| ئەنۋەرچەرچەن |
2013-07-17 13:14 |
1-قىسىم تىل- ئەدەبىياتتىن دەرس تەييارلىقى
1-قىسىم تىل- ئەدەبىياتتىن دەرس تەييارلىقى .9 on@S
xd q?/^E
ئوقۇش ۋە ھوزۇرلىنىش dUeN*Nq&(,
بىرىنچى بۆلەك $
يېڭى دەرس تېمىسى : 1.غەزەپ ۋە زار(2سائەت) k2omJ$?v
ئاپتورى : ئابدۇخالىق ئۇيغۇر U2 tV4_ e
ژانىرى: شېئىر(غەزەل ) sQ UM~HD\a
يېزىلغان ۋاقتى : 1927-يىلى AP n| \
ئوقۇتۇش نىشانى :- 1E[J%Rh\ l
1.ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادى پائالىيىتىنى بىلدۈرۈش . lK?uXr7^
2.ئوقۇغۇچىلارنى شېئىر ۋە ئۇنىڭ شەكىللىرى ھەققىدە چۈشەنچىگە ئىگە قىلىش . m4[ ;(1
3.شېئىرنى جانلىق ۋە ھېسياتلىق دېكلاماتسىيە قىلىشقا يېتەكلەش . GL>O4S<`
4.ئوقۇغۇچىلارغا شېئىردىكى ئىستىلستىكلىق ۋاستىلار ئارقىلىق شېئىردا ئىپادىلەنگەن چوڭقۇر، قايناق ئىدىيىۋى ھېسياتنى بىلدۈرۈش . b <tNk]7
5.شېئىردىكى ئىدىيىۋى ھېسياتنى ئېچىپ بېرىش مۇھىم رول ئوينىغان مىسرانى تېپىپ چىقىپ، چوڭقۇر ئىدىيىۋى ھېسىياتنى چۈشەندۈرۈش Hc;[Cs0
6. شېئىردىكى «دورا، كونا كېسەل ، باھار گۈلى ، بۇلبۇل، زۇلۇمنىڭ ئوكيانى، پاراغەت ئارىلى » قاتارلىق ئوبرازلىق سۆزلەردە ئىپادىلەنگەن چوڭقۇر مەزمۇننى تەھلىل قىلىشقا يىتەكلەش . @ f_Lp%K
ئوقۇتۇشنىڭ مۇھىم نۇقتىسى : /`U g9,*
ئابدۇخالىق ئۇيغۇرنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادى پائالىيىتى ۋە ئەسەرلىرىنى بىلىش B5 ,N7z34F
ئوقۇتۇشنىڭ قىيىن نۇقتىسى : \:P>le'1
شېئىردىكى دەۋر ئارقا كۆرۈنۈشىنى ئوقۇغۇچىلارغا بىلدۈرۈش. mn'A9er
ھەل قىلىش ئۇسۇلى : `C, n0'PL.
ئىزدىنىش، مۇلاھىزە ، ئىلھاملاندۇرۇش، ھەمكارلىق [ XN={
ئەحلاقىي تەربىيە نىشانى : t"sBP LU\
ئوقۇغۇچىلاردا ۋەتەننى سۆيىدىغان روھنى يىتىلدۈرۈش . o]odxr
ئوقۇتۇش جەريانى :- *9
{PEx
1.دەرستىن ئاۋۋالقى سىناق : شېئىر دېگەن نېمە ؟ WH%g(6w1j
2. يېڭى دەرسكە باشلاپ كىرىش : ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ھەققىدە نېمىلەرنى بىلىسىز؟ سىز ئۇنىڭ قايسى ئەسەرلىرىنى ئوقۇغان ؟ دېگەندەك سۇئاللار بويىچە يېڭى دەرسكە باشلاپ كىرىلىدۇ . yH
YsZ,GE
3. ئاپتۇر ھەققىدە : d2Fsw F$C
شائىر ئابدۇخالق ئۇيغۇر 1901-يىلى 2-ئاينىڭ 9-كۈنى تۇرپان شەھرىدە ئابدۇراخمان مەسۇم ھاجى ئىسىملىك ئابرويلۇق سودىگەر ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن . ئۇ بالىلىق چاغلىرىدا دىنىي مەكتەپتە ئوقۇپ كىلاسسىك ئەدەبىيات نەزمىلىرى بىلەن ئۇچراشقان . 1NFsb-
1916-يىلى چوڭ دادىسى مىجىت ھاجى بىلەن بىللە روسىيەگە چىقىپ شەمەي شەھرىدە يېڭىچە پەننىي مەكتەپتە ئوقۇغان .بىر نەچچە يىلدىن كىيىن قايتىپ كېلىپ تۇرپان شەھرىدىكى سۇكاڭغا كىرىپ خەنزۇتىلى يېزىقىنى ئۈگەنگەن. 1923-يىلى ئابدۇخالىق ئۇيغۇر تۇرپان ئاستانىلىك مەشھۇر مەرىپەتپەرۋەر زات، داڭلىق كارخانىچى، تەرەققىپەرۋەر ئىنقىلابچى مەخسۇت مۇھىتى بىلەن سابىق سوۋېت ئىتىپاقىغا بېرىپ ئۈچ يىل تۇرۇپ مول بىلىم ئالغان ۋە نەزەر دائىرىسىنى كېڭەيتكەن. 1926-يىلى يۇرتىغا قايتىپ كېلىپلا يېڭىچە مائارىپنى ۋە ئىلىم-پەن ئارقىلىق مىللەتنى گۈللەندۈرۈش ئىدىيىسىنى تەرغىب قىلغان. 1927-يىلىغا كەلگەندە مەخسۇت مۇھىتى پىچانلىق ئىسكەندەر خۇجا قاتارلىق كىشىلەر بىلەن بىرلىكتە بىر مەرىپەت ئۇيۇشمىسى تەسىس قىلىپ، جەمئىيەتتە ئىئانە توپلاپ پەننىي مەكتەپلەرنى ئاچقان . E)&I@m
ئابدۇخالىق ئۇيغۇر بۇ يىللاردا بالدۇرئويغانغان ئادەمگە خاس جاسارەت، مەرىپەتپەرۋەرلەرگە خاس پاراسەت ۋە ئوت يۈرەك شائىرلارغا خاس مەسئۇلىيەت بىلەن نادانلىق ۋە زۇلۇم بىلەن تولغان ئىجتىمائىي قاباھەتكە قارشى كۈرەشنى باشلىغان . بۇ مەزگىل ئۇنىڭ شېئىر ئىجادىيىتىنىڭ مول ھوسۇل پەسلى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ .ئۇ ئۆتكۈر قەلىمى بىلەن ئۆز دەۋرىنىڭ ئىجتىمائىي زىددىيەتلىرىنى ۋە جەمئىيەت رىئاللىقىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان شېئىرلارنى يېزىپ مۇستەبىت ھاكىمىيەتنىڭ ماھىيىتىنى ئېچىپ تاشلىغان . نادان خەلقنىڭ مەنىۋى ئىللەتلىرىنى قاتتىق قامچىلىغان. ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىكى چوڭقۇر سىياسى مەزمۇن، كۈچلۈك ئىسيانكارلىق روھ، يىراقنى كۆرەر نەزەر ۋە چاقىرىق كۈچىگە باي پىكىرلەر كەڭ خەلق ئاممىسىنى غەپلەت ئۇيقۇسىدىن ئويغىنىشقا باشلىغان . ho{*Cjv
ئوت يۈرەك شائىر 1933-يىلى 3-ئاينىڭ 13-كۈنى جاللات شىڭ شىسەي تەرىپىدىن سەپداشلىرى بىلەن بىللە 32يېشىدا قىلىچ بىلەن چېپىپ ئۆلتۈرۈلىدۇ . f^Z RT@`O
شائىرنىڭ «ئىسىتمەس»،«ئۈزۈلمەس ئۈمىد»،«باردۇر»،«غەزەپ ۋە زار»،«ئويغان»،«ھار»قاتارلىق 60پارچىغا يېقىن شېئىرلىرى بىزگىچە يېتىپ كەلگەن . ;
4. شېئىر دېگەن نېمە ؟ ئۇيغۇر شېئىرىيىتىنىڭ ئاساسىي شەكىللىرى قايسىلار؟ غەزەل دېگەن نېمە ؟ 'c&Ed
ئىجتىمائىي تۇرمۇشنى كۈچلۈك ھېسسىيات، مول تەسەۋۋۇر ياردىمى بىلەن ئەڭ ئىخچام، ئەڭ جانلىق ، ئەڭ مەركەزلىك ھالدا ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان چوڭقۇر شېئىرىي پىكىر، ئوبرازلىق تىل، يېقىملىق ئاھاڭ ۋە مۇئەييەن رېتىمغا ئىگە ئەدەبىي شەكىل شېئىر دەپ ئاتىلىدۇ . 0 J S?; fk
شەكلى :- غەزەل، مەسنەۋى ، رۇبائى ، مۇخەممەس . LrfVh-}|:Y
غەزەل دېگىنىمىز : بىر كۇبلىتى ئىككى مىسرادىن تۈزۈلگەن ،ھەر كۇبلىتنىڭ 1-2-مىسراسى قاپىيداش، قالغان كۇبىلىتلارنىڭ 2مىسراسى ،1-كۇبىلىتنىڭ 1-2-مىسراسى بىلەن قاپىيداش كەلگەن شېئىرىي شەكىل غەزەل دىيىلىدۇ . Y Uc+0
پائىلاتۇن ۋەزنى – قىسقا ئۇزۇن Po;W'7"Po`
پائىلاتۇن ۋەزىنىنىڭ تەكرارلىنىشىدىن رەمەل بەھرى ھاسىل بولىدۇ . /62!cp/F/D
5. شېئىر يېزىلغان تارىخىي ئارقا كۆرۈنۈش 539>WyG5
شائىر ياشىغان زامان – چىڭ خاندانلىقى غۇلاپ ، ھەممە خۇش بولغان بولسىمۇ، ھەربىر ئۆلكىدە ھاكىمىيەت بېشىغا چىققان مىللىتارىسىتلار جۇڭگونى 22پارچىغا بۆلۈۋەتكەن . مىللىتارىسىت ياڭ زىڭشىڭ شىنجاڭغا جاڭجۈن بولۇۋېلىپ ۋە شىنجاڭنى ئۆز ئالدىغا بۆلۈنمە قىلىۋېلىپ، شىنجاڭنى بۇلاپ-تالاپ يەۋاتقان، زۇلۇم ۋە جاھالەت ھامىيلىرى بولغان مۇتەسسىپ، غالچا قازى-موللىلار ئۇلارنىڭ ئەمرىنى تۇتماق ۋاجىپ دەپ پەتىۋا بېرىۋاتقان، ھاكىممۇتلەقلىق تەختىگە مىنگەن يەتتە باشلىق يالماۋۇزلار يىلان ،چاياندەك ھەممە يەرگە يامراپ ، خەلقنىڭ قېنىنى شوراۋاتقان ، زالىملارنىڭ زۇلمى دەستىدىن ئەمگەكچى خەلق قۇلدىنمۇ بەتتەر ھالغا چۈشۈپ قالغان، يەنە بىر تەرەپتىن شائىر ياشىغان دەۋىردە نادانلار، جاھىللار يۈز تېپىپ ئەقىل-پەزىلەت ئەھلى خار بولغان، كىم مەرىپەتتىن گەپ ئاچسا «كاپىر»،«جەدىد»دىيىلىپ تىل-ھاقارەت قارغىشتا قېلىۋاتقان زۇلمەتلىك، تەتۈر ،دەردلىك زامان ئىدى .
+E+p"7
ئۇ ۋەتەن ئاسمىنىنى جاھالەت بۇلۇتلىرى باسقان ، خەلق نادانلىق، نامراتلىق قالاقلىق، ھۇقۇقسىزلىق، مەدەنىيەتسىزلىك پاتقىقىدا ئىڭراۋاتقان كۈلپەتلىك يىللاردا ياشىدى . ۋەتەننى ، خەلقنى چەكسىز قىزغىنلىق بىلەن سۆيىدىغان بۇ شائىر ئۈچۈن ئېيىتقاندا پۈتكۈل دۇنيانى يېڭىلىققا كۆچۈش، تەرەققىياتقا ئىنتىلىش مىللىي گۈللىنىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش چوقان- سادالىرى قاپلىغاندا، بارچە ئەللەر ئۆزلىرىنىڭ كېلەچىكى ئۈستىدە تەخىرسىزلىك بىلەن ئىزدىنىۋاتقان ئەھۋالدا ئۆزلىرىنىڭ كېلەچىكى ئۈستىدە تەخىرسىزلىك بىلەن ئىزدىنىۋاتقان ئەھۋالدا ئاسىيانىڭ مەركىزىدىكى بۇ قەدىمى خەلقنىڭ ھېچنىمىدىن خەۋەرسىز ھالدا غەپلەت ئۇيقۇسىدا خورۇلداپ ئۇخلىشى شائىرنى ئۈكۈندۈردى . tj S@meT
6. كۇبلىتلار بويىچە تەھلىل : 2.y-48Nz
1) ئەي پەلەك بۇ دەھشىتىڭدىن ئىنتىھا بىزارىمەن ، lFj]4
ئىستىدىم كۆپ، تاپمىدىم بۇ دەردىمە ھېچ دارىمەن. V &T~zh1
بۇ كۇبىلىتتىكى «دورا»دېگەن سۆزدە ياڭزىڭشىڭ ھۆكۈمرانلىق دەۋرىدىكى تەتۈر پەلەك دەستىدىن خەلقنىڭ تولىمۇ ئېچىنىشلىق كۈنلەرنى باشتىن كەچۈرۋاتقانلىقى، شۇنداقلا شائىرنىڭ خەلقنى بۇنداق ئازاپ ئوقۇبەتلىك تەقدىردىن قانداق قۇتۇلدۇرۇش مەسىلىسىدە كۆپ ئويلىنىپ ھېچبىر ئۈنۈملۈك چىقىش يولى تاپالمىغانلىقى، خەلقنى قارا قىسمەتتىن ئازاد قىلىشنىڭ تولىمۇ مۈشكۈل ئىش بولۇپ، قېلىۋاتقانلىقى ھەققىدىكى ئىدىيىۋى ھىسىياتى ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن ،دىمەك «دورا» دۇچ كەلگەن كىرزىسقا ،كۈلپەتلىك قىسمەتكە ئۈنۈملۈك چارە – ئامال تاپالمىغان ئەھۋالنى ئوبرازلاشتۇرغان سۆز . > |=ts
(2) ئاتا – بوۋامدىن مىراس كونا كېسەلنىڭ دەردىدە گاھ ئۆلۈپ ،گاھ تىرىلىپ، كۆپتىن بېرى ئاۋارىمەن . ]N]!o#q}L
بۇ كۇبلىتتا ،خەلقىمىز نەچچە ئەسەرلەر مابەينىدە نادانلىق ،خۇراپاتلىك ،قۇلچىلىق ،تەقدىرى ئىقبالى ئۈستىدە ئىزدەنمەسلىك ،ئىتتپاقسىزلىق قاتارلىق ئىللەتلەرنىڭ ئاسارىتىدە ھايۋان كەبى تۇرمۇشقا شۈكۈر قانائەت قىلىپ كەلگەچكە بىر ئۈلۈپ ،بىر تىرىلىپ ياشاپ ناھايتى كۆپ ئەرزىمەس ئەرزىمەس ئاۋارچىلىقلارنى باشتىن كەچۈرۈپ كەلگەن . RP|`HkP-2
شائىر خەلقىمىزنى ئېچىنىشلىق قىسمەتكە مۇپتىلا قىلغان بۇ ئىللەتلەرنى «كونا كېسەل» دەپ يەكۈنلىگەن، بۇ يەكۈندىكى «كونا» دېگەن سۆز – بۇ ئىللەتلەرنىڭ خېلى ئۇزاق تارىخىي دەۋرلەردىن بىرى مەۋجۇت بۇلۇپ كېلىۋاتقانلىقىغا قارىتىلغان، «كىسەل» دېگەن سۆز – خەلقنىڭ جېنىغا زامىن بۇلۇش دەرىجىسىگە بېرىپ يەتكەنلىكىنى، جىددىي داۋالىمىسا ئاقىۋىتىنىڭ تولىمۇ يامان بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ . `}\
"Aw c
يۇقارقى كونلىتتىكى «كونا كىسەل» - نەچچە ئەسىرلەردىن بېرى خەلقنىڭ روھىيتىنى چىرىماي ،ئىشلرىنى روناق تاپقۇزماي كىلىۋاتقان نادانلىق ،قاششاقلىق ،خۇراپاتلىق ،ھۇرۇنلۇق ،قۇلچىلىق ئىتتپاقسىزلىق ،غايىسىزلىك قاتارلىق ئىجدىمائى ئىللەتلەرنى كۆرسىتىدۇ . |e&\
(3) بىر پۇراپ ئۆلسەم ،نە ئارمان ،بېغىم باھارى گۈلىنى ،ھەر سەھەر گۈل ئىشقىدا بولبۇلىغا ئوخشاش زارىمەن . 9*wK@yEl
بۇ كۇبلىتتىكى «باھارگۈلى» «بۇلبۇل» دىگەن سۆزلەر سىموۋۇللۇق مەنىگە ئىگە . P+sW[:
باھارگۈلى – ئەل ۋەتەننىڭ گۈللەنگەن مەدەنىي ،زامانىۋى روھى ئازاد جاھان مىللەتلەر قاتارىدا ئۆزىنىڭ تىگىشلىك قەدىر قىممىتى ۋە ھۇقۇقى بىلەن ياشاش ئىمنكانىيتىگە ئىرىشكەن مەزگىللەردىكى سىمۋول قىلىنغان . r6qj7}\
مانا مۇشۇنداق گۈزەل ئارزۇ – ئارماننىڭ ئىشقىدا شائىر كىچە – كۈندۈز كۈيۈپ پىشىدۇ ،ئەنە شۇنداق گۈزەل مەنزىرىنى بىر كۈرۈپ ئۈلۈپ كەتسە ئارمىنى قالمايدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ ،شائىر ئۆزىنىڭ بۇ خىل روھى ھالىتىنى ھەر كۈنى سەھەردە گۈل ئىشقىدا سايرىغان بۇلبۇلىغا سىموۋۇل قىلىدۇ . q`-N7 ,$T
(4) دوستلىرىم ئوۋغا چىقاردا كەلتۈرۈر مىسالىغا قارچىغا قۇشلار ئۇلار ،مەن مىسالى سارىمەن. B9 uoVcW
بۇ مسىرادا شائىرنىڭ تەڭ دىمەتلىك دوستلىرىنىڭ خەلقنىڭ تەقدىر ئىستىقبالى ئۈستىدە قايغۇرۇپ كۆپ ھەسرەت چىكىدىغان بۇ توغرۇلۇق ئۇزاقتىن – ئۇزاق خىياللارنى سۈرىدىغان ،شائىرنى قۇرۇق خىيال ،ئەمەلگە ئاشمايدىغان ئوي – پىكىرلەرنى قىلىدىغان كارغا كەلمەس سارغا ئوخشىتىپ مازاق قىلىدىغانلىقى ،ئۆزلىرىنى قارچۇغا قۇشقا ئوخشىتىپ ماختىشدىغانلىقىدەك مەزمۇن ئوتتۇرغا قۇيۇلغان .
BWrxunHO
(5) يۈزمۇ – يۈز قىلماس تەئەرۇز ،كۆپ كۈڭۈلچاندۇر ،ئۇلار كۆرمىسەم چاينار نىجىس گوياكى دىل ئازارىمەن. %> eiAB_b
ئۇلارنىڭ مازاق قىلىش دەرىجىسىنىڭ ھەتتا ئېغىر دەرىجىدە كەمسىتىش ،پىتنە – پاسات سۆزلەر بىلەن ھاقارەتلەش دەرىجىسىگە بېرىپ يەتكەنلىكىنى ئىپادىلەپ ،ئۇلار مەن بار جايلاردا يۈزمۇ – يۈز تورغاندا چاقچاق ئارلاش كۈڭۈل ئاياپ مەسخىرە مازاق قىلغان بىلەن كۆرمىسەم ،مەن يوق يەردە ئارقامدىن نىجاسەتكە ئوخشاش چىدىغۇسىز سېسىق گەپلەر بىلەن دىلىمغا ئازار بىرىدۇ ،دىگەن پىكىرنى مۇجەسسەملىگەن. <'*LRd$1
(6) لائەقىل دەپ ئويلىدى ،جېنىدىن نەزەر سالماي تۇرۇپ ،يېڭىلىپ كەتتى ئۇلار كۆپتىن بېرى ھۇشيارىمەن . aFY IM`?(
ئۇلار يەنە ھەقىقەتنى ئەمەلىيەتتىن ئىزدىمەي ،شائىرنى ئەقىلسىز دەپ ئويلىغانلىقى ،ئۇلارنىڭ ئويىنىڭ خاتا ئىكەنلىكى ،ئەمىلىيەتتە شائىرنىڭ ناھايتى ھوشىيار ئىكەنلىكىدەك مەزمۇن ئوتتۇرغا قۇيۇلغان . eauF ~md,
(7) قۇلدىن كەلمەيدۇ ئىش،دەپ دائىم غىدىقلايدۇ جېنى مەن ئۇلارنىڭ شۇ سۆزىگە بەكمۇ بەك خۇنبارىمەن. ccxNbU
بۇ كۇبلىتتا شائىر ،ئۇلار مىنى «قۇلدىن كەلمەيدۇ ئىش» دەپ دائىم زىتمغاتىگىدۇ ،مەن بۇ نادان بۇرنىنىڭ ئۇچىنىلا كۈرىدىغان دوسىتلىرىمنىڭ مۇشۇ خىلدىكى سۆزلىرىدىن ناھايتى ئازاپلىنمەن ،دەپ يازغان . 8oGRLYU N
(8) پەنگە ماڭساق كۆز ئېچىپ كاپىر جەدىد دەپ قاغىشار ،بۇ ھاماقەت دەۋىردە ئاتەش بۇلۇپ يانۇرمەن . c+ie8Q!
بۇ كۇنلىتتا شائىرنىڭ خۇراپاتلىق ،نادانلىق قاپلىغان دەۋىردە نادان كىشىلەرنىڭ تىل ھاقارىتىگە پىسەنىت قىلماي ،پەننى تەرەققى قىلدۇرۇش ئۈچۈن ئوت بۇلۇپ يېنىش ئىرادىسىنىڭ كۈچلۈك ئىكەنلىكىدەك مەزمۇن ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن . :`sUt1Fw.
(9) چۆل – جەزىرىدە ،دەشتۇ سەھرا ئىچىدە قالدىم نائىلاج ئاھ قاچان بىر يول تېپىپ ،قۇشۇلاي قاتارىمەن . !G|@6W`
ئەينى دەۋىردىكى جەمىيەتنىڭ نادانلىق خۇراپاتلىق قاپلاپ كىتىپ چۆل – جەزىرە سەھراغا ئوخشاپ قالغانلىقى ،شائىرنىڭ خۇراپىي نادان كىشىلەرنىڭ ئارىسىدا پەنگە يول ئىلىشقا ،ئىلىم – پەننى ياقلايدىغانلارنى قوللاپ ،قۇۋەتلەشكە ئىلاجىسىز قالغانلىقىدەك ھەسۋەتلىك زارلىنىش ھىسياتى ئىپادىلەنگەن . z$sGv19pB
(10) سوغا تەشنادۇر ،بۇ چۆل بىپايان مۇنبەت يېرى مىسلى دەريا تاپماي ئېقىش ،قاينام بۇلۇپ قاينارىمەن . ar,7S&s H
بۇ كۇپلىتتىكى «چۆل»«يەر» دىگەن سۆزلەر سىموۋۇللۇق مەنىگە ئىگە بۇلۇپ خەلققە ۋەكىللىك قىلىدۇ .خەلقنىڭ ئىلىم – پەنگە تەشنالىقى لىكىن ئىلىم – پەننىڭ ئۇمۇملاشمىغانلىقى ،ئىلىم پەن خەلقنى ئۇچراشتۇرۇش يوللىرىنىڭ تۇلىمۇ مۇشكۈل ئىكەنلىكىنى قاينام كەبى قايناپ ئىچى – ئىچىدىن پۇچىلىنىپ كىتىۋاتقانلىقىدەك مەزمۇن ئىپادىلەنگەن . 05R@7[GWq
(11) ئويغىنىپ كەتتى جاھان ، مەغرىپى – مەشرىق تامام مەن تېخى سۈت ئۇيقۇدا چۈش كۈرۈپ ياتارىمەن . ,%y /kS]
بۇ كۇپلىتتا مەيلى غەرىپ ئەللىرى ياكى شەرىقتىكى مىللەتلەر بولسۇن تامامەن ئۇيغۇنۇپ ،ئىلىم – پەنگە يۈرۈش قىلىپ ،ئۆزىنىڭ كىلەچىكى ئۈستىدە باش قاتتۇرۋاتقان لىكىن شىنجاڭ جۈملىدىن ئۇيغۇرلار نادانلىق ،بىلىمسىزلىك خۇراپاتلىق دەستىدە سۈت ئۇيقۇدا ئۇخلاۋاتقانلىقىغا بولغان ئېچىنىش ھىسياتى ئوتتۇرغا قۇيۇلغان .
:11
A
بۇ كۇبلىتتىكى «مەن» 1- شەخىس كۆپلۈك مەنىسىدە قوللىغان بۇلۇپ ،پۈتۈن ئۇيغۇر خەلقىنى كۆرسىتىدۇ . :'ptuY
(12) باشقىلار كۆكتە ئۇچۇپ ،سۇدا ئۈزۈپ كەتتى يىراق ،مەن مىسالى يالاڭ ئاياغ ،دەسسەپ تىكەن ماڭارىمەن . ?A0)L27UE&
بۇ كۇبلىتتىكى «مەن» مۇ ئوخشاشلا كۆپلۈك مەنىسىدە يەنى بىر پۈتۈن خەلق مەنىسىدە قوللىنىلغان . ` %}RNC
باشقا ئەللەرنىڭ ئىلىم – پەن ئىگەللەپ ،پەن – تېخنىكا جەھەتتە تەرەققىياتقا ئىرىشكەنلىكى،ئۆز خەلقى بىلىمسىزلىك ،نادانلىق دەستىدىن كۈنلىرىنىڭ ناھايتى ئېغىر ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرغا قۇيۇپ ، باشقا ئەللەرنىڭ تەرەققىياتى بىلەن ئۆز ۋەتەن مىللىتىنىڭ قالاق قىياپىتىنى ئۆز- ئارا سېلىشتۇرغان . l"]V6!-U
(13) ئىلىم – پەندىن يوق خەۋەر ،باستى غەپلەت خەۋىپ – خەتەر ھالىمىز قۇلدىن بەتەر ،قانداق چىداپ تۇرارىمەن . Xc.`-J~Il
بۇ كۇبلىتتا جەمىيەتتە خەلق ئىلىم- پەن ئىگەللىمىگەچكە كۈنلىرى خەۋىپ – خەتەر ئىچىدە قالغانلىقى ،شائىرنىڭ بۇنىڭغا چىداپ تۇرالمىغانلىقىدەك مەزمۇن ئوتتۇرغا قۇيۇلغان . {Ha57Wk8D
(14) تىل – ھاقارەت ،تەنە – ددىنھار ،ۋاي ،دادا .....بۇ جاننى قىينىدى ئەمنى نە قىلماق كىرەك ،ئەجەپمۇ بولدۇم خارىمەن. SA z
بۇ كۇبلىتتا جەمىيەتتە خەلق ئىلىم- پەن ئىگەللىمىگەچكە كۈنلىرى خەۋىپ – خەتەر ئىچىدە قالغانلىقى ،شائىرنىڭ بۇنىڭغا چىداپ تۇرالمىغانلىقىدەك مەزمۇن ئوتتۇرغا قۇيۇلغان . =lC7gS!U
(15) زۇلۇمدىن ئوكيانىدىن تاپماي پارغەت ئارىلى ،تاغ كەبى دولقۇنىدا ئۆرلەپ ھەقىقى ئاھ ئۇرارىمەن. Wjc'*QCP l
بۇ كۇبلىتتا تىلغا ئېلىنغان «زۇلۇم ئوكيانى» «پاراغەت ئارىلى»دىگەن ئوبرازلىق سۆزلەرنىڭ مەنىسى شۇكى ،«زۇلۇم ئوكيانى» شائىر ئەل ۋەتەننىڭ بېشىدىكى ئازاپ – ئۇقىبەتكە تولغان قۇللۇق قىسمەتنى زۇلۇم ئوكيانىغا،بۇ خىل قۇللۇق ھاياتتىن قۇتۇلۇپ ،ئەركىن ھۆر ھاياتقا ئىرىشىشنى پاراغەت ئارىلىغا سىموۋۇل قىلغان ،شائىر ئۆزى مانا مۇشۇنداق زۇلۇمدىن قۇتۇلماي ئەركىن ،ھۆر ھاياتقا ئىرىشكىلى بولمايدىغانلىقىدەك ھەقىقەتنى تۇنۇپ يەتكەچكە ئازاپ ئۇقىبەتلىك قارا قىسمەتتىن قۇتۇلۇش ئارزۇسىدا ئىچى – ئىچىدىن قاينىغانلىقىدەك ئىدىيۋى ھىسيات ئىپادىلەنگەن . ctUp=po
(16) دەۋرى جەبىردىن ئىسىت !ھالىڭغا ئۇيغۇر ۋايكىم ،جاننى ئالقانغا ئېلىپ چىق ،تاپارمەن باشقا چارىمەن . $u.z*b_yy
بۇ ئاخىرقى مىسرا شىئىرنىڭ ھىسيات ۋە پىكىر جەھەتتە تويۇنغان مىسراسىدۇر ،بۇ مسىرالاردا ئەكسىيەتچى ھاكىمىيەتنىڭ زۇلۇمىدىن كۆرمىگەن كۈنى قالمىغان خەلقنىڭ ھالىغا بولغان چوڭقۇر ئېچىنىش ھەم بۇنداق زۇلۇمەتلىك زاماندىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن يا ئۈلۈم ياكى كۈرۈم دەپ جاننى ئالقىنىغا ئېلىپ ئوتتۇرغا چىقىشتىن باشقا تاللاش يۇلى قالمىغانلىقى ئىپادىلەنگەن . $^ P0F9~0
شائىرنىڭ شىئىردا ئىپادىلىگەن ئىدىيۋى ھىسىياتى L$-T,Kze
شائىر بۇ شىئىردا ئەكسىيەتچى مۇستەبىت ،مىللىتارىسىت ياڭزىڭشىڭنىڭ شىنجاڭ خەلقى ئۈستىدىن يۈگۈزگەن سىياسى ،ئىقتىزادى مەدىنيەت جەھەتتىكى چىكىدىن ئاشقان زۇلۇمىنى غەزەپ بىلەن پاش قىلىپ ياڭ زىڭشىڭغابولغان غەزەپ – نەپرىتىنى شۇ چاغدىكى ئىجدىمائى تەڭسىزلىككە بولغان نارازىلىقىنى ئىپادىلەپ ،خەلقنى قاراڭغۇ ،زۇلىمەتلىك فىئوداللىق ھاكىمىيەتنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن كۈرەش قىلىشقا چاقىرغان . ] 3gSQ 7
شىئىرنىڭ بەدئى ئالاھىدىلىكى xmG<]WF>E
1.بۇ شىئىر شەكلى جەھەتتىن ئۇيغۇر مىللى شىئىرىيەتنىڭ غەزەل شەكىلدە خاراكتىر جەھەتتىن سىياسى لىرىكا ،ئىجادىيەت ئۇسۇلى جەھەتتىن تەنقىدى ،رىئالىزىملىق ئىجادىيەت ئۇسۇلىدە رەمەل بەھرى پائىلاتۇن ۋەزىندە يېزىلغان . p[-O( 3Y
2.شائىر بۇ شىئىردا سىموۋۇللۇق ،ئوخشىتىش ،سىلىشتۇرۇش جانلاندۇرۇش قاتارلىق ئىستتىكىلىق ۋاستىلاردىن پايدىلىنىپ ئىدىيۋى ھىسياتىنى جانلىق ئىپادىلەپ بەرگەن . +%&yJ4 -
مەسىلەن : خەلقىمىز ئەزەلدىن قۇتۇلالماي كىلىۋاتقان خۇراپاتلىقنى ،نادانلىقنى ،كونا كىسەلگە ،ۋەتەننىڭ گۈللەنگەن ئەركىنلىكىنى – باھار گۈلىگە ،ۋەتەننىڭ ئەركىنلىكىگە ،ئازادلىقىغا ئىرىشىشنى ھەر كۈنى ھەر گۈل ئىشقىدا خەندان ئۇردىغان بۇلبۇلغا ،ئەل ۋەتەننىڭ بېشىدىكى ئازاپ ئۇقۇبەتكە تولغا قۇللۇق قىسمەتنى «زۇلۇم ئوكيانى»غا قۇللۇقتىن قۇتۇلۇپ ھۆر ھاياتقا ئىرىشىشنى «پاراغەت ئارىلىغا سىموۋۇل قىلىنغان .«چۆل،زىمىن» خەلقنىڭ سىمۋولى ،دۇرا ئامال چارىگە سىموۋۇل قىلىنغان . n?Q|)2 2
باشقىلار كۆكتە ئۇچۇپ ، سۇدا ئۈزۈپ كەتتى يىراق ، v^iAD2 X/F
مەن مىسالى يالاڭ ئاياق دەسسەپ تىكەن ماڭارىمەن. @ 7u 0v
يۇقارقى مىساللاردا باشقا ئەللەرنىڭ تەرەققىياتى بىلەن ئۆز ۋەتەن مىللىتىنىڭ قالاق قىياپىتىنى ئۆز – ئارا سېلىشتۇرغان . G B^B r6
ئويغۇنۇپ كەتتى جاھان مەغرىپى مەشرىق تامام @d_M@\r=j
مۇ مىسرادا جانلاندۇرۇش قوللىنىلغان . ~rm_vo
ۋەتىننى – باغقا ئوخشاتقان . #G3<7PK
شائىر يۇقارقىدەك ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلار ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئىدىيۋى – ھىسياتىنى جانلىق ،ئوبرازلىق ئىپادىلەپ بەرگەن . >_TZ'FT
تاپشۇرۇق ،«غەزەپ ۋە زار» ناملىق شئىرنى يادقا ئېلىپ كلىش . TvM~y \s
("@!>|H
b>W %t
gUlo]!$
gi8FHSU|G
w]H->B29C
bOB \--:]
$ `c:&
^ y::jK
DF= *_,2/
.يىللارغا جاۋاب (2سائەت) Wc#24:OKe3
لۇتپۇللا مۇتەللىپ L_T5nD^D
شىئىر بارماق ۋەزىندە يېزىلغان سىياسى لىرىكا +whDU 2 "
(1944- يىلى ئاقسۇدا يېزىلغان) SU0
hma8
ئۇقۇتۇش نىشانى : i@yC-))bY
شەكلى ،مۇرەببە ^!d3=}:0
1. ئاپتۇرنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادى پائالىيتىنى بىلدۈرۈش . s[jTP(d)8
2. سىياسى لىرىكا ھەققىدە ئۇقۇغۇچىلارنى چۈشەنچىگە ئىگە قىلىش . V! Uc(
ئۇقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى
)7F/O3Tq
شىئىرنى كونكىتلار بويىچە تەھلىل قىلىش )A6
ئۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى y29m /i :
1. شىئىردىكى «يىل» ھەققىدىكى ئوخشاش بولمىغان قاراشلارنى بىلىش . sJZ iI}Xc
2. بۈگۈنكى كۈندە يىللارنىڭ بىزگە قانداق سۇئال قۇيىدىغانلىقىنى بىلىش . rq{$,/6 .
ھەل قىلىش ئۇسۇلى pa+hL,w{6
ئىزدىنىش ،مۇلاھىزە ،ئىلھاملاندۇرۇش ،ھەمكارلىق 6tZI["\
ئەحلاقىي -تەربىيە نىشانى WJi]t9 3
بۇ شىئىرنى ئۈگىتىش ئارقىلىق ئۇقۇغۇچىلارغا ۋاقتىنى قەدىرلەش لازىملىقىنى چۈشەندۈرۈپ ،ۋاقىت ئېڭىنى شەكىللەندۈرۈشكە يىتەكلەش . ;uW FHc5@B
ئۇقۇتۇش جەريانى g(g& TO
دەرىستىن ئاۋالقى سىناق ) oZ dj`
«غەزەپ ۋە زار» ناملىق شىئىردىكى ئوبرازلىق سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى ئېيتىپ بىرىڭ؟ K3C <{ #r
يېڭى دەرىسكە باشلاپ كىرىش .شائىر لۇتۇپۇللا مۇتەللىپ ھەققىدە نىمىلەرنى بىلىسىز ؟ سىز ئۇنىڭ قانداق ئەسەرلىرىنى ئۇقۇغان . hZ3bVi)L\
1. ئاپتۇر ھەققىدە H] s.=.Ki
لۇتۇپۇللار مۇتەللىپ ،ئۇيغۇر ھازىرقى زامان ئەدىبىياتىدا ئورنى يۇقۇرى ئىنقىلابچى شائىر ، ئۇنىڭ قىسقارتىلغان ئىسمى ل ،مۇتەللىپ ،ئەركىلەتمە ئىسمى لۇتۇن ،تەخەللۇسى «قاينام ئۆركىشى» J1kM\8%b\
ل،مۇتەللىپ 1922- يىلى 11- ئايدا بۈگۈنكى قازىقىستاننىڭ يەتتەسۇ رايۇنىدىكى چۇەنجى ناھىيسىنىڭ سايبويى مەھەللىسىدە تۇغۇلغان ،1931- يىلى ئائىلىسىدىكىلەر بىلەن بىللە ئىلى چاپچال ناھىيسىنىڭ نىلقا ناھىيسىگە كۈچۈپ بېرىپ ئولتۇراقلاشقان .ئۈرۈمچىدىكى ئالى بىلىم يۇرتىدا ئۇقۇغان ،«شىنجاڭ گېزىتى» كىيىن «ئاقسۇ گېزىتى» دە مۇھەررىر بولغان . ,Q,^3*HX9}
1945- يىلى كۈزدە ئۈچ ۋېلايەت ئىنقىلاۋى جەنۇپقا يۈرۈش ئارمىيسى تەشكىللەپ ،ئاقسۇغا ھۇجۇم قىلغاندا گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى ل ،مۇتەللىپ قاتارلىق 50 دىن ئارتۇق ئىنقىلاۋى ئىدىيگە ئىگە زىيالىنى ئۆلتۈرۋەتكەن . !BI;C(,RL
شائىرنىڭ «شائىر توغرىسىدا مۇۋەھىشە» ياشاش ئۈچۈن كۈرەش ،خىيالچان تىلەلك،يىللارغا جاۋاب قاتارلىق شىئىرلارنى يېزىپ قالدۇرغان ،بۇ شىئىر ئۇنىڭ 1983- يىلى شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى تەرىپدىن نەشىر قىلىنغان ،«لۇتۇپۇللا مۇتەللىپ ئەسەرلىرى» ناملىق توپلىمىدىن ئېلىندى . +V+a4lU14
2. شىئىرنىڭ ژانىرى ھەققىدە F?cK- .
بۇ شىئىر بارماق ۋەزىننىڭ مۇرەببە شەكلىدە ،مەزمۇندىن سىياسى لىرىكا تۈرىگە تەۋە. -&;TA0~;
شىئىرلار شەكلى ۋە قۇرۇلمىسىغا ئاساسەن ۋەزىنلىك شىئىرلار ،چاچما شىئىر ،نەسىرى شىئىر دەپ ئۈچ تۈرگە بۈلىنىدۇ . f5k6`7 Vj]
ۋەزىنلىكى شىئىرلار – بارماق ۋەزىنلىك شىئىرلار ۋە ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار دەپ ئىككى تۈرگە بۈلىنىدۇ . IAEAhqp
بارماق ۋەزىنلىك شىئىرلار – شىئىر مىسرالىرىدىكى سۆز بۇغۇملىرىنىڭ مۇئەييەن تەرتىپتە گۇرۇپپىلىنىشىدىن ھاسىل بولغا شىئىردىن ئىبارەت. 9Ee'Cm
مۇرەببە = «تۆتلۈك» دىگەن سۆز بۇلۇپ ،ھەربىر كۇبلىتى تۆت مىسرادىن تۈزۈلگەن شىئىر شەكىلدىن ئىبارەت. @H
سىياسى لىرىكا = شائىر جەمىيەتنىڭ جىددى تەلەپ ئىھتىياجىغا يېقىندىن ئۇيغۇنلىشىپ چوڭ سىياسى ،ئىجدىمائى مەسىللەرنى تىما قىلىپ ،ئۆزىنىڭ كۆز قارشى ،ئىدىيسىنى ئىپادىلەيدىغان لىرىك شىئىرلاردىن ئىبارەت. ]HdCt 3X
3. بۈلەكلەر بويىچە تەھلىل r GkyGz8>
بۇ شىئىردا شائىرنىڭ ھايات ۋە كۈرەش توغرىسىدىكى چوڭقۇر ئوي = پىكىرلىرى كۈچلۈك پەلسەپەۋى ئاساستا ناھايتى نازۇك تىل بىلەن ئىپادىلەنگەن بۇلۇپ ،كىشىدە چوڭقۇر تەسىرات پەيدا قىلىدۇ ،شىئىردىكى چوڭقۇر ئوي – پىكىر ۋە كۈچلۈك ھىسىيات تۆت بۈلەك ئاساسىدا گەۋدىلەندۈرۈلگەن . }&e5$lB
بىرىنجى بۈلەك ،باشتىن تارتىپلا «مەيلى ئۆتىۋەرسۇن ،ئۆزىنىڭ يۇلى» دىگەن مىسراغىچە بۇلۇپ ،بۇ بۈلەكتە شائىر ئوخشىتىش ،جانلاندۇرۇش قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلاردىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ ئەكسىيەتچىل ھۈكۈمرانلىق ئاستىدىكى زوراۋان يىللارنىڭ قوينىدا ئارزۇ ئارمانلىرىنىڭ كامال تاپالمايۋاتقانلىقىغا بولغان ئۈكىنىشى ،شۇنداقلا ۋاقىتنىڭ كىشىنىڭ ئىرادىسىگە باقمىغان ھالدا ئۈتۈپ كىتىدىغانلىقى، شۇڭا ھاياتنى قەدىرلەش لازىملىقى ھەققىدىكى تەسىراتنى ئىزھار قىلغان . d7i]FV
ئىككىنجى بۈلەك - «ئادەملەرمۇ ۋاقىتنى قولدىن بەرمەيدۇ» دىگەن يەردىن «قەبرىنى يادلاپ گۈللەر ياپىدۇ» دىگەن يەرگىچە بۇلۇپ ،بۇ بۈلەكتە شائىر پىكىر دائىرىسىنى تەدىرىجى خاسلاشتۇرۇپ ،ئىنسانلارنىڭ تىرىشچانلىقى ،ئىجاد ۋە مىھنىتى بولغاندىلا يىللار ئۈستىدىن غالىپ كەلگىلى بولىدىغانلىقىنى ،ھەر قانداق ئىشتا ئالدىغا قاراش ،ئۈمىدۋار بۇلۇش كىرەكلىكىنى تەكىتلىگەن ھەم خەلق ئاممىسىنىڭ ئىگىلمەس سونماس ئىرادىسى ،جەڭگىۋار رۇھىنى مەدىھلىگەن . zD}d vI}
ئۈچىنجى بۈلەك - «مەيلى ساقال سوۋغا قىلسا قىلسۇن يىللار» دىگەن يەردىن «يېڭىش بىلەن كىلىپ چىقىمىز كەڭ غالىپ يلغا» دىگەن جايغىچە بۇلۇپ ،بۇ بۈلەكتە شائىر پىكىرىنى تېخىمۇ خاسلاشتۇرۇپ ،ئۈزىنىڭ ئىجاد مىھنىتى ئارقىلىق يىللار ئۈستىدىن غالىپ كىلىدىغان كۈچلۈك ئىرادىسى ،كۈرەشچانلىقى روھى ،تىز پۈكمەس مەردانە جاسارىتى ،غەلبىسىگە بولغان ئۈمۈدۋارلىقىنى يېزىپ ،ئۈزىنىڭ قەلەم ۋە ئەلەم بىلەن زوراۋان يىللارغا تاقابىل تۇرۇشقا تەييار ئىكەنلىكىنى ئىپادىلىگەن . ,+
شىئىرنىڭ ئاخىرقى ئىككى كۇبلىتى تۆتىنجى بۈلەك بۇلۇپ ،بۇ بۈلەكتە شائىر جەڭگىۋار مەردانە خىتاپ ئارقىلىق ،زۇلمەتلىك يىللارغا كەسكىن جاۋاب قايتۇرۇپ ،پۈتۈن شىئىردىن خۇلاسە چىقارغان يەنى ،«زوراۋانلار زۇلۇم تەھدىرلىرىڭدىن ۋاقتىنچە كۈرەڭلەپ كەتسەڭمۇ ،كۈرەشچان ئوغلانلار ھەيۋەڭنى سۇندۇرۇپ ،ئىجاد مىھنىتىمىز ،كۈرەش مىۋىلىرىمىز سىلەرنى ھامان باش ئەگدۈرىدۇ» دىگەن پىكىرنى ئالغا سۈرۈپ ،زوراۋان يىللارغا نىسبەتەن قەتئى باش ئەگمەس ئىرادىسى ۋە مەردانە جاسارىتىنى ئىپادىلەپ ،شىئىرنىڭ مەركىزى ئىدىيسىنى يۇرۇتۇپ بەرگەن . L^3 ~gZ
دىمەك ،شائىر بۇ شىئىردا ۋاقىت بىلەن ھاياتنىڭ دىئالىكتىكىلىق مۇناسىۋىتىنى چوڭقۇر بايان قىلىش بىلەن بىللە ،ئۈزىنىڭ پولاتتەك مۇستەھكەم ئىرادىسىنى ،ئىنقىلاپ غەلبىسىگە بولغان قەتئى ئىشەنچىسىنى ،خەلق دۈشمىنى ۋە ئىلىم – مەرىپەت ئەركىنلىك ،دىمگىراتىيەسىنىڭ بارلىق دۈشمەنلىرىگە بولغان كۈچلۈك غەزەپ – نەپرىتىنى ئىپادىلىگەن ھەمدە ۋاقىتنى قەدىرلەپ ،ھاياتنى مەنىلىك ئۆتكۈزۈپ ،كۈرەش بىلەن ئىجاد ئارقىلىق ھاياتنى قەدىرلەشكە چاقىرغان . g+;m?VJ
4. مۇھاكىمە ۋە مەشىق >v1E ;-ZA
2.بۇ بىر جەڭگىۋار سىياسى لىرىكا بۇلۇپ ،شىئىردىكى «يىللار» ھەققىدە ئوخشاش بولمىغان قاراشلار مەۋجۇت ،بەزىلەر شىئىردىكى «يىللار» نى نۇقۇل ۋاقىتنى قەدىرلەشنى كۆرسىتىدۇ .دەپ قارايدۇ ،يەنە بەزىلەر، ھەر ئىككىسىنى كۆرسىتىدۇ ،دەپ قاراپيدۇ ،سىز قايسى قاراشقا قوشىلىسىز؟نىمە ئۈچۈن؟ H|V q
مەن «ھەر ئىككىلىسىنى كۆرسىتىدۇ» دىگەن قاراشقا قوشىلىمەن .چۈنكى ،شىئىردا K .cMuh
ۋاقىت ئالدىراڭغۇ ،ساقلاپ تۇرمايدۇ G"bItdb
يىللار شۇ ۋاقىتنىڭ ئەڭ چوڭ يورغىسى vMsb@@O\ \
دەپ يېزىپ يىل ئۇقۇمى ۋاقىتنى بىلدۈرگەن يەنى ۋاقىتنىڭ ئىنتايىن تىز ئۈتۈپ كىتىدىغانلىقىنى ،كىشىنىڭ ئىرادىسىگە باقمايدىغانلىقىدەك مەزمۇن ئوتتۇرغا قۇيۇلغان . cn$E?&-
يىللار ،مەيدەڭنى تۇتۇپ قاقاقلاپ كۈلمە، +B$ o 8V
ئالدىڭدا قىزىرىشتىن ئارتۇق كۆرىمەن ئۈلۈمنى. `<Xq@\H
دىگەن مىسرادا«يىل» ئەينى دەۋىردىكى گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى ھۈكۈمرانلىق قىلغان ئىجدىمائى رىئاللىققا سىموۋۇل قىلغان بۇلۇپ ،شائىر ئەينى ۋاقتتىكى گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرىنىڭ زۇلۇم ۋە ئىكىسپولاتسىيىسىگە خىتاپ قىلىپ ،ئۆزىنىڭ زۇلىمەتلىك يىلار ئۈستىدىن چۇقۇم غەلبە قىلىدىغانلىقىنى، دۈشمەن ئالدىدا نۇمۇسقا قېلىشتىن ئىنقىلاپ ئارقىلىق قۇربان بۇلۇشنى شەرەپ دەپ بىلىدىغانلىقىدەك ئىنقىلاۋى ئىرادىسى ئىپادىلەنگەن . >&mlwxqv
بىر پۈتۈن شىئىردا ۋاقىت ئۇقۇمىدىكى يىلنىڭ سالمىقى %80 نى ئىگەللەيدۇ ،ئۇنداقتا بۇ شىئىرنى نىمە ئۈچۈن سىياسى لىرىكا دەپ تۇنۇيمىز دىگەندە بۇ 190- يىللاردىكى ئىجدىمائى بۇران – چاپقۇنلار ۋە سىياسى تىرورلۇق بىلەن مۇناسىۋەتلىك شائىر ناھايتى ماھىرلىق بىلەن «ئات ئايلىغانغا ،يول سارىخانغا» دىگەن ئۇسۇل بويىچە گەپنى ۋاقىت ئۇقۇمىدىكى يىللاردىن باشلاپ ،ئاخىرىنى قاباھەتلىك يىللارنىڭ ئادالەتسىزلىكلىرىگە قارشى جەڭ قىلىش ،كۈرەش قىلىش ئىرادىسى بىلەن تاماملىغان . #EiOC.A=
شئىردىكى تارىخى ئارقا كۈرۈنۈش W$7
db%qFx
بۇ چاغدا زوراۋان ۋە جاللات شىڭشىسەي گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى بىلەن تىل بىرىكتۈرۈپ ،كونىستلار،ئىنقىلاۋى زىيالىلار ھەمدە بۇلارنى قوللىغان پۇقرالارنى غالجىرانە باستۇرۇپ ،قىرغىن قىلىۋاتقان جاھالەتلىك ھەم زۇلىمەتلىك يىللارئىدى ،لىكىن بۇ ۋەھشىلىكلەر ئىنقىلاۋى زىيالىلارنى ھەمدە شائىرنى قۇرقتالمىدى ،ھەمدە تىز پۈكتىرەلمىدى . x mx
fXW
شائىر بۇ شىئىر ئارقىلىق ئۇلارنىڭ قەيسەر،جەڭگىۋار روھى ھەمدە ئىنىقىلاپ غەلبىسىگە بولغان چوڭقۇر ئىشەنچىسىنى نامايەن قىلىش ئۈچۈن يازغان . 9^Q: l0|
مۇھاكىمە ،مەشىق [#>ji+%=
3. تۈۋەندىكى ئىككى مەسىلە ھەققىدىكى قارشىڭىزنى بايان قىلىڭ ؟ ] %jlaXb
(1)بۇ شىئىرنى ئۇقۇغاندا ،شائىرنىڭ يىللارغا جاۋاب بىرىۋاتقانلىقىدىنلا ،يىللارنىڭمۇ شائىرنىڭ ئالدىغا سۇئال قۇيىۋاتقانلىقىنى تەبىيلا ئويلاپ قالىسىز ،ئۇنداقتا ،«يىللار» شائىرنىڭ ئالدىغا قانداق سۇئاللىرىنى قويغان ؟ شائىر بۇ سۇئاللارغا قانداق جاۋاب قايتۇرغان . PDaHY
«يىللار» شائىرنىڭ ئالدىغا – ياشاشتىكى مەقسەت نىمە بولىشى كىرەك ،قانداق ياشىغاندا ھاياتنى ئەھمىيەتلىك ئۆتكۈزگىلى بولىدۇ ،ئادەم زادى كىم ئۈچۈن ياشىشى ،نىمە ئۈچۈن ياشىشى قانداق ياشىشى كىرەك ؟دىگەنلەردىن ئىبارەت ؟ شائىر بۇ شىئىردا دەل ئۈزىنىڭ ياشاش يولىنى ،قانداق غايە ،ئارزۇسىنىڭ يىتەكچلىكىدە ياشايدىغانلىقىنى ،ھايات ۋە ماماتقا قانداق قارايدىغانلىقىنى شئىر يول بىلەن ئەتراپلىق ئىپادىلىگەن. 0S <;T+WA
(2) بۈگۈنكى كۈندە يللار سىزگە قانداق سۇئاللارنى قۇيىۋاتىدۇ ؟ سىز قانداق جاۋاب قايتۇرماقچى؟ DTrS9j?z
ھەر بىر دەۋىرنىڭ ئادەملەرنىڭ ئالدىغا قويغان سۇئاللىرى ئوخشاش بولمايدۇ .كۈرەش يىللاردا بىر خىل ئىنقىلاپ يىللىرىدا بىر خىل ،ئىسلاھات يىللىرىدا بىر خىل ،ئىزدىنىش يىللىرىدا بىر خىل ،رىقابەت يىللىرىدا بىر خىل سۇئال قۇيىدۇ ،ھەر بىر دەۋىرنىڭ خاراكتىرىنى ،ماھىيتىنى توغرا ئىگەللىگەن ئادەم «يىللار» نىڭ ئۆزىگە قانداق تەلەپ قۇيىۋاتقانلىقىنى ئىنىق ھىس قىلالايدۇ .مەسىلەن : ھازىرقىدەك ئىنچىكە ۋەزىيەتكە نىسبەتەن ۋەزىيەتنىڭ ئىنچىلىكىنى تۇنۇپ يىتىش. بۈگۈنكى كۈندە بىز بەختىيار، تىنىچ، خاتىرجەم ياشاۋاتىمىز. ھازىر پەن- تېخنىكا تەرەققى قىلىۋاتىدۇ ،چەتئەللەردە پەن- تېخنىكا ئۇچقاندەك تەرەققى قىلىۋاتقان مۇشۇ يىللار بىزدىن دەۋىردە نىمە قىلىشىمىزكىرەك؟ ۋاقىتنى چىڭ تۇتۇپ تىرىشىپ ئۈگۈنىشىمىزكىرەكمۇ ياكى ھۇرۇنلۇق قىلىپ، تىرىشىپ ئۈگەنمەي كۈن ئۆتكۈزىمىزمۇ؟ دىگەن سۇئاللارنى قۇيىۋاتىدۇ . 6/@"K
HHVe
مەن بۇ سۇئاللارغامەكتەپتىن ئىبارەت بۇ بىلىم يۇرتىدا تىرىشىپ بىلىم ئىگەللەپ باشقىلارغا ئۆلگە بۇلۇپ، ئۇستازلارنى ئۆلگە قىلىپ ،ئىلىم- پەننىڭ يۈكسەك چۇقۇسىغا چىقىش ئۈچۈن ئۈزلىكسىز ئىزدىنىپ يىللار قوينىدا تاۋلىنىمەن دەپ جاۋاب بىرىمەن. #/zPAcV:
(3) ئىجاد يىللارنى قېرىتىدۇ؟دىگەن مىسرانى قانداق چۈشىنىش كىرەك؟ jZu"> Eh,
ھاياتنىڭ ئەھمىيىتىنى ئاشۇرىدىغان ئەڭ توغرا يول ئىجادچانلىق ،يەنى ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىش. /Fej)WQp
ئىجادىيەت ئىقتىدارى كۈچلۈك مىللەت ياكى شەخسى ھاياتى كۈچى كۈچلۈك مىللەت ياكى شەخسى ھىسابلىنىدۇ. '+ 1<7jl&I
تاپشۇرۇق: ئۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇنلىرىنى ئۈگۈنۈپ كىلىش. w *[i!i
:Xc%_& )
!={Z]J
^OKCvdS
xoI;s}*E
\D(6t!Ox
Z- ;
BuM Bnb T
.C(Ir
%7 h _D
'F3Xb
T{v(B["!$
o@j]yA.5)
nPh 5(&E
X[b= 25Ct
tZmo= 3+:
8 hx4N
3jQy"9f
P F#+G;q;
>aXyi3B
*4#)or
`%}SK~
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار توغرىسىدا(2سائەت) KM$L u2
ئۇقۇتۇش نىشانى: +-YMW;5
1. ئارزۇنىڭ لوغەت مەنىسى ۋە ئىستىمال مەنىسىنى بىلدۈرۈش . 9
r.O s
2. ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلارنىڭ نىمىلىكى 9 }^nozR,I
3. ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلارنىڭ ئالاھىدىلىكى vw VeHjR
ئۇقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى \'Oi0qo>
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار بىلەن بارماق ۋەزىنلىك شىئىرلارنىڭ پەرىقلىنىدىغان پەرىقنى بىلدۈرۈش . 4 ti\;55{W
ئۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى @9_H4V
ۋەزىننىڭ نىملىكى ،ئۇيغۇر شىئىرىيىتىدە كۆپرەك ئوچرايدىغان ۋەزىن تۈرلىرىنى بىلدۈرۈش. 2"+8NfFl
ھەل قىلىش ئۇسۇلى 2no Ky}q
ئىزدىنىش،ئىلھاملاندۇرۇش 02B *cz_K
ئەحلاقي-تەربىيە نىشانى:
ئۇقۇغۇچىلارغا ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار ھەققىدە مەلۇم چۈشەنچىگە ئىگە قىلىش ئارقىلىق ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار بىلەن بارماق ۋەزىنلىك شىئىرلار ھەققىدە مەلۇم چۈشەنچىگە ئىگە قىلىش . |R$V[
ئۇقۇتۇش جەريانى : 4 WCWu}
دەرىستىن ئاۋالقى سىناق : C \"nlNKw
شىئىر دىگەن نىمە؟ شىئىرلار شەكلى ۋە قۇرۇلمىسىغا ئاساسەن قانداق تۈرلەرگە بۈلىنىدۇ . e4:,W+g,9
يېڭى دەرىسكە باشلاپ كىرىش : 9! 'qLO
بىر نەچچە كۈبلىت شىئىر ئۇقۇپ بىرىش . dH]0 (a J
يېڭى دەرىس مەزمۇنى D{'>G @nLQ
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار ئۇيغۇر شىئىريىتىنىڭ قەدىمدىن بىرى داۋام قىلىپ كىلىۋاتقان ئەنئەنىۋى شەكلى ،ئۇ ۋەزىن قائىدىسى بىر قەدەر مۇرەككەپ تۈزلىشى بىر قەدەر مۇكەممەل بولغان شىئىرى شەكىل ھىسابلنىدۇ . ^a+W!
(1) ئارزۇنىڭ لوغەت مەنىسى،ئىستىمال مەنىسى نىمە؟ |,YyuCQcL[
ئارزۇ ئەرەبچە ئاتالغۇ بۇلۇپ لوغەت مەنىسى «ئەل»«كەڭلىك» دىگەنلىك بولىدۇ .ئۇنىڭ ئىستىما مەنىسى «ئۆلچەم»ياكى قېلىپ دىمەكتۇر. r 0m A
(2) ۋەزىن دىگەن نىمە؟ /G[2
تىلىمىزدىكى ھەر قانداق سۆز بەلگىلىك بىر ۋەزىنگە ئىگە بولىدۇ. 4pU|BL\j
ۋەزىن دىگىنىمىز – شىئىردىكى سۆزلەرنى مۇنتىرزىم ئاھاڭغا سالدىغان ئۆلچەم قېلىپ دىمەكتۇر. 'v|R' wi\
(3) ئارزۇ ۋەزىنلىك شئىر دىگەن نىمە؟ aT i2=HL=S
شىئىر مىسرالىرىدىكى قىسقا بۇغۇم ۋە ئۇزۇن بۇغۇملارنىڭ تەرتىپ بىلەن ئالمىشىپ كىلىپ رىتىم ۋە ئاھاڭدارلىقنى بارلىققا كەلتۈرىدىغان شىئىر سېستىما ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىر دەپ ئاتىلىدۇ . Ug}dw a
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلارنىڭ خۇسۇسيىتى H]]UsY`
(1)ئارزۇ ۋەزىندە رىتىمنىڭ مەيدانغا كىلىشى بارماق ۋەزىننىڭكىگە ئوخشاش مىسرالاردىكى بۇغۇم سانىغا ۋە بۇغۇملارنىڭ مەلۇم تەرتىپتە گۇرۇپپىلىشىپ كىلىشىگە باغلىق بولماي بەلكى قىسقا بۇغۇم ۋە ئۇزۇن بۇغۇملارنىڭ فونكىسيىسىدىكى مەلۇم تەرتىپتە ئالمىشىشى ۋە تەكرارلىنىشىغا باغلىق بولىدۇ . 1=U(ZX+u
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار ئۇقۇشقا ئەپلىك ،مۇزىكىلىقى كۈچلۈك ،ناخشا قېلىپ ئېيتىشقا بىر قەدەر مۇۋاپىق بولىدۇ .شۇڭا ئۇيغۇر خەلقىنىڭ مەشھۇر كىلاسسىك مۇزىكىسى ئون ئىككى مۇقام تىكىسىتلىرى ئاساسەن ئارزۇ ۋەزىندە يېزىلغان . XFj\H(D
(2) ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلاردا ۋەزىندىكى تۇراقلارنىڭ رىتىمدارلىقى ۋە بۇ ئاھاڭدارلىقنىڭ شىئىردىكى پۈتۈن مىسرالاردا بىردەكلىككە ئىگە بولىشى ئۇنىڭ بارماق ۋەزىنلىك شىئىرلاردىن پەرىقلىنىدىغان مۇھىم بەلگىسىدۇر. MxXf.iX&
ئارزۇ ۋەزىننىڭ مۇزىكىلىقنى بارلىققا كەلتۈرىدىغان قىسقا بۇغۇم ۋە ئۇزۇن بۇغۇملار ئۇيغۇر تىلى فونتىكىسىدىكى بۇغۇملار قائىدىسى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك ،يەنى ئۇيغۇرتىلى گىرامماتكىسىدىكى ئاخىرى سۇزۇق تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان بۇغۇملار ۋەتىنى، بەختى، ھېلى، تېخىمۇ، ئۇچۇق بۇغۇم بۇلۇپ، ئۇ ئارزۇ ۋەزىندە قىسقا بۇغۇم ھىسابلىنىدۇ . 4k$i:st;
فونتىكىدا ئاخىرى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان بۇغۇملار(ئاي ،ساي،كۈن ،يولتۇز، مىللەت) يېپىق بۇغۇم بۇلۇپ، ئۇ ئارزۇ ۋەزىندە ئۇزۇن بۇغۇم قىسقا ،ئىستىتىك ئۇقۇلىدۇ .ئۇزۇن بۇغۇم سۇزۇپ جاراڭلىق ئۇقۇلىدۇ. "6^~-` O
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلاردا بەزى ھاللاردا ۋەزىن ئىتبارى بىلەن مىسرالاردىكى بەزى ئۇزۇن بۇغۇملار قىسقا بۇغۇم شەكىلدە تەلەپپۇز قىلنىشى ۋە ۋەزىن سېخمىسىمۇ قىسقا بۇغۇم شەكىلدە ئىپادىلىنىشى مۇمكىن .تىلىمىزدىكى ھەر قانداق سۆز بەلگىلىك بىر ۋەزىنگە ئىگە بولىدۇ . $!?tJ@{
ۋەزىن دىگىنىمىز – شىئىردىكى سۆزلەرنى مۇنتىزىم ئاھاڭغا سالىدىغان ئۆلچەم ،قېلىپ دىمەكتۇر. %R?B=W7 ;Q
تۇراق – شىئىر مىسرالىرى ئۈزۈلۈپ ئېيتىلىدىغان بۇغۇملار گۇرۇپپىسىنى كۆرسىتىدۇ.
nky%Eb[\
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلاردا ۋەزىنلەردىن مىسرالار ھاسىل بولىدۇ ،ۋەزىنلەرنىڭ مەلۇم قانۇنىيەتلىك تەرتىپتە تەكرارلىنىشىدن بەھىرلەر ھاسىل بولىدۇ،ۋەزىن مىسرا ۋە بەھىرلەرنى تەشكىل قىلغۇچى بىرلىكتۇر. b\Wlpb=QZ
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلار باشتىن ئاخىرى بىرخىل رىتىمدا يېزىلغان بۇلۇش تەلەپ قىلىنىدۇ،يەنى شىئىرنىڭ بىرىنجى مىسراسى قايسى رىتىم سىخىمىسى بىلەن يېزىلغان بولسا ،پۈتۈن شىئىرنى ئەنە شۇ رىتىم سىخىمىسى بويىچە يېزىش تەلەپ قىلىنىدۇ . wP|Amn+;
ئارزۇ ۋەزىنلىك شىئىرلاردا مىسرالارنى تۇراققا ئايرىشتا ۋەزىن ئۆلچەم قىلىنسا ،بارماق ۋەزىنلىك شىئىرلاردا سۆزلەرنىڭ مەنە پۈتۈنلىكى ئۆلچەم قىلىنىدۇ .ئارزۇ ۋەزىندە 30 دىن ئارتۇق ۋەزىن تۈرى بار .تۈرلەرنىڭ ھەر بىرى مەخسۇس ئەرەبچە ئىسىملار بىلەن ئاتىلىدۇ .ئادەتتە ۋەزىنلەرنىڭ ئۇزۇن بۇغۇمى تۈز سىزىق (-) بىلەن ، قىسقا بۇغۇملىرى ئاچا سىزىق(Ⅴ) بىلەن ئىپادىلىنىدۇ . 0c
-.h
ۋەزىن تۈرلىرى ئىچىدە كۆپرەك ئۇچرايدىغىنى : BB$(0mM^
1.مەپائىلۇن (-V - - ) ۋەزىنى 9~r rN60Q
ۋەتەنداشلار ،ئۇلۇغ ئىنسان ،سالام – سەھەت. hRU5CH/!
2.پائىلۇن(-V -) ۋەزىنى /r8'stRzv
مىھرىبان ،ئىھتىرام،جانىجان. ^CBc~um2
3.پائىلاتۇن(-V- - ) ۋەزىنى NMy+=GZu^
گۈل – گۈلىستان،ىىتتپاقلىق، ىاھ ىۇرارمەن. #9/^) ^k
4. مۇستەپىىلۇن (- - V - ) ۋەزىنى [^D~T
ىىنسانىيەت،ھەققانىيەت،ىوتلۇق خىتاب X]1Q# $b
بەھىر تۈرلىرى خېلى كۆپ بۇلۇپ ،تۈۋەندە بىر قانچىسى بىلەن تۇنۇشۇپ چىقايلى Gi +ZI{)
رەمەل بەھرى +?%L X4Y
«رەمەل» نىڭ لوغەت مەنىسى «كۆپ،تولا»دىگەنلىك بۇلىدۇ .بۇ بەھىردە «پاىىلاتۇن» ۋەزىننى ىاساس قىلىپ،«پاىىلۇن» ۋەزىننىڭ قۇشۇلىشىدىن تۈزلىدۇ.ىۇيغۇر خەلق قۇشاقلىرىدا ۋە كىلاسسىك يازما شىىىرىيەتتە ناھايتى كۆپ ىۇچرايدۇ . AM:lU
رەجەز بەھرى c?t,,\o(}
«رەجەز» نىڭ لوغەت مەنىسى،«شىىر ىېيتىش،كۈيلەش» دىگەنلىك بولىدۇ.بۇ قىسقا،قىسقا ىۇلاپ تىز ىۇقۇلىدىغان ىۇزۇن بەھىر،«رەجەز بەھرى،ىۇمۇمەن»«مۇستەپىىىلۇن» ۋەزىننىڭ تەكرارلىنىشى ياكى«مۇستەپىىىلۇن» ۋەزىننى ىاساس قىلىپ ،باشقا ۋەزىنلەرنىڭ قۇشۇلىشىدىن تۈزىلىدۇ . 17ol %3 M
ھەزەج بەھرى *Z}9S9YtN
«ھەزەج» لوغەت مەنىسى «نەغمە،كۈي» دىگەنلىك بولىدۇ،«ھەزەج» بەھرى «مەپاىىيلۇن» ۋەزىننىڭ ھەر خىل تەكرارلىنىشى ياكى «مەپاىىيلۇن» ۋەزىننى ىاساس قىلىپ ،باشقا ۋەزىنلەرنىڭ قۇشۇلىشىدىن تۈزىلىدۇ. @\?QZX(H
تاپشۇرۇق :ىۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇننى ىۆگىنىپ كىلىش. f2]O5 rX p
N6<G`k,
"bm Wr)
l}& &f8n
.بۈگۈن ۋە ىەتە P~9y}7Q\ 0
بۇغدا ىابدۇللا !McRtxq?~
چاچما شىىر ]s>y se
ىۇقۇتۇش نىشانى: +H6
cZ,
1.ىاپتۇرنىڭ تەرجىمھالىنى چۈشەندۈرۈش . Q/y"W,H#
2.«بۈگۈن ۋە ىەتە» ناملىق شىىىرنى ىۇقۇغاندا، شاىىرنىڭ شىىىر پىكىرىنى ىوتتۇرغا قۇيۇش جەھەتتە شىىىردا مەلۇم بوشلۇق قالدۇرغانلىقىنى ھىس قىلدىڭىز بۇنى ىەۋزەللىك دەپ قاراشقا بولامدۇ؟نىمە ىۈچۈن؟
c FV3
ىۇقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى ]Z=O+7 (r
شىىرلارنى تەھلىل قىلىش I*OJPFZ^4
ىۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى 6 5>}Q.p
ىاپتۇرنىڭ يالغۇزلۇقتىك دۇنيا بىلەن«مەن» نىڭ يالغۇزلۇقتىكى دۇنيانىڭ سېلىشتۇرۇش. l#^weXSlk
ھەل قىلىش ىۇسۇلى: 1vUW$)?X
ىىزدىنىش،مۇلاھىزە،ىىلھاملاندۇرۇش Q@5v > `
تەربىيە نىشانى: !bQqzny$R
ىۇقۇغۇچىلارغا بۈگۈنگە يىتەرلىك ىەھمىيەت بىرىش،بۈگۈننى چىڭ تۇتۇش، بۈگۈننى يارىتىش، ىۆز نۆۋىتىدە «ىەتىگە» سېلىنغان مەبلەغ ىىكەنلىكىنى تۇنۇتۇش. qfa[KD)!aB
1. ىاپتۇرنى تۇنۇشتۇرۇش I W5N^J
بۇغدا ىابدۇللا 1941- يىلى 11-ىايدا لەنجۇدا تۇغۇلغان داڭلىق شاىىر،شىنجاڭ ىونۋىرىستىتىنىڭ پىرافىسورى،ىۇنىڭ «سالغا تېشى»،«قىز قەلىەسى»«يەلكەن»«چۈش كۆرىدۇ بىر تۈپ ىانارگۈل» قاتارلىق توپلاملىرى نەشىر قىلىنغان ،بۇ شىىر ىۇنىڭ شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 2004- يىلى نەشىر قىلغان «كومزەك كۆتەرگەن قىز» ناملىق توپلىمىدىن ىېلىندى. W $E Ao+V
2. مەسىلە قۇيۇپ مۇھاكىمە قىلىش NK$BF(HBi
5.شاىىر «ىاقىللار ىەتىنى ىويلايدۇ بىر – بىرىنى، بەزىلەر بۈگۈنگە تامامەن ىەسىر»دەپ يازغان ،زادى ىاقىل كىشىلەرنىڭ ىەتە ھەققىدىكى ىەستايىدىل ،ىىنچىكە ىويلىنىشلىرى توغرىمۇ ياكى بەزىلەرنىڭ بۈگۈنكىنى قولدىن بەرمەسلىك ىۈچۈن بۈگۈنگە كۈڭۈل بۈلۈپ،بۈگۈنگە چىڭ يېپىشىپ ياشىغىنى توغرىمۇ؟ TT3\c ,cs
ج،ىاقىل كىشىلەرنىڭ ىەتە ھەققىدىكى ىويلىنىشلىرىمۇ،يەنە بەزىلەرنىڭ بۈگۈنكى ىويلىشىمۇ توغرا. *!&,)''
بۈگۈن ۋە ىەتە دىگەن ىۇقۇملار ھازىر ۋە كەلگۈسى دىگەن مەنىدە قوللىنىدۇ . @lTd,V5f
بۈگۈنگە يىتەرلىك ىەھمىيەت بىرىش، بۈگۈننى چىڭ تۇتۇش ،بۈگۈننى يارىتىش،ىەتىنىڭ «مەبلىغى» ھىسابلىنىدۇ. ]D&\|,,(
بۇ ھەرگىزمۇ بىزنى ىەتىنى ىويلىمىسۇن ،كەلگۈسىگە تەلپۈنمىسۇن دىگەنلىك ىەمەس بەلكى زىھىن قۇيىۋاتقىنى ىەتە (كەلگۈسى) گە ھەددىدىن ىارتۇق قارىتۋېلىپ، كەلگۈسىدىكى شىرىن ىارزۇلارنى ىويلاۋىرىپ،كۆز ىالدىدىكى «بۈگۈن»نى قولدىن بىرىپ قويماي، ىۇنىڭدىكى خۇشاللىق ،بەخىت ۋە پۇرسەتتىن مەھرۇم قالماسلىقىمىزنىڭ لازىملىقىنى ىوتتۇرغا قويغان . NkY7Hg0
مەشىق ھەققىدە *rv7#!].
1.«بۈگۈن ۋە ىەتە» ناملىق شىىردا شاىىر بۈگۈن ۋە ىەتە ھەققىدە پىكىر يۈرگۈزۈپ ،ىاخىرىدا ىوبىكتىپ دۇنيادىن بىراقلا ھالقىپ،ىۆزىنىڭ سۇبىكتىپ دۇنياسىغا قايتىپ كىلىدۇ- دە: Y:4 /06I
«يالغۇزلۇقتا كۈڭۈل شۇنداق ساپ» ">x" BP
ىۆزەڭنىڭ دۇنياسى گۈزەل نەقدەر دەپ يازىدۇ، ىۇنداقتا سىزنىڭچە شاىىرنىڭ نەزىرىدىكى يالغۇزلۇقتىكى ىاشۇ «ساپ، گۈزەل دۇنيا» قانداق دۇنيادۇر؟ @n xpcHj
شاىىرنىڭ نەزىرىدىكى يالغۇزلۇقتىكى «ساپ،گۈزەل دۇنيا»رەزىللىك ۋە مەنپەىەتتىن خالى بولغان ،ىۆزى ۋە كىشىلەر ھەققىدە ىالىجاناب گۈزەل ىەخلاقى پەزىلەتلەرنى ىەمەلگە ىاشۇرۇش ىۈچۈن ىىزدىنىدىغان،خىيال قىلىدىغان ىىنتىلىدىغان سۇبىكتىپ دۇنياسىدۇر. VkZ3 Q7d
2.«بۈگۈن ۋە ىەتە» ناملىق شىىرنى ىۇقۇغاندا، شاىىرنىڭ شىىىر پىكىرىنى ىوتتۇرغا قويۇش جەھەتتە شاىىردا مەلۇم بىر بوشلۇق قالدۇرۇلغانلقىنى ھىس قىلدىڭىز ،ىۇنداقتا بۇنى بىرخىل ىەۋزەللىك دەپ قاراشقا بولامدۇ؟ نىمە ىۈچۈن ؟ يەنى شاىىر بۈگۈننى چىڭ تۇتۇش كىرەكمۇ ياكى كەلگۈسىنى ىويلاش كىرەكمۇ؟دىگەن شىىىردا شىىىر پىكىرىنى ىوتتۇرغا قويۇش جەھەتتە بىر بوشلۇق بار،ىۇ بولسىمۇ بەزىلەرنىڭ بۈگۈنگە سەل قارايدىغانلىقى ،يەنە بەزىلەرنى ىەتىگە سەل قارايدىغانلىقىدىن ىىبارەت مەسىلە ىۈستىدە ىىنىق پىكىرنى ىوتتۇرغا قويمايدۇ. <(W:Q3?s
شىىىردىكى بۇ بوشلۇقنى بىرخىل ىەۋزەللىك دەپ قاراشقا بولىدۇ ،چۈنكى بۇنداق شىىىرلار بىزدىن شىىىرنىڭ مەزمۇنى ھەققىدە ىويلۇنۇپ ىىزدىنىشنى ،مۇشۇ خىل شەكىلدىكى شىىىرلارنى ىۇقۇپ چۈشىنەلەيدىغان ،يازالايدىغان ىىقتىدارنى يىتىلدۈرىدۇ . VX]Ud\(
3.سىزنىڭمۇ يالغۇز قالغان ۋاقتىڭىز بولىشى مۇمكىن، سىزشۇ چاغدا قانداق خىياللاردا بولغان؟سىزنىڭ يالغۇزلۇقتىكى دۇنيايىڭىز بىلەن شاىىرنىڭ يالغۇزلۇقتىكى دۇنياسى ىوتتۇرسىدا قانداق ىوخشاشلىق ياكى پەرق بار ىىكەن؟ قارىشىڭىزنى ىوتتۇرغا قۇيۇڭ؟ a&%v ^r[
مىنىڭمۇ يالغۇز قالغان ۋاقىتلىرىمدا مىھرى – مۇھەببەت،ۋاپادارلىق،جەمىيەتتىكى پۇل پەرەسلىك قاتارلىقلاردا نۇرغۇن خىياللارنى سۈرگەن ۋاقىتلىرىم بولغان. ?eOw8Rom
شاىىرنىڭ يالغۇزلۇقتىكى دۇنياسى – تەپەككۇر دۇنياسىدىكى يالغۇزلۇق،شاىىر ساپ كۈڭۈللۈكنى (ىاق كۈڭۈللۈكنى،توغرا نىيەتنى) گۈزەل ىەخلاقى پەزىلەتنى ىۈزىنىڭ بۈگۈننى ۋە ىەتىكى نىشانى قىلىپ بەلگىلىگەنلىكى بۇلۇپ ھىسابلىنىدۇ . cNiNLw c
بۇ مىنىڭ خىيال دۇنيايىم بىلەن ىوخشاش پەرىق: ىىجادى جاۋاب بەرسە بولىدۇ. *:8,w?Nt
تاپشۇرۇپ: ىۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇننى ىۈگىنىپ كىلىش. ]!v\whZ>
چاچما شىىىر – شىىىر مىسرالىرىنىڭ ىورۇنلاشتۇرىشى،مىسرا تۈزلىشى،كوبلىتلارغا بۆلىنىشى،بۇغۇم سانى ۋە باشقا جەھەتلەردىكى تەرەپلەردىن نىسبەتەن ىەركىنرەك بولغان شىىىرى سىستىما چاچما شىىىر (ىەركىن) دەپ ىاتىلىدۇ. jYE
?wc+FT
7. يۇلتۇزلار يۇرتى rHJtNN8$k
ىارسىلان(مۇھەممەت ھۇشۇر) lc\%7-%:5
داستاندىن پارچە w
ىۇقۇتۇش نىشانى k]~|!`
1.شاىىرنىڭ تەرجىمھالىنى چۈشەندۈرۈش 5;X3{$y
2. پۈتۈن شىىىردا ىوتتۇرغا قۇيۇلغان ىىدىيۋى ھىسياتنى ىاچقۇچلۇق مىسرا ۋە كوبلىتلاردا ىوتتۇرغا قۇيۇلغان ىىدىيۋى – ھىسىيات ،تەسەۋۋۇرلارنى بىلدۈرۈش. 8RjFp2) W
ىۇقۇتۇشنىڭ مۇھىم نۇسقىسى: Nbd[xs- lw
شىىرنى كوبلىتلار بويىچە تەھلىل قىلىش gzEcdDD
ىۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى Oj#/R?%,X
شىىىرنى كۇبلىتلار بويىچە تەھلىل قىلىش m(CAXq-t
ىۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى G!E1 N(%o
داستاندىن ىېلىنغان پارچە فىلىمنىڭ قانداق ىالاھىدىلىككە ىىگە ىىكەنلىكىنى چۈشىنىش. w G
X\ub#!
ھەل قىلىش ىۇسۇلى؛ |6 E
!wW
مۇلاھىزە ،تەھلىل قىلىش ،ىىزدىنىش،ىىلھاملاندۇرۇش .
تەربىيە نىشانى d /lV+yZ
ىابدۇخېلىل ىۇيغۇرنىڭ ۋەتەنپەرۋەر،خەلقپەرۋەر روھىدىن ىۈگىنىشكە يىتەكلەش ،شاىىرنىڭ ىابدۇخېلىل ىۇيغۇرغا بولغان چەكسىز ھۆرمىتىنى ۋە چەكسىز قايىللىقىنى بىلدۈرۈش. V?-SvQIk1
1. ىاپتۇر توغرىسىدا (شاىىرنىڭ ھاياتى پاىالىيتى) E^? 3P'%^
شاىىر ۋە ژورنالىسىت ىەدەبى تەرجىمان ىارسىلان 1946- يىلى تارباغاي ۋېلايىتىنىڭ دورىبىلجىن ناھىيسىدە دېھقان ىاىىلىسىدە تۇغۇلغان ،1962- يىلدىن 1968- يىلغىچە مەركىزى مىللەتلەر ىونۋىرىستىتىدا ىوقۇغان ،ىىلگىرى كىيىن «خۇتەن گېزىتى»قەشقەر ۋېلايەتلىك مەدىنيەت ماىارىپ باشقارمىسى،تارىم ژورنىلىدا ھەرخىل ۋەزىپىلەردە ىىشلىگەن .1996- يىلى 11-ىاينىڭ 26- كۈنى 50 يېشىداۋاپات بولغان . Lrq e:\
ىۇنىڭ «ياشلىق يۇلتۇزلىرى»«ىۈلمەس تۇيغۇلار»«يۇلتۇزلار يۇرتى»«ىۇپرۇقتا قېتىپ قالغان سۈرەتلەر» قاتارلىق شىىىر،داستان ۋە پوۋىسىت توپلاملار نەشىر قىلىنغان . pZ5eG A=
بۇ پارچە ىۇنىڭ شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1984- يىلى نەشىر قىلغان «يۇلتۇزلار يۇرتى» ناملىق داستانىدىن ىېلىندى. b}J,&eYD
2.مەسىلە قۇيۇپ مۇھاكىمە قىلىش =i>i ,>bv
1) ىۇقۇيدۇ تەكىلەرنىڭ يۇپۇرماقلىرى، Le*gdoW .
زىمىننىڭ مىھرىبان تىنىچ كۈيىنى. MS;^@>|wj
دىگەن مىسرالاردا قانداق ىىدىيۋى ھىسيات ىىپادىلەنگەن؟ Lc_cB`
بۇ مىسرالاردا ىەكس ىەتكەن ىىدىيۋى ھىسياتنىڭ بىر پۈتۈن شىىىردىكى ىىدىيۋى ھىيسيات بىلەن قانداق باغلىنىشى بار؟
,P^4??' o
ىاۋۋال«تەك» سۆزىگە- تۇرپان ۋادىسىدا جۈملىدىن شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا ىۆستۈرىلىدىغان مىۋىلىك ىۈسۈملۈك ،بۇ ىۈسۈملۈك تۇرپاننىڭ ىۈزىگە خاس مىۋىلىك ىۈسۈملىكى ،بىز ىادەتتە بۇ ىۈسۈملۈكنى «ىۈزۈم تال» دەپ ىاتايمىز. دەپ چۈشەندۈرۈلدى . .~fov8
يۇقارقى مىسالدا ؛تۇرپاندىن ىەزىز دىيارنىڭ تىنىچلىققا ،خاتىرجەملىككە ،مىھرىبانلىققا ،ھاياتى كۈچكە تولغان ىۇلۇغۋار كۈيىنى ىورۇنداۋاتقانلىقىدەك ىىدىيۋى ھىسياتى ىىپادىلەنگەن. gmN$}Gy}
بىر پۈتۈن شىىردا ىانا ۋەتىنىمىزنىڭ سىمۋولى بولغان تەڭرىتاغ تىزمىلىرىنىڭ سەلتەنەتلىك كارتىسىنى ،ھەر ساھەدىن چىققان تارىخى تۆھپىكارلار چوڭقۇر ياد ىىتىپ ،چەكسىز ىىپتىخارلىنىش ھىسياتى بىلەن تەسۋىرلەپ بىرىلگەن . qv3% v3\4
بۇ پارچىدا ۋەتەننىڭ خاتىرجەملىكى ۋەتەن ىوغلانلىرىنىڭ بەختى ۋەتەننىڭ خاتىرجەملىكىنى قولغا كەلتۈرۈش ىۈچۈن كۈرەش قىلىش ۋەتەن ىوغلانلىرىنىڭ قەرزى،ىابدۇخالق ىۇيغۇرنىڭ دەل مانا مۇشۇنداق روھقا ىىگە ۋەتەن ىوغلانى ،تارىخى تۆھپىكار ىىكەنلكىدەك ىىدىيۋى ھىسياتى ىىپادىلەنگەن . 4P^CqD &i
يۇقارقى ىىككى مىسرادا ىوتتۇرغا قۇيۇلغان ىىدىيۋى – ھىسيات ىابدۇخالىق ىۇيغۇر ىۇلۇغۋار غايىسىنىڭ ىاخىرقى مەقسىتى ىىكەنلىكىنى ىالدىن يۇرۇتۇپ بىرىش مۇناسىۋىتى بار. vfdTGM`3
2) شاىىرنىڭ ناخشىسى ىاڭلىنىپ گويا &{g y{npQ
ىەجدادلار چۈشىنى كۆرسەتتى ماڭا،دىگەن بۇ ىىككى مىسرادا ىاپتۇر نىمە دىمەكچى؟ «ىەجدادلار چۈشى» نىمىنى كۆرستىدۇ؟ wicW9^ik
شاىىرنىڭ ناخشىسى – ىابدۇخالق ىۇيغۇرنىڭ كىشلىك ھاياتتىكى ياشاش مىزانىدۇر.ىابدۇخالق ىۇيغۇرنىڭ ھاياتى ۋەتەننىڭ زۇلىمەتلىك تەقدىرىنى ىۆزگەرتىش،خەلقنىڭ ىازادلىقى،ىەركىنلىكى ىۈچۈن ىىزدەنگەن ،چوقان سالغان،كۈرەش قىلغان،ىاخىرى قۇربان بولغان ھاياتى بۇلۇپ شاىىر بۇنى گويا بىر ىەركىنلىك ناخشىسى دەپ ىاتىغان ،بۇ ناخشا ىۇزاق تارىختىن بويان ىابدۇخالق ىۇيغۇرغا ىوخشاش ۋەتەن غىمىدە قۇربان بولغان ىەجدادلىرىمىزنىڭ ھاياتى بىلەن ىوخشاش دەپ ىوخشاش بىر چۈشىنى تەكرار – تەكرار كۈردۈم .بۇ تۈگىمەس ناخشا،بىر شىرىن چۈش دىمەكچى. RO[6PlrRN
«ىەجدادلار چۈشى» ىۇزاق تارىختىن بۇيان ىەجدادلىرىمىزنىڭ ۋەتەن غېمىدە ياشىغان ،ۋەتەننىڭ ھۇزۇرلىكى،خەلقنىڭ ىەركىنلىكى يولىدا قۇربان بولغان شىرىن ىەسلىمە،شىرىن چۈشىنى كۆرسىتىدۇ . ijgm-1ECk3
3.مۇھاكىمە ۋە مەشىق #fb &51
2) تۈۋەندىكى مىسرا ۋە كۇبلىتلاردا ىابدۇخالق ىۇيغۇرنىڭ قايسى تەرتىۋى نوقتۇلۇق گەۋدىلەندۈرۈلگەن؟ WZ =$c]gG
«يالقۇنتاغ يالقۇنلار بەرگەن قەلبىگە، tac\K i?
ۋە ىاچقان بۇرانلار ىۇنىڭ ىۈچۈن يول. Q 3/J @MC
^0- e.@
كۆڭلىگە يۈكسەك بىر تۇيغۇ ھۈكۈمران، eJeL{`NS
تۇرۇپتۇ ىىلھامغا- ىويغا كۈمۈلۈپ. J |vg<[
vM50H
مەن قۇملۇق ىېدىرنى ىاتلام يۈگۈردۈم، G #M0
C>n
بېقىنلاپ باردىم ۋە شاىىر يقالدى، 2 [qoqd(
مەن چېغىم گۈزەللىك تاجى چۇققىغا D$@2H>.-
يۇلتۇزلار كۆكسىگە بېشىم تاقالدى. Sp*4Z`^je
بۇ مىسرا ۋە كۇبلتلاردا ىابدۇخالق ىۇيغۇرنىڭ ۋەتەندىن ىىبارەت مۇقەددەس تۇپراقنىڭ ،خەلقتىن ىىبارەت ىۇلۇغ ىاۋامنىڭ ىىستىقبالى ىۈستىدە باش قاتتۇرىدىغان ىۇنىڭ ھۆرلىكى ىۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان ىىسىل پەزىلىتى نوقتۇلۇق گەۋدىلەندۈرۈلگەن. jw
`05rw:
1)پارچىدىكى قايسى تەسەۋۋۇرلار سىزنى بەكرەك ھەيران قالدۇردى؟ نىمە ىۈچۈن؟ n oM=8C&U
شىىىردا تەسەۋۋۇر ماھىيتى مول بۇلۇپ، ھەر بىر كۇبلىتىنى ىاجايىپ شىىىر تەسەۋۋۇرغا ىىگە دىيىشكە بولىدۇ.
SN]g4}K-
قايسى تەسەۋۋۇرلار سىزنى بەكرەك ھەيران قالدۇردى؟دىگەن سۇىالغا كەلسەك ىۇقۇغۇچىلار ىۆزلىرى ىالاھىدە دەپ بىلگەن تەسەۋۋۇرلارنى ىوتتۇرغا قۇيسا بولىدۇ،ھەم بۇ تەسەۋۋۇرلارنىڭ نىمە ىۈچۈننلىكىنى چۈشەندۈرسەك كۇپايە . x/ wgD'?
‹مەن قۇملۇق ىىدىرنى ىاتلاپ يۈگۈردۈم، ;8dff syq
يېقىنلاپ باردىمۋە شاىىر يۇقالدى. VBw 5[
مەن چىقىم گۈزەللىك تاجى – چۇققىغا، x^1d 9Z
يولتۇزلار كۈكسىگە بېشىم تاقالدى. {Dk!
بۇ كۇبلىتتا ىەركىن تەسەۋۋۇر قوللىنىلغان ،«مەن» نىڭ يېقىنلىشىپ بېرىشى ،شاىىرنىڭ يوقىلىشى،«مەن» نىڭ «گۈزەللىك چۇقىسى» غا چىقىشى ھەم «يۇلتۇزلار كۈلكىسى» گە بېشىنىڭ تاقىلىشى تولىمۇ ىەركىن ھەل دادىل تەسەۋۋۇرلاردۇر.چەكتىن ىاشقاندەك تۇيغۇ بىرىدىغان بۇنداق ىەركىن ھەم دادىل تەسەۋۋۇرلارنىڭ بىمەنە تويۇلماستىن ىەكىسچە ىابدۇخالىق ىۇيغۇرنىڭ ىوبرازىنى يارقىنلاشتۇرۇش جەھەتتە ىوينىغان ىالاھىدە شىىىرى ىۈنۈمى كىشىنى ھەقىقەتەن قايىل قىلىدۇ. ;Q^>F6+_m
2)پارچىنىڭ تىلى قانداق ىالاھىدىلىككە ىىگە؟ بۇ ىالاھىدىلىكنى قايسى مسىرالار ىارقىلىق ھىس قىلدىڭىز؟ W/hzo*o'g
پارچىنىڭ تىلى ىوبرازلىق بۇلۇشتەك ىالاھىدىلىككە ىىگەى.بۇ ىالاھىدىلىكنى «تەڭرىتاغ» ىېيىتقىنا ىېغىرلىقىڭنى، HI 1 T
دەرىتلىرىڭ سىنىڭدىن ىېغىر قانچىلىك؟ |oLG c!i
ھاڭلىرىڭ باغلىرىڭ بېغىرلىرىمۇ، xc 1d[dCdp
خەلقىڭنىڭ باغىرىدا يېغىر قانچىلىك؟ i .uyfV&F
دىگەن كۇبلىتتا شىىىرى ىوبراز ۋايىغا يەتكەن دىيىشكە بولىدۇ. ;mQ |+|F6X
3. داستانغا نىمە ىۈچۈن «يولتۇزلار يۇرتى» دەپ ماۋزۇ قۇيغان ؟ '`2'< ^yO
ىۇيغۇرلار ىوتتۇرا ىاسيادا ياشىغۇچى ھەر قايسى مىللەتلەر ىىچىدە تارىخى ىۇزاق ،مەدىنيىتى يۈكسەك،تۈرلۈك ساھەلەر بويىچە مەشھۇر شەخسلەر كۆپ مىللەت ھىسابلىنىدۇ .شۇ سەۋەبتىن شاىىر ىانا يۇرتىنى «يولتۇزلار يۇرتى» دەپ تەرىپلىگەن. h~\k;ca
5.ىەسەر ھەققىدە m;l[flQ~
تالانىتلىق شاىىر ىارسىلاننىڭ «يۇلتۇزلار يۇرتى» ناملىق داستانى لىرىك داستان بۇلۇپ، ھەجىم جەھەتتىن مۇقەددىمە ۋە خاتىمىدىن باشقا 11باب بۇلۇپ، ىۈچ مىڭ مىسرادىن ىارتۇق. F_'{:v1GW
6.داستان دىگەن نىمە؟ R vd'uIJ
ىوبىكتىپ تۇرمۇشتىكى پىرسۇناژلارنى تەسۋىرلەش ىارقىلىق رىىال تۇرمۇشنى ىەكىس ىەتتۈرىدىغان چوڭراق ھەجىمدىكى شىىىرى ىەسەر داستان دەپ ىاتىلىدۇ. |Pv)&'B"
تاپشۇرۇق،ىۈتۈلگەن دەرىس مەزمۇننى ىۈگۈنۈپ كىلىش. B3E}fQm )
9. ىانا تىلىم bj@f<f`
ىەخمەت ىىمىن نەسىر(لىرىك نەسىر) $|I hO
ىۇقۇتۇش نىشانى : 43*;" w=
1.شاىىرنىڭ تەرجىمھالىنى چۈشەندۈرۈش 'N\nJz}
2.نەسىردە ىوتتۇرغا قۇيۇلغان مەزمۇننى چۈشەندۈرۈش. Z OqD.=O(
ىۇقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى M Tn}]blH
نەسىردىكى ىاچقۇچلۇق سۆز جۈملىلەرنىڭ مەزمۇننى چۈشەندۈرۈش. S"@@BQ#mf
ىۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى؛ -9R.mG
لىرىك نەسىرنىڭ ىالاھىدىلىكىنى چۈشەندۈرۈش t6~~s
iQI'
ھەل قىلىش ىۇسۇلى؛ SU( J
مۇلاھىزە،چۈشەندۈرۈش،ىىزدىنىش،ىىلاملاندۇرۇش. G9CL}=lJ,
تەربىيە نىشانى: i1!Y {
ىۇقۇغۇچىلارغا ىانا تىلىنى قەدىرلەش،ىانا تىلىنى ساقلاش ىۈچۈن ھەششە قۇشۇش توغرىسىدا تەربىيە بىرىش. Iv?1 XI=
يېڭى دەرىس مەزمۇنى x #t?`
1. ىاپتۇر توغرىسىدا Rj-4K@a8#N
ىەخمەت ىىمىن 1950- يىلى ىۈرۈمچىدە تۇغۇلغان ،داڭلىق نەسىرچى،ىەدەبى تەرجىمان،«قەلىپ ساداسى» «باھار تىنىقى»«جۇلدۇر كىپەن خۇتۇننىڭ ساداسى» ناملىق نەسىر توپلاملىرى نەشىر قىلىنغان .بۇ نەسىر ىۇنىڭ شىنجاڭ ياش – ىۆسمۈرلەر نەشىرىياتى 2000- يىلى نەشىر قىلىنغان «جۇلدۇر – كىپەن خۇتۇننىڭ ساداسى» ناملىق توپلىمىدىن ىېلىندى. L tK,
_j
2.مەسىلە قۇيۇپ مۇھاكىمە قىلىش. [V0%=q+ R
1) «ىانا تىلىم ،سەن بىر گۈزەل ،ھەر خىل تىلنى ھەر خىل گۈلگە ىوخشىتىمەن» ،«سەن گويا ىىنسانىيەت تىل دېڭىزىغا قۇيۇلۇپ تۇرغان بىر دەريا»،«جاھان گۈلىستانىدا تۈمەن مىڭ قۇش ناۋا قىلىدۇ،سەنمۇ ىۆزگىچە سايراۋاتىقان بىر قۇش»،«ىىنسانىيەت سىمفونىيسى پۈتكۈل ىىنسانىيەتنىڭ ىىشتىراك قىلىشى بىلەن مۇكەممەللىككە ىىرىشكەن ،ىۇنىڭدا سىنىڭ ىۆزگىچە ياڭراۋاتقان كۈيۈڭ بار» دىگەن جۈملىلەردە ىاپتۇر ىۇيغۇر تىلىنى گۈلگە،دەرياغا،قوشقا،كۈيگە ىوخشاتقان ،ىاپتۇر بۇ ىارقىلىق نىمە دىمەكچى؟ tNxKpA |F
ىاپتۇر بۇ ىارقىلىق ىۆزىانا تىلىنىڭ ىەھمىيىتى ىانا تىلىنىڭ داۋاملىق مەۋجۇت بۇلۇپ تۇرىشىنى ،كىرزىسقا دۇچ كىلىۋاتقانلىقىنى تۇنۇپ يىتىپ ،ىانا تىلىنى دۇنيا تىل گۈلزارىدا داۋاملىق ىېچىلىپ خۇش- پۇراق تارقىتىپ تۇرىشىنى ،ىىنسانىيەت تىل دېڭىزىغا قۇيىلىۋاتقان دەريالار قاتارىدا داۋاملىق كۆرىشىنى جاھان گۈلىستانىدا چاڭداپ سايراۋاتقان نەغمىچى قۇشلار قاتارىدا سايراپ تۇرىشنى ،ىىنسانىيەت تىل سىمفونىيسى ىىچىدە داۋاملىق ياڭراپ تۇرىشىنى ىارزۇ قىىدۇ ،شۇڭىلاشقا شاىىر ىانا تىلىنى ىاشۇنداق تەرىپلەيدۇ،ىۆز ىارزۇسىنىڭ رىىاللىققا ىايلىنىشىنى ىۈمىد قىلىپ بىزدىن جۈملىسىدىن ىۇيغۇر تىلىنى «ىانا تىلىم» دەپ پەخىرلىنىدىغان ھەر بىر ىۇغۇل،قىزدىن بۇ شەرەپلىك بۇرۇچنى تۇنۇپ يىتىشنى ىۈمىد قىلىپ شۇنداق ىوبرازلاشتۇرۇپ چۈشەندۈرۈپ بىرىدۇ. Nb\B*=4 AR
2) ىاپتۇر «ىانا تىلىم» دىگەن نەسىرنىڭ ىاخىرىنى «ىانا تىلىم – ىانام بەرگەن تىل! سىنى ىانامنى قەدىرلىگەندەك قەدىرلەيمەن،ىانامنى قەدىرلىگەندەك قەدىرلەيمەن،ىانامنى قەدىرلىگىنىم ىانىلارنى قەدىرلىگىنىم، ھەممە ىىنساننىڭ ىانىلىرىنى قەدىرلىگىنىم!ىاشۇ ىانىلارنى ىۇلۇغلاۋاتقىممۇ مىنىڭ تىلىم » دىگەن جۈملىلەر بىلەن ىاخىرلاشتۇرغان،سىزنىڭچە ،ىانا تىلىم – ىانام بەرگەن تىل! مەن سىنى ىانام قەدىرلىگەندەك قەدىرلەيمەن» دەپ ىاخىرلاشتۇرغان بولسا، ھىسياتنىڭ ھەم پىكىرنىڭ مۇكەممەللىشىگە تەسىر يىتەمتى – يەتمەممىتتى؟ ىويلىنىپ بېقىڭ ؟ 9dp1NjOtAc
ج: ھەرگىز تەسىر يەتمەيدۇ . +KIFLuL
بۇ جۈملىلەردىكى ھىيسات ۋە پىكىر تېخىمۇ كۈچىيىپ دەل تۇيۇنغان بولاتتى ،تېخىمۇ مۇۋاپىق بولغان بولاتتى . 8[oZ>7LMzC
مۇھاكىمە ۋە مەشىق svM u85z
\Lm`j U(:l
1.2.تەلەپ تىكىسىتنى ىۇقۇش جەريانىدا ىۈنۈملۈك،ھىسياتلىنىش دىكلىماتسىيە قىلىپ ىۇقۇغاندىن باشقا چوڭقۇر مەنىلىك ،ىوبرازلىق سۆز – جۈملىلەرنىڭ ىاستىغا سىزىپ تاللاپ چىقىشقا ىورۇنلاشتۇرىلىدۇ ،چۈنكى بۇ نەىسردە ىۇنداق سۆز جۈملىلەر خېلىلا كۆپ ،تىكىسىت ىۇقۇلۇپ بولغاندىن كىيىن ىۇقۇغۇچىلاردىن سۇراپ ىۇمۇملاشتۇرىلىدۇ ۋە كۆرسىتىپ بىرىلىدۇ. GsIqUM#R
مەسىلەن: 28- بەت باشتىكى 4 ىابزاس. l$C
Y
gm
29- بەت ىوتتۇرسىدىكى ىابزاسلار. c>wn e\(5H
3.تۈۋەندىكى ىىككى مەسىلە ھەققىدە ساۋاقدىشىڭىز بىلەن پىكىرلىشىڭ؟ P -X2A2
30- بەت 1) جۈملە ىۇقىلىدۇ. M/YS%1
يۇقىرقى لىرىكلىق جۈملىلەردىكى «ىانا ،دادا،ىاچا،ىاكا.....»قاتارلىق سۆزلىگەن تىل پەقەت شۇلارنىڭ تىلىنىلا كۆرسىتەمدۇ؟ياكى باشقىچە مەنىسىمۇ بارمۇ؟ K/8T wB?I
....شۇلارنىڭ تىلىنىلا كۆرسەتمەستىن بەلكى ىاشۇلارنى ىۆز ىىچىگە ىالغان بارلىق قېرىنداشلارنىڭ تىلىنى كۆرسىتىدۇ. Y$W)JWMY`
30- بەت 2)جۈملە ىۇقىلىدۇ. ME*A6/ h
يۇقارقى پارچىدا ىاپتۇرنىڭ نىمە ىۈچۈن تۇرمۇشتىكى ىەڭ ىاددىي،ىەڭ ىادەتتىكى سۆزلەرنى تاللىشىدىكى سەۋەب ھەققىدە پىكىر ىالماشتۇرۇپ بىقىڭ؟ Nu+ DVIM
ىاپتۇرنىڭ تۇرمۇشتىكى ىەڭ ىاددى،ىادەتتىكى سۆزلەرنى تاللىشىدىكى سەۋەب شۇكى،ىادەمگە ھاياتنىڭ ھەققى ىىللىقلىقىنى ھىس قىلدۇرىدىغان سۆزلەر يەنىلا ىەتراپىمىزدىكى ىەڭ يېقىن كىشىلىرىمىزنىڭ ىەڭ ىاددى سۆزلىرىدۇر. 0+KSD{
مەسىلەن :قوللانما كىتاب 83- بەت تۈۋەنكى ىابراس. XjTu`?Na;
4.سىز بۇ نەسىرنى ىۇقۇغاندىن كىيىن لىرىك نەسىرنىڭ قانداق ىاساسلىق ىالاھىدىلىكىنى بىلىۋالدىڭىز؟ .L.9e#?3
لىرىك نەسىر دىگىنىمىز : ىاپتۇرنىڭ ىىدىيۋى – ھىسىياتى،ھىس تۇيغۇلىرى ىىپادىلەنگەن نەسىرلەر. /b410NP5
ىالاھىدىلىكى: لىرىك نەسىردە ىاپتۇرنىڭ ىىجدىماىى تۇرمۇشتىن ىالغان تەسىراتلىرى،مەلۇم مەسىلە ھەققىدىكى كۆز قاراش،پىكىرلىرى ۋە ياكى قەلبىدە پەيدا بولغان كۈچۈلۈك ھىس ھاياجانلىرى ىاساسلىق ىىپادىلىنىدۇ. }+K=>.
لىرىك نەسىردە لىرىك ھىسياتنى ىىپادىلەش ىاساس قىلىندۇ .بەزىلىرىدە مەلۇم ىىپىك تەركىپلەر بولسىمۇ، ىەمما ىاساسى گەۋدىسى يەنىلا لىرىك تەركىپلەردۇر. 7hT@,|(j
لىرىك نەسىرلەرنىڭ تىلى جانلىق،ىوبرازلىق،شىىىرى تۈسكە ىىگە بولىدۇ .يەنى لىرىك نەسىرلەرنىڭ تىلى شىىىرى تىلدەك تاۋلانغان ،تاللانغان ،ىاھاڭدار بولىدۇ . x::d}PP7
تاپشۇرۇق،ىۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇننى تەكرارلاش ىەڭ مۇھىم نەىسرنى قايتا – قايتا بېشىدىن تارتىپ ....سەن ىارقىلىقلا ىانا ۋەتەننىڭ نىمىلىكىنى ىۇققان» دىگەن جايغىچە يادلاش ىورۇنلاشتۇرۇلدى. 5i%\m
10. نىلوپەر كۆلىنىڭ ىايدىڭدىكى مەنزىرىسى I 1Yr{(ho
جۇزىچىڭ نەسىر Us% _'}(/U
ىۇقۇتۇش نىشانى : %I@ vM s^
1.نەسىرنى پىششىق ىۇقۇپ، ىىستىلىستىكىلىق ۋاستلارنى تېپىشقا يىتەكلەش. #{J+BWP\o
ىۇقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى: )-25? B
ىاپتۇرنىڭ نىلوپەر كۆلىنىڭ مەنزىرىسىنى قانداق يازغانلىقىنى بىلدۈرۈش. _AH_<Z(
ىۇقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى w^}*
نىلوپەر كۆلىنىڭ مەنزىسىسىنىڭ ىالاھىدىلىكىنى بىلدۈرۈش m",G;V N
ھەل قىلىش ىۇسۇلى؛ t|*UlTLm
مۇلاھىزە ،ىىزدىنىش،ىىلھاملاندۇرۇش. ]hZk #rp }
تەربىيە نىشانى،تەبىىەتنىڭ مەنزىرىسىنى چۈشىنىش. co' qVsOiH
ىۇنى قوغداش،تەبىىەتتىن ھۇزۇرلىنىش.يىتەكلەش.
1. ىاپتۇرى ھەققىدە Q+Eqaz`
جۇزىچىڭ (1898-1948) جىياڭسۇ ىۆلكىسىنىڭ ياڭجۇ شەھەرىدىن ،بۇ نەسىرى ىۇنىڭ «جۇزىچىڭ نەسىرلىرى» ناملىق توپلىمىدىن قىسقارتىلىپ ىېلىندى. /'^ BH A|h
مەسىلە قۇيۇپ مۇھاكىمە قىلىش O mph(
1)بىر نەچچە كۈندىن بىرى كۆڭلۈم ىانچە تىنجىنالمىدى،دىگەن جۈملىنى قانداق چۈشىنىش كىرەك؟ EF;B) y=
ىادەتتە ىەسەردىكى بۇنداق سۆز – جۈملىلەر «ىاچقۇچلۇق سۆز» دەپ ىاتىلىدۇ، بۇ پۈتۈن ىەسەردە ىىلگىرى سۈرۈلمەكچى بولغان ىىدىينى بەلگىلەيدۇ. ,2 P /[ :
ىەسەرنىڭ بېشىدىكى بۇ جۈملىنى پۈتۈن ىەسەردىكى ىەڭ ھالقىلىق سۆز دىيىشكە بولدۇ ،بىز بۇ جۈملىدىن ىاپتۇرنىڭ ىىدىيسىنىڭ داۋالغۇپ تۇرىۋاتقانلىقىنى ،كۆڭلىنىڭ خاتىرجەم ىەمەسلىكىنى، تىنىچ كۈن ىۆتكۈزۈشكە تەشنالىقى ىىپادىلەنگەن . bnV)f<
2) ىاپتۇر نىمە ىۈچۈن تۇرۇپلا،بۇ ماڭا چاڭجىياڭ دەرياسىنىڭ جەنۇبىنى ىەسلىتەتتى،دەيدۇ؟ }xY|z"&
چۈنكى ىاپتۇرنىڭ يۇرتى چاڭجىياڭ دەرياسىنىڭ جەنۇبىدا بۇلۇپ 1920- يىلى بېيجىڭ ىونۋىرىستىتىنى پۈتتۈرگەندىن كىيىن خاڭجۇ قاتارلىق جايلاردا 6 يىلغا يېقىن ىۇقۇتقۇچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدۇ ،كىيىن چىڭخۇا ىونۋىرىستىتىغا ىۇقۇتقۇچىلىققا تەكلىپ قىلىنىدۇ ،كىيىن چىڭخۇا ىونۋىرىستىتىغا ىۇقۇتقۇچىلىققا تەكلىپ قىلىنىپ ىانچە ىۇزاق ىۆتمەيلا،جەنۇپ،مىنىڭ يۇرتۇم،ناملىق شىىر يېزىپ يۇرتىغا بولغان سېغىنىشنى ىىپادىلىگەن. p
E$*[IvQ'
دىمەك، بۇ جۈملىدىن ىاپتۇرنىڭ ىۆتكەن كۈنلىرىگە بولغان سېغىنىشى ىىپادىلىنىپ تۇرىدۇ،ھەم ىاپتۇرنىڭ ھەسرىتىمۇ چىقىپ تۇرىدۇ. [5Zi\'~UH)
شۇڭا ىاپتۇر نىلوپەر كۆلىنىڭ مەنزىرىسىنى كۆرىۋېتىپ ىانا يۇرتىنى ىەسلەپ قالغاچقا شۇنداق دەيدۇ. \!k\%j 9
مۇھاكىمە ۋە مەشىق id]}10
1.ىاپتۇر نىلوپەر كۆلىنىڭ قانداق مەنزىرىلىنى يازغان؟بۇ مەنزىرىلەر قانداق ىالاھىدىلىككە ىىگە ؟تىكىستتىن پىسخىك ھالەت تەسۋىرلەنگەن جۈملىلەرنى تېپىپ ىاپتۇرنىڭ كەيپىياتىنىڭ مەنزىرىسىنىڭ ىۆزگىرىشىگە ىەگىشىپ قانداق ىۆزگەرگەنلىكىنى سۆزلەپ بېقىڭ؟ Vc+~yh.)
ئاپتۇر نىلوپەر كۆلىنىڭ مەنزىرىسىنى مۇنداق تەسۋىرلىگەن «كۆمۈر ئۇۋاقلىرى چېچىلغان تار يول ئەگرى-بۈگرى ،خىلۋەت، نىلوپەر كۆلىنىڭ ئەتراپى بۈك باراقسان دەرەخلىك نىلوپەر يۇپۇرماقلىرى تۇتۇشۇپ كەتكەن،سۇدىن ئىگىز كۆتۈرۈلۈپ تۇرغان تىك تۇرغان ئۇسۇلچى قىزلاردەك ، نىلوپەر گۈللىرى –زىلۋا ئۇياتچان، نىلوپەر پۇرىقى مەيىن شامالدا ئۇچۇپ كىلەتتى ، نىلوپەر يۇپۇرمىقىنىڭ ھەركىتى چاقماق چاققاندەك؛ئاي نۇرى غۇۋا –خۇددى ئېقىن سۇدەك ؛كۈكۈش تۇمان نىپىز شايىدەك ؛ دەرەخ سايىسى ئەۋرىشىم ». ZL9|/
PY
ئاپتۇر ئۆزىنىڭ روھى ھالىتىنى مۇنداق سۆز-جۈملىلەر بىلەن ئىپادىلىگەن : zoj
w^%W
‹‹كۆڭلۈم ئانچە تىنىچلىنالمىدى››غۇۋا ئاي شولىسى ئاستىدا‹‹مەنمۇ ئۆزەمنى ئادەتتىكىدىن باشقىچىرەك ھېس قىلاتتىم››،‹‹شۇڭا ئۆزەمنى ئەركىن ھېس قىلاتتىم››-تەبىئىي گۈزەللىك ئىچىدە ‹‹مەندە ھېچقانداق نەرسە يوق››شۇھالەتتە چاڭچىياڭ دەرياسىنىڭ جەنۇبىنى ئەسلەيدۇ. [ *
!0DW`
بۇ مەنزىرە تەسۋىرى ۋە پىسخىك تەسۋىرلەرگۈزەل بۇلۇش،نازۇك،جانلىق، تەبىئىي ،يېڭى بۇلۇشتەك ئالاھىدىلىككە ئىگە. 8qT^= K
$
2.ئاپتۇر تىكىستتە قۇرۇلما جەھەتتىن بىر قەدەر مۇرەككەپرەك ئوخشىتىشلارنىمۇ قوللانغان بولۇپ مەلۇم شەيئلەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت ئارقىلىق ئىپادىلىگەن . مەسىلەن :- مەيىن شامال خۇددى يىراقتىكى ئىگىز بىنادىن بىر قەدەر جاراڭلىق، بىردە سۇس ئاڭلىنىپ تۇرغان ناخشىدەك گۈپۈلدەپ تۇرغان خۇش پۇراقلارنى دىماغقا ئۇرۇپ تۇراتتى . !X =93%
ئاي شولىسى بىلەن سايىلار خۇددى ئىسكىرىپكىدائورۇندالغان داڭلىق كۈيگە ئوخشاش بىر بىرىگە ناھايتى ماسلىشىپ كەتكەن ئىدى . qnO/4\qq
سىزمۇ يۇقارقىدەك ئوخشىشتىش شەكلىدە ئىككىدىن ئۈچكە قەدەر ئوخشىتىش يېزىپ بېقىڭ ؟ T? ,Q=.
جاۋاپ :- 1. نىيە دەرياسى خۇددى كۆكتە بىر سىلكىنىپ بىردە تولغۇنۇپ پەرۋاز قىلىۋاتقان ئەجدىرھادەك ئۆركەشلەپ ئېقىۋاتاتتى . E%$[*jZ
2. يۇپۇرماقلار بىلەن گۈللەر ئاستا تەۋرىنىپ چاقماق چاققانغا ئوخشاش بىردەمدىلا كۆلنىڭ ئۇ تەرىپىگە ئۆتۈپ كىتەتتى . axv-U d E;
3. مەيىن شامالدا تەۋرىنىۋاتقان مەجنۇنتاللار بىلەن گۈللەر خۇددى ئەدەپ قائىدىلىك كىشىلەرگە ئوخشاش ماڭا سالام بىرىۋاتقاندەك قىلاتتى . r7 v 1q
3-سۇئال :- ئەسەردىكى نىلوپەر يۇپۇرماقلىرى ، نىلوپەر گۈللىرى ،گۈللەرنىڭ خۇش پۇراقلىرى، ئاي شولىسى ، كۆل سۈيى قاتارلىقلارنى تەسۋىرلەشتە قوللىنىلغا ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنى تېپىپ چىقىڭ ؟ ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەردە قانداق رول ئوينىغانلىقىنى ئېيتىپ بىرىڭ ؟ Y+3 r{OI
دەرىسلىك كىتاپقا سىزىلدى شۇ يەردىن كۆرسىتىپ بىرىلىدۇ. 9bD ER
تاپشۇرۇق:- ئۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇنىنى ئۈگۈنۈپ كىلىش . \ X;)Kt"
@FuX^Q.[
ra{HlB{
@3
4CaZ$k
'>UQsAvm
y!kM#DC^
.4,l0Nn`W
19^B610
1EA} [x
_iW-i
11. گۈل ناخشىسى x '`L( C
جىبران خېلىل جىبران x-ZCaa}O
لىرىك نەسىر NFlrr*=t>
ئوقۇتۇش نىشانى :- ? Eh)JJt
1. ئاپتۇرنىڭ تەرجىمھالىنى سۆزلەش . p +|(lrYC
2. ئەسەردىكى گۈلنىڭ قانداق ئوبراز سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەنلىكى ئوقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى . $eUJd Aetk
گۈلنىڭ ناخشىسى ئارقىلىق ئاپتۇر بىزگە قانداق داۋلىنى چۈشەندۈرمەكچى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈش . )w!*6<
ئوقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى :- gjhWoZV
باغلانما تەسۋىرنىڭ نىمە ئىكەنلىكىنى ئاپتۇرنىڭ گۈلنى نىمىگە باغلاپ تەسەۋۋۇر قىلغانلىقىنى بىلىش . d"JI4)%
ھەل قىلىش ئۇسۇلى :- \H$j[
" 3
مۇلاھىزە، چۈشەندۈرۈش، ئىلھاملاندۇرۇش
تەربىيە نىشانى :- a76 `"(W
ئوقۇغۇچىلارغا شەخسىيەتچىلىك قىلماي، ئىناق ئىتتىپاق ئۆتۈش ،مىھرىبان بولۇش ،كۆيۈنۈش توغرىسىدا تەربىيە بىرىش . / qo`vk A
يېڭى دەرىس مەزمۇنى :- H@pF
3gh
1. ئاپتۇر ھەققىدە جىبران خېلىل جىبران (1883-1931)لىۋانلىق شائىر ،رەسسام ، خرىستىيان دىنىغا ئىتىقاد قىلىدىغان ئەرەب. «ياش ۋە كۈلكە »،«دانىشمەن »،«قۇم ۋە بۇزغۇن »قاتارلىق نەسىرى شىئىر توپلاملىرى بار . ئۇنىڭ بۇ نەسىرىنى شىنجاڭ ياش-ئۆسمۈرلەر نەشىرياتى 1986-يىلى نەشىر قىلغان ياش ۋە كۈلكە ناملىق توپلىمىدىن ئېلىندى . )rFcfS+/
مەسىلە قويۇپ مۇھاكىمە قىلىش :- ![#>{Q4i
1. گۈل ناخشىسى ناملىق بۇ ئەسەردىكى گۈل قانداق ئوبراز سۈپىتىدە تەسۋىرلەنگەن ؟(يارىتىلغان ) -R-|[xN
بۇ نەسىرى شىئىردا ئاپتۇر گۈلنى –« مەن تەبىئەتنىڭ سۆزى ، مەن ئىلمىنىتلارنىڭ قىزى »دەپ ئادەملەشتۈرۈپ ئىپادىلىگەن بولسا گاھىدا ئادەملەشتۈرۈش ناھايتى ئەپچىللىك بىلەن «يۇلتۇزمەن ،سوۋغاتمەن »دەپ نەرسىلەشتۈرۈپ ئىپادىلىگەن. @$(@64r
بۇ نەسىرى شىئىرنىڭ زور كۆپ قىسمىدا گۈل تەبىئەتنىڭ ئەركىسى ئاز بىرقىسىم جايلاردا ئەلچى ۋە بېغىشلىغۇچى ئوبراز سۈپىتىدە يارىتىلغان . h16 i]V
گۈلنىڭ ئوبرازى تۆت پەسىل ئىزچىل ئەتىۋالايدىغان قىش قورسىقىدا ئۆستۈرىدىغان ، باھار ئېچىلدۇرىدىغان ياز چوڭ قىلىدىغان ، كۈز ئۇخلىتىدىغان ئەتىۋارلىق ۋە ئەركە ئوبرازىدۇر . J|A:C[7 2
مەسىلەن :- ئۇ «كۆزلەرنى خۇمارلىق يۇمغاندا كۈن ئاسمىنىدىكى سان-ساناقسىز يۇلتۇزلار ئۇنىڭغا كۈندۈزنىڭ يىگانە چوڭ كۆزى بولغان قوياش ئۇنىڭغا تىكىلىدۇ. ئۇ تاڭ شەبنەملىرىدىن ھاسىل بولغان تاڭ شارابىنى ئىچىدۇ ىاتىرجەم ئولتۇرۇپ قۇشلارنىڭ ناخشىلىرىنى ئاڭلايدۇ ». O A9G]
8k
گۈل-ئەلچى ئوبرازىدۇر . 4q7hL
مەسىلەن :- ئەتىگەندە سابا بىلەن نۇرنى قارشى ئالىدۇ . كەچتە ئۇنى قۇشلار بىلەن ئۇزۇتۇپ قويىدۇ . '6&a8 &:
گۈل ئۆزىنى بېغىشلىغۇچى ئوبرازىدۇر . 1SYBq, [])
مەسىلەن :- ئۇ كەڭ دالدا يەلپۈنۈپ دالنىڭ مەنزىرىسىنى تېخىمۇ گۈزەللەشتۈرىدۇ . شامالدا نەپەسلىنىپ پۇرىقى بىلەن شامالنى تېخىمۇ خۇشبۇي قىلىدۇ . 2'6:fr=R
2.ئاپتۇر گۈلنىڭ ناخشىسى ئارقىلىق بىزگە نىمىنى چۈشەندۈرمەكچى؟ ?QXc,*=N
ئاپتۇر گۈلنىڭ ۋاستىلىك ھالدا تەسۋىرلەش ئارقىلىق ئانا تەبىئەتنىڭ گۈزەللىكىنى مەدىھىلىسە،ھاياتنىڭ قىممىتىنى،ئىتتىپاقلىقنى ، مىھرىبانلىقنى،كۈيۈنۈشنى ئۇلۇغلاپ بۇ ھەقىقى مەنىدىكى گۈل ناخشىسى مەڭگۈلۈك ناخشىدۇر،دىمەك گۈل ناخشىسى تۇلىمۇ چۇڭقۇر مەنىگە ئىگە. O$Z
3. گۈل مەن دوستلار ئارىسىدا قولدىن – قولغا ئۆتۈدىغان سوۋغاتمەن.دەپ ناخشا ئېيتىدۇ.سىز گۈل سوۋغا قىلىشقا ،قانداق ۋاقىتتا سوۋغا قىلىشقا قانداق قارايسىز؟ ]VU a $$
ئىجادى جاۋاپ بەرسە بۇلىدۇ . v3vQfcxR
قوللانما (106-بەت)تىكى ئابزاس بويىچە ئۇمۇنلاشتۇرۇش. 3Y}X7-|)Z
مۇھاكىمە ۋە مەشىق $Jt +>.44
1. ئاپتۇر نەسىردە باغلانما تەسەۋۋۇر ئارقىلىق گۈلنىڭ كەچۈرمىشلىرىنى تۇلىمۇ جانلىق تەسۋىرلىگەن .توۋەندىكى ئىككى مەسىلە ئۈستىدە مۇھاكىمە يۈرگۈزۈپ ،ساۋاقداشلار بىلەن پىكىرلىشىڭ. (gn)<JJS}
1) ئاپتۇر گۈلنى نىمىلەرگە باغلاپ تەسەۋۋۇر قىلغان ؟ m:1 f7Z>
باغلانما تەسەۋۋۇر- ئۇقۇملارنى بىر-بىرىگە يېقىنلاشتۇۇرش قابىلىيىتى باغلانما تەسەۋۋۇر قابىلىيىتى ياكى ئۇلانما تەسەۋۋۇر قابىلىيىتى بولۇپ ھىساپلىنىدۇ . باغلانما تەسەۋۇر ئارقىلىق ئىككى ئۇقۇمنىڭ مەنە جەھەتتىكى پەرقىنى تۈگىتىپ، ئۇلارنى باغلاش مومكىنچىلىكىگە ئىگە قىلغىلى بولىدۇ . )Bq~1M 2
ئاپتۇر گۈلنى – يۇلتۇزغا، تەبىئەتكە، ئىلمىنىتلارغا، شامالغا، قوياشقا، شەبنەمگە، قۇشلارغا باغلاپ تەسەۋۇر قىلغان . T!T6M6?
2) ئاپتۇر نەسىردە باغلانما تەسەۇر قىلغاندا قايسى خىل ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىدىن ئەڭ ئۈنۈملۈك پايدىلانغان ؟ 'NJCU.lKm
سىمىۋول بىلەن ئوخشىتىش. `zjEs8`'
2. ئاپتۇر نەسىرنىڭ ئاخىرىدا «ھالبۇكى، بۇ پەلسەپەۋى قائىدىلەرنى تېخى ئىنسانلار تولۇق چۈشۈنۈپ كەتكىنى يوق »دەپ يازغان، بۇ جۈملىدە ئاپتۇر قانداق پەلسەپەۋى پىكىرنى ئوتتۇرىغا قويماقچى ؟ مۇھاكىمە قىلىڭ . -}B&> w,5
بۇ جۈملىدە ئاپتۇر گۈلنىڭ بايانى ئارقىلىق تەبىئەتتىكى بىر-بىرىگە قانۇنىيەتلىك ھالدا باغلىنىپ تۇرىدىغان (ئادەم ۋە تەبىئەت) ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت رىتىنى يۇرۇتۇپ بىرىپ، بەھرىمان بولۇپ ياشاش بىلەن تەقدىم قىلىپ ياشاشتىن ئىبارەت پەلسەپەۋى قائىدىلەرنى تېخى ئىنسانلار تولۇق چۈشۈنۈپ كىتەلمىگەنلىكىنى، بەزى كىشىلەرنىڭ تەبىئەتتىن ، تەبىئەت گۈزەللىكىدىن ھوزۇرلىنىشنى، پايدىلىنىشنى بىلىپ، تەبىئەتكە كۆيۈنۈشنى، تەبىئەتكە سوۋغا تەييارلاشنى، تەبىئەت ئۈچۈن ئۆزىنى تەقدىم قىلىپ ياشاشنى بىلمەيدىغانلىقىدەك پەلسەپەۋى قائىدىلەرنى يۇرۇتۇپ بىرىپ، ئۇلارنىڭ شەپقەتچىلىك ئىدىيىسىنى ئېچىپ تاشلىغان . ;eG,T-:
تاپشۇرۇق :- ئۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇنىنى ئۈگىنىپ كىلىش . 1%?J l~M
i 9NUv3#
MMMuT^X
z]NzLz9VfL
Qg \OJmv
yX}riXe
~v 2E
[dK5kO
_`/: g kZS
=AhXEu ^
Ut;, Z
K[%) _KW
fh0a "#L{
3d qj:4[f
13. بىر ئادەمگە نۇرغۇن زېمىن لازىممۇ ؟ l-Hp^|3Wq
لىن تولىستوي W}<'Y@[ ,
ھېكايە rkF]Q_'`t;
ئوقۇتۇش نىشانى :- n%o"n?e
1. ئاپتۇر توغرىسىدىكى مەزمۇنلارنى بىلدۈرۈش . A4lh`n5%
2. تىكىسىت تەھلىلىنى چۈشەندۈرۈش. q[l!kC+Eh
ئوقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى :- K5O8G
باخۇمنىڭ قانداق ئوبراز ئىكەنلىكى سۆزلىنىدۇ . 8+ P)V4}
ئوقۇتۇشنىڭ قىيىن نوقتىسى :- #HjiE
باخۇمنىڭ كەچۈرمىشىدىن قانداق ھەقىقەتكە ئىگە بولغانلىقى ؛ %
F'*0<
ھەل قىلىش ئۇسۇلى :- P&Vqr
مۇلاھىزە ، چۈشەندۈرۈش، ئىزدىنىش ، ئىلھاملاندۇرۇش . {H
FF|Dx
تەربىيە نىشانى :- نەپسانىيەتچىلىك قىلماسلىق توغرىسىدا تەربىيە بىرىلىدۇ . 1]wx Ru
1. ئاپتۇر ھەققىدە : a}~Xns
لىن تولىستوي (1828-1910) تولۇق ئىسمى لىن نىكولا يۈلچ تولىستوي . 19-ئەسىردىكى روسىيەلىك ئۇلۇغ ئەدىب، ئۇنىڭ «ئۇرۇش ۋە تىنىچلىق »،«تىرىشلى»،«ئاننا كارىننا»،«ھاجى مۇرات»، «ئىقرارنامە»قاتارلىق ئەسەرلىرى بار. ! a"RHg:HO
2. تىكىسىت تەھلىلى توغرىسىدا : ) 24c(
بۇ ئەسەردە باخۇم ئىسىملىك بىر دىھقاننىڭ يەرگە ئىرىشىش تەشنالىقى، ئۇنىڭ يەرگە ئىگە بولۇش جەريانىدىكى ئىنساپسىزلىقى، داۋاملىق زورىيىۋاتقان يەر ئىگىلەش ئارزۇسىنىڭ ئارقىسىدا باشقىلارنىڭ ماكانىدا يەرنى دەپ ھالەك بولۇشتەك ئاقىۋىتى تەسۋىرلەنگەن . ئەسەر كىشىنى ھايات، ئەمگەك، يەر، بەخىتنىڭ مۇناسىىۋتى ھەققىدە چوڭقۇر ئويلارغا سالىدۇ . s6 8&AB
ئەسەرشەھەرلىك سودىگەرگە ياتلىق بولغان ئاچا بىلەن سەھرالىق دىھقانغا ياتلىق بولغان سىڭىل ئوتتۇرىسىدىكى پاراڭدىن باشلىنىدۇ . پاراڭ دەسلەپتە شەھەرلىكلەر بىلەن سەھرالىقلارنىڭ تۇرمۇشى ھەققىدىكى سېلىشتۇرمىسى مەزمۇن قىلىنىدۇ . ھەدىسى شەھەرلىكلەرنىڭ ھەشەمەتچىلىك ، پاكىز تۇرمۇشىنى راسا ماختايدۇ ، سىڭلىسى بولسا يېزىدىكىلەرنىڭ ئاددى-ساددا، تەبىئى ، ساپ تۇرمۇشىنى سۆكىدۇ ، «بىز دىھقان خەق يەرگىلا تىۋىنىمىز، باشقا قالايمىقان خىياللاردا بولمايمىز، ئەمما بىر باش قېتىنچىلىقىمىز بار، ئۇ بولسىمۇ ، يېرىمىز بەك ئاز! يەرلا كۆپ بولسا، ئادەم تۈگۈل ئالۋاستىدىنمۇ قورقۇپ قالمايىتتۇق »دەيدۇ . مانا بۇ ئەسەردىكى مەركىزى مەسىلىنىڭ كىتاپخانغا تاپشۇرۇلىشى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ . |a7W@LVYD
سىڭلىسى شەھەر تۇرمۇشىدىكى قىمار، زىنا، ئالدامچىلىق ئىللەتلىرىنى سۆككەندە، سەھرانىڭ تۇپا تۇزان، قىغقا مىلەنگەن تۇرمۇشىدىكى تەبىئىلىك ۋە خاتىرجەملىكنى كۆڭۈلدىكىدەك تۇرمۇش قىلىپ كۆرسىتىدۇ ، لېكىن بىز باخۇمنىڭ گىپىدىن مۇنداق مەسىللەرگە ئىرىشىمىز . &/K:zWk3mx
يەرنىڭ ئاز بولۇشى دىھقانلارنىڭ مۇشەققەتلىك تۇرمۇش كەچۈرىشىدىكى ھەقىقى سەۋەپمۇ؟ ZeVb< g
يەر كۆپ بولسا دىھقانلارنىڭ تۇرمۇشى بەخىتلىك بولامدۇ ؟ دىھقاننىڭ سۆزىدىكى «ئالۋاستى »نىمىدىمن دىرەك بىرىدۇ ؟ +8t dAw
بىز يەنە ئاپتۇرنىڭ تۆۋەندىكى بايانىغا قارايلى :- Ood8Qty(
«ئەمما، ئويلىمىغان يەردىن ئالۋاستى كاڭنىڭ كەينىدە تۇرۇپ ئۇلارنىڭ پارىڭىنى ئاڭلىۋالدى ھەم بۇنىڭدىن قەۋەتلا خۇش بولۇپ كەتتى . [i7Ug.O i"
- ماقۇل ، ئەمسە سەن بىلەن كۈچ سىنىشىپ باقاي ، دىدى ئالۋاستى ئىچىدە، - يەر دىگەننى شۇنداق جىق بېرىۋېتەيكى ، قېنى قانداق قىلىسەنكىن ؟» vWbf5?
كۆنۈكمە ۋە مەشىق EAVB:gE
ھېكايىدە باخۇمنىڭ «يەرلا كۆپ بولىدىغان بولسا، ئالۋاستىدىنمۇ قورقۇپ قالمايىتتۇق»دىگەن سۆزى ئالۋاستىنى خوشال قىلىۋېتىدۇ ، شۇنىڭ بىلەن ئالۋاستى باخۇمنى ئازدۇرۇشقا تۇتىنىدۇ . ئاپتۇر مۇشۇ بىر جۈملە سۆزنى ۋاستە قىلىپ تۇرۇپ ، ئالۋاستىنىڭ ۋەسۋەسىسى ئارقىلىق باخۇمنىڭ ئېتى توختىماي چۇخچىلايدۇ ، باخۇم گەرچە نۇرغۇن يەرگە ئىرىشكەن بولسىمۇ، لېكىن ئاقىۋەتتە ئىككى مىتىر يەرگىلا كۆمىلىدۇ . تۆۋەندىكىلەرنى مۇھاكىمە قىلايلى .
1.باخۇم قانداق ئادەملەرگە ۋەكىللىك قىلىدۇ ؟ ئۇنىڭ كەچۈرمىشىدىن قانداق ھەقىقەتنى چۈشەندىڭىز؟ q&.SB`
باخۇم خەلق ئارىسىدىكى ھىكايىلەردە تەسۋىرلەنگەن بىر قەھرىمان .«بىر ئادەمگە نۇرغۇن زىمىن لازىممۇ؟»دىگەن بۇ تىكىسىتنىڭ ئۆزىمۇ ئاپتۇر تەرىپىدىن قايتا يېزىلغان خەلق قىسىلىرىنىڭ بىرى . بۇ تىكىسىت مەلۇم مەنىدە مەسەل خۇسۇسىيىتىگە ئىگە ، باخۇمنىڭ يەرگە بولغان نەپسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ئارام تاپمايدۇ . ئاخىرى مۇشۇ ئارامسىزلىق تۈپەيلى ئۆلىدۇ . Dps0$f c
تاپشۇرۇق :- ئۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇنىنى ئۆگىنىش . [I*BEJ;W'
14. ئاقچۇق سېيىدا 9UD~$_<\
ئابدىرىھىم ئۆتكۈر &yF t@ g]
(تارىخى روماندىن ئېلىنغان پارچە ) (+' *_
ئوقۇتۇش نىشانى :- -5 -X[`cF
1.ئاپتۇر ھەققىدە سۆزلەش . ?:bW@x
2.ھەربىر بۆلەكنىڭ مەزمۇنىنى بىلدۈرۈش. <^}{sdOyu
ئوقۇتۇشنىڭ مۇھىم نوقتىسى f_}FYeg
مەشىقتىكى بىرىلگەن دىئالۇگلاردىكى پىرسۇناژلارنىڭ خاراكتىرىنى تەھلىل قىلىش . wIi_d6?
ئوقۇتۇشنىڭ قىين نوقتىسى :- L&td4`2y
ئاساسلىق پىرسۇناژلارنىڭ خاراكتىرىى بىلدۈرۈش . |2,'QTm=
ھەل قىلىش ئۇسۇلى :- ئىلھاملاندۇرۇش، تەھلىل قىلىش؛ ]d]tQPEU
تەربىيە نىشانى :- ئوقۇغۇچىلارنى تارىختىكى قەھرىمانلارنىڭ خاراكتىرىنى ئۆلگە قىلىشقا يىتەكلەش . `&
2AN%Xz
1. ئاپتۇر توغرىسدا:- O9>& E;`5
ئابدىرىھىم ئۆتكۈر (1923-1995)قۇمۇلدا تۇغۇلغان . ئۇيغۇر بۈگۈنكى زامان ئەدەبىياتىدىكى تۆھپىكار يازغۇچى ، داڭلىق شائىر، تەتقىقاتچى . ئۇنىڭ «ئۆمۈر مەنزىرلىرى »(شىئىرلىرى)،«قەشقەر كىچىسى »(داستان )، «ئىز»، «ئويغانغان زىمىن» (رومان )، «خەزىنىلەر بوسۇغۇسىدا» ( ئىلمى ماقالىلەر) قاتارلىق كىتاپلىرى نەشىر قىلىنغان . # [c`]v
مۇھاكىمە ۋە مەشىق : 9o7E/w P
1. تىكىستىنى ئىپادىلىك ئوقۇڭ . ھەربىر بۆلەكتىكى مەزمۇننى قىسقىچە سۆزلەپ بىرىڭ . Q>y2C8rnJ/
1- بۆلەكتە :- شاھ مەخسۇتنىڭ يۈەن داخۇ قاتارلىقلارنى زىياپەت ئۆتكۈزۈپ كۈتىۋېلىشى، سوۋغا-سالاملارنى بىرىشى، يۈەن داخۇنىڭ شاھ مەخسۇتقا ۋەدە بىرىپ تۆمۈر خەلپە باشچىلىقىدىكى قوزغۇلاڭچىلارنى يۇقۇتۇش ئۈچۈن تاغقا قاراپ يول ئالغانلىقىدەك ۋەقە بايان قىلىنغان . }a= &o6=
2- بۆلەكتە :- شاھ مەخسۇت بىلەن چىيەن دارىننىڭ كىلىشىم ھاسىل قىلغانلىقى، چىيەن دارىننىڭ ئارتۇقچە مەغرۇرلۇقى، خەلققە قارشى ياۋۇز ، شەپقەتسىز مەيدانى بايان قىلىنغان . {5}UP@h
3-بۆلەكتە :- تۆمۈر خەلپە ۋەكىللىكىدىكى قوزغۇلاڭچىلارنىڭ مەردانە، جەسۇرلىقى، مەرگەنلىكى ، قەھرىمانلىق جاسارىتى ، ئەكسىيەتچى زوراۋان ۋەھشى ھۆكۈمران يۈەن داخۇنىڭ ۋە ئۇنىڭ چېرىكلىرىنىڭ قورقۇنچاق ، پاراسەتسىز ھالىتى ئەكىس ئەتتۈرۈلۈپ، مەغرۇرلۇقنىڭ ئاقىۋىتىنى كۆرسىتىپ بەرگەن . 0w ?\KHT
2. تۆۋەندىكى دىئالۇگلاردا قايسى پىرسۇناژنىڭ قانداق خاراكتىرى گەۋدىلەندۈرۈلگەن ؟ qv<[ f=X9|
(1) دىئالۇگ
يۈەن داخۇنىڭ شامەخسۇت ، شى تەي ، ئامبال قاتارلىقلار بىلەن قىلغان دىئالۇگى بولۇپ، بۇ دىئالۇگ يۈەن داخۇنىڭ شۇنىڭدەك ھۆكۈمران كۈچلەرنىڭ خەلققە قارشى ياۋۇز ، شەپقەتسىز، قانخور خاراكتىرىنى ، ئۆز ھالىغا باقمايدىغان مەغرۇرلۇقى ئادالەت ۋە ھەققانىيەت تېخى بارلىققا كەلمىگەن تارىخى شارائىتتىكى مۇشتۇمزور خاراكتىرى ئېچىپ بىرىلىدۇ. +o)o 4l%3
(2) دىئالۇگ _ 1[5~Pnh
خەلق قوزغۇلاڭچىلىرىنىڭ تۈمۈر خەلپە ، خۇجىنىياز پالۋانلارنىڭ خەلقنىڭ ئازاتلىقى، ھەققانىيەت يولىدا قوزغۇلاڭ كۆتۈرۈپ سەپنىڭ ئالدىدا ماڭغانلىقى، ئۆلۈم ئۈچۈن ھەمىشە تەييار تۇرغانلىقى، مەرىتلىكى، مەرگەنلىكى، ئەقىل-پاراسەتلىك خاراكتىرى ئىپادىلەنگەن . ?.#?h>MS{s
(3) دىئالۇگ 'Dyt"wfo
تۈمۈر خەلپىنىڭ قورقۇمسىز، دۈشمەنگە باش ئەگمەيدىغان، ھەر ۋاقىت جەڭ قىلىشقا تەييار، ئالىجاناپ ، قەھرىمانلىق جاسارىتى ئېچىپ بىرىلگەن . h32QEz-+
3. تىكىستىكى ئاساسلىق پىرسۇناژلار كىملەر ؟ خاراكتىرىنى تەھلىل قىلىڭ ؟ ML?%s`
تۆمۈر خەلپە، خۇجىنىياز پالۋان، شاھ مەخسۇت، يۈەن داخۇ قاتارلىق ئىجابى ۋە سەلبى پىرسۇناژلار بار . JgXP2|Y !
تۆمۈر خەلپە ، خۇجىنىياز ھاجى ئوبرازى :- iK{ a9pt
ئەلنىڭ خوشلۇقىغا كۈلۈپ، قايغۇسىغا يىغلايدىغان ، خەلقپەرۋەر، ئىجدىمائى تەڭسىزلىككە ، زۇلۇمغا قارشى مۇھەببەت-نەپرىتى ئىنىق، ناھەقچىلىككە ، زۇلۇمغا سۈكۈت قىلىپ تۇرالمايدىغان ، باتۇر ، ئاددى –ساددا ، كەمتەر ، چىقىشقاق ، قورقۇمسىز ، قەيسەر قوزغۇلاڭچى قوماندانلارنىڭ تىپىك ئوبرازى . -.=
q6N4
شاھ مەخسۇت ، يۈەن داخۇ، چىيەن دارىن ئوبرازى :- 7g1" s1~or
ئۇلار ئەينى ۋاقىتتىكى چىڭ ھۆكۈمىتى ۋە جۇڭخۇا مىنگۇنىڭ شىنجاڭدىكى ئەمەلدارلىرى بولۇپ، كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ شىللىسىگە مىنگەن ، ۋاڭلىق تەختىنى داۋاملىق ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن يۇقىرىغا خۇشامەت قىلىدىغان، تۆۋەندىكىلەرنى باستۇرىدىغان، ئۆزىنىڭ ئەيشى-ئىشرەتلىك تۇرمۇشىغىلا سادىق بولۇپ، خەلقنىڭ نىمە بولۇشى بىلەن كارى يوق ، خەلققە قارشى ياۋۇز، شەپقەتسىز، ۋەھشى ، ئەكسىيەتچى ، زوراۋان ، زالىم ، قانخور ھۆكۈمرانلارنىڭ تىپىك ۋەكىلى .
S\2QZ [u
4. ئاپتۇر تىكىستە قوزغۇلاڭچىلارنىڭ خاراكتىرىنى بەزى جايلاردا ۋاستىلىك تەسۋىرلىگەن . سىز تىكىسىتتىن ئاشۇ جاينى كۆرسىتىپ بىرەلەمسىز ؟ u*u>F@C8
جاۋاپ :- 54-بەت 2-ئابزاس «دەرۋەقە»دىگەن يەردىن «ۋاقتىدىراق يۇرتۇمغا كىتىۋالاي» دىگەن يەرگىچە . `
C 'WSr
5. ئەسەرنىڭ بېشىدا ئىنتايىن ئىنچىكە، تەپسىلى مۇھىت تەسۋىرى بىرىلگەن . ئاپتۇرنىڭ مۇنداق يېزىشتىكى مۇددىئاسى نىمە ؟ Zp~2W
JQ
شاھ مەخسۇت چىڭ سۇلالىسىنىڭ شىنجاڭدىكى ئىدارە قىلىش جەريانىدىكى تارىختىن بۇيانقى شەكىللەندۈرگەن قۇمۇل ۋاڭلىرىنىڭ ئەۋلادى ، ئاپتۇر ئۇنىڭ خاراكتىرىنى گەۋدىلەندۈرۈش ئۈچۈن ئالدى بىلەن كىتاپخانلارنى ئىنىق تەبىئى ۋە ئىجدىمائى مۇھىت كۆرۈنۈشلىرى بىلەن تەمىنلەيدۇ . بىر قىسىم تارىخى جەريانلار ئوردا تەسۋىرىگە ۋە باشقا مۇھىت تەسۋىرىگە يۇشۇرۇن سىڭدۈرۈلگەن . 7n W*3(
روماندا پىرسۇناژلارنىڭ خاراكتىرى ئۇنىڭ شەكىللەندۈرگەن مۇھىت بىلەن گىرەلەشكەن ھالدا قانات يايىدۇ . بۇ تىكىستىكى پىرسۇناژلار بولسا تارىخى شەخىسلەر بولۇپ، تارىخى شەخىسلەرنىڭ ئوبرازىنى يارىتىش يازغۇچىدىن مۇئەييەن تەسەۋۇر كۈچىنى تەلەپ قىلىش بىلەن بىللە تارىخى رىئاللىقنىڭ ئىچىگە چۆكۈشنى تەلەپ قىلىدۇ . ئاپتۇر ئۆز پىرسۇناژلىرىنىڭ خاراكتىرىنى ، جۈملىدىن شاھ مەخسۇتنىڭ خاراكتىرىنى يۇرۇتۇپ بىرىش تىپىك تارىخى شارائىتقا قويۇپ ، رىئالنى سۈرەتلەش ئۈچۈن كونكىرىت مۇھىت تەسۋىرىنى بەرگەن . PGZ .\ i
6. ئەسەرنىڭ بېشىدا ئىككى پارچە بىرىلگەن . ئۇنىڭ ئەسەر مەزمۇنى بىلەن قانداق باغلىنىشى بارلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېقىڭ ؟ n|`L>@aw,
تىكىستنىڭ بېشىدا ئىككى پارچە ئېفىگىراف بىرىلگەن ، ئۇنىڭ باشتىكىسى تۆمۈر خەلپىگە ئوخشاش ئەزىمەتكە ئەگەشكەن قوزغۇلاڭچىلارنىڭ باتۇرانە ئىش –ئىزلىرىغا قارىتىلغان . q
H&7Q{
كىيىنكىسىدە يۈەن داخۇدەك خەلقنىڭ كۈچىگە سەل قارايدىغان ، كۈرەڭ ھەم نادان ھۆكۈمرانلار سىنىپىنىڭ ، ئاجىز خەلقنىڭ قۇدرىتى تەرىپىدىن مات بولۇشىدەك ئاقىۋەتكە ئىشارە قىلىنغان . <4s$$Uw}6%
ئادەتتە ئابدىرىھىم ئۆتكۈر رومانلىرىنىڭ ھەربىر بابى ئېفىگرافلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . jG =*\lK6
ئېفىگرافلار ئادەتتە مۇناسىۋەتلىك بابلارنىڭ مەزمۇنىنى يۇرۇتۇپ بىرىشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ . بىر ھېساپتا ئېفىگراىفنى ئەسەر مەزمۇنىنىڭ تولۇقلىغۇچىسى ھەم يەكۈنى دىيىشكە بولىدۇ . QW :- q(s
7. بۇ تىكىسىت تارىخى روماندىن ئېلىنغان پارچە بولۇپ، تارىخى رومان تارىخ بىلەن ئەدەبىياتنىڭ بىرلەشمىسىدىن ئىبارەت . ئۇنداقتا سىز ئەسەرگە ئاساسەن تارىخى روماننىڭ قانداق بولىدىغانلىقى ھەققىدىكى پىكىرلىرىڭىزنى ئوتتۇرىغا قويۇڭ . )2T?Z)"hO
مىنىڭچە تارىخى رومان – تارىختا يۈز بەرگەن مەلۇم تارىخى ۋەقەلەر ، تارىخى شەخىسلەر ۋە ھادىسىلەرنى بەدىئى چىنلىق ئاساسىدا ئەكىس ئەتتۈرۈلۈپ ، مەلۇم بىر دەۋىرنىڭ سىياسى، ئىختىزادى ، ھەربى ، مەدەنىيەت، دىھقانچىلى، چارۋىچىلىق، ئىتنىگرافىيە ، دىنى ئىتىقات، كىشىلىك مۇناسىۋەت، ئۆرۈپ-ئادەت ۋە باشقىلاردىن ئىشەنچىلىك مەلۇماتلار بىلەن تەمىنلىگەن ،تارىخى چىنلىق بىلەن بەدىئى چىنلىق بىردەكلىككە ئىگە بولۇپ، دەۋىر خۇسۇسىيەتلىرىنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن تىپىك ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان تىپىك پىرسۇناژ، تىپىك ۋەقە ، تىپىك مۇھىت ئارقىلىق تارىخى تۇرمۇشنى تىما قىلىپ يېزىلغان ئەسەرلەر تارىخى رومان دىيىلىدۇ . '/+l\.z"&
تاپشۇرۇق :- ئۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇنىنى ئۈگىنىپ كىلىش ؛ tK)E*!
v
P8.{$
B6~a `~"
D*3\4=6x
)@)wcf!b
SPKGbp&
[L h<k+
0-#SvTf>;:
1
u'cM}y&
4UD7!
nQ >?{"
"w ]
Bq0
ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش /Zw^
EM6c
قەلىب ئورتاقلىقى، كىشىنى تەسىرلەندۈرىدىغان ئادەم ۋە ئىشلارنى يېزىش . Ft)7Wx"
S
ئاۋال تىما ھەققىدە مۇھاكىمە (74-بەت ) ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلىدۇ . dH"wYMNL
ئۇنىڭدىن كىيىن يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك قىسمىدا پارچە ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلگەندىن كىيىن پارچە ھەققىدىكى تەھلىل چوڭقۇر چۈشەندۈرىلىدۇ . iev02 8M
يېزىقچىلىق مەشىقى قىسمىدا – ھېكايە ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلگەندىن كىيىن ئوقۇغۇچىلارنى ئەركىن ھالدا تەسىرات سۆزلەشكە ئورۇنلاشتۇرىلىدۇ . ئاخىرىدا «ھەممىزنىڭ قالبىدە بىزنى چوڭقۇر تەسىرلەندۈرىدىغان ئادەم ۋە ئىشلار ساقلانغان بولىدۇ ، قېنى ئەسلەپ بېقىڭ ، سىزنى ئەڭ تەسىرلەندۈرگىنى كىم ۋە نىمە ئىش ؟»دىگەن سوئال ئارقىلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ تەھلىلىگە يول ئېچىپ بېرىلىپ، ئاندىن «تەسىراتىم» دىگەن ماۋزۇدا بىر پارچە ئەسەر يېزىپ كىلىش تاپشۇرۇقى بىرىلىدۇ . nxH+XH v
«تەسىراتىم » دىگەن ماۋزۇدا يېزىلغان ئەسەرلەرنى ئۆرنەك ئېلىپ ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلىدۇ. قولغا كەلتۈرگەن نەتىجىلەر ۋە ساقلانغان مەسىللەر ئەسكەرتىلىپ ئۆتىلىدۇ . ئۇنىڭدىن كىيىن 77-بەت 3-تەلەپ ئوقۇپ چۈشەندۈرىلىدۇ ، ئاندىن تەييارلىق بويىچە مىسال ئېلىنىدۇ . |r2 U4 ^
ئاخىرىدا «قەلبىم چوڭقۇرلىغىدا » دىگەن تىمىدا بىر پارچە بايان خاراكتىرلىك ئەسەر يېزىپ كىلىش تاپشۇرۇق بىرىلىدۇ . 9m^"ca
7=yV8. cD
تەبىئەت دۇنياسىغا يېقىنلىشىش h!l&S2)D`
مەنزىرە تەسۋىرىدە ئالاھىدىلىكنى چىڭ تۇتۇش كىرەك . )`;Q]?D
78-بەت يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلۈپ ، مىسال ئېلىنغان ئىككى پارچە بىلەن ئاخىرىدا بىرىلگەن شىئىردىكى ھىسىيات تۈسىنىڭ قانداق پەرىق قىلىدىغانلىقى ئوقۇغۇچىلارغا سۆزلىنىدۇ . z8 v] Kt &
پەرقى:- :iW+CD)j
شىئىردا ھىسىيات ئۆزگىچە بولۇپ، شائىرنىڭ ئارزۇ-ئارمانلىرى ، ئىدىيىۋى-ھىسىياتى ئەكىس ئەتتۈرىلىدۇ . Wtl/xA_
يېزىقچىلىق مەشىقىدە :- )F_0('=t
1. 1) ھاۋانىڭ بەك ئىسسىپ كەتكەنلىكى ھەم ئادەملەرنىڭ ئىسسىقتىكى دىمىقچىلىققا چىدىيالماي قالغانلىقى «ئىسسىق» سۆزىنى ئىشلەتمەي تۇرۇپ مەنزىرە تەسۋىرى يېزىشقا يىتەكلىنىدۇ . %eK=5Er jx
2) گۈلدۈرمامىلىق يامغۇر ياغقان چاغدىكى مەنزىرىنى تەسۋىرلەپ بىر پارچە تەسىۋىر يېزىشقا يىتەكلىنىدۇ . @ \{L%y%a0
2. كۈز مەنزىرىسىنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق ئۇبىكتى قىلىپ، 2بەت ئەتراپىدا بىر پارچە ئەسەر يېزىشقا ئورۇنلاشتۇرىلدۇ.
UZJ^ e$N
3. ئوقۇغۇچىلارغا ئۆزگىچە تونۇشلۇق بىرەر مەنزىرىنى تەسۋىرلەشكە تاپشۇرۇق بىرىلىدۇ . Vf28R,~m
4oxAC; L
{
owXyQ2mK
A kMP)\Q
[)efh9P*
SX/ E@vYb
SSr#MIS?
d_7v 1)j
+( Q$GO%
پىرسۇناژلار خاراكتىرىدىكى يارقىنلىق c{"=p8 F
_
ئادەملەرنى يازغاندا خارەكتىرنى گەۋدىلەندۈرۈش كىرەك . 7~zd
%
o
«تىما ھەققىدە مۇھاكىمە » ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلگەندىن كىيىن رىئال تۇرمۇشتا قايسى كىشىلەر سىزگە چوڭقۇر تەسىر قالدۇرغان ؟ L0lqm0h
ئۆسۈپ يىتىلىش جەريانىڭىزدا سىزگە ئالاھىدە تەسىر كۆرسەتكەن كىشىلەر بارمۇ ؟ دىگەن مۇھاكىمە تىمىسى ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدا ئەركىن پىكىر قىلىشقا بىرىلىدۇ . - uk}Fou
«يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك »ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلىدۇ . QUQ w/
«يېزىقچىلىق مەشىقىدە»ئايرىم-ئايرىم ھالدا تەلەپلەر بويىچە دەرىسخانىدا يېزىقچىلىق مەشىقى ئېلىپ بېرىلىپ ياخشى دەپ قارالغانلىرىغا ئىلھاملاندۇرۇش، بىر قەدەر ئاجىز، تەلەپتىن چەتنىگەن ياكى ئاددى پىكىر بايان قىلغانلارنىڭ ئاجىزلىقلىرى كۆرسىتىپ بىرىلىپ يىتەكلىنىدۇ . 0Dt-!Q7
7.mYzl-F(
#fGI#]SG?
l('@~-Zy
R:+cumHr
W9D~:>^YP
?-v]+<$ Y
"@^ ^niSFl
_LSp \{Z
dW
5@Z-9
po!bRk[4
hiKyU! )Hv
]iY O}JuX
مۇرەككەپ ۋە ئۆزگىرىشچان دۇنيا .% 79(r^
شەيئىلەرنى دولقۇنسىمان يېزىش كىرەك . ?,`g h}>
«تىما ھەققىدە مۇھاكىمە»ئوقۇپ چۈشەندۈرىلىدۇ . ھەم ئوقۇتۇش قوللانمىس 174-بەت «تىمانىڭ مەقسىدى »ئوقۇپ چۈشەندۈرىلىدۇ. Cq -URih
«يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك» ئوقۇپ چۈشەندۈرۈلگەندىن كىيىن ئەسەر ۋەقەلىكىنى نىمە ئۈچۈن دولقۇنسىمان تەرەققى قىلدۇرۇش كىرەك ؟ cE^Ljk
بۇنداق يېزىشتىكى زۆرۈرىيتنى نىمە بەلگىلىگەن ؟ دىگەن مۇھاكىمە ئوقۇتۇش قوللانمىسىنى 175-176-بەتلەردىن ئوقۇپ چۈشەندۈرىلىدۇ . مىسال ئوقۇپ ئۆتۈلىدۇ . Z
«يېزىقچىلىق مەشىقىدە »1-، 2- ، 3- تەلەپ بويىچە بىر پارچە ئەسەر يېزىپ كىلىش تاپشۇرۇقى بىرىلىپ ، تەكشۈرۈلگەندە شەيئىنىڭ مۇرەككەپلىكى ، ئۆزگىرىشچانلىقى دولقۇنسىمان يېزىلغان-يېزىلمىغانلىقى چىڭ تۇتىلىدۇ . 6 j Rewj
]$BC f4:
q`3HHq
دىكلىماتسىيە ^-Rqlr,F;
«كۆرسەتمە ۋە مۇھاكىمە» ، «ئەمىلىيەت ۋە ئالماشتۇرۇش»، «دىكلىماتسىيەنىڭ ئالاھىدىلىكلىرى »قاتارلىقلار ئوقۇپ چۈشەندۈرىلىدۇ .ئۇنىڭدىن كىيىن ئابدىخالىق ئۇيغۇرنىڭ «غەزەپ ۋە زار»، تەۋپىقنىڭ «تۈرمە ناخشىسى »، لۇتپۇللا مۇتەللىپنىڭ «يىللارغا جاۋاپ» قاتارلىق شىئىرلىرىنى ئوقۇغۇچىلارغا دىكلىماتسىيە قىلدۇرىلىدۇ . ]9-iEQ
6!HYx
;9Qxq]
=w3 cF)&
e=s(
{V
فونتىكا ھەققىدە ئومۇمى چۈشەنچە LM(r3sonb
ھەرقانداق بىر تىل (ئۇيغۇرتىلى، خەنزۇتىلى، ئىنگىلىزتىلى )فونتىكا، لىكسىكا ،گىرامماتىكىدىن ئىبارەت ئۈچ تەركىبى قىسىمدىن تەركىب تاپقان . Rt7l`|g a+
فونتىكا – گىرىكچە «phone»( تاۋۇش، ئۈن ،) دىگەن سۆزدىن كەلگەن، ئۇ تىلشۇناسلىق ئاتالغۇسى سۈپىتىدە روس تىلى ئارقىلىق تىلىمىزغا كىرىپ ئۆزلەشكەن . ھازىر بۇ ئاتالغۇ «تىل تاۋۇشلىرى»، «تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن»دىگەن مەنىلەردە قوللىنىلىدۇ . E`.:V
ئۇيغۇر تىلىدا 32تاۋۇش بولۇپ، 8سوزۇق تاۋۇش، يەنى :- ئا، ئە، ئې، ئى ، ئو ، ئۆ، ئۈ ، ئۇ . 24ئۈزۈك تاۋۇش بار. g{
;OgS3>
سۇزۇق تاۋۇشلار تىل ئورنى ۋە لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . تىل ئالدى سۇرۇق تاۋۇشلار :ئە، ئۆ، ئۈ F2MC)&#
تىل ئورنى جەھەتتىن تىل ئارا سۇزۇق تاۋۇشلار : ئې، ئى `EfF yhG$
تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار :ئا،ئو،ئۇ t&p I
لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار :ئو ،ئۇ ،ئۆ ، ئۈ ?~IdP SY
لەۋ ھالىتى جەھەتتىن mfF `K2R
لەۋلەشمىگەن سوزۇق تاۋۇشلار: ئا، ئە، ئې، ئى :P
]D`b6p
y(/5l
:>0,MO.^~K
yye5GVY$
b#"&]s-
pr1bsrMuL
1§. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى n(|n=P:o
بۇغۇم – سۆزلەرنى تەلەپپۇز قىلغاندا بىر نەپەس بىلەنلائېيتىلىدىغان سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ئەڭ كىچىك بىرىكمىسى ياكى بىر سوزۇق تاۋۇش بۇغۇم دىيىلىدۇ . L Ee{fc?{
مەسىلەن :- ئالما ئال بىر بۇغۇم ما بىر بۇغۇم 49
ئۈزۈك تاۋۇشلار ئۆز ئالدىغا بۇغۇم ھاسىل قىلالمايدۇ .سوزۇق تاۋۇش بۇغۇم مەركىزى بولىدۇ . يەنى بىر سوزۇق تاۋۇش بىر بۇغۇم بولىدۇ . 0*9xau{(
مەسىلەن :- ئىلىم ئى بىر بۇغۇم لىم بىر بۇغۇم @HSK[[?
بەزى سۆزلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق بۇغۇمدىن تۈزىلىدۇ . بۇلار كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . 4eG\>#5
مەسىلەن : كىتاپ M# -E
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى دىگىنىمىز :- ئۇيغۇر تىلىدا كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەر تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىلدا پەيدا بولۇش ئورنى ۋە شۇ ئورۇننىڭ تەلەپپۇز قىلىنىش ۋاقتىدكى لەۋنىڭ ھالىتى جەھەتتىن ئۆز-ئارا ماسلىشىپ كىلىشى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى دىيىلىدۇ . .Pte}pM"v
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىشى، لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ماسلىشىش دىن ئىبارەت ئىككى تۈرلۈك بولىدۇ . `W" ;4A
6O.kKhk
$~/cxLcT
=au!rda
sKsMF:|OT
1. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىشى `4X.UP J
تۈپ سۆز – بەلگىلىك بىر مەنىگە ئىگە، ئەركىن ئىشلىتىشكە بولىدىغان ، قۇشۇمچە قوشۇلمىغان تىل بىرلىكى تۈپ سۆز دىيىلىدۇ . 42A'`io[w]
كىتاپ ، ئانار ,b IJW]h0
قۇشۇمچە – ئۆز ئالدىغا ئايرىم-ئايرىم تۇرۇپ مەنە ئىپادىلىيەلمەيدىغان ، پەقەت تۈپ سۆزلەرگە قوشۇلۇپ سۆزنىڭ مەنىسىنى كۈچەيتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان بىرلىك قۇشۇمچە دەپ ئاتىلىدۇ . bu XR
كىتاپ+ لار = كىتاپلار جاھان+گىر=جاھانگىرلىك jpS$5Ct
تۈپ سۆز قۇشۇمچە تۈپ سۆز قۇشۇمچە G!=(^G@J;
تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش ئە، ئۆ ، ئۈ m &D I2he
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن تىل ئارا سوزۇق تاۋۇش ئې، ئى _u u&?
تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش ئا ئو ئۇ 2#3`[+
g
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىشى دىگەن نىمە ؟ frW\!r{LT
تۈپ سۆزلەردىكى شۇنىڭدەك تۈپ سۆزلەر بىلەن تۈپ سۆزلەرگە ئۇلىنىدىغان قۇشۇمچىلارنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن ئۆز-ئارا ماسلىشىپ كىلىشى يەنى تۈپ سۆز بولۇپ، تۈپ سۆزنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ھەممىسى تىل ئالدى ياكى ھەممىسى تىل ئارقا بولسا ، تۈپ سۆزگە قۇشۇمچە قۇشۇلغاندا تۈپ سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى سوزۇق تاۋۇش تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش بولسا، قۇشۇمچىگە تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچە ئۇلىنىدۇ . OHj>ufwVq
تۈپ سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى سوزۇق تاۋۇش تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش بولسا، قۇشۇمچىگە تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچە ئۇلىنىدۇ . TbT/ 5W3
مەسىلەن :- ئانار+غا = ئانارغا ( تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلاشقان ) XOQ0(e6
ئۆي+گە= ئۆيگە =T26vu
2. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ لەۋ ھالىتى جەھەتتىكى ماسلىشىشى +l/kH9m
سوزۇق تاۋۇشلار تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىش ئاساسىدا لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ئۆز-ئارا ماسلىشىپ كىلىدۇ ، لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ماسلىشىش پەقەتلا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك . s_RK x)w@
تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە ياكى ئاخىرقى بۇغۇمى تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . %saP>]o
مەسىلەن :- كۆز+ۈم = كۆزۈم }vOg9/[{
ئۈزۈك+ۈم =ئۈزۈكۈم @M-Q|
تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇش بىلەن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە شۇنداقلا ئاخىرقى بۇغۇمى تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇش بىلەن تۈزۈلگەن كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . zA+0jhuG
مەسىلەن :- بوي+ ۇم = بويۇم . =-/'$7R,
ئوغۇل+ۇم = ئوغلۇم . tN4&#YK<
ئارا سوزۇق تاۋۇش « ئې، ئى »لارنىڭ باشقا سۇزۇق تاۋۇشلار بىلەن ماسلىشىش خۇسۇسىيىتىدە ئىككى خىللىق بولغانلىقى ئۈچۈن، بۇ سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار تۆۋەندىكى قائىدىلەر بويىچە ئۇلىنىدۇ . zh=0zJ
ئارا سۇزۇق تاۋۇش «ئې، ئى »لار بىلەنلا تۈزۈلگەن بىرياكى كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرنىڭ تەركىبىدە «ك ، گ »تاۋۇشلىرى بولسا، تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . «ك ، گ»تاۋۇشلىرى بولمىسا تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . &s}sA +w
مەسىلەن :- ئىگىز + دە = ئىگىزدە ئېرىق+لار= ئېرىقلار
لېكىن، تەقلىدى سۆزلەر بۇ قائىدىگە بويسۇنمايدۇ . L>g6
9D !
مەسىلەن :- چىك+ئىلدا =چىكىلدا RyukQY~
ئاخىرقى بۇغۇمى «چ »بولغان سۆزلەر ياكى «چ» قۇشۇمچىسى ئۇلىنىپ كەلگەن سۆزلەرگە قۇشۇمچە ئۇلاشتا «چ »بۇغۇمىنىڭ ئالدىدىكى بۇغۇمىدا تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش بولسا، تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار، تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش بولسا، تىل ئارقا سۇزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . V9Mr&8 {S4
مەسىلەن :- باغچە+لار = باغچىلار fJ
_MuAv
قەلەمچە+لەر = قەلەمچىلەر qLxcr/fK
لېكىن ، «چ» بىلەن ئاياغلاشقان بارلىق ئالماشلارغا يەنىلا تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . >FHx],
مەسىلەن :- بۇنچە+لىك = بۇنچىلىك "M2WK6?O5
سەنچە+ لىك =سەنچىلىك =N\$$3m?
«ئا، ئە »تاۋۇشلىرى بىلەن تۈزۈلگەن بىر بۇغۇملۇق ياكى كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار ئۇلىنىپ، شۇ سۆزلەرنىڭ تەركىبىدىكى «ئا، ئە »تاۋۇشلىرى «ئى»ياكى «ئې »غا ئۆزگەرگەندىن كىيىن يەنە قۇشۇمچە ئۇلاشقا توغرا كەلسە، شۇ سۆزلەرنىڭ ئەسلى ھالىتى بويىچە ئۇلىنىدۇ . m1]/8{EC7
مەسىلەن :- بار+ش =بېرىش + قا = بېرىشقا @gf <%>
بەر=ىش=بېرىش +كە = بىرىشكە lFIaC
}
:2NV;7Wke6
be_h
uZ
"7Kw]8mRR
(;9fkqm%m
2§ ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى 4 $ N,|bt
سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ جاراڭلىق ياكى جاراڭسىز بولۇشىغا قاراپ، قۇشۇمچىلارنىڭ شۇنىڭغا ماس شەكلىنىڭ ئۇلىنىپ كىلىشى ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى دەپ ئاتىلىدۇ . ? ;5/"/i
مەسىلەن :- قول+غا = قولغا 4XJ']M(5;
بازار+غا = بازارغا 7o
Uo [
ياتاق +قا = ياتاققا Oo(xYy
سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار تۆۋەندىكى قائىدىلەر بويىچە ئۇلىنىدۇ .«د ، ب » تاۋۇشلىرىدىن باشقا جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە قۇشۇمچىلارنىڭ جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلانغان شەكلى ئۇلىنىدۇ . /J!hKK^k
باغ+دىن = باغدىن t)k;5B`> &
قورال +دىن = قورالدىن MOB'rPIUI
كەپتەر+دىن =كەپتەردىن &lzCRRnvt
«د، ب »بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە جاراڭسىز تاۋۇش بىلەن باشلانغان قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . [6.<# _~{
مەسىلەن :- كىتاب +قا =كىتابقا ئەۋلاد +قا =ئەۋلادقا l 8GAZ*+
ئاخىرى «غ ، گ»ئۈزۈك تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە يەنە «غ ، گ»بىلەن باشلانغان قۇشۇمچىلارنى ئۇلاپ تەلەپپۇز قىلىش قىيىن بولغانلىقى ئۈچۈن «ق، ك »بىلەن باشلانغان قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . 7Ot&] M
مەسىلەن :- تاغ+قا =تاغقا (تاققا ئەمەس ) O0pXHXSAL
ئەگ+كەن = ئەگكەن (ئەگگەن ئەمەس ) |
ObA=[j
7eZwpg?K
3§ . بەزى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى
^ fS_h `B
بىر قىسىم سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار ئۇلانغاندا ، ئۇلارنىڭ تەركىبىدىكى بەزى سوزۇق تاۋۇشلار ئاجىزلىشىدۇ ۋە ئاجىزلاشقىنى بويىچە يېزىلىدۇ . ;1TQ r3w
مەسىلەن :- باش +ىم = بېشىم QNj6ETB
-d
ياتاق +ىم = ياتىقىم `j.-hy>s
«ئا، ئە »تاۋۇشلىرى بىلەن تۈزۈلگەن بىر بۇغۇملۇق سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار ئۇلانغاندا «ئا، ئە »تاۋۇشلىرى «ئى» تاۋۇشىغا ئاجىزلىشىدۇ ھەم شۇنداق يېزىلىدۇ . SvQj'5~<
مەسىلەن :- ياسا+غان = ياسىغان o O1Fw1Y
دەپتەر+ ىم =دەپتىرىم 2>Kn' p
>+ Im:fD
4§. تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى ۋە قوشۇلۇپ قېلىشى DwXSlsN3v
تۆۋەندىكى سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار ئۇلانغاندا، قانداق تاۋۇش ئۆزگىرىشى بولىدىغانلىقىغا دىققەت قىلىڭ . 0INlo
سىڭىل + ىم =سىڭلىم +C=^,B!,
ئىملا+ىم =ئىملايىم rPJbbV",+^
ئوغۇل+ ۇڭ = ئوغلۇڭ $-mwr,i
ھۆكۈم+ ى = ھۆكۈمى 'c/Z
W
يېپىق بۇغۇم بىلەن ئاياغلاشقان ئىككى بۇغۇملۇق بەزى سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بۇغۇمىدىكى «ئى، ئۇ ، ئۈ »تاۋۇشلىرى شۇ سۆزلەرگە شەخىس قۇشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا چۈشۈپ قالىدۇ . hr GfA
مەسىلەن :- كۆڭۈل + ى = كۆڭلى Sh o] ~)XX
ئورۇن + ۇم = ئورنۇم roWg~U(S
ئۇچۇق بۇغۇم بىلەن ئاياغلاشقان بەزى سۆزلەرگە بىرىنجى ، ئىككىنجى شەخىس قۇشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا، قۇشۇمچىنىڭ ئالدىغا بىر «ي»تاۋۇشى قوشۇلۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ . ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ . ئۈچۈنجى شەخىس قۇشۇمچىسى ئۈچۈن ئوخشاشلا «سى»قوشىلىدۇ .
)9$>i5l
مەسىلەن :- ئىملا+ىم = ئىملايىم )Hlc\Mgy
بىنا+ ىم = بىنايىم `F' >NNY
پەقەت «سۇ» سۆزىگىلا ئۈچۈنجى شەخىستە «سى» قوشۇلماي «ئى» قوشۇلىدۇ . . ^JsnP
مەسىلەن :- سۇ+ ئى= سۈيى H83/X,"!w
بەزى ئۇچۇق بىر بۇغۇملۇق سۆزلەرەە قۇشۇمچىلار ئۇلانغاندا، قۇشۇمچىلار ئالدىغا «ي » تاۋۇشى قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ . pe7R1{2Q_s
مەسىلەن :- دە +ىش = دىيىش I?IAZa)
يۇ + ۇش =يۇيۇش N13wVx
#[aHKq:?b
p: 8&&v~I
Dwp-*QK^G
0]^ke:(#
9H4Nv B{
aR}L-
-m
,8MUTXd@ V
S>s{
t=AY~
g1TMyIUt[
5§.ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ئىملاسى `96PY !$u
ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە قۇشۇمچىلار ئۇلانغاندا، سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشتا بولىدىغان تەلەپپۇزدىكى فونتىكىلىق ئۆزگىرىش يېزىقتا ئىپادىلەنمەيدۇ . xmI!N0eta
مەسىلەن :- ئاتاق+لىق =ئاتاقلىق (ئاتاغلىق ئەمەس ) 2!+saf^-,
چىرايلىق +راق = چىرايلىقراق (چىرايلىغراق ئەمەس) ;m[-yqX
ئاخىرى «ق ، ك ،پ» تاۋۇشلىرى بىلان ئاياغلاشقان كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە شەخىس قۇشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا ، سۆز ئاخىرىدىكى «ق، ك ، پ »تاۋۇشلىرى ئېغىزدا «غ، گ، ۋ »تاۋۇشلىرىغا ئۆزگەرتىلمەي «ق، ك ،پ» بويىچە يېزىلىدۇ . LyB &u( )
مەسىلەن :- قوشاق +ئى = قوشىقى (قوشىغى ئەمەس ) :t36]NM
تىلەك +ئى = تىلىكى (تىلىگى ئەمەس ) =83FCq"
ئېرىق +ئى = ئېرىقى (ئېرىغى ئەمەس ) \
يۇقىرىدا ئېيتىلغاندەك ئاخىرى «غ ، گ، ۋ » تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە يەنە «غ ، ۋ ، گ »تاۋۇشلىرى بىلەن باشلىنىدىغان قۇشۇمچىلارنى قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىش ئەپسىز بولغاچقا «ق »،«ۋ»،«ق » بىلەن باشلىنىدىغان قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ . بۇ چاغدا سۆز ئاخىرىدىكى «غ ، گ »تاۋۇشلىرى «ق ، ك » تەلەپپۇز قىلىنسىمۇ، ئەمما يېزىقتا يەنىلا «غ، گ» بويىچە ئۆزگەرتىلمەي يېزىلىدۇ . >*A"tk#oR
مەسىلەن :- باغ+قا =باغقا (باققا ئەمەس ) ~x:B@Ow
چوغ +قا = چوغقا ( چوققا ئەمەس ) X4"D Lt"
بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «د، ب» تاۋۇشلىرى تەلەپپۇزدا «ت ، پ » ئېيتىلسىمۇ، ئەمما شەخىس قۇشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا، يەنىلا «د ، ب» بولۇپ ئېتىلسا ، يېزىقتا «د، ب »قىلىپ يېزىلىدۇ . بۇ قۇشۇمچىلارنىڭ تەسىرى بىلەن سۆز ئاخىرىدىكى «د، ب»تاۋۇشلىرى «ت، ۋ »بولۇپ ئېيتىلسىمۇ ، يېزىقتا يەنىلا « د، ب» بويىچە يېزىلىدۇ . #BK3CD(&
مەسىلەن :- مۇراد+قا = مۇرادقا cM= ? {W7~
ھىساپ+قا = ھىساپقا 9HjtWQn
بەزى سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «ت» تاۋۇشى قۇشۇمچىلار ئۇلانغاندا پەيدا بولسا، چۈشۈرۈلمەي يېزىلىدۇ ، پەيدا بولمىسا چۈشۈرۈلۈپ يېزىلىدۇ . l20fA-T
_I
مەسىلەن :-دوست+ئى = دوستى 5V|D%t2N
گوش+ئى =گۆشى( گۆشىت ئەمەس) ?-y!FD}m&
s C/5N
)@X
`B d
V8aLPJ0_
qB`-[A9HPe
lcv&/ A
]w3- No
S690Y]:h$v
^x! N]
jLANv{"
1;; is
i2a"" zac
x*8l z\w
S,K'y?6
UStNUNCq
(*.t~6c?5
eYQq@lrWv
لېكسىكا ھەققىدە ئومۇمى چۈشەنچە >~;MQDU5*Y
لېكسىكا تېخىمۇ توغرىسى لېكسىكلوگىيە دىگەن بۇئاتالغۇ گىرىك تىلدىكى «lexikos »( سۆز) ۋە «logos» (تەلىمات، ئىلىم-پەن ) دىگەن ئىككى سۆزدىن تەركىپ تاپقان تىلشۇناسلىق ئاتالغۇسى بولۇپ، «سۆز ھەققىدە تەلىمات» ، «لوغەت تەركىبى ھەققىدىكى پەن»دىگەن مەنىلەردە قوللىنىلىدۇ . v6gfyGCJ
دىمەك ، لېكسىكا تىلنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمى بولغان سۆز ۋە لوغەت تەركىبى سېستىمىسىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن . < a g|#
8PQ n=k9
6§ . لوغەت تەركىبى l 8I`%bu
بىرەر تىلغا مەنسۇپ بولغان بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى لوغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ . UL81x72O
لوغەت تەركىبى بىر مىللەتنىڭ تىل بايلىقى بولۇپ ھېساپلىنىدۇ . ھەر قانداق تىلدىكى لوغەت تەركىبىنىڭ دائىرىسى ناھايتى كەڭ بولىدۇ .جۈملىدىن ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىلى ئۇزۇن يىللىق تارىخى تەرەققىيات جەريانىدا شەكىللەنگەن . Y\7 >>
?
ئۇيغۇرتىلىنىڭ لوغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر قوللىنىش دائىرىسىگە قاراپ ئاساسى لوغەت تەركىبى ۋە ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . tb^8jC
1. ئاساسى لوغەت تەركىبى C-
Aiv@@<=
لوغەت تەركىبى ئىچىدىكى ئەڭ تۇاقلىق، ئىشلىتىش دائىرىسى كەڭ بولغان ۋە يېڭى سۆزلەرنى ياساشتا ئاساس بولىدىغان سۆزلەر ئاساسى لوغەت تەركىبى دىيىلىدۇ . p.{M s n
ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر تۆۋەندىكى ئۈچ خىل ئالاھىدىلىككە ئىگە :- rToZN!q\S
1) ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر شۇ تىلدا ئۇزاق تارىخقا ئىگە ، ئۇزۇن زامانلاردىن بىرى ئۆزگەرمەي قوللىنىپ كىلىۋاتقان ئاممىباب سۆزلەردىن ئىبارەت . -f&16pc1t
2) ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر شۇ تىلدا سۆزلىشىدىغان بارلىق كىشلەر ئۈچۈن چۈشۈنۈشلۈك بولغان كەڭ قوللىنىدىغان سۆزلەردۇر ، شۇڭا ئۇ لوغەت تەركىبىنىڭ مەركىزى ھېساپلىنىدۇ . T&M*sydA
3) ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر تىلىمىزدا سۆزلەرنىڭ ياسىلىشىغا ئاساس بولىدۇ . تىلىمىزدىكى نۇرغۇن سۆزلەر ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرگە قۇشۇمچىلارنى قوشۇش ياكى باشقا سۆزلەرنى بىرىكتۈرۈش ئارقىلىق ياسالغان . I
r8,=
2. ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى : N _dHPa
تىلىمىزدىكى ئاساسى لوغەت تەركىبىگە تەۋە بولغان سۆزلەردىن باشقا بارلىق سۆزلەر ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى دىيىلىدۇ . P$Y Y4|`
ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ خۇسۇسىيەت ئالاھىدىلىكلىرى ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ ئالاھىدىلىكىگە ئوخشىمايدۇ . يەنى ئادەتتىكى لوغەت تەركىۋىدىكى سۆزلەر شۇ تىلدا سۆزلىندىغان ئومۇمى كىشىلەرگە بىردەك چۈشۈنۈشلۈك بولمايدۇ . ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىدىكى بىر قىسىم سۆزلەر ئايرىم كەسىپلەردە، يەنە بىر قىسىم سۆزلەر زىيالىلار ئارىسىدا قوللىنىلىدۇ . AYhWeI+
ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى تۇراقسىز بولىدۇ . pbfIO47ZC
جەمئىيەتنىڭ ئىىتىزادى، مەدەنىيىتى، پەن –تېخنىكىسى، تۇرمۇش ئەھۋاللىرىنىڭ ئۆزگىرىشىگە ماسلىشىپ ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ .ئۈزلىكسىز راۋاجلىنىپ ، بېيىپ ، تەرەققى قىلىپ تۇرىدۇ .بۇنداق ئۆزگىرىش ئاساسى لوغەت تەركىۋىگە كىرىدىغان سۆزلەرگە قارىغاندا تىز ھەم زور بولىدۇ . yyp0GV.x
$Hw
w
x)35}mi){L
7§. چۈشەنچە ۋە سۆز [
B{F(~ O
ئۇبىكتىپ شەيئىلەر ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنىڭ كىشىلەر مىڭىسىدە ئەكىس ئىتىشى – چۈشەنچە دەپ ئاتىلىدۇ .
مەسىلەن :- «قەلەم »دىسەك بۇ سۆز يېزىقچىلىقتا قوللىنىدىغان بىر خىل قورال نامى . {gL8s
بەلگىلىك بىر مەنىگە ئىگە، ئەركىن ئىشلىتىشكە بولىدىغان تىل بىرلىكى سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . fwF&V^Dy
مەسىلەن :-كۈن، سۇ 2X
X-
جۈملە سۆزلەرنىڭ بىرىكتۈرۈشىدىن تۈزىلىدۇ .شۇنىڭ ئۈچۈن سۆزنى جۈملىنىڭ ئەڭ زۆرۈر قۇرۇلۇش ماتىريالى دەيمىز . سۆز بولمىسا جۈملە تۈزگىلى بولمايدۇ . :P2{^0$
چۈشەنچە بىلەن سۆز بىر-بىرىگە زىچ مۇناسىۋەتلىك ، لېكىن ئۇلار بىر نەرسە ئەمەس، ئىككىسىنىڭ پەرقىنى مۇنۇ بىر قانچە تەرەپلەردىن كۆرۈۋېلىشقابولىدۇ . >(?}'pS8
1.ھەرقانداق چۈشەنچە سۆز ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ ، لېكىن ياردەمچى سۆزلەر بىلەن ئىملىق سۆزلەر گەرچە سۆز ھىساپلانسىمۇ ئەمما نەرسىلەر توغرىسىدا بىرەر چۈشەنچە ئۇقۇمىنى بىلدۈرەلمەيدۇ . r,43 gg
2. چۈشەنچىلەرنىڭ كۆپىنچىسى بىر سۆز بىلەن ئىپادىلىنىدۇ ، بەزى چۈشەنچىلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ بىرىكىشى ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ . (]@yDb4
مەسىلەن :- «ئاق بۇلاق »مەلۇم جاينىڭ نامى بولسىمۇ، لېكىن بۇ چۈشەنچە «ئاق»، «بۇلاق »دىگەن ئىككى سۆزنىڭ بىرىكىشى ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن . '4}c1F1T_
بەزىبىر خىل چۈشەنچىلەر بىر قانچە سۆز ئارقىلىقمۇ ئىپادىلىنىدۇ . Om=
*b#k
مەسىلەن :- يۈز-چىراي، جامال، رۇخسار، ھۆسۈن دىگەن سۆزلەر بىرخىل مەنىگە ئىگە . 1_z6O!rx
3. بەزىدە بىر سۆز ئارقىلىق بىرلا چۈشەنچىنى ئەمەس، بەلكى بىر قانچە چۈشەنچە ۋە مەنىنى ئىپادىلەشكىمۇ بولىدۇ .«ئاق رەخىت» ، «ئاق يول»، «ئاق كۆڭۈل»دىسەك «ئاق» سۆزى رەڭنى، ئوڭۇشلۇقنى، سەمىمىيلىكنى بىلدۈرۈپ كەلگەن . _cW6H B^j
<7%4
=
Vt!<.8&`
} &mFpc
0u"/7OU
8§. سۆز شەكلى ۋە سۆز مەنىسى ^QKL}xiV:
سۆز تاۋۇشلاردىن تۈزۈلىدۇ . سۆزلەردىكى تاۋۇشلارنىڭ سانى ۋە بىرىكىش شەكلى ئوخشاش بولمايدۇ . %$l^C!qcY
سۆزلەر تاۋۇش بىلەن مەنىنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزىلىدۇ .سۆزنىڭ تاۋۇشلۇق تۈزۈلۈشى –سۆز شەكلى، سۆزدە ئىپادىلەنگەن مەزمۇن – سكز مەنىسى بولىدۇ . M K
ھەر قانداق سۆز- تاۋۇش ، مەنە، شەكىلدىن ئىبارەت 3ئامىلنىڭ بىرىكمىسىدىن ھاسىل بولىدۇ . weOzs]uc
بىر تىلغا نىسپەتەن، سۆز شەكلى بىلەن سۆز مەنىسى ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىش تۇراقلىق بولىدۇ . سۆز شەكلى ئۆزگەرسە ، سۆز مەنىسىمۇ ئۆزگىرىدۇ . PZdYkbj
_uO#0
)l
$DfaW3bJ
|-zwl8E
9§ . سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى ۋە كۆچمە مەنىسى TgaDzF,j{A
مەلۇم بىر سۆزنىڭ ئەسلىدىكى ئۆزىگە خاس لىكسىكىلىق مەنىسى سۆزنىڭ ئەسلى مەنسى دىيىلىدۇ . sK:,c5^
مەسىلەن :-ئىگىز تاغ، گۈزەل يېزا . |7Q8WjCQ{m
سۆزنىڭ ئەسلى مەنە ياكى كۆچمە مەنىدە كەلگەنلىكى يەككە سۆزدە ئىپادىلەنمەيدۇ ، پەقەت جۈملە ئىچىدە كەلگەندىلا بىلىنىدۇ .سۆز بىرىكمىلىرىدىمۇ ئۇچرايدۇ . sQ^>.yG
مەسىلەن :- مەن يولدا ماڭدىم (ئەسلى مەنىدە ) k~Pm.@,3o
بۇ مەسىلىنىڭ يىشىلىش يولى نىمە ؟(كۆچمە مەنىدە ) oQD OwM,
سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى ئاساسىدا كېڭەيتىلگەن مەنىلىرى سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى دىيىلىدۇ . |Z;w k&
10§. بىر مەنىلىك سۆز ۋە كۆپ مەنىلىك سۆز Hcd> \0
1. بىر مەنىلىك سۆزلەر ud:?~?j&w
ئۇبىكتىپ شەيئىلەر ھەققىدە بىرلا مەنىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر –بىر مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . @ sKAsn
مەسىلەن :- قەشقەر، پىرسۇناژ UK K}$B
ئۇيغۇر تىلىدا بىر مەنىلىك سۆزلەرنىڭ سانى كۆپ ئەمەس، ئۇلارغا خاس ئىسىملار، پەن –تېخنىكا ئاتالغۇلىرى ، باشقا تىللاردىن قۇبۇل قىلىنىدىغان سۆزلەر ۋە يېڭىدىن پەيدا بولغان سۆزلەر كىرىدۇ . f9- |! ]s
2. كۆپ مەنىلىك سۆزلەر a`pY&xq::
بىر ئاساسى مەنە ۋە ئۇنىڭغا باغلىنىشلىق بىر قانچە مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر كۆپ مەنىلىك سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . QrA8 KSLC
ئۇيغۇر تىلىدا كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنىڭ سانى بىر قەدەر كۆپ . 9jPb-I-
مەسىلەن :- ئاچ، سال، ئىسسىق iKabo , ~
كۆپ مەنىلىك سۆزلەر ئەسلى مەنە ۋە كۆچمە مەنىدە كىلەلەيدۇ . F[=m|MZb
مەسىلەن :- ئۇچۇق – ئىشىك ئۇچۇق ، ھاۋا ئۇچۇق tiE+x|Ju"
ئەسلى كۆچمە wO!hVm,T a
11§. مەنىداش سۆزلەر pWx3l5)R
شەكلى ھەرخىل ئەمما مەنىلىرى ئوخشاش ياكى بىر – بىرىگە يېقىن سۆزلەر مەنىداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . &vF "I'V
مەسىلەن :-ئۇلۇغ ،بۈيۈك ،يۈكسەك. blN1Q%m6
مەنىداش سۆزلەر مەنە جەھەتتىن بىر – بىرىگە يېقىن بولسىمۇ جۈملە ئىچىدە قوللانغاندا بەزى پەرقلەر بۇلىدۇ . ;:e,C@Fm
يەنى بەزى مەنىداش سۆزلەرنى جۈملە ئىچىدە ئالماشتۇرۇپ قوللانسا بولىدۇ . بەزى جۈملىلەردە ئالماشتۇرۇپ قوللىنىشقا بولمايدۇ . r#Fu
{;}8Z $
12 §.شەكىلداش سۆز ;dFe >`~
تىلىمىزدىكى يەنە بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى بىلەن يېزىلىشى تامامەن ئوخشاش، ئەمما ئۇلارنىڭ مەنىلىرى تامامەن ئوخشىمايدۇ . 1}uDgz^
يۈز – ئادەمنىڭ يۈزى r9 Z/y*q
يۈز – سان _5T7A><q<
تەلەپپۇزى ، يېزىلىشى ئوخشاش، مەنىلىرى ئوخشىمايدىغان سۆزلەر- شەكىلداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . t4IJ%#22
شەكىلداش سۆزلەرنى بىر نەچچە خىل مەنە بىلدۈرىدىغان ئوخشاش بىر سۆز دەپ قاراشقا بولمايدۇ . چۈنكى شەكىلداش سۆزلەر شەكلى ئوخشاش، مەنىلىرى باشقا-باشقا سۆزلەردىن ئىبارەت . QB[s8"S
13§. قارىمۇ-قارشى مەنىلىك سۆزلەر Ln_l>X6j51
مەنىلىرى ئۆز-ئارا قارىمۇ-قارشى بولغان سۆزلەر قارىمۇ-قارشى مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . pNli sS
قارىمۇ-قارشى مەنىلىك سۆز بولۇشى ئۈچۈن بىر سۆزگە قارشى ياكى زىت مەنىلىك يەنە بىر سۆز بولۇشى كىرەك . ]uvbQ.l_t
مەسىلەن :- ئاق- قارا ياخشى –يامان GX)QIe~;qJ
14§. تىلىمىزدىكى تۇراقلىق تەركىبلەر $/TA 5h
ئۇيغۇر تىلىدىكى تۇراقلىق تەركىبلەر مەنىسى ۋە تۈزۈلىشىگە ئاساسەن ئىدىيۇم، ماقال-تەمسىل ۋە ھېكمەتلىك سۆزدىن ئىبارەت ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ . WdqK/s
1. ئىدىيۇم xD # I&.
ئىدىيۇم –ئوخشىتىش ، مۇبالىغىلاشتۇرۇش خاراكتىرىنى ئالغان بولىدۇ . مۇنداق ئىدىيۇملار شۇ سۆزلەرنىڭ يەككە تۇرغان چاغدىكى مەنىسىدىن باشقىچە مەنىنى بىلدۈرىدۇ . %"Q!5qH&
تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ ئەسلى مەنىلىرىدىن باشقىچە مەنىنى بىلدۈرگەن تۇراقلىق سۆز بىرىكمىسى ئىدىيۇم دەپ ئاتىلىدۇ . lDPRn~[#\
مەسىلەن :- «ئاغىزى قولىقىغا يەتمەك » دىگەن ئىدىيۇم ھەرگىز ئاغىزىنىڭ قولىقىغا يەتكەنلىكىنى ئەمەس بەلكى ناھايتى خوشال بولغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ . y)^CDe2xU
2. ماقال –تەمسىل #.MIW*==
تىلىمىزدىكى تۈزۈلۈشى پۇختا، چوڭقۇر مەنىلىك ئۈلگە، نەسىھەت، ئىبرەت خاراكتىرىدىكى تۇراقلىق جۈملىلەر ماقال-تەمسىل دەپ ئاتىلىدۇ . <(#xOe
ماقال –تەمسىل ئاتا-بوۋىلارنىڭ تۇرمۇش تەجرىبىلىرى ئاساسىدا يەكۈنلەنگەن، ئۆلگە، نەسىھەت، تەنبىھ، ئىبرەت خاراكتىرىدىكى جۈملىلەر بولۇپ، ئۇلارنىڭ تەربىيىۋى ئەھمىيىتى چوڭ ، مەزمۇن دائىرىسى كەڭ ، ئۇنى خەلق ئاممىسىنىڭ تۇرمۇشى ۋە جەمئىيەت توغرىسىدىكى بىلم جەۋھەرلىرى دىيىشكە بولىدۇ . BYr_Lz|T
ماقال بىلەن تەمسىل بىر-بىرىگە ئوخشاپ كەتكەچكە ئادەتتە بىرسىنىڭ ئورنىدا يەنە بىرى ئاجرىتىلماي قوللىنىلىدۇ . ئەمما ئۇلارنىڭ پەرقى بار . tyn?o
ماقالدا خەلقنىڭ تۇرمۇش تەجرىبىلىرى توغرىسىدا يەكۈنلەنگەن ئوي-پىكىرلىرى ئۇدۇللا ئىپادىلىنىدۇ . nCf fBc
مەسىلەن :- بىلىگى كۈچلۈك بىرنى يىڭەر، بىلىمى كۈچلۈك مىڭنى ؛ .-('C> @
تەمسىلدە بولسا –ئوي –پىكىر ئۇدۇل ئەمەس بەلكى باشقا شەيئىلەرنىڭ خىلمۇ-خىل خۇسۇسىيەتلىرى ۋاستە قىلىنىپ، ئەگىتمە يول بىلەن ئىپادە قىلىنىدۇ . Q*09 E
مەسىلەن :- «گۆش بىلەن ياغ بىر تۇغقان، پىيازنىڭ كۆيگىنى كۆيگەن»بۇ تەمسىلدە گۆش، ياغ بىلەن پىياز ئوتتۇرىسىدىكى خۇسۇسىيەت ئادەملەربىلەن ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتكە تەمسىل قىلىنغان . q9>Ls -k
3.ھىكمەتلىك سۆز )Y&MIJ7>@
ھىكمەتلىك سۆز «ئەقلىيە سۆزلىرى »،«تەپەككۈر جەۋھەرلىرى»، «تەپەككۇر ئۇچقۇنلىرى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ . eD*?q7
مەلۇم شەخىس تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان چوڭقۇر ھىكمەت ۋە پەلسەپەۋى پىكىر ئەكىس ئىتىپ تۇرىدىغان تۇراقلىق جۈملىلەر ھىكمەتلىك سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . ShL1'Z} ^{
مەسىلەن :- مىلتىقتىن ھاكىمىيەت چىقىدۇ . ysSjc
- ماۋزىدۇڭ
t7jh ?]
تاپشۇرۇق :- ئۆتۈلگەن دەرىس مەزمۇنىنى ئۈگۈنۈش w8AJ#9W
ئىزدىنىشلىك ئۈگۈنۈش c8^+^.=pX
فامىلە ۋە فامىلىنىڭ كىلىپ چىقىشى ?8Hn {3X
فامىلە- ئورتاق قانداشلىق مۇناسىۋىتىگە ئىگە بولغان پۈتۈن بىر جەمەت سېتىمىسىنىڭ ئورتاق نامى ياكى نەسەپ بەلگىسى بۇلۇپ،ئۇ «جەمەت ئسىمى»ياكى «ئائىلە ئىسمىدۇر» كىلىپ چىقىش تارىخى جەھەتتىن قارىغاندا فامىلە ئىسمىدىن كىيىنلا بارلىققا كەلگەن ئىجدىمائى ھادىسە بۇلۇپ، ئۇ بۇنىڭدىن نەچچە ئون مىڭ يىللار ئىلگىرى ئانىلىق ۋە ئاتىلىق ئۇرۇقداشلىق جەمەتىنىڭ مەسئۇلىدۇر.فامىلە،ئىسىم،لەقەم،تەخەللۇس ۋە ھۆرمەت، ئاتاق ناملىرىغا قارىغاندا ئىجدىمائى جەمىيەتنىڭ قۇرۇلمىسىدىن تېخىمۇ كەڭ بىشارەت بىرىدىغان ئۇمۇمى نام بۇلۇپ، ئۇ شەخىسلەرنى ئۇلارنىڭ دەرىجە تەبىقىلىرىنى ۋە ئىلمى سەۋىيلىرىنى ئىپادىلەش، ئائىلە - جەمەتلەرنى ،باشقا ئائىلە – جەمەتلەردىن پەرىقلەندۈرۈش، كىيىنكىلەرگە مىراس قېلىشتەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە. دۇنيادا فامىلىنىڭ كىلىپ چىقىش تارىخى ئوخشاش بولمىغىندەك ھەر قايسى مىللەتلەرنىڭ فامىلە قوللىنىشىقا باشلىغان ۋاقتىمۇ ئوخشاش ئەمەس، تارىخى مەلۇماتلارغا قارىغاندا ،ئۇيغۇرلار مىلادىدىن ئىلگىرىلا فامىلە قوللىنىشقا باشلىغان بۇلۇپ، ئۇغازنامىدە تىلغا ئېلىنغان «قارلۇق»«قىيچاق»«قالىئاچ»«قانقا» قاتارلىق قەبىلە ناملىرىمۇ كىيىنچە شۇ قەبىللەرنىڭ فاملىسى بۇلۇپ قالغان، ئۇنىڭدىن باشقا قەدىمقى ھونلار ئىشلەتكەن «تەڭرىقۇت» تۈرۈكلەر ئىشلەتكەن «ئاشنا» قاتارلىقلارمۇ «تىكىن» دىگەن دەرىجە ئۈنۋان ناممىمۇ فامىلە ئورنىدا ئىشلىتىلگەن. $Nj' OJSj%
I#i?**
ئۇيغۇرلارنىڭ ھېيىت – بايرام ۋە مۇراسىم ئادەتلىرى I["F+kt^^
j`>?"1e@x
ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇزاق ئەسەرلەر جەريانىدا ئۆتكۈزۈپ كەلگەن ئالاھىدە مۇقىملاشقان ھېيىت – بايرام ۋە مۇراسىملىرى بار ،بۇلارنىڭ ئىچىدە مۇھىمراقى نۇرۇز بايرىمى ، رۇزا ھېيىت ، قۇربان ھېيىت، مايسا بايرىمى،قارلىق ئۇيۇنى، ئوتتۇز ئۇغۇل مەشرىپى، قىيىن مەشرىپى،كۆك مەشرىپى،ئۇرۇق سېلىش مۇراسىمى قاتارلىقلاردىن ئىبارەت. 4 hL`=[AB
بۇ ھېيىت – بايراملارنىڭ بەزىلىرى دىن بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك ،ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسى ئىشلەپچىقىرىش ئىگلىكى دېھقانچىلىقتىن ئىبارەت.دېھقانچىلىق ئىگلىكىنىڭ ۋاقىت – پەسىل خاراكتىرى كۈچلۈك بولىدۇ.شۇنىڭ ئۈچۈن خەلقىمىز ئەسەرلەردىن بويان ئۆزلىرىنىڭ ئەمىلى تەجىربىلىرىگە ئاساسەن پەسىلدىكى تەبىئەت ئۆزگىرىشلىرىگە ۋە ھەرخىل تەبىئەت ھادىسلىرىگە ئىتبار بىلەن قاراپ كەلگەن ،ئۆزلىرىنىڭ مول – ھۇسۇلغا بولغان ئارزۇ ئۈمۈتلىرىنى تەبىئەتكە باغلاپ ئۇنىڭغا سېغىنغان .تەبىئەتنى ئۇلۇغلاش ۋە سېغىنىش ئاساسىدا باھار بېشى ،ياز بېشى،كۈز بېشى،قىش بېشى قاتارلىق پەسىل ماۋسۇملارنى خاتىرلەيدىغان خىلمۇ – خىل بايرام ،مۇراسىملارنى ئىجاد قىلغان . 1Z\(:ab13
ئۇيغۇر ئەپسانە – رىۋايەتلىرى %GM>u2baw
*y)4D[
z-
ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدىبىياتى كۆپ خىل ژانىر تۈرى مول ئىدىيۋى مەزمۇن،تەسەۋۋۇرغا باي بەدىلىكى بىلەن ئىسىل تىل سەنئىتى خەزىنىسى بۇلۇپلا قالماستىن يازما ئەدىبىياتىمىزنىڭ سۈت ئانىسىدۇر. ]y.R g {iv
ئەپسانە بىلەن رىۋايەت شۇلارنىڭ بىر تەركىبى قىسمىدۇر. i[PvDv"n
ئەپسانە- ئەجدادلىرىمىزنىڭ تەبىئەتكە قارىتا پەيدا بولغان بېقىنىش،سېغىنىش تۇيغۇسى ئارقىسىدا يارىتىلغان ئەقىلگە سىغمايدىغان ھەرخىل ئاجايىپ غارايىپ ۋەقەلەر،شەخىسلەر بايان قىلىندىغان ھىكايىلەردۇر. wcwQj Hwd
رىۋايەت ئەمگەكچى خەلق تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان ۋە خەلق ئارىسىدا كەڭ تارقالغان بەلگىلىك تارىخى پىرسۇناژلار ،تارىخى ۋەقەلەر، قەدىمقى جايلارھەمدە تەبىئەت ھادىسلىرى توغرىسىدىكى ھىكايىلەردىن ئىبارەت.
NaF(\j
TiQ^}
5~M
3B;}j/h2
|
|
