«قۇتادغۇ بىلىگ »دىكى ئەخلاق مەسىلىلىرى توغرىسىدا

«قۇتادغۇ بىلىگ »دىكى ئىجتىمائى ئەخلاق مەسىلىلىرى توغرىسىدا
ئاپتور:  ئامانۇللا
    ئۇيغۇر خەلقىنىڭ ئاتاقلىق ئالىمى يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «قۇتادغۇ بىلىگ» داستانى چوڭ تىپتىكى ئەدىبىي ئەسەر بولۇپلا قالماي، يەنە 11- ئەسىردىكى ئۇيغۇر جەمىيىتىنىڭ سىياسى، ئىقتىسادىي ۋە ئىدىئولوگىيىسىنى، قاراخانىلار دەۋرىنىڭ ئىجتىمائى تۇرمۇش تەرەققىياتىنى مۇپەسسەل ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان تارىخىي ۋە پەلسەپىي ئەسەردۇر. بۇ ئەسەرنىڭ باي ۋە چوڭقۇر مەزمۇنى- ئىلىم – پەن، مائارىپ، دۆلەت، قانۇن، تىل، تۇرمۇش، ئۆرپ- ئادەت، تەبىئەت، ئىجتىمائىيەت، ھەربى ئىستىراتېگىيە ۋە تاكتىكا، دىپلۇماتىك مۇناسىۋەت ۋە ئىجتىمائى ئەخلاق قاتارلىق نۇرغۇن ساھەلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. بىز بۇ ماقالىمىزدا پەقەت ئىجتىمائى ئەخلاق توغرىسىدىكى مەسىلە ئۈستىدىلا مۇلاھىزە ئېلىپ بارىم.
    1
    ئېلىمىزنىڭ پەلسەپە تارىخى ۋە ئېتنىكا تارىخىنىڭ مۇھىم بىر تەركىۋى قىسىمىنى تەشكىل قىلغان شانلىق نامايەندە «قۇتادغۇ بىلىگ»نىڭ ئەخلاقىي ئىدىيە بايانىدا، گەرچە ئەخلاق ئۇقۇمىنىڭ مەنىسى ۋە تەبىرى ئۈستىدە مەخسۇس توختالمىسىمۇ، لېكىن داستاندا باشتىن - ئاخىر ئىجتىمائى ئەخلاقنىڭ ئاساسىي قائىدىلىرى مۇجەسسەملەشتۈرۈلگەن ھەمدە بۇ ناھايىتى ئۇقۇشلۇق ۋە گەۋدىلىك ھالدا بايان قىلىنغان.
    ماركسزىمدىن بۇرۇنقى ئەخلاقىي ئىدىيلەرنىڭ تەرەققىيات تارىخى كىشىلەرنىڭ ئەخلاقىي ھادىسىلەرگە بولغان تۇنۇشىنىڭ پەيدىن- پەي چوڭقۇرلىشىش تارىخىدىن ئىبارەت. بۇ تارىخ بىر تەرەپتىن، ماتىرىيالىستىك قاراش بىلەن ئىدىيالىستىك قاراشنىڭ كۈرىشىنى ئۆز ئىچىگە ئالسا، يەنە بىر تەرەپتىن، كىشىلەرنىڭ ئىجتىمائى ئەخلاقىي ھادىسىلەرنى ئۆزلىرىنىڭ ئوخشىمىغان مەيدان ۋە نوقتىنەزىرى بويىچە چۈشەندۈرگەنلىكى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان ئىلغارلىق بىلەن قالاقلىقنىڭ كۈرىشىىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. شۇنىڭ ئۈچۈن بىز ھەر قانداق مەسىلىنى كۈزەتكەندە، ئۇنىڭغا كونكىرىت تارىخىي ھالدا قارىغاندا ئوخشاش ئەخلاقىي ئىدىيىلەر تارىخىنى، جۈملىدىن، «قۇتادغۇ بىلىگ»دىكى ئەخلاقى ئىدىيىلەرنى كۈزەتكەندىمۇ، ئۇنى ئۆز ۋاقتىدىكى مۇئەييەن زامان ۋە ماكان شارائىتى ئاستىغا قويۇپ، كونكىرىت تەھلىل قىلىشىمىز لازىم. شۇنداق قىلغاندىلا، ئۇنىڭدىن توغرا، ئىلمىي ۋە تەربىيىۋى ئەھمىيەتكە ئىگە يەكۈن چىقارغىلى بولىدۇ ھەمدە مۇشۇنداق قىلىشنىڭ ئۆزى ماركىسىزىملىق ئىلمىي پوزىتسىيە ۋە مىتوت بولۇپ ھىساپلىنىدۇ.
    ماركىسىزىمدىن ئىلگىرىكى ئەخلاقىي ئىدىيىلەرنىڭ تەرەققىياتىنى ئومۇمەن ئېيتقاندا، 3 ئاساسىي باسقۇچقا بۆلۈش مۇمكىن: بۇنىڭ بىرى، قەدىمقى گرېتسىيە ۋە رىم قۇلدارلىق جەمىيىتىدىكى ئەخلاقىي ئىدىيىلەر؛ ئىككىنچىسى، ئوتتۇرا ئەسىردىكى فېئوداللىق جەمىيەتنىڭ ئەخلاقىي ئىدىيىلىرى؛ ئۈچىنچىسى، ئەدىبىيات- سەنئەت گۈللىنىش دەۋرىدىن باشلانغان كاپىتالىزىملىق ئەخلاقىي ئىدىيىلەر. يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئەخلاقىي ئىدىيىسى 2 - باسقۇچقا توغرا كېلىدۇ. بۇ 3 باسقۇچتىكى ئەخلاقىي ئىدىيىلەرنىڭ تەرەققىياتى كونكىرىت مەزمۇن ۋە ئىپادىلىنىش شەكلى جەھەتتىن ئوخشاش بولمىسىمۇ، لېكىن ئومۇمى جەھەتتىن بىر ئورتاقلىققا ئىگە بولۇپ، بۇنىڭ ھەممىسى ئىجتىمائى ئەخلاق بىلەن ئىقتىسادىي مەنپەتنىڭ، شەخسى مەنپەئەت بىلەن جەمىيەت مەنپەئەتىنىڭ مۇناسىۋىتى مەسىلىسىنى دەۋرى قىلىپ كەلگەن، ياخشىلىق، يامانلىق، ئادالەت، ھەققانىيەت دىگەنلەر نىمە؟ بەخت – سائادەت ۋە ياشاشتىكى ئالى مەقسەت نىمە؟ ئەخلاقىي- پەزىلەتنىڭ ئاساسىي نىزام ۋە مىزانى قايسى؟ قانداق قىلغاندا ئالىجاناپ يۈكسەك ئەخلاقىي- پەزىلەتنى تۇرغۇزغىلى بولىدۇ؟ دىگەنگە ئوخشاش مەسىلىلەر ئۇزۇندىن بۇيان ئەخلاقىي ئىدىيىلەر تارىخىدا تالاش- تارتىش بولۇپ كېلىۋاتقان مەسىلىلەردۇر. بولۇپمۇ، بۇنىڭ ئىچىدە ياخشىلىق بىلەن بەخت- سائادەت مەسىلىسى مۇنازىرىدە مۇھىم ئورۇننى ئىگەللەپ كەلدى. كىشىلەرنىڭ بۇ مەسىلىلەرگە قانداق جاۋاپ بېرىشىدىن ئوخشىمىغان ھەر خىل ئەخلاقىي ئىدىيە، خاھىش ۋە مەزھەپلەر كېلىپ چىقتى. يۈسۈپ خاس ھاجىپ يۇقۇرىدىكى بىر قاتار مەسىلىلەرنى ئىقتىسادىي مەنپەئەتكە تاقاش ئاساسىدا چۈشەندۈردى. گەرچە، ئۇ ئەينى زاماندا فېئودال خان- بەگلەر مەنپەتىگە ۋەكىللىك قىلىپ سۆزلىسىمۇ، لېكىن بۇ ئالىم ئۆز زامانىنىڭ ئاتاقلىق مەرىپەتچىل، ئادالەتچىل ھەم خەلقچىل مۇتەپەككۇرلىرىدىن بولۇش سۈپىتى بىلەن ئاۋام خەلقنىڭ مەنپەئەتى، تەلىۋى ۋە ئارزۇسىغا ھەمدە رىيال تۇرمۇشنىڭ ئالغا ئىلگىرىلەش ئېھتىياجىغا نەزەر سالماي ۋە ئۇنى مۇئەييەن ھالدا ئەكىس ئەتتۈرمەي قالمىدى.
    تارىخىي ماتىرىيالىزىم جەمىيەتنىڭ ماددى تۇرمۇش شارائىتى ئەخلاقىي ئىدىيىلەرنىڭ پەيدا بولۇش ئاساسى دەپ قارايدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە مۇئەييەن ئەخلاقىي ئىدىيىلەر ۋۇجۇتقا كەلگەندىن كېيىن، ئۇ جەمىيەتنىڭ ماددى تۇرمۇش شارائىتىغا نىسپەتەن غايەت زور تەسىر كۆرسىتىدىغانلىغىنىمۇ مۇئەييەنلەشتۈرىدۇ. ئىنسانىيەت تارىخىدا ئەخلاقنىڭ بۇنداق ئەكىس تەسىرى ۋە رۇلىغا قارىتا تامامەن خاتا بولغان ئىككى خىل ئىككى خىل بىر تەرەپلىمىلىك قاراش ھۆكۈم سۈرۈپ كەلدى. بۇنىڭ بىر خىلى، ئەخلاقنىڭ ئىجتىمائى رۇلىنى ھەددىدىن زىيادە كۆپتۈرۈۋېتىپ، ئۇنى جەمىيەت تەرەققىياتىنىڭ تۈپكى ھەركەتلەندۈرگۈچ كۈچى دەيدىغان قاراش؛ يەنە بىر خىلى، ئەخلاقنىڭ ئىجتىمائى رۇلىنى پۈتۈنلەي ئىنكار قىلىپ، ئۇنى يوققا چىقىرىدىغان قاراش، يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئەينى ۋاقىتتا گەرچە شۇ دەۋرنىڭ ۋە سىنىپنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىغان بولسىمۇ، لېكىن ھەر ھالدا بۇ مەسىلىنى بىر قەدەر توغرا ھەل قىلالىدى.
    يۈسۈپ خاس ھاجىپ بىر دىنىي پەيلاسوپ، ئۇ دۇنيا قاراش جەھەتتە، ئىسلام ئەھكاملىرى ۋە ئىسلام پەلسەپىسىنى ئۆزىگە يىتەكچى ئىدىيە قىلغان. لېكىن، شۇنىڭ بىلەن بىللە ئۇنىڭ ئەسىرىدە دېئىزىملىق ماتىرىيالىزىم ۋە دىئالېكتىك ئامىللارمۇ كۆپ بولۇپ، بۇ ئۇنىڭ ئەخلاق قارىشىدا گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ.
    ماركىسىزىملىق ئېتنىكا شۇنداق ھېساپلايدۇكى، ئەخلاقىي ئىدىيىلەر تەرەققىياتنىڭ ئۆزىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بۇنىڭدىكى ماتىرىيالىزىم ۋە ئىدىيالىزىمدىن ئىبارەت 2 لۇشىيەننىڭ قارىمۇ- قارشىلىغى ۋە تەرەققىياتىغا ئاددى ۋە مېتافىزىك ھالدا قارىماسلىق لازىم. گەرچە ئومۇمەن ئېيتقاندا، ئەخلاقنىڭ ئىقتىسات بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ھەمدە ئەخلاقنىڭ كېلىپ چىقىشى ۋە ماھىيىتى قاتارلىق مەسىلىلەردە ماتىرىيالىستىك پەيلاسوپلارنىڭ قاراشلىرى بىر قەدەر توغرا بولسىمۇ، لېكىن شەخسى مەنپەئەت بىلەن جەمىيەت مەنپەتىنىڭ مۇناسىۋىتى ھەمدە ئەخلاقىي غايە ۋە بەخت- سائادەت قاتارلىق مەسىلىلەردە بەزى ماتىرىيالىستلارنىڭ قاراشلىرى كۆپ بىر تەرەپلىمىلىككە ئىگە. ئەكسىچە، بەزى ئىدىيالىستىك پەيلاسوپلارنىڭ بۇ مەسىلىنى بايان قىلىشى ۋە چۈشەندۈرىشىدە بولسا، نۇرغۇنلىغان توغرا، ئەقىلغا مۇۋاپىق ئامىللارنى ئۇچراتقىلى بولىدۇ. شۇڭا، بىر پەيلاسوپنىڭ ئۆزىگە نىسپەتەن ئېيتقاندا، ئۇنى كونكىرىت تەھلىل قىلىش لازىم. شۇنداق قىلغاندا، بەزىدە مۇنداق ئەھۋالنى كۆرۈش مۇمكىن: بەزى پەيلاسوپلار تەبىئەت كۆز قارىشى ۋە بىلىش نەزىرىيىسى جەھەتتىن ماتېرىيالىسىت، ئىجتىمائى رۇلى جەھەتتە ئىلغار بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ئەخلاق كۆز قارىشى بەكمۇ چولتا؛ ئەكسىچە، بەزى پەيلاسوپلار تەبىئەت كۆز قارىشى ۋە بىلىش نەزىرىيىسى جەھەتتىن ئىدىيالىست، ئىجتىمائى رۇلى جەھەتتىن مۇتەئەسسىپ ۋە قالاق بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ئەخلاق كۆز قارىشى چوڭقۇر ئاقىلانىلىككە ۋە ئىجتىمائى قىممەتكە ئىگە. بۇنىڭغا گېرمانىيىنىڭ 2 چوڭ كىلاسسىك پەيلاسوپى گېگىل بىلەن فېيىرباخ تىپىك مىسال بولالايدۇ. فېيىرباخنى ئالساق، ئۇ تەبىئەت كۆز قارىشى جەھەتتە ماتىرىيالىست، لېكىن ئەخلاقى كۆز قارىشى جەھەتتە ئىدىيالىست، چۈنكى، فېيىرباخ رىيال جەمىيەتتىكى ئادەملەرنىڭ ئۆز ئارا مۇناسىۋىتىنى توغرا چۈشىنەلمىگەن. شۇڭا، ئېنگېلىس فېيىرباخنىڭ بۇ يېتىشسىزلىگىنى تەنقىت قىلىپ: «ئۇ ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەر ئارىسىدىن پەقەت بىر جەھەتنىلا – ئەخلاقنىلا كۆرىدۇ، بۇ يەردىمۇ گېگىل بىلەن سېلىشتۇرغاندا، فېيىرباخنىڭ ئادەمنى چۈچۈتكىدەك چولتىلىغى بىزنى تەئەججۈپلەندۈرىدۇ» [«ماركس، ئېنگلېس تاللانما ئەسەرلىرى» خەنزۇچە، 4- توم، 232- بەت] دىگەن ئىدى. بۇنىڭ ئەكسىچە، گېگىلنىڭ ئەخلاق قارىشى شەكىل جەھەتتىن ئىدىيالىزىمغا مەنسۇپ بولسىمۇ، لېكىن مەزمۇنى رىيال، كونكىرىت، چۈنكى گېگىل ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى ياخشىلىق بىلەن يامانلىقنىڭ مۇناسىۋىتىنى دىئالېكتىك ئاساستا تەھلىل قىلغان. بۇ يەردە ئېنگېلىسنىڭ فېيىرباخ ۋە گېگىلنىڭ ئەخلاقىي ئىدىيىسىگە بەرگەن باھاسى، بىزگە ئەخلاقى ئىدىيىلەرنىڭ تەرەققىيات تارىخىنى، جۈملىدىن، «قۇتادغۇ بىلىگ» داستانىدىكى ئەخلاقىي ئىدىيىلەرنى ئەتراپلىق تەھلىل قىلىپ، ئۇنىڭدىن بىر قەدەر يەكۈن ھاسىل قىلىشىمىز ئۈچۈن مۇھىم بىر مېتودولوگىيىلىك پىرىنسىپىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
    2
    « قۇتادغۇ بىلىگ» داستانىدا ئىجتىمائى ئەخلاقنىڭ ئاساسىي قائىدە ۋە نىزاملىرى بايان قىلىنغان. بۇ قائىدە- نىزاملار ئەخلاقىي ھادىسە ۋە مۇناسىۋەتلەرنىڭ ماھىيەتلىك تەرىپىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان ھەمدە ئادەملەرنىڭ ئەخلاقىي پائالىيىتىگە يېتەكچىلىك قىلىپ، كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئەخلاقى مۇناسىۋەتلەرنى تەرتىپكە سېلىپ تۇرۇشقا ياردەم بېرىدىغان ئومۇمى چۈشەنچىلەر بولۇپ، بۇ چۈشەنچىلەر ياخشىلىق، يامانلىق، بۇرچ، ۋىجدان، شان- شەرەپ، بەخت- سائادەت قاتارلىق ئاساسىي مەسىلىلەرگە بېرىپ تاقىلىدۇ. يۈسۈپ خاس ھاجىپ بۇنىڭدىن 900 يىل بۇرۇن ئىجتىمائى ئەخلاقنىڭ يۇقۇرىدىكى ئاساسىي مەسىلىلىرى ئۈستىدە تەپسىلى توختالغان. بولۇپمۇ، بۇنىڭدا قەدىمقى ئۇيغۇر جەمىيىتىدىكى ئەنئەنىۋى ئەخلاقىي قاراشلار بىلەن ئۆز زامانىدىكى ئادەملەر ئوتتۇرىسىدىكى ئەخلاقىي مۇناسىۋەتلەر ھەمدە ئادەملەرنىڭ شەخسى ئەخلاقىي تەربىيىسىگە دائىر مەسىلىلەر بىر قەدەر مۇپەسسەل، كونكىرىت ۋە جانلىق يۇرۇتۇلغان. بۇ ھال مەملىكىتىمىزنىڭ ئېتنىكىلىق ئىدىيىلەر تەرەققىياتىنىڭ تارىخىي ئالاھىدىلىگىگە ئۇيغۇن كېلىدۇ. گەرچە يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئەخلاقىي ئىدىيىسى ئۇزۇن مۇددەت ھۆكۈم سۈرگەن فېئودال تەبىقىچىلىك تۈزۈمىنىڭ سىياسىي تەلىۋىگە بېقىنغان ۋە شۇ سەۋەپلىك ئېتنىكىلىق نەزىرىيە جەھەتتىن قاتتىق تەلەپ بويىچە ئېيتقاندا، ئۇ ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بىر ئەخلاقىي سېستىمىنى تەشكىل قىلالمىغان بولسىمۇ، لېكىن بۇنىڭ بىلەن «قۇتادغۇ بىلىگ»نىڭ مۇرەككەپ، كۆپ تەرەپلىمىلىك ھەمدە كۆپ قەۋەتلىك باي ئەخلاقىي مەزمۇنىغا ھەرگىز شەك كەلتۈرگىلى بولمايدۇ. بىز تۆۋەندە بۇ ئەخلاقىي مەزمۇن ۋە چۈشەنچىلەر ئۈستىدە قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمىز:
    1. بۇرچ مەسىلىسى: - ئىنسانلارنىڭ ئەخلاقىي تۇرمۇشىدا، كىشىلەر مۇئەييەن جەمىيەتنىڭ ئەزاسى سۈپىتىدە جەمىيەتكە ۋە باشقىلارغا نىسبەتەن بەلگىلىك ۋەزىپە، خىزمەت ۋە مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالغان بولىدۇ. بۇ ۋەزىپە ياكى مەسئۇلىيەت شەخسىنىڭ ئۆز ئەتراپىدىكى ئادەملەرگە، ئائىلە ئەزالىرىغا بولغان جاۋاپكارلىقتا ئىپادىلىنىشىمۇ ياكى شەخسىنىڭ ئۆز مىللىتى، دۆلىتى، سىنىپى، پارتىيىسى ۋە تەشكىلىگە بولغان جاۋاپكارلىقتا ئىپادىلىنىشىمۇ مۇمكىن. شۇڭا، ھەر قانداق بىر جەمىيەت ۋە سىنىپ شۇ جەمىيەت ياكى سىنىپنىڭ مەنپەئەتىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن، پۈتۈن جەمىيەت ئەزالىرى ئالدىغا مۇئەييەن ئەخلاقىي بۇرچنى قويىدۇ. يۈسۈپ خاس ھاجىپ قاراخانىلار خانىدانلىغىنىڭ ئاتاقلىق مۇتەپەككۇرى ۋە ئىجتىمائى ۋەكىلى سۈپىتىدە، ئۆز زامانىنىڭ ئىجتىمائى، سىياسىي تەلىۋىگە ئۇيغۇن بولغان بىر قاتار ئەخلاقىي بۇرچنى «قۇتادغۇ بىلىگ» داستانىدا ئوتتۇرىغا قويدى.
    ئۇ ئالدى بىلەن كىشىلەرنى ئەلگە ياخشىلىق قىلىش، ياخشىلىق، بەخت تەلەپ قىلىش ۋە ياخشى نام قالدۇرۇشقا ئۈندەيدۇ ھەمدە بۇنداق قىلىشنى ياخشى ئادەم بولۇشنىڭ ئالدىنقى شەرتى قىلىدۇ. ئالىم ئۆزىنىڭ جەمىيەت ئالدىدا ئۆتەشكە تېگىشلىك بۇرچى، ئۆزىگە قويغان تەلەپ – مەقسىدى ۋە ئارزۇسى سۈپىتىدە ئۆز – ئۆزىگە نەسىھەت قىلىپ مۇنداق دەيدۇ:

[227] ئەگەر ياخشى بولماق تىلەسەڭ ئۆزۈڭ،

يۈرى ياخشىلىق قىل، قوي ئۆزگە سۆزۈڭ

[ ماقالىدا سەھىپىنى تىجەش ئۈچۈن، «قۇتادغۇ بىلىگ»دىن ئېلىنغان نەقىلنى نەزمى يەشمىسى بويىچە ئېلىپ، ئۇنىڭ ئوڭ تەرىپىگە كوپلېت نومۇرى ئەسكەرتىلدى. بۇ نەقىللەرنى ترانسكرىپتىسيىلىك مەتنى بىلەن سېلىشتۇرۇش ئىشى كىتاپخانلارنىڭ ئۆزىگە قالدۇرۇلدى].

    [133] ھاياتنى زايا قىلما قىل ياخشىلىق،

كېچەركۈن ئىچىدىن ئال ئىبرەتنى جىق.

[4466] ئۆزۈڭ ئۆلسەڭ ئاخىر، بۇ نامىڭ قالۇر،

    [284] پەزىلەت كېرەك مىڭ تۇتۇشقا جاھان،

قۇلان تۇتقىلى كۆر، كېرەك ئارسلان.

[281] جاھاننى تۇتاي دەپ سۇنۇشقا ئىلىك.

كېرەك كۆپ پەزىلەت بىلەن كۆپ بىلىك

بۇ يەردە مۇئەللىپ بىر تەرەپتىن ھالال ياشاش ۋە دۆلەتنى توغرا باشقۇرۇشنى گۈزەل ئەخلاقىي – پەزىلەت بىلەن باغلايدۇ، پەزىلەتلىك ئادەمنى قۇلان تۇتالايدىغان باتۇر ئارسلانغا ئوخشىتىدۇ: يەنە بىر تەرەپتىن گۈزەل ئەخلاقىي پەزىلەتكە ئىگە بولۇشنى ئىلىم – پەن ئۆگىنىش، بىلىملىك بولۇش بىلەن باغلايدۇ. بۇنى يەنە بىر قانچە بېيتلاردىكى بىلىم كىشىگە ئەقىل – پاراسەت بېرىپ، ئۇنى يامان قىلىق ۋە يامان ئادەتلەردىن چەكلەپ تۇرىدىغانلىقى، بىلىم ئادەملەرنى يۇمشاق، مۇلايىم، تەمكىن، ئېغىر – بېسىق، چىداملىق ۋە غەيرەتلىك بولۇشتەك ياخشى قىلىق ۋە ياخشى پەزىلەتكە ئىگە قىلىدىغانلىقى توغرىسىدىكى بايانلىرىدىن تېخىمۇ ئوچۇق كۆرىۋالغىلى بولىدۇ.
    ئالىم يەنە داستاندا ھاجىپنىڭ ئايتولدىغا قىلغان نەسىھىتى شەكلىدە، ھاكىميەت بېشىدىكى ھۆكۈمدار – بەگلەرنى ئەمەلدار بولۇپ ھوقۇق تۇتۇش بىلەنلا، ئەقىل – ھۇشىنى يوقىتىپ كۆرەڭلەپ كەتمەي، تاكى قېرىپ ئالەمدىن ئۆتكىچە كىچىك پىئىل بولۇش، ئەلگە ياخشىلىق تىلەش ۋە خەلققە ياخشىلىق قىلىشتەك گۈزەل ئەخلاقىي پەزىلەتكە ئىگە بولۇش لازىملىقىنى، ئۇنداق قىلمىغاندا، دۆلەتنى تۇتۇپ تۇرالمايلا قالماستىن، بەلكى ئۆزىنىڭ ئورنىنىمۇ ساقلاپ قالالمايدىغانلىغىنى ئەسكەرتىدۇ:

[551] ئەي دۆلەت ئىگىسى بۇ دۆلەت بىلە –

تۇراي مەن دېسەڭ سەن ياخشىلىق تىلە.

[552] ساڭا تەگسە بەگلىك، ئۇلۇغلۇق نۇقۇل،

ئاقارغىچە باشىڭ كىچىك پىئل بول.

دەرۋەقە، ئالىمنىڭ بۇ تەلەپلىرى ئەينى زاماندا بىر ئوتۇپىيىدىن ئىبارەت بولسىمۇ، لېكىن مەلۇم دەرىجىدە رىيال تارىخنىڭ تەلىۋى ۋە خەلقنىڭ ئارزۇسىنى ئەكس ئەتتۈرگەن.

يۈسۈپ خاس ھاجىپ ئادەملەردىكى گۈزەل ئەخلاقىي پەزىلەتنى تەربىيىنىڭ مەھسۇلى دەپ قارايدۇ. ئالىمنىڭ نەزىرىدە، بىر ئادەمنىڭ يۈكسەك پەزىلەتكە ئىگە بولۇشى بىر تەرەپتىن، ئۇنىڭ ئۆزلىگىدىن تىرىشىپ ئۆگىنىپ، ئەقلىي بىلىش قابىليىتىنى ئۆزلۈكسىز يۇقىرى كۆتۈرىشكە باغلىق بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن، بۇنداق پەزىلەت دۆلەت ئىشلىرىغا ئاكتىپ قاتنىشىش ۋە پۇقرالار ئۈچۈن پايدىلىق خىزمەتلەرنى كۆپلەپ ئىشلەش جەريانىدا شەكىللىنىدۇ ۋە راۋاجلىنىدۇ. ئەسەردە تەشەببۇس قىلىنغان ئەخلاقىي تەربىيە مەزمۇن جەھەتتىن باي، مەنىسى كەڭ ۋە ئۇسۇلى ھەر خىل بولۇشتەك كۆپ تەرەپلىمىلىككە ئىگە. ئالىمنىڭ بۇ ھەقتىكى قاراشلىرى، بولۇپمۇ چوڭ دانىشمەن پەيلاسوپ، ئەخلاقلىق ۋە قانائەتچانلىقنىڭ سىمۋولى ئودغۇرمىشنىڭ كۈن تۇغدى ئىلىگ ۋە ئۆگدۈلمىش بىلەن قىلغان بىر نەچچە قېتىمقى سۇئال – جاۋاپ شەكىللىك سۆھبىتىدە گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ، بىز بۇيەردە ئايرىم نەقىل كەلتۈرۈپ ئولتۇرمايمىز، پەقەت شۇنىلا ئەسكەرتىپ قۇيىمىزكى، گەرچە ئەخلاقىي تەربىيە توغرىسىدىكى بۇ قاراشلار ئىجتىمائىي ئەمەلىيەت ۋە رىيال تۇرمۇشتىن ئايرىلغان پەندى – نەسىھەت تۈسىنى ئالغان بولسىمۇ، لېكىن ئالىمنىڭ ئەينى زاماندا ئەخلاقىي تەربىيىگە ۋە ئۇنىڭ ئىجتىمائىي رۇلىغا ئىنتايىن كۆڭۈل بۆلگەنلىگى، بۈگۈنكى كۈندە ئەخلاقىي تەربىينىڭ مۇھىملىقى ۋە رۇلىنى تېخىمۇ چوڭقۇر تۇنۇشىمىز ئۈچۈن بىزنى قىممەتلىك ئىدىيىۋى ماتىرىيال بىلەن تەمىنلەيدۇ. بۇنىڭ ئۈستىگە ئۇدغۇرمىشنىڭ رىيال دۇنيادىن تامامەن قول ئۈزۈپ، زاھىتلىق يولىغا مېڭىشتەك تەربىيلىنىش ئۇسۇلىغا كۈنتۇغدى ئىلىگ بىلەن ئۆگۈلمىشنىڭ قېتىلمايدىغانلىغى، ئۇلار ئۇدغۇرمىشنى جەمىيەت خىزمىتىگە قاتنىشىش ۋە خەلققە پايدا يەتكۈزۈشكە دەۋەت قىلىپ، ئۇنىڭغا ھەقىقى بەخت – سائادەتنى خەلققە خىزمەت قىلىشتىن ئىزلەشتەك ئالىجاناپ پەزىلەتنى تۇتۇتقانلىغى – يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئەخلاقىي تەربىيە توغرىسىدا يەتكەن مەنزىلىنىڭ ئادەتتىكىدىن كۆپ دەرىجىدە ئۈستۈن تۇرىدىغانلىغىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدۇ.
    «قۇتادغۇ بىلىگ» داستانى 11- ئەسىردە دۇنياغا كەلگەن بىر چوڭ ئەدىبىي، ئىجتىمائى ئەسەر؛ بۇنىڭ مۇئەللىپى يۈسۈپ خاس ھاجىپمۇ شۇ دەۋردە تۇنۇلغان ئاتاقلىق بىر سىياسىي ئەرباپ ۋە قاراخانىلار ھۆكۈمدارى ئۇبۇل ھەسەن بۇغراخاننىڭ خاس ھاجىپى بولغاچقا، پەلسەپە تارىخى ۋە ئېتنىكا تارىخىدىكى بارلىق ئىدىيىۋى مىراسلارغا ئوخشاشلا بۇ داستاندا بايان قىلىنغان ئىجتىمائىي ئەخلاقىي ئىدىيىلەرمۇ تارىخىي شارائىتنىڭ چەكىلمىسى ۋە ئالىمنىڭ سىنىپىي ئورنىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرىماي قالمىغان. ئالىم بىر تەرەپتىن كىشىلەرنى خەلق ئاممىسىنىڭ غېمىنى يىيىش ۋە ئۇلارغا مەنپەئەت يەتكۈزۈشكە دەۋەت قىلىپ، خەلققە خىزمەت قىلىشنى ئەڭ چوڭ بەخت ۋە يۈكسەك گۈزەل ئەخلاق دەپ بىلسە، يەنە بىر تەرەپتىن ئۆزىنىڭ بۇ ئەخلاقىي تەشەببۇسىغا زىت كېلىدىغان بەزى پاسسىپ پىكىر ۋە كۆز قاراشلارنىمۇ ئوتتۇرىغا قويغان. مەسىلەن: ئۇ ئاۋام خەلقنى « يېنىك ھەم ئالدىراقسان، قوپال ۋە شاللاق» مىجەزلىك كىلىدۇ. خەلقنىڭ «رەڭگى قارا، بەگلەر ئاق» بولىدۇ، دەپ ئاممىنى پەس كۆرىدىغان ۋە ھۆكۈمران خان – بەگلەر تەبىقىسىنى ماختاپ كۆككە كۆتىرىدىغان خاتا ئىدىيىنى تەرغىپ قىلغان؛ خەلق ئاممىسىنى «قوپال»، «سوغاق»، «قىلىقسىز»، «بىلىمسىز، ئەقلى يوق» دەپ، ھۆكۈمران گورۇھلارنى بولسا قائىدە – يۇسۇننى بىلىدىغان، سىلىق، ئەدەپلىك، بىلىملىك ۋە ئەقىللىق دەپ سۈپەتلىگەن ھەمدە ھۆكۈمران گوروھلارنى ئاۋام خەلقتىن يىراق تۇرۇشقا دەۋەت قىلغان. لېكىن شۇ ئاۋام خەلقسىز «ھېچقانداق ئىشنى قىلغىلى بولمايدىغانلىغى»نى كۆزدە تۇتۇپ، يەنە بۇ ھۆكۈمدار بەگلەرنى «كۆڭۈلدە غەش ساقلىماي» ئاممىغا « ياخشى سۆزلۈك بولۇش » قا نەسىھەت قىلغان. بۇنىڭدىن باشقا يەنە خەلق ئاممىسىنى «گېلىدىن بۆلەك ھېچنىمىنى ئويلىمايدىغان»، «شۇ بىر گال ئۈچۈن» ھەرقانداق ئىشنى قىلىشتىن يانمايدىغان، ھەتتا «چىڭ تۇتمىسا، ھاكىم بولۇشقىمۇ ئورۇنىدىغان» ياۋايى مەخلۇققا ئوخشىتىپ، ھۆكۈمران سىنىپلارنى بۇنىڭغا «دىققەت قىلىش» ئۆزنى «ياخشى كۆزىتىش» ۋە خەلقنى «چىڭ تۇتۇش»قا ئاگاھلاندۇرغان ۋاھاكازالار.
    شۇڭا بىز «قۇتادغۇ بىلىگ» داستانىنى، جۈملىدىن، ئۇنىڭدىكى ئىجتىمائىي ئەخلاق مەسىلىلىرىنى تەتقىق قىلغاندا، مەسىلىنى ماركسىزىملىق دىئالېكتىك ماتىرىيالىزىم ۋە تارىخىي ماتىرىيالىزىم نوقتىئىنەزىرى بىلەن كۈزىتىپ، بىر تەرەپتىن ئۇنى مۇئەييەن تارىخىي شارائىت ئاستىغا قويۇپ كونكىرىت تەھلىل قىلىپ، جۇڭخۇا مىللەتلىرىنىڭ جۈملىدىن ئۇيغۇر خەلقنىڭ مەدەنىيەت غەزىنىسىدىكى بۇ بىباھا گۆھەرنىڭ قىممىتىنى دىگۈدەك باھالاپ، ئۇنى تولۇق قىزىپ چىقىشىمىز، يەنە بىر تەرەپتىن، ئۇنىڭ تارىخىي ۋە سىنىپىي چەكلىمىلىگىنىمۇ يېتەرلىك مۆلچەرلەپ، شاكىلىنى چىقىرىۋېتىپ، مېغىزىنى تاللىۋېلىشىمىز لازىم.

« شىنجاڭ داشۆ ئىلمىي ژورنىلى » 84- يىل 4- ساندىن ئېلىندى

مەنبە ؛بوز تاغ تەرجىمە ئەدەبىيات مۇنبىرى