، نومۇرلۇق ئۆڭكۈر زىگگۇرات بىلەن ئارىلىقى 13 كىلومېتىر كېلىدۇ. مىلادىيە 3 − 9-ئەسىرلەردىكى بۇددا دىنى تام رەسىملىرى ساقلىنىپ قالغان. 13-ئەسىردە، ئىسلام دىنىنىڭ تارقىلىشىغا ئەگىشىپ، بارا-بارا تاشلىنىپ قالغان. 20-ئەسىرنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا، چەت ئەل ئېكسپېدىتسىيە ئەترىتى مۇشۇ يەردىكى زور مىقداردىكى قەدىمكى قىممەتلىك مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى چەت ئەللەرگە ئېقىپ كەتكەن. تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنىڭ تەتقىق قىلىشتا جۇڭگو بىلەن غەربنىڭ قاتناش تارىخى، دىن تارىخى، سەنئەت تارىخى، بىناكارلىق تارىخى قاتارلىق يۇقىرى ئىلىم قىممىتىگە ئىگە.

تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنىڭ ئەسلىدىكى بىر پۈتۈن ئورۇنلاشتۇرۇش شەكلى ئاساسىي جەھەتتىن ساقلاپ قېلىنغان، غار شەكلى رەڭدار بولۇپ، تام رەسىمى كۆپ خىل مەدەنىيەت مىراسلىرى قۇچۇ تاش غارى سەنئەت تەسىرىنىڭ جۇڭگو بۇددا دىنى سەنئىتىنىڭ قىممەتلىك ئەمەلىي مىسالى. تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرى شۇنداقلا قوچو دەۋرىدىكى ئەڭ ئۇزۇن، كۆلىمى ئەڭ چوڭ بولغان بىر تاش غارى؛ قۇچۇ شەھىرى مەدەنىيەتنىڭ بىر قىسمى، ئۇنىڭ روناق تېپىشى ۋە زاۋاللىققا يۈز تۇتقان قۇجۇ ھاكىمىيىتى بىلەن بولغان زىچ مۇناسىۋەتنى تۇتۇپ تۇرۇشى ياكى ھالاك بولۇشىنى بەلگىلەيدۇ.

2003-يىلى، «تۇرپان ۋىلايىتىنىڭ مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنى قوغداش ئومۇمىي پىلانى» ۋە «تۇيۇق جىلغىسى رايونى، مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرىنى قوغداش تەپسىلىي پىلانى» دۆلەت مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىدارىسىنىڭ تەستىقلىشى بىلەن ئاپتونوم رايونلۇق خەلق ھۆكۈمىتى تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنى ئېلان قىلىپ يولغا قويىغان.

2004-يىلى، تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنىڭ باشقۇرۇش ئورنى قۇرۇلغان.

2006-يىلى، جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىقى ئورنى قىلىنغان.

2006-يىلى 5-ئايدا، گوۋۇيۈەن 6-تۈركۈمدىكى مەملىكەت بويىچە نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىيەت يادىكارلىق ئورنى دەپ ئېلان قىلغان. 

2010-يىلى 3-ئايدىن باشلاپ جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيىسى ئارخېئولوگىيە تەتقىقات ئورنى، تۇرپان تەتقىقات يۇرتى، كۈسەن تاش غارى تەتقىقات يۇرتى 3 ئورۇن ھەمكارلىشىپ، تۇيۇق قوغدىما ئارخېئولوگىيەلىك قېزىش خارابىسى قىلىنغان. جۇڭگو ئارخېئولوگىيە خادىملىرى تۇنجى قېتىم شىنجاڭنىڭ تۇرپان ۋىلايىتىدىكى تۇيۇق ئىچىدە ئۇدا ئېلىپ بېرىلغان ئارخېئولوگىيەلىك قېزىش مۇھىم بايقاشلار، بۇنىڭ ئىچىدە نەپىس تام رەسىملىرى، يىپەك رەسىم، سانى غايەت زور بولغان ھۆججەت پارچىسى، سـاپـال قاچا-قۇچىلار، ھەيكەلتىراشلىق، تۇرمۇش بۇيۇملىرى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. خارابىسى قېزىش تۈرى «2010-يىللىق جۇڭگو ئارخېئولوگىيەلىك ئالتە چوڭ بايقاش» بولۇپ باھالانغان.

ئورنى 

تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرى شىنجاڭ تۇرپان ۋىلايىتى پىچان ناھىيەسى تۇيۇق يېزىسى غا جايلاشقان. جۇغراپىيەلىك كوئوردېنات: شىمالىي كەڭلىك 42 ''50'51 ~ ''51'51 42، شەرقىي ئۇزۇنلۇق ''40'89 41 ~ ''39'89 41. تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنىڭ غەربتە تۇرپان شەھىرى بىلەن بولغان ئارىلىقى تەخمىنەن 50 كىلومېتىر.

كىلماتى 

تۇيۇق تاش ئۆڭكۈرىنىڭ ئۇرۇقدىشى مۆتىدىل بەلباغ چوڭ قۇرۇقلۇق ئىقلىمىغا تەۋە، ياز پەسلىدە قاتتىق ئىسسىق، قىش پەسلىدە سوغوق، كېچە بىلەن كۈندۈزنىڭ تېمپېراتۇرا پەرقى چوڭ.^[0]