بايان ئۇل يېزىسى

بايان ئۇل يېزىسى خېجىڭ ناھىيە بازىرىنىڭ غەربىي شىمالىدىن جايلاشقان بولۇپ، ناھىيە بازىرى بىلەن بولغان ئارىلىقى 310 كىلومېتىر. بۇ يېزىنىڭ شەرقىي بىلەن گۈلجېت ئۇل يېزىسى بىر-بىرى بىلەن باغلىنىپ تۇرىدۇ. غەربىي توققۇز تارا ناھىيەسى، تېكەس ناھىيەسى بىلەن تۇتىشىدۇ، شىمالدا بايىنبۇلاق رايونلۇق مەھكىمە تۇرۇشلۇق، بۇنىڭ ئىچىدە يايلاق كۆلىمى 4 مىليون 671 مىڭ مو. بايان ئۇل يېزىسى مەنزىرىسى گۈزەل، ئۆرپ-ئادەتلىرى ئاددىي-ساددا. «بايان ئۇل» موڭغۇل تىلىدا مۇنبەت تاغ دېگەن مەنىدە. پۈتۈن يېزىغا قاراشلىق 7 كەنت ئاھالىلەر كومىتېتى بار، جەمئىي 837 ئائىلە، 3081 ئادەم، بۇنىڭ ئىچىدە چارۋىچىلىق ئائىلىسى 733 ئائىلە 2762 ئادەم.

 بايان ئۇل يېزىسى كىلماتى ياز پەسلىدىكى كېلىماتى يېقىشلىق، قىش پەسلى ئۇزۇن سوغۇق، كىلىماتى مۆتىدىل بەلباغ ئېگىز تاغ يايلاق كىلىماتىغا تەۋە، يىللىق ئوتتۇرىچە ھاۋا كىلىماتى47- سېلسىيە گىرادۇس كېلىدۇ، مۇتلەق قىراۋسىز مەزگىلى يوق، يىللىق ئوتتۇرىچە ھۆل-يېغىن مىقدارى 216.8-361.8 مىللىمېتىر.

بايان ئۇل يېزىسىبايان ئۇل يېزىسىدا كۆمۈر قېزىپ پىششىقلاپ ئىشلەش ئاساس قىلىنغان كۆمۈر سانائىتى؛ 

ئاساسلىق تۇز ئېلىش ئارقىلىق تۇز نىتراتلىشىش سانائىتىنى ئايلاندۇرۇش؛ 

گىپىس، كۆك سېغىز، ھاك تاش قېزىش پىششىقلاپ ئىشلەش ئاساس قىلىنغان قۇرۇلۇش ماتېرىياللىرى سانائىتى؛ تۆگە يۇڭى ياسالمىلىرى ۋە قولدا توقۇلغان گىلەم ئارقىلىق توقۇمىچىلىق سانائىتى ۋە گۆش، توشقانزەدىكى، يەر مەدىكى خام ئەشيا دورا پىششىقلاپ ئىشلەش كەسپى قاتارلىقلار شەكىللەنگەن. 

ئىقتىسادىي كۆرسەتكۈچى 

2006-يىلى پۈتۈن يېزىدا چارۋىچىلىق مەھسۇلات قىممىتى 73 مىليون 293 مىڭ يۈەن، چارۋىچىلارنىڭ كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان ئوتتۇرىچە ساپ كىرىمى 2184.4 يۈەن، يىلىدىكىدىن 200 يۈەن ئاشقان؛ يىل ئاخىرىدا قولدا قالغان چارۋا تۇياق سانى 119789 تۇياق (دانە).

بايان ئۇل يېزىسىدا ھازىر شىپاخانا بىر، دوختۇر ئۈچ ئادەم، سېستىرا ئىككى ئادەم، مال دوختۇرلۇق پونكىتى، مەدەنىيەت پونكىتى، تېلېۋىزىيە ئىستانسىسى بىر، سەككىز يوللاش قانىلىدا پروگرامما ئۇلاپ كۆرسىتىش (ئاڭلىتىش)  تېخنىكا خادىمى 13 ئادەم. 

بايان ئۇل يېزىسى پارتكوم قاراشلىق پارتىيە ياچېيكىسى سەككىز، بۇنىڭ ئىچىدە: كەنت پارتىيە ياچېيكىسى ئالتە، ئورگان پارتىيە ياچېيكىسى، بىر پونكىت بىرلەشمە پارتىيە ياچېيكىسى بىر؛ پارتىيە ئەزاسى 149 ئادەم، بۇنىڭ ئىچىدە 35 ياشتىن تۆۋەن پارتىيە ئەزاسى 35 ئادەم، 35 ياشتىن 50 ياشقىچە بولغان پارتىيە ئەزاسى 75 ئادەم، 51 ياشتىن 59 ياشقىچە پارتىيە ئەزالىرى 21 ئادەم، 60 ياشتىن يۇقىرى پارتىيە ئەزاسى 18 ئادەم؛ تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ ۋە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتىن تۆۋەن مەدەنىيەت سەۋىيىسىگە ئىگە پارتىيە ئەزالىرىنىڭ سانى 95 ئادەم، تولۇق ئوتتۇرا، ئوتتۇرا تېخنىكوم پارتىيە ئەزاسى 29 ئادەم، ئالىي تېخنىكوم ۋە ئالىي تېخنىكومدىن يۇقىرى پارتىيە ئەزالىرى 25 ئادەم؛ باشقىلار 16 ئادەم، بۇنىڭ ئىچىدە، پېشقەدەم پارتىيە ئەزالىرى 10 ئادەم، پىشقەدەم كادىر 5 ئادەم، پېشقەدەم نەمۇنىچىلار 1 ئادەم.

يېزىلىق ھۆكۈمەت جايلاشقان شەرقىي جەنۇب تەرىپىدىكى 10 كىلومېتىر كېلىدىغان جايدا دۆلەت دەرىجىلىك ھايۋانلار قوغداش رايونى ___ ئاققۇ كۆلى تەبىئىي قوغداش رايونىغا ئېگىز تاغ كۆللىرى كۆلىمى 300 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، كۆلدە 100 نەچچە خىل ئۇچار قۇشلاردىن ئاق قۇ، بولۇپمۇ بۇرۇن ئاق قۇ ۋە كىچىك ئاققۇ تېخىمۇ مەشھۇر بولۇپ روناق تاپقان ساياھەت رايونى. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، بايان ئۇل يېزىسىدا مول بولغان تۆمۈر، ئالتۇن قاتارلىق كان بايلىقلىرى بار.

بايان ئۇل يېزىسى قارىمىقىدا سايرام كەنتى، زاڭدې خادا كەنتى، سەيخەن توقاي كەنتى، باشلاغ كەنتى، چاغانساي كەنتى، ئۇلۇنبۇلاق كەنتى قاتارلىقلار. 

سايرام كەنتى 

بايان ئۇل يېزىسىسەرۋەر كەنتى يېزىلىق ھۆكۈمەت شەرقىگە، سايرام دەرياسىنىڭ شىمالىغا جايلاشقان، يېزىلىق ھۆكۈمەت بىلەن بولغان ئارىلىقى تەخمىنەن 21 كىلومېتىر، بىر چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلغان ساپ چارۋىچىلىق كەنتى بولۇپ، ئومۇمىي كۆلىمى 877584 مو، يايلاق كۆلىمى 605533 مو. پۈتۈن كەنتتىكى نوپۇسى 124 ئائىلە، ئومۇمىي نوپۇسى 430 ئادەم. كەنت پارتىيە ياچېيكىسى ياچېيكا شۇجىسى بىر ئادەم، ياچېيكا ئەزاسى 3 ئادەم، پارتىيە ئەزاسى 21 گە يەتكەن، بۇنىڭ ئىچىدە 35 ياشتىن تۆۋەن پارتىيە ئەزاسى بەش ئادەم، 35 ياشتىن 50 ياشقىچە بولغان پارتىيە ئەزاسى 12 ئادەم، 60 ياشتىن يۇقىرى 4 پارتىيە ئەزاسى؛ تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ ۋە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتىن تۆۋەن مەدەنىيەت سەۋىيىسىگە ئىگە پارتىيە ئەزاسى 14 ئادەم، تولۇق ئوتتۇرا، ئوتتۇرا تېخنىكوم پارتىيە ئەزاسى 6 ئادەم، ئالىي تېخنىكوم  پارتىيە ئەزاسى بىر ئادەم؛ «ئۈچ پېشقەدەم » لەر 4 ئادەم، بۇنىڭ ئىچىدە پېشقەدەم پارتىيە ئەزالىرى تۆت ئادەم. بۇ كەنت ئاھالىلەر كومىتېتى خىش-بېتون قۇرۇلما ئىشخانىسى 1998-يىلى قۇرۇلغان، كۆلىمى 150 كۋادرات مېتىر.

سايرام كەنتى خاس چارۋىچىلىق كەنتى، شۇنداقلا ئاپتونوم رايون دەرىجىلىك نامرات كەنت. بۇ كەنت ئارقىلىق چارۋىچىلىقنى راۋاجلاندۇرۇشنى ئاساس قىلىش كېرەك، قىشلىق قوزىنى زور كۈچ بىلەن كېڭەيتىش ۋە راۋاجلاندۇرۇش ئارقىلىق باش باھاردىكى قوزا، سۈنئىي ئوت-چۆپ تېرىش ۋە سۇچىلىق مۇئەسسەسەلىرى قۇرۇلۇشىنى چىڭ تۇتۇپ، چارۋىچىلىق پەن-تېخنىكىسى، قوشۇلما قىممىتى كۆرۈنەرلىك ئاشقان، چارۋىچىلارنىڭ كىرىمىنى ئاشۇرۇش قەدىمى تېزلەشكەن. 2006-يىلىنىڭ ئاخىرىدا، پۈتۈن كەنتتىكى يىل ئاخىرىدا قولدا قالغان چارۋا تۇياق سانى 16497 تۇياق (دانە) بولۇپ، ئوتتۇرىچە كىرىمى 1414.50 يۈەن. بۇ كەنتتە تاغ ئۆچكىسى، كۆپىيىشى «J» شەكىللىك موگۇ قاتارلىقلارنى ئىشلىتىش زەمبۇرۇغى ۋە قار لەيلىسى قاتارلىق قىممەتلىك دورا ماتېرىياللىرى بار.

زاڭدې خادا كەنتى

بايان ئۇل يېزىسىزاڭدې خادا كەنتى يېزىلىق ھۆكۈمەت غەربىي شىمال قىسمىغا جايلاشقان، بايىنبۇلاق چارۋىچىلىق فېرمىسى، بايىنغۇل يېزىسى بىلەن قوشنا، يېزىلىق ھۆكۈمەت بىلەن بولغان ئارىلىقى تەخمىنەن 22 كىلومېتىر، بىر چارۋىچىلىقنى ئاساس قىلغان ساپ چارۋىچىلىق كەنتى بولۇپ، ئومۇمىي كۆلىمى 834963 مو، يايلاق كۆلىمى 576124 مو. كەنىتتكى ئومۇمىي ئائىلە سانى 104 ئائىلە، ئومۇمىي نوپۇسى 356 ئادەم. كەنت پارتىيە ياچېيكىسى ياچېيكا شۇجىسى بىر ، ياچېيكا ئەزاسى 3 ئادەم، پارتىيە ئەزاسى 18 ئادەم، بۇنىڭ ئىچىدە 35 ياشتىن تۆۋەن پارتىيە ئەزاسى، بىر ئادەم، 35 ياشتىن 50 ياشقىچە بولغان پارتىيە ئەزالىرى 10 ئادەم، 51 ياشتىن 59 ياشقىچە بولغان پارتىيە ئەزاسى تۆت ئادەم، 60 ياشتىن يۇقىرى پارتىيە ئەزاسى 3 ئادەم؛ تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ ۋە تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتىن تۆۋەن مەدەنىيەت سەۋىيەسىگە ئىگە پارتىيە ئەزاسى 15 ئادەم، تولۇق ئوتتۇرا، ئوتتۇرا تېخنىكوم پارتىيە ئەزاسى 3 ئادەم؛ «ئۈچ پېشقەدەم» لەر 2 ئادەم، بۇنىڭ ئىچىدە: پېشقەدەم پارتىيە ئەزاسى بىر ئادەم، پېشقەدەم كادىرلار بىر ئادەم. بۇ كەنت ئاھالە كومىتېتى ياغاچ-تاش قۇرۇلما ئىشخانىسى 1983-يىلى قۇرۇلغان، كۆلىمى 180 كۋادرات مېتىر.

كەنت خاس چارۋىچىلىق كەنتى بۇلۇپ، چارۋىچىلىقنى راۋاجلاندۇرۇشقا ئاساس قىلىدۇ، قىشلىق قوزا زور كۈچ بىلەن كېڭەيتىش ۋە راۋاجلاندۇرۇش ئارقىلىق باش باھاردىكى قوزا، چارۋىچىلىق پەن-تېخنىكىسى، قوشۇلما قىممىتى كۆرۈنەرلىك ئاشقان، چارۋىچىلارنىڭ كىرىمىنى ئاشۇرۇش قەدىمى تېزلەشكەن. 2006-يىلىنىڭ ئاخىرىدا، پۈتۈن چارۋىچىلىق يىل ئاخىرىدا قولدا قالغان چارۋا 19027 تۇياق (دانە)، كىشى بېشىغا توغرا كېلىدىغان ئوتتۇرىچە ساپ كىرىمى 2513.15 يۈەن. بۇ كەنتتىن چىقىدىغان قارا شەھەر ئېتى، مېڭىشلىق ئات، يەرلىك ئات بەيگىسىدە ھەقىقەتەن ئۈنۈمى بار.

بايان ئۇل يېزىسى مەنزىرىسى ناھايىتى گۈزەل بولۇپ، ئېگىز تاغ كۆللىرى كۆلىمى 300 كۋادرات كىلومېتىر كېلىدۇ، بۇ دۆلەت دۆلەت دەرىجىلىك ئاققۇ كۆلى تەبىئىي قوغداش رايونىغا جايلاشقان، كۆل ئىچىدە 100 خىلغا يېقىن ياۋايى ئۇچار قۇشلارنى ھەر يىلى نۇرغۇن ساياھەتچىلەر ساياھەت قىلىدۇ. 

بايان ئۇل يېزىسى بايلىقى مول. تەبىئىي يايلاق كۆلىمى 560 مىڭ موغا يېتىپ، چارۋا يەم-خەشەك يېرى 114 مىڭ 200 مو؛ 

يەر ئاستى تەركىبىدە رۇدا، دەريا قۇمى، كۆپمە توپا، سېرىق قۇم تۇپراق؛ 

دەل-دەرەخلەردىن سۆگەت، چاتقال قاتارلىقلار؛ 

سامان غوللۇق ئۆسۈملۈكلەر ئۆسۈملۈكلەردىن: قىياق، تۈگۈنەكلىك پىيزەك، چوڭ يوپۇرماقلىق ئايراۋۇق، تاغ كۈدىسى، چىغىرتماق قاتارلىقلار؛ 

دورا ماتېرىياللىرى تۈرىدىكى ئۆسۈملۈكلەردىن: كەتىر، چۇغلۇق، شاقاقۇل قاتارلىق. 

يېزا بويىچە يەر ئۈستى، يەر ئاستى سۇ بايلىقى مول، چېگرا ئىچىدە يىمىن دەرياسى، خۇي دەرياسى ئىككى چوڭ سۇ سىستېمىسى ئېقىپ ئۆتىدۇ.^[0]