查看完整版本: [-- ئۇيغۇرتىلى بىلىملىرى --]

تەۋپىق مۇنبىرى -> ئۇيغۇرتىلى دەرىس تەييارلىقلىرى -> ئۇيغۇرتىلى بىلىملىرى [打印本页] 登录 -> 注册 -> 回复主题 -> 发表主题

nefise 2013-05-21 16:52

ئۇيغۇرتىلى بىلىملىرى

لېكسىكا ,yB-jk ?  
1§ . لېكسىكا ھەققىدە چۈشەنچە U*-%V$3+w5  
 b&LhydaJ  
لېكسىكا مەلۇم بىر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى بۇلۇپ ،ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى لېكسىكىسى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى بارلىق سۆزلەرنى كۆرسىتىدۇ. 3,pRmdC  
 \\[P^ tsF  
لېكسىكا سۆز ھەققىدىكى ئىلىم بولغاچقا،ئۇ سۆزلەرنىڭ مەنىسى،سۆزلەرنىڭ كېلىپ چىقىشى،سۆزلەرنىڭ ئىشلىتىلىشى،تۇراقلىق ئىبارىلەر،لۇغەت ۋە ئۇنىڭ تۇزىلىشى ۋە تۇرلىرى  ،ھەم لۇغەت ۋە ئۇنىڭ قۇرۇلۇشى،تەرەققىياتى قاتارلىق مەسىللەرنى ئەتراپلىق تەتقىق قىلىدۇ ۋە ئۆگىتىدۇ. 0hPm,H*Y]  
 3c6 
لېكسىكا (سۆزلۈك)تىلىنىڭ قۇرۇلۇش ماتېرىيالى ھىسابلىنىدۇ.لېكسىكا بولمىسا تىلمۇ بولمايدۇ. f5'+F-`N  
 ](%-5G1<  
2§ . لۇغەت تەركىبى دېگەن نېمە؟ ئۇ قانچىگە بۆلىنىدۇ؟ Jr#ptf"Wu  
 u\6:Txqq  
بىر تىلغا مەنسۇپ بۇلغان بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى لۇغەت تەركىۋى دېيىلىدۇ. +|^rz#X  
 {uq  
لۇغەت تەركىۋى بىر مىللەتنىڭ تىل بايلىقى ھېسابلىنىدۇ. *`|F?wF  
 c\n\gQ:LQ  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئۇزۇن يىللىق يىللىق تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا شەكىللەنگەن.شۇڭا قەدىمدىن تارتىپ قوللىنىپ كىلىۋاتقان سۆزلەر (ئاتا،ئاي،يەر،سذ،قېرىنداش،…)؛يېڭىدىن پەيدا بولغان ۋە بۇلۇۋاتقان سۆزلەر (ئۇزچات،تىزگىنەك،ئۇچۇر ،ئىسلاھات…)؛باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەر(كومپيۇتېر،تېلېفۇن،تېلىۋىزىيە،زۇڭلى،گوۋۇيۈەن…)؛دىئالېكت ۋە شىۋىلەر(تەلپەك باش كىيىمى،خارەت،ئايلا،خادىك،كېلىت…)؛كونىراپ ئىستىمالدىن قالغان سۆزلەر (يۈز بېشى،مىراب،چىرىك،دەررە،باقاۋۇل…)قاتارلىق سۆزلەرنىڭ ھەممىسى لۇغەت تەركىۋىگە كىرىدۇ. |]^OX$d  
 0zetOlFbO  
لۇغەت تەركىۋىنىڭ ئۆزىنىلا تىل دىيىشكە بولمايدۇ.لۇغەت تەركىۋىدىكى سۆزلەر ئۆز ئالدىغا مەلۇم ئۇقۇم ۋە مەنىنى ئىپادىلەيدۇ. تولۇق ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەپ بىرەلمەيدۇ.تولۇق ئوي - پىكىرنى ئىپادىلەپ بىرىش ئۈچۇن سۆزلەر مەلۇم قانۇنىيەتلىك باغلىنىپ جۈملە شەكلىگە كىرىشى لازىم. شۇ چاغدىلا تىل بولالايدۇ. Y@F@k(lOo  
 !Mceg  
لۇغەت تەركىۋىدىكى سۆزلەر قوللنىش دائىرىسىگە قاراپ ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ۋە ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. 2{% U\^-  
 BH0].-)[y!  
1.ئاساسىي لۇغەت تەركىبى دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە؟ ,)|nxX  
 ESft:3xyw  
لۇغەت تەركىبى ئىچىدىكى ئەڭ تۇراقلىق، ئىشىلتىش دائىرىسى كەڭ ھەم يېڭى سۆزلەرنى ياساشتا ئاساس بولىدىغان سۆزلەر ئاساسىي لۇغەت تەركىبى دېيىلىدۇ. V)=!pT  
 2c LIz@  
ئالاھىدىلىكى: 6=0"3%jn @  
 j|c  
1) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر شۇ تىلدا سۆزلىشىدىغان بارلىق كىشىلەر ئۈچۈن چۈشىنىشلىك بولغان كەڭ قوللىنىلىدىغان سۆزلەردۇر. شۇڭا لۇغەت تەركىبىنىڭ مەركىزى ھېسابلىنىدۇ. h(l4\)  
 Ru9QQaHE  
2) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر شۇ تىلدا ئۇزاق تاىخقا ئىگە، ئۇزۇن زامانلاردىن بېرى ئۆزەەرمەي قوللىنىپ كىلىۋاتقان ئاممىباب سۆزلەردىن ئىبارەت. #?DwOUw  
 ' @i0~  
بۇ ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدە ئۆزگىرىىش بولمايدۇ، دېگەنلىك ئەمەس، جەمئىيەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ ئۇنىڭدىنمۇ بەزى ئۆزگىرىش بولىدۇ.لېكىن بۇ خىل ئۆزگىرىش ناھايتى ئاستا بولىدۇ. 3copJS  
 7u73v+9qn:  
3) يېڭى سۆزلەرنىڭ ياسىلىشى ئۈچۈن ئاساس بولىدۇ، تىلىمىزدىكى نۇرغۇن سۆزلەر ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنى قوشۇش ۋە سۆزگە سۆز قوشۇش ئارقىلىق ياسالغان. _FR_6*C)5  
 B|XrjI?  
2.ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق ئالاھىدىلىككە ئىگە؟ WR,MqM20  
 0vR gmn  
تىلىمىزدىكى ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە تەۋە بولغان سۆزلەردىن باشقا بارلىق سۆزلەر ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ.  i;B &~  
 AH-B/c5  
ئالاھىدىلىكى: 5 XtIVHA@{  
 AwnQ5-IR\  
1) ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر شۇ تىلدا سۆزلىشىدىغان بارلىق كىشىلەرگە بىردەك چۈشىنىشلىك بولمايدۇ. YF8;s4  
 U/ds(*g@  
2)  ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى تۇراقسىز بولىدۇ. جەمئىيەتنىڭ تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ تەرەققىي قىلىپ ئۆزگىرىپ تۇرىدۇ. بۇ خىل تەرەققىيات ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە قارىغاندا تېز ھەم زور بولىدۇ. da ' 1 H  
 <=nOyT9  
3§.چۈشەنچە دېگەن نېمە؟ سۆز دېگەنچۇ؟ ئۇلار قانداق مۇناسىۋەتكە ئىگە؟ g79zzi-  
 l6_dVK;s  
ئوبيېكتىپ شەيئىلەر ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنىڭ كىشىلەر مىڭىسىدە ئەكس ئېتىشى چۈشەنچە (ئۇقۇم) دەپ ئاتىلىدۇ. ^=Dz)95c  
 +h ]~m_O  
بەلگىلىك بىر مەنە ۋە چۈشەنچىنى ئىپادىلەپ بېرىدىغان، ئەركىن ئىشلەتكىلى بولىدىغان تىل بىرلىكى سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. y:',)f }  
 5 6JxHQu  
سۆز تىلدىكى ئەڭ كىچىك بىرلىك. سۆز كىشىلەرنىڭ ئالاقە ئېھتىياجىغا ئاساسەن ئىگە، خەۋەر، تولدۇرغۇچى، ھالەت، ئېنىقلىغۇچى ۋەزىپىلىرىدە كېلىدۇ. مەسىلەن: F:7 d}Jx  
 {k}$L|w  
مۇئەللىمنىڭ   دەرسى    ئوقۇغۇچىلارنى  قاتتىق  جەلپ قىلدى. ctOBV  
 8AVtUU  
ئېنىقلىغۇچى        ئىگە       تولدۇرغۇچى        ھالەت      خەۋەر x?7z15\  
 z[Ah9tM%  
سۆز بىلەن چۈشەنچە تۆۋەندىكىدەك مۇناسىۋەتكە ئىگە: 70<{tjyc  
 v#|yr<  
1)  ھەر قانداق چۈشەنچە سۆز ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. لېكىن ياردەمچى سۆزلەر بىلەن ئىملىق سۆزلەر گەېچە سۆز ھېساپلانسىمۇ ،ئەمما شەيئىلەر توغرىسىدا بىرەر چۈشەنچە ئىپادىلەپ بېرەلمەيدۇ. Hk f<.U  
 @?JFqwq!  
2)  چۈشەنچىلەرنىڭ كۆپىنچىسى بىر سۆز ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ.بەزى چۈشەنچىلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ بىرىكىشى ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. مەسىلەن: ئاشكۆكى، بوشلۇق شاھى، ئۇزچات، توي-تۆكۈن... %(1Jt "9|  
 }Uu#N H  
3)  بەزىدە بىر سۆز ئارقىلىق بىرلا چۈشەنچىنى ئەمەس، بىر قانچە چۈشەنچە ۋە مەنىنى ئىپادىلەشكىمۇ بولىدۇ. مەسىلەن: cJE4uL<  
 )g?ox{Hol  
قانات قاقماق، ئىشىك قانىتى،قۇش قانىتى،ئايرۇپىلان... :b0|v`FU  
 @_$Un&eo  
  Wn{MY=5Y  
 Y P,>vzW  
4§ .سۆز شەكلى ۋە سۆز مەنىسى D*>#]0X  
 F9"Xu-g  
سۆز تاۋۇشلاردىن تۈزۈلىدۇ.سۆزلەردىكى تاۋۇشلارنىڭ سانى ۋە بىرىكىش شەكلى ئوخشىمايدۇ. بەزى سۆزلەر بىرلا تاۋۇشتىن تۈزۈلسە بەزى سۆزلەر ئون نەچچە تاۋۇشتىن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن: زامانىۋىلاشتۇرۇش... |c>.xt~  
 FJ{/EloF  
تاۋۇشلار مەلۇم شەكىل ئارقىلىق مەلۇم بىر مەنىنى بىلدۈرگەندىلا، ئاندىن سۆز بۇلالايدۇ. zwU1(?]I{  
 mMvAA;  
سۆز تاۋۇش بىلەن مەنىنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزۈلىدۇ، سۆزنىڭ تاۋۇشلۇق تۈزۈلۈشى ئۇنىڭ شەكلى بولىدۇ. تاۋۇش سۆزنىڭ تاشقى پوستى، شەكىل سۆزنىڭ گرامماتىكىلىق شەكلى،مەنە سۆزنىڭ مەزمۇنىدۇر.ھەر قانداق بىر سۆز تاۋۇش،مەنە ۋە شەكىلدىن ئىبارەت ئۈچ ئامىلنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولىدۇ. NG`Y{QT6N  
 za+)2/ `L  
سۆز مەنىسى بىلەن شەكلى ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىش تۇراقلىق بولىدۇ.سۆز شەكلى ئۆزگەرسە، سۆز مەنىسىمۇ ئۆزگىرىدۇ. مەسىلەن: 5dhy80|g]  
 1szObhN-l  
« تۇياق » دېگەن سۆزنى ئالساق،قوي قاتارلىق ھايۋانلارنى ساناشتا ئىشلىتىلىدىغان مىقتار بىرلىكنى بىلدۈرسە،« تۇۋاق » دېسەك،قازاننىڭ ئېغىزىغا يېپىلىدىغان ئوقەتنى بىلدۇرىدۇ. « تاياق » دېسەكمۇ يەنە باشقا مەنىنى بىلدۈرىدۇ. BY&{fWUo  
 Alo L+eN@  
سۆزدە ئىپادىلەنگەن مەزمۇن-چۈشەنچە سۆز مەنىسى دېيىلىدۇ.تىلىمىزدىكى سۆزلەر ئومۇمىي جەھەتتىن ھەر خىل مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. بەزىلىرى شەيئىلەرنىڭ نامىنى بىلدۈرسە،بەزىلىرى بەلگىسىنى بىلدۈرىدۇ؛بەزىلىرى سانىنى بىلدۈرسە، بەزىلىرى ھەرىكەت ۋە ھەرىكەت بەلگىسىنى بىلدۈرىدۇ؛ بەزىلىرى سۇئال مەنىسىنى ئىپادىلىسە، بەزىلىرى مىقتار ئۆلچىمىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: $2,tT;50g  
 / Y od  
يامغۇر، توققۇز، ئەگرى، ئونچە، نەپەر، قانداق... سۆزلەرنىڭ بەزىلىرى كونكرېتنى مەنىلەرنى بىلدۈرسە،بەزىلىرى ئابىستراكتنى مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. ?wv^X`Q*~  
 _"Z?O)d*  
  8nu!5 3  
 bS2g4]$'po  
5§ .سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى ۋە كۆچمە مەنىسى w|]Tt="   
 ;"u,G!  
تىلىمىزدىكى مۇستەقىل سۆزلەر ھەر خىل شەيئىلەر توغرىسىدىكى ھەر خىل ئۇقۇم ۋە چۈشەنچىلەرنى ئىپادىلەيدۇ. Im\ ~x~{  
 Q-V8=.  
مەلۇم بىر سۆزنىڭ ئۆزىگە خاس لېكسىكىلىق مەنىسى _مەلۇم شەيئى ھەققىدىكى ئەسلى چۈشەنچىسى سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى دېيىلىدۇ.مەسىلەن: «تۈلكە» دېسەك، بۇ بىر خىل ھايۋاننى بىلدۈرىدۇ. « كۆز » دېسەك، ئۇ ئادەم ۋە باشقا جانلىقنىڭ كۆرۈش ئەزاسىنى بىلدۈرىدۇ. بۇلار سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. 3o[(pfcU  
 3e;|KU   
سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى ئاساسىدا كېڭەيگەن مەنىلىرى سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى دېيىلىدۇ. مەسىلەن: « ئۇ تۈلكە ئادەم »، « تۇرغۇن بالىلىرىمنىڭ كۆزى ئىدى » دېگەن جۈملىلەردىكى « تۈلكە _ ھىيلىگەر»،« كۆزى __ ئالدى » دېگەن كۆچمە مەنىلەردە كەلگەن. i a!!jK }  
 Zs79,*o+0M  
سۆزنىڭ ئەسلى مەنە ياكى كۆچمە مەنىدە كەلگەنلىكىنى پەقەت جۈملە ئىچىدە ( كونكرېت تىل شارائىتى _ كونتېكس) كەلگەندىلا بىلگىلى بولىدۇ. مەسىلەن: « بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئاچقۇچى دەل شذ» دېسەك، « ئاچقۇچ » دېگەن سۆز « ئۈنۈملۈك تەدبىرى » دېگەن كۆچمە مەنىدە كەلگەن. $3l#eKZA  
 M&V4|D  
سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى شەئيى-ھادىسلەر ھەققىدىكى چۈشەنچىنى توغرىدىن- توغرا ئىپادىلىسە، كۆچمە مەنىسى شەيئىلەر ھەققىدىكى چۈشەنچىلەرنى جانلىق،ئوبرازلىق ھەم ئېنىق ئىپادىلەيدۇ. `Wjq$*  
 SF*mY=1  
تىلدا سۆزلەرنىڭ كۆچمە مەنىدە قوللىنىلىشى تىل بايلىقىمىزنى ئاشۇرىدۇ. يېڭى ئۇقۇم، يېڭى چۈشەنچىلەرنى ئىپادىلەشتە مۇھىم رول ئوينايدۇ. بۇنىڭغا ئىدىئۇملارنى مىسال قىلساق سۆزىمىز دەللىللىنىدۇ. >^`#%$+  
 NpZ'pBl  
  Zy3F%]V0  
 hs;|,r  
6§ .بىر مەنىلىك سۆزلەر ۋە كۆپ مەنىلىك سۆزلەر O}cfb4"  
 6zU0 8z0-  
1. بىرمەنىلىك سۆزلەر [7DU0Xg7  
 '!Va9m*w7  
بىرلامەنىنى بىلدۈردىغان سۆزلەر بىرمەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: ^8oN~HLZ  
 kp[&SKU c  
تۇرسۇن، تاغ، تەربىيە، دەرس، داستان، قوشاق... ~rOvVi&4  
 olo9YrHn  
بىر مەنىلىك سۆزلەرنىڭ سانى كۆپ ئەمەس، ئۇلارغا كۆپىنچە خاس ئىسىملار، پەن-    تېخنىكا ئاتالغۇلىرى، چەت تىللاردىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەر، يېڭىدىن پەيدا بولغان سۆزلەر كىرىدۇ. C&d,|e "\  
 +BI%. A`2  
2.كۆپ مەنىلىك سۆزلەر      P1TTaYu  
         بىردىن ئارتۇق مەنىگە ئىگە بولغان سۆزلەر كۆپ مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. c&L|e$C]  
سۆزلەرنىڭ كۆپ مەنىلىرى ئەسلى مەنىسىنىڭ كېڭىيىشى ۋە ئۆزگىرىشىدىن كېلىپ چىققان كۆچمە مەنىلىرىنى كۆرسىتىدۇ. كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنىڭ قانداق مەنىدە كەلگەنلىكىنى كونكرېت جۈملە ( تىل شارائىتى ) ئىچىدىلا بىلگىلى بولىدۇ. مەسلەن:باس_خەت باسماق، تامغا باسماق، تەر باسماق، تۇمان باسماق ،ساقال باسماق ،ئادەم باسماق ،سۇ باسماق، ئىز باسماق، يارا باسماق، يول باسماق ،يۈك       باسماق ... .a]av   
 t_X =x`f  
7§ .مەنىداش سۆزلەر 6O'B:5~[2  
 [*=UH* :'N  
شەكلى ھەر خىل، ئەمما  مەنىلىرى ئوخشاش ياكى بىر-بىرىگە يېقىن سۆزلەر مەنىداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: +Xr87x;  
 :j#Fq d[DF  
ئاخىرەت، قىيامەت، تاڭنا مەھشەر  ئابرۇي، ئىناۋەت، يۈز ئابرۇيلۇق، ئىناۋەتلىك، يۈزلۈك >_?Waz %  
 '^6x-aeq[D  
ئاتماق ،تاشلىماق، چۆرۈمەك، ئىرغىتماق ، جىغىتماق مەنىداش سۆزلەر مەنە جەھەتتىن  بىر-بىرىگە يېقىن بولسىمۇ، جۈملە ئىچىدە قوللانغاندا بەزى پەرقلەر بۇلىدۇ.بەزىلىرىنى ئالماشتۇرۇپ قوللىنىشقا بۇلىدۇ .بەزىلىرىنى ئالماشتۇرۇپ قوللىنىشقا بولمايدۇ.مەسلەن:«مۇستەھكەم، پۇختا، چىڭ، مەزمۇت » دېگەن مەنىداشلار قاتارىدىكى سۆزلەرنى « ئىرادە » دېگەن سۆزلەر بىلەن بىرىكتۇرسەك ھەممىسى بىلەن بىرىكەلمەيدۇ، « چىڭ ئىرادە، مەزمۇت ئىرادە » دېگىلى بولمايدۇ. [mI;>q  
 _NJq%-,'  
8§ .شەكىلداش سۆزلەر w!^{Q'/,Q  
 q ]o ^Y  
تەلەپپۇزى،يېزىلىشى، شەكلى ئوخشاش ئەمما مەنىلىرى ئوخشىمايدىغان سۆزلەر شەكىلداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن: ئەت ( گۆش )، ئەت (ئېتىش). KF`@o@,  
 vb Mv8Nk  
ئەدەپ ( ئەخلاق، قائىدە-يۇسۇن )، ئەدەپ ( زەربە، ساۋاق )، ئەدەپ ( ھاجەت قىلىش ). b6UD!tXp  
 7vs>PV  
ئەسكى (كونا)، ئەسكى (يامان) ({AqL#x`u  
 [6Gb@jG  
شەكىلداش سۆزلەر ھەر خىل سۆز تۈركۈملىرىگە تەۋە بولىدۇ، ھەم بىر خىل سۆز تۈركۈمىگە تەۋە بولىدۇ. مەسىلەن: v81H!c.*  
 nZ2mY!*  
ياماق ( پۇل، ئىسىم )، ياماق (پارچە رەخت،ئىسىم)، ئەسىر ( ۋاقىت بىرلىكى، ئىسىم) ، ئەسىر ( تۇتقۇن، ئىسىم)، ئەسىر ( كۈن پېتىشتىن سەل ئىلگىرىكى ۋاقىت، ئىسىم)، بەس ( تالاش-تارتىش،ئىسىم)، بەس ( ئۈندەش سۆز)، تالا ( ئىسىم)، تالا ( پېئىل)، تام (ئىسىم)،تام (پېئىل)، توپ (ئىسىم)، توپ (مىقدار سۆز)، توختام (ئىسىم)، توختام (سۈپەت، توختام سذ)، توغرا (ئىسىم،كەڭلىك)، توغرا (سۈپەت، راست)، توغرا ( رەۋىش،دەرۋەقە) gNG_,+=!  
 Xm2p 
9§ .قارىمۇ- قارشى مەنىلىك سۆزلەر AGxG*KuZ  
 4U;6 2 jq  
مەنىلىرى ئۆزئارا قارىمۇ-قارشى بولغان سۆزلەر قارىمۇ-قارشى مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن: qEoa%O  
 3o=K?eOdg  
پاكلىق __ چىرىكلىك ،  سېخى __ بېخىل چىڭىتماق _ بۇشاتماق A 
 CcHf1 _CI  
تىل ئالاقىسىدا بۇنداق قارىمۇ-قارشى مەنىلىك سۆزلەرنى قوللانغاندا، شەيئىلەردىكى قارىمۇ-قارشىلىقلارنى كۆرسىتىپ بەرگىلى، تىلنىڭ ئىپادىلەش كۈچىنى ئاشۇرغىلى بولىدۇ. 5 5_#?vw  
 #JH#Qg  
10§ .تۇراقلىق تەركىبلەر g= ql 3N  
  
تىلىمىزدا ئۇزۇن يىللىق قوللىنىش جەريانىدا مەن ۋە تۈزۈلۈش جەھەتتىن مۇقىملىشىپ قالغان تۇراقلىق تەركىبلەر بار، ئۇلارنىڭ بەزىلىرى سۆز بىرىكمىسى شەكلىدە،بەزىلىرى جۈملە شەكلىدە كېلىدۇ.مەيلى جۈملە شەكلىدە ياكى سۆز بىرىكمىسى شەكلىدە بولسۇن تىلدىكى رولى بىر سۆزگە ئوخشاش بولىدۇ.قۇرۇلما پۈتۈنلۈكى بويىچە جۈملىنىڭ بىرلا بولىكى بولۇپ كېلىدۇ. 0OndSa,  
 $Xf gY1S  
تۇراقلىق تەركىبلەر پىششىقلانغان،تەييار تىل ماتىرىيالى بولۇپ،تىلىمىزنىڭ ئالاھىدە بايلىقى ھەم ئەجدادلىرىمىزنىڭ تۇرمۇش تەجرىبىلىرىنىڭ ئەقلىي يەكۈنى ھېسابلىنىدۇ. =W6AUN/%p  
 $\|$ekil4  
ئۇيغۇر تىلىدىكى تۇراقلىق تەركىبلەر:1) تۇراقلىق بىرىكمىلەر 2) ئىدىئۇملار 3) ماقال-تەمسىللەر 4) ھېكمەتلىك سۆزلەر قاتارلىق تۆت تۈرگە بۆلۈنىدۇ. Q3M;'m  
 5h9`lS2  
1) تۇراقلىق بىرىكمىلەر aN7VGc  
 EROf%oaz=  
ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان،تىلدا بىر سۆزگە ئوخشاش ئىشلىتىلىدىغان سۆز بىرىكمىسى تۇراقلىق بىرىكمىلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: P#/k5]g  
 5eI3a!E]O  
جۇڭگو كوممۇنىستىك پارتىيىسى، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى،خەلق ۋەكىللەر قۇرۇلتىيى N5$L),?\y  
 =} Np0UP  
ئالاھىدىلىكى : 'k=GSb  
 d`D<PT(\  
(1) بىرىكمىلەرنىڭ قۇرۇلۇشى تۇراقلىق بولىدۇ. ئادەتتە ئورنىنى ئالماشتۇرۇشقا، شەكلىنى ئۆزگەرتىشكە بولمايدۇ. eeX^zaKl]  
 kw8?:: <  
(2)   بىرىكمىنىڭ مەنىسى شۇ بىرىكمە تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ يىغىندىسدىنلا  ئىبارەت، باشقا كۆچمە مەنە ئىپادىلىمەيدۇ. SomA`y+ERn  
 @EZ@X/8{&  
2) ئىدىئۇملار /3F4t V  
 29DYL  
تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ مەنىسىدىن باشقىچە مەنە بىلدۈرىدىغان تۇراقلىق سۆز بىرىكمىسى ئىدىئۇم دەپ ئاتىلىدۇ. ئىدىئۇملار ئوخشىتىش،مۇبالىغىلەشتۈرۈش خاراكتېرىنى ئالغان بولىدۇ.ئىدىئۇملارنىڭ مەنىسى ۋە تۈزۈلۈشى جەھەتتىن تۇراقلىق بولغان بولىدۇ. مەسىلەن: (9r\YNK  
 JivkY"= F  
قۇلى ئۇزۇن،قۇلى قىسقا،قۇلىقى ئۇزۇن،بۇرۇتىغا چالما تىزماق،تۇزسىز گەپ،چىشىغا تەگمەك،دۇمبىغى يېرىلدى،تەخسىسى چېقىلماق،تاۋۇزى قولتۇقىدىن چۈشمەك،قۇيرۇقىنى قىسماق،تىرناق تاتىلىماق... 1 "'t5?XW  
 V!#+Ti/w4  
3) ماقال-تەمسىللەر ~^((tT  
 &kKopJH  
تىلىمىزدىكى تۈزۈلۈشى پۇختا،چوڭقۇر مەنىلىك،ئۈلگە،نەسىھەت،ئىبرەت خاراكتېرىدىكى تۇراقلىق جۈملىلەر ماقال-تەمسىللەر دەپ ئاتىلىدۇ.ماقال-تەمسىللەر خەلق ئارىسىدا كەڭ تارقالغان،قۇرۇلمىسى ۋە مەنىس تۇراقلاشقان،تەربىيىۋى ئەھمىيىتى كۈچلۈك بولۇپ،ئاتا-بۇۋىلىرىمىزنىڭ ئۇزۇن يىلىق تۇرمۇش تەجرىبىلىرىدىن ھاسىل بولغان قىممەتلىك پىكىرلىرىنىڭ يەكۈنى.خەلق ئاممىسىنىڭ تۇرمۇش ۋە جەمئىيەت توغرىسىدىكى بىلىم جەۋھەرلىرى دېيىشكە بولىدۇ. مەسىلەن: (Zi(6 T\z  
 Wk$ 7<gkr  
پالتا چۈشكىچە كۆتەك ئارام ئاپتۇ. Z -3i -(  
 (uV ~1  
ئوقۇغان ئوغۇل ئاتىسىدىن ئۇلۇغ. /QDlm>FM4  
 T =r7FU  
ئويلىماي قىلغان ئىشىڭدا،كۈندە غۇۋغا بېشىڭدا. UxI0Of&:  
 0j*-ZvE)30  
ماقالدا خەلقنىڭ تۇرمۇش تەجرىبىلىرى يەكۈنلىرى ئۇدۇللا ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ.مەسىلەن: UELni,$  
 _" 0VM >  
زامان تۈزەلسە يامان تۈزىلەر. 5y07@x  
 s[h& Uv"G  
زامان ساڭا باقمىسا،سەن زامانغا باق. Ei!5Q ya>  
 Lc ,te1  
تەمسىلدە بولسا، ئوي-پىكىر ئۇدۇللا ئەمەس،بەلكى باشقا شەيئىلەرنىڭ خىلمۇ-خىل خۇسۇسىيەتلىرى ۋاستە قىلىنىپ،ئەگىتمە يول بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. "YbvI@pD  
 rb_ cm  
قاپاقنى پۇلغا ئالماي،باراڭنى پۇلغا ئاپتۇ. S2nF13u  
 4naL2 Y!  
قارا قازاننىڭ ئېشى تاتلىق. $Lpt2:.((  
 L~N<<8?\   
4) ھېكمەتلىك سۆزلەر Kn~f$1  
 ?c7 12a ?  
ھېكمەتلىك سۆزلەر « ئەقلىيە سۆزلىرى»،«تەپەككۈر جەۋھەرلىرى» ، «تەپەككۈر ئۇچقۇنلىرى» دەپمۇ ئاتىلىدۇ. jt|e?1:vF  
 C.I.f9s?R  
مەلۇم شەخس تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قۇيۇلغان،ئۆزىدە چوڭقۇر ھېكمەت،پەلسەپىۋى پىكىر ئەكس ئەتكەن تۇراقلىق جۈملىلەر ھېكمەتلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. zbsdK  
 dL%?k@R  
_ ئوغۇل ھەم قىزغا بىلىم ۋە ئەدەبنى ئۆگەت. IQ_2(8Kv  
 (`+%K_  
_ يۈسۈپ خاس ھاجىپ b4`t, D  
 8[  
ھېكمەتلىك سۆزلەرنى كىشىلەر ئېغىزدىن-ئېغىزغا،كىتابتىن كىتابقا كۆچۈرۈپ ئەينەن شەكلى بىلەن ئىشلىتىدۇ. ta`}}I  
 df_hmkyj  
_ ئۆگىنىش خۇددى دەرەخ تىكىشكە ئوخشايدۇ،باھاردا چىچەكلەپ،كۈزدە مىۋە بېرىدۇ.                                            _ ئېينىشتېيىن g?,\bmHE  
 N" d M+  
خەلقننىڭ ئارمىيىسى بولمىسا،خەلقنىڭ ھېچ نەرسىسى بولمايدۇ. xa+=9= 
 ?@"F\Bv 
_ ماۋ زېدۇڭ oujg( ^E  
 }F3}-5! [  
ئەقىل كۆركى تىلدۇر،بۇ تىل كۆركى سۆز، /VFh3n>I2  
 S 
كىشى كۆركى يۈزدۇر،بۇ يۈز كۆركى سۆز. H4C]%Q  
 w l c Cz  
_ يۈسۈپ خاس ھاجىپ wc?`QX}I  
 Wk1o H  
گىرامماتىكا قىسمى u#9H  
گرامماتىكا _مورفولوگىيە ۋە سىنتاكسىس دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . سۆزلەرنىڭ گرامماتىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرى يەنى سۆزلەرنىڭ ياسىلىشى تۈرلىنىشى ھەققىدىكى قائىدى-قانۇنىيەتلەرنى تەتقىق قىلىدىغان پەن _مورفولوگىيە دەپ ئاتىلىدۇ . سۆزلەرنى تەشكىللەپ ، ئۇلاردىن سۆزبىرىكمىسى ، ئاددى جۈملە ۋە ھەرخل تىپتىكى قوشما جۈملىلەرنى ھاسىل قىلىش قائىدە قانۇنىيەتلىرىنى ئۆگىتىدىغان پەن سىنتاكسىس دەپ ئاتىلىدۇ . ;S Re`  
1. مورفىما (مەنىلىك بۆلەك ) 86 $88`/2  
سۆزلەرنىڭ ئومۇمى مەنىسىنى مۇۋاپىق تەقسىم قىلىپ تۇرغۇچى ئەڭ كىچىك فونىتىكىلىق قىسىملار _مورفىما(مەنىلىك بۆلەك)دەپ ئاتىلىدۇ .مەسىلەن : تىلشۇناسلىق _تىل+شۇناس+لىق &9j*Y  
ياخشىلىق _ياخشى+لىق }0okyGg>q  
مورفىمىلار سۆزنى تەشكىل قىلىپ تۇرۇشتىكى رولىغا قاراپ باش مورفىما ۋە ئەگەشمە مورفىما دەپ ئىككى خىلغا بۆلىنىدۇ . ) dB?Ep|  
سۆزنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسىگە ئۇل بولىدىغان مورفىما باش مورفىما دېيىلىدۇ . Y|X!da/  
مەسىلەن : ئەمگەكچان ، ساۋاقداشلار ، بىلىملىك zg}#X6\G<_  
ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل لېكسىكىلىق مەنە ئىپادە قىلالمايدىغان ، باش  مورفىمىلارغا قوشۇلۇپ تۈرلۈك قوشۇمچە مەنىلەرنى ئىپادىلەيدىغان مورفىما _ئەگەشمە مورفىما دەپ ئاتىلىدۇ . مەسىلەن : /#Gm`B T  
يۇقۇرقى مىسالدىكى ’چان ، لار ، لىك‘ئەگەشمە مورفىمىلاردۇر . r-e-2y7  
كۆپ مەنىلىك بۆلەكتىن تەركىب تاپقان سۆزلەردىكى باش مورفىما (باش مەنىلىك بۆلەك)يىلتىز ،ئئەگەشمە مەنىلىك( ئەگەشمە مەنىلىك بۆلەك)قوشۇمچە دەپ ئاتىلىدۇ . j=kz^o~mH  
ئەگەشمە مورفىما بولۇپ كېلىدىغان قوشۇمچىلار سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە ۋە سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . GeFu_7u!|  
ئۆزى ئۇلانغان يېڭى لېكسىكىلىق مەنە قوشىدىغان ئەگشمە مورفىما سۆز ياسىغۇچى مورفىما دەپ ئاتىلىدۇ . مەسىلەن : "2_nN]%u-  
ئارقا ياسىغۇچى مورفىما : چى ، لىق ، لۇق ، لۈك ، سىز ، داش ، ۇم ، گۈ (كۈ) ،  قۇ  (غۇ) ، باز (ۋاز) ،پەرەس ، پەز ، پۇرۇش ، خانا ، خان ، خور ، دار ، دان ،زار ، سىمان ، ساز ، شۇناس ، كار(كەر) ، كەش . ياغاچچى ، ئېتىزلىق ، مىنىستىرلىك ،  ئاشپەز ، ئىشخانا ، سۈتخور ، چايدان... yc7 "tptfF  
ئالدى ياسىغۇچى مورفىما : بى ، بەد ، نا ، ھەم . بەدقىلىق ، بىگۇناھ ، نامەلۇم ، نائىنساپ ، بىۋاپا ، بەتبۇي ، نائەھلى ، بىسۇراق ، بىھىساپ ، ھەمتاۋاق ، ھەمسۆھبەت ... BbG=vy8'l  
ئۆزى ئۇلانغان سۆزلەرنى تۈرلۈك گرامماتىكىلىق شەكىللەرگە ئىگە قىلىش ئارقىلىقئۇلارنى بىر-بىرىگە باغلاپ تۈرلۈك گرامماتىكىلىق مەنىلەرنى ئىپادىلەيدىغان ئەگەشمە مورفىمىلار سۆز تۈرلىگۈچى مورفىما دېيىلىدۇ .مەسىلەن : |Du f 3u  
’ئىشلىرىمىزنى ، تۈگەتتۇق ، بالام ، بالىلار ، بالىنى ، ئالدىم ، ئالىمەن ،ئالسا ،ئالغىن‘ دېگەن سۆزلەرگە قوشۇلغان ’ىمىز ، نى ، تۇق ، م ،نى ،تۇق ، م ، لار ، نى ، دىم ، ىمەن، سا ، غىن‘دىگەن مورفىمىلار سۆز تۈرلىگۈچى مورفىمىلاردۇر . %) /Bl.{}<  
2 . سۆزنىڭ مورفولوگىيىلىك تۈزىلىشى ]N^>>k  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆزلەر مورفولوگىيىىك تۈزىلىشىگە قاراپ تۈپ سۆز ،ياسالما سۆز ، قىسقارتما سۆز ۋە قاراتما سۆز دەپ تۆت تۈرگە بۆلىنىدۇ . W@t{pXwLv  
پەقەت بىرلد مورفىمىدىن تۈزۈلگەن سۆزلەر تۈپ سۆز دېيىلىدۇ .مەسىلەن : $h|8z  
ئادەم ، سۇ ، ھاۋا ، يەر ، ئىش ، باغ ، قارا ،ئاش ، يول ، بەش ، ماڭ ، تۇر ... l 
تۈپ سۆزلەرگە تۈرلۈك سۆز ياسىغۇچى مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشىدىن ، ئىككى ۋە ئۇنىڭدىن ئارتۇق مورفىمىلارنىڭ بىر-بىرىگە قوشۇلىشىدىن ھاسىل بولغان سۆزلەر ياسالما سۆز دېيىلىدۇ . مەسىلەن : باج +گىر _باجگىر   ،  ئاش+ لىق _ئاشلىق قىزىل +گۈل _ قىزىلگۈل  ، 83pXj=k<  
سوقۇر +ئۈچەي _سوقۇر ئۈچەي ... ]]6  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ياسالما سۆزلەر مورفولوگىيىلىك ۋە سىنتاكىسلىق ئۇسۇلدىن ئىبارەت ئىككى خىل ئۇسۇل بىلەن ياسىلىدۇ . g E$@:j  
تۈپ سۆزلەرگە تۈرلۈك سۆز ياسىغۇچى مورفىمىلارنى ئۇلاش ئارقىلىق ياسالغان ياسالما سۆزلەر مورفولوگىيىلىك ئۇسۇلدا ياسالغان سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ .مەسىلەن : V\/5H~L  
قوغۇن + لۇق_قوغۇنلۇق ، ئەمگەك+چان _ئەمگەكچان ... iu+rg(*%  
ئىككىدىن ئارتۇق مۇستەقىل سۆز (باش مورفىما)نىڭ بىر-بىرىگە قوشۇلىشىدىن ھاسىل بولغان ياسالما سۆز سىنتاكىسسلىق يول بىلەن ياسالغان ياسالما سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . \w=*:Z  
سىنتاكىسسلىق ئۇسۇل بىلەن ياسالغان ياسالما سۆز بىرىككەن سۆز ۋە جۈپ سۆز دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ . aMO+ y91Y(  
ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆز (باش مورفىما)نىڭ ئۆز-ئارا بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ ، ئېنىق بىرلا مەنە (ئۇقۇم)نى ئىپادىلەيدىغان ياسالما سۆزلەر بىرىككەن سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . s}Q*zy  
خۇسۇسىيىتى : =P`l+k3  
1)بىرىككەن سۆزلەرنىڭ ئىپادىلەيدىغان مەنىسىنىڭ مەيلى كونكىرت ، مەيلى ئابىستىراكىت بولىشىدىن قەتئىينەزەر ، مەلۇم شەيئى تاكى ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەت بەلگىلىرى توغرىسىدا پەقەت بىرلا ئۇقۇمنى بىلدۈرىدۇ  ۋە جۈملىدە بىر سۆزگە ئوخشاش گرامماتىكىلىق خىزمەت ئۆتەيدۇ . qVr?st  
2)بىرىككەن سۆزلەرنىڭ ئىپادىلىگەن مەنىلىرىنى ئۇنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەر ئىپادىلىگەن مەنىلەرنىڭ ئاددى يىغىندىسى دەپ قاراشقا بولمايدۇ . بىرىككەن سۆزلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى بىرىكمە تەركىبتىكى سۆزلەرنىڭ ئەسلى مەنىلىرىنى يوقىتىپ ،يىڭى مەنە ئىپادىلىشىدىن ھاسىل بولىدۇ . 3)بىرىككەن سۆزلەر مەنە ۋە شەكىل جەھەتتىن بىر گەۋدە ھاسىل قىلغان بولۇپ ، بىر سۆزدەك تەلەپپۇز قىلىنىدۇ . شۇڭا  ئۇلارنىڭ  ئارىسىغا  باشقا  تەركىبلەرنى قوشقىلى بولمايدۇ . QvDD   
ئىككى سۆز (باش مورفىما) نىڭ تەڭداش مۇناسىۋەتتە قاتار كېلىشىدىن تۈزۈلۈپ ، يېڭى ھەم كەڭ مەنە بېرىدىغان ياسالما سۆزلەر جۈپ سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . Qg5-I$0  
خۇسۇسىيىتى :1) مەنە جەھەتتىن ئۆز-ئارا مۇناسىۋەتلىك بولغان ئىككى سۆز ( باش مورفىما) نىڭ تەڭداش مۇناسىۋەتتە قاتار كېلىشىدىن ھاسىل بولۇپ ، ئەسلىدىكى يەككە ھالىتىدىن چوڭقۇر ھەم كەڭرەك مەنە ئىپادىلەيدۇ (T8dh|  
2) بىر قىسىم جۈپ سۆزلەر بىر سۆزنىڭ تەكرارلىنىشىدىنمۇ تۈزىلىدۇ . بۇنداق شەكىلدە تۈزۈلگەن جۈپ سۆزلەرنىڭ ھەر ئىككى تەركىبى تۈپ سۆز ھالىتىدە كېلىشىمۇ ، ھەرخىل كېلىش شەكىللىرى بىلەن تۈرلەنگەن ھالەتتە كېلىشىمۇ ۋە ھەر خىل سۆز ياسىغۇچى مورفىمىلار ياكى باشقا گرامماتىكىلىق  ئېلمىنتلار ئۇلانغان ھالەتتە كېلىشىمۇ مۇمكىن .(مەسىلەن:145-بەت) ='vkd=`Si  
3)بىر سۆزنىڭ ئايرىم قوللىنىلمايدىغان يەنە بىر بۆلىكى بىلەن جۈپلىشىشىدىن ھاسىل بولىدۇ .(مەسىلەن :145-بەت) \Z/# s;c,4  
4)تىلنىڭ ئۇزاق تارىخى تەرەققىيات جەريانىدا شەكىللەنگەن مەنىداش سۆزلەر توپىدىنمۇ جۈپ سۆزلەر ھاسىل بولىدۇ . (مەسىلەن :145-بەت) OO-b*\QW  
دىمەك ، ئۇيغۇرتىلىدىكى ياسالما سۆزلەر يۇقۇرقىدەك ئىككى خىل ئۇسۇل بىلەن ياسىلىدۇ . مورفولۇگىيىلىك ئۇسۇل بىلەن سۆز ياساشنىڭ ئۈنۈملىك ئۇسۇلى . شۇڭا بۇ ئاساسى ئورۇندا تۇرىدۇ . (6~ ~e$j  
 $LJCup,1"  
سۈپەت توغرىسىداقىسقىچە بايان t(\P8J  
شەيئىلەرنىڭ تۈرلۈك بەلگە – خۇسۇسىيەتلىرىنى بىلدۈرىدىغان سۆزتۈركۈمى سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ . (سۈپەتلەر 8 تۈرلۈك گرامماتىكىلىق خۇسۇسىيەتكە ئىگە . ساۋاقداشلار كىتاپتىن كۆرىۋالسا بولىدۇ ) lPOcX'3\  
دەرىجە كاتىگورىيىسى : ;eiqzdP  
شەيئىلەرنىڭ بەلگە خۇسۇسىيەتلىرىنى ، ئۆز-ئارا سېلىشتۇرۇپ ، ئۇلارنىڭ بىر-بىرىدىن پەرقلىق ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدىغان گرامماتىكىلىق  كاتىگورىيە  سۈپەتلەرنىڭ  دەرىجە كاتىگورىيىسى دەپ ئاتىلىدۇ .  &&sCaNb  
ئۇيغۇر تىلىدا سۈپەتلەرنىڭ 5 خىل دەرىجىسى بار . cP &XkAQ  
1) ئاددى دەرىجە _ شەيئىلەرنىڭ خۇسۇسىيىتىنى ئەسلى ھالىتى بويىچە ئادەتتىكىچە ئىپادىلەيدىغان سۈپەت دەرىجىسى . K0z@gWGE  
2) سېلىشتۇرما دەرىجە _ ئاددى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرگە ”راق ، رەك “ مورفىمىسىنى ئۇلاش ئارقىلىق ياسىلىدۇ . &+-]!^2o  
3)ئاشۇرما دەرىجە _ سۈپەت سۆزىنى تەكرارلاش ، سۈپەتنىڭ بىرىنچى بوغۇمىنىڭ ئاخىرىغا ”پ“ تاۋۇشىنى قوشۇپ ، ئاندىن سۈپەتنى تولۇق ئېيتىش ، ئاددى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرنىڭ ئالدىغا ئاشۇرمارەۋىشلەرنى قوشۇش ئارقىلىق ياسىلىدۇ . V;>u()  
4)كېمەيتمە دەرىجە _ ئاددى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرگە ” ىش، ۇش، ۈش، غۇش ، مىتۇل“ مورفىمىلىرىنى ئۇلاش ئارقىلىق ياسىلىدۇ . ]q|^?C  
5)ئەركىلەتمە دەرىجە _ ئاددى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرگە ”غىنە ، قىنە ، گىنە ، كىنە “ مورفىمىلىرىنى ئۇلاش ئارقىلىق ياسىلىدۇ . EE[JXoke  
سۈپەتلەرنىڭ مورفولوگىيىلىك تۈزىلىشىگە قاراپ تۈپ سۈپەت ۋە ياسالما سۈپەت دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ . ;'xd8Jf  
شەيئىلەرنىڭ بەلگە خۇسۇسىيەتلىرىنى بىلدۈرىدىغان بىرلا توموردىن تۈزىلىدىغان سۈپەتلەر تۈپ سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ . ;,Q6AS!  
باشقا سۆز تۈركۈملىرىگە مەنسۇپ بولغان سۆزلەرگە (بولۇپمۇ ئىسىملارغا ) سۈپەت ياسىغۇچى تۈرلۈك مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشى ۋە ئىككى باش مورفىمىنىڭ ئۆز-ئارا قوشۇلىشى ئارقىلىق ياسالغان سۈپەتلەر ياسالما سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ . q'4qSu  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇرتىلىدىكى ياسالما سۈپەتلەر مورفولوگىيىلىك ۋە سىنتاكىسسلىق يولدىن ئىبارەت ئىككى خىل يول بىلەن ياسىلىدۇ . }~3 %KHT  
ھەر خىل سۆز تۈركۈملىرىگە تەۋە بولغان سۆزلەرگە سۈپەت ياسىغۇچى تۈرلۈك مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشى ئارقىلىق ھاسىل بولغان سۈپەتلەر مورفولوگىيىلىك يول بىلەنياسالغان ياسالما سۈپەتلەر سۈپەتلەر دېيىلىدۇ . _$YT*o@0J  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبى تىلىدا كۆپرەك ئۇچىرايدىغان سۈپەت ياسىغۇچى مورفىمىلار : ~lB:xVzn  
1)ئىسىملارغا ئۇلىنىپ سۈپەت ياسايدىغان مورفىمىلار V=DT.u  
2)پېئىللاردىن سۈپەت ياسىغۇچى مورفىمىلار }ikJ a  
3)رەۋىشلەردىن سۈپەت ياسىغۇچى مورفىمىلار )OgQ&,#  
4)سان – مىقتار سۆزلىرىدىن سۈپەت ياسايدىغان مورفىمىلار 6pi^rpo  
5)سۈپەتلەردىن سۈپەت ياسىغۇچى مورفىمىلار قاتارلىقلاردىن ئىبارەت . XI*cu\7sy  
ئىككى باش مورفىمىنىڭ ئۆز-ئارا بىتىكىشىدىن تۈزۈلگەن ياسالما سۈپەتلەر سىنتاكىسسلىق يول بىلەن ياسالغان سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ .(بۇنىڭمۇ بىر قانچە خىل تىپلىرى بار ، بۇنى ساۋاقداشلار كىتاپتىن كۆرىۋالسا بولىدۇ ) . dJYQdo^X  
 r7=r~3)  
جۈملە توغرىسىدا u"*Wo'3I|  
جۈملە – سنتاكسسىنىڭ ئەڭ مۇھىم تەتقىقات ئوبىكتى . ,}hJ)  
مۇئەييەن سىنتاكسسىلىق قائىدە بويىچە تۈزۈلۈپ ، بەلگىلىك ئۇقۇمغا ئىگە بولغان  تولۇق ئاياغلاشقان ئوي- پىكىرنى ئۆزىگە خاس ئىنتۇناتسىيە بىلەن بايان قىلىدىغان تىل بىرلىكى جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ . 4:S?m(ah/  
خۇسۇسىيىتى: 7TW 
1)ھەرقانداق جۈملە تولۇق ئاياقلاشقان ئوي پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ . %juR6zB%8  
2) ھەر قانداق بىر جۈملە سۆز ۋە سۆز بىرىكمىسىنىڭ مۇئەييەن سىنتاكىسسلىق قائىدە قانۇنىيەت بويىچە بىرىكىشىدىن ھاسىل بولىدۇ . {f kP|d  
3)جۈملە ئاساسلىق بۆلەك بولغان  ئىگە بىلەن خەۋەرنىڭ سىنتاكسسلىق باغلىنىشىدىن ھاسىل بولغان بايانى مۇناسىۋىتىنى ئىپادىلەيدۇ . #0wH.\79  
4) ھەر قانداق جۈملە بەلگىلىك ئىنتىناتسىيىگە ئىگە بولىدۇ . : ?.RZKXQF  
5 ) جۈملىگە سۆزلىگۈچىنىڭ پوزىتسىيىسى سىڭگەن بولىدۇ . 4Ev#`i3~  
ئاددى جۈملە  : MU/3**zoW  
سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ مەلۇم سىنتاكسسىلىق قائىدە قانۇنىيەت بويىچە ئۆز- ئارا باغلىنىشىدىن تۈزۈلۈپ ، تولۇق ئاياقلاشقان بىر ئاددى    ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە شەكلى ئاددى جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ . "X7;^yY  
ئالاھىدىلىكى : Q1yj+)_  
1)ئاددى جۈملىلەر سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ مەلۇم سىنتاكسسىلق قائىدە قانۇنىيەت بويىچە بىرىكىشىدىن تۈزۈلگەن بولىدۇ . OKH4n/pq  
2)ئاددى جۈملە مەلۇم ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ, ئىگە ۋە خەۋەردىن تەركىپ تاپقان بولىدۇ YrWC\HR_  
3)ئاددى جۈملە مەيلى يەككە سكزدىن ، مەيلى سۆز بىرىكمىسىدىن تۈزۈلگەن بولسۇن ، ئۇ ئىنتۇناتسىيە جەھەتتىن بىر پۈتۈنلۈككە ئىگە بولىدۇ . `43X? yQ  
4)ئاددى جۈملە – نۇتۇقنىڭ بىرپۈتۈنلۈككە ئىگە بولغان ئەڭ كىچىك تەركىبى قىسمى بولۇپ ، قوشما جۈملىنىڭ تۈزىلىشىگە بىردىن – بىر ئۇل بولىدۇ . S`qa_yI)Ed  
جۈملە بۆلەكلىرى  : :J{| /"==  
جۈملە بۆلەكلىرى سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ جۈملىدە ئويناۋاتقان رولى بويىچە بۆلۈنگەن تۈرى . ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى  ئاددى جۈملىلەردە ئىگە ، خەۋەر ، ئېنىقلىغۇچى ، تولدۇرغۇچى ۋە ھالەتتىن ئىبارەت بەش بۆلەك بار . }j. [h;C6  
بۇ بۆلەكلەر باش بۆلەك ۋە ئەگەشمە بۆلەك دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . '"/Yk=EmlU  
باش بۆلەك _ ئىگە ۋە خەۋەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ . apxY2oE&  
ئەگەشمە بۆلەك _ تولدۇرغۇچى ، ئېنىقلىغۇچى ، ھالەتنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ . A&:i$`m,  
جۈملە بۆلەكلىرىنىڭ ئورۇن تەرتىپى : Ym WVb  
ئىگە-ھەمىشە خەۋەرنىڭ ئالدىدا كېلىدۇ . V #Px  
خەۋەر-جۈملىنىڭ ئەڭ ئاخىرىدا كېلىپ ئوي – پىكىرنىڭ ئاياغلاشقانلىقىنى بىلدۈرىدۇ . AUk,sCxd  
ئېنىقلىغۇچىنىڭ جۈملە تەركىبىدە قانداق ئورۇندا كېلىشى ئېنىقلانغۇچى تەرىپىدىن بەلگىلىنىدۇ .ئومۇمى ئادەت بويىچە ئېنىقلىغۇچى ھەمىشە ئېنىقلانغۇچىنىڭ ئالدىدا كېلىدۇ . nbGB84  
تولدۇرغۇچى ئومۇمەن جۈملە تەركىبىدە ھەمىشە ئۆزىنى باشقۇرۇپ كەلگەن پېئىلدىن بولغان بۆلەكتىن (خەۋەردىن)ئىلگىرى كېلىدۇ . .1&~@e%=-  
ھالەت  تۇلدۇرغۇچىغا ئوخشاشلا ئۆزى باغلانغان پېئىلدىن بولغان بۆلەكتىن بۇرۇن كېلىدۇ . 0gEtEH+  
قوشما جۈملە BV8-\R@  
مەزمۇن جەھەتتىن بىر-بىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان ئىككىدىن ئارتۇق ئاددى جۈملىلەرنىڭ مەلۇم سىنتاكسسلىق قائىدى بويىچە بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ ،بىر قەدەر مۇرەككەپ ئوي – پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە شەكلى قوشما پېئىل دەپ ئاتىلىدۇ . !)}3[h0  
ئالاھىدىلىكى : }nQni?  
1) قوشما جۈملىلەر تۈزۈلۈش جەھەتتىن ئىككىدىن ئارتۇق ئاددى جۈملىنىڭ  مەلۇم سىنتاكسسلىق مۇناسىۋەت ئارقىلىق بىرىكىشىدىن ھاسىل بولىدۇ . مەزمۇن جەھەتتىن قوشما ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ . vtv^l 3  
2)قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ھەربىر ئاددى جۈملىدە ئوي – پىكىر مۇستەقىللىقى بولىدۇ .شۇنداقلا ئۇلار مەنە جەھەتتىن ئۆز-ئارا مەنتىقى باغلىنىشقا ئىگە بولىدۇ . =` b/ip5  
3)قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ھەربىر ئاددى جۈملىنىڭ گرامماتىكىلىق ئىگىسى ۋە مۇستەقىل خەۋىرى بولىدۇ . Nf#8V|  
4) ئاددى جۈملىلىرى تەڭداش مۇناسىۋەتتە باغلانغان قوشما جۈملىلەر تەركىبىدىكى ھەر بىر ئاددى جۈملىنىڭ ئۆز-ئالدىغا ئايرىم – ئايرىم ئىگىسى بولىشىمۇ مۇمكىن ، ياكى بىر نەچچە ئاددى جۈملىنىڭ بىرلا ئورتاق ئىگىسى بولىشىمۇ مۇمكىن . بۇنداق ئەھۋالدا ئىگە ئالدىنقى تارماق جۈملىدە ئېيتلىپ كېيىنكىلىرىگە ئورتاق بولۇپ تۇرىۋېرىدۇ . :< )"G&  
قوشما جۈملىلەر _ تەركىبىدىكى ئاددى جۈملىلىرى تەڭداش باغلانغان قوشما جۈملە ،  تەركىبىدىكى ئاددى جۈملىلىرى بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە باغلانغان قوشما جۈملە ۋە ئارىلاش قوشماجۈملە دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ . $ON4  nx  
 AF=9KWqf  
ئىسىم توغرىسىدا قىسقىچە بايان n>_EE w2/  
شەيئىلەرنىڭ ، ۋەقە – تەبىئەت ھادىسىلىرىنىڭ ، ئورۇن – جايىنىڭ ، ۋاقىت ۋە  تۈرلۈك ئابىستىراكىت ئۇقۇم – چۈشەنچىلىرىنىڭ ناملىرىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى ئىسىم دەپ ئاتىلىدۇ . N34 .Bt  
ئىسىم كاتىگورىيىسىگە كىرىدىغان سۆزلەر پەقەت كونكىرت شەيئىلەرنىلا ئىپادىلەپ قالماستىن ،  بەلكى ئابىستىراكىت ئۇقۇم  –  چۈشەنچىلەرنىمۇ  ئىپادىلەيدۇ . شۇڭا ئىسىملار كونكىرت ئىسىم ۋە ئابىستىراكىت ئىسىم دەپ ئىككى توپقا ئايرىلىدۇ . ] kN 
كونكىرت ئىسىملار : تاغ ، دەريا ، دەرەخ ، ئورمان ، يول ، تاش .... T,Bu5:@#  
ئابىستىراكىت ئىسىملار : پىكىر ، تۇيغۇ ، ئىدىيە ، مۇھەببەت ... t3#My2=  
ئىسىملار مەنە جەھەتتىن خاس ئىسىم ۋە ئومۇمى ئىسىم دەپ ئىكى تۈرگە بۆلىنىدۇ . 92@/8,[  
بىر تىپتىكى شەيئىلەرنى بىر _ بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن ، ئۇلارنىڭ ھەرقايسىسىغا ئايرىم قويۇلغان ناملار خاس ئىسىم دەپ ئاتىلىدۇ . Wz}8O]#/.  
خاس ئىسىملارغا كىشى ئىسىملىرى ، يەر جاي ناملىرى ، ئىدارە ، تەشكىلات ، گېزىت-ژورنال ، پەن- تېخنىكا ئاتالغۇلىرى ، ھايۋانلارنىڭ ناملىرى ، تارىخى ۋەقەلەرنىڭ ناملىرى كىرىدۇ . (مەسىلەن :156-بەت) COE,pb17  
بىر تىپتىكى شەيئىلەرنىڭ ھەممىسىگە ئورتاق بولغان ناملار --- ئومۇمى ئىسىم  دەپ ئاتىلىدۇ . 8sDbvVh1F  
ئومۇمى ئىسىملار بىر تۈردىكى نۇرغۇن يەككە شەيئى ، ۋەقە-ھادىسە ۋە چۈشەنچىلەرنىڭ ئومۇملاشتۇرۇلغان ئۇقۇمىنى بىلدۈرىدۇ . D# $Fj  
ئىسىم مورفولوگىيىلىك تۈزىلىش جەھەتتىن يۈپ ئىسىم ۋە ياسالما ئىسىم دەپ  ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . 7j>NUx=j3  
ياسالما ئىسىملار مورفولوگىيىلىك ۋە سىنتاكسسلىق يولدىن ئىبارەت ئىككى خىل يول بىلەن ھاسىل بولىدۇ . B?Vr9H7n  
مورفولوگىيىلىك يول بىلەن ياسالغان ياسالما ئىسىملار بىرسى ، تۈپ ئىسىمغا    ئىسىم ياسىغۇچى  مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ، يەنە بىرى سۈپەت ۋە سانغا ئىسىم ياسىغۇچى مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ، ئۈچىنچىدىن ، پېئىلغا ئىسىم ياسىغۇچى مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشى بىلەن ياسىلىدۇ .(بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بولغان قوشۇمچىلار كىتاپتا ئېنىق كۆرسىتىلگەن ) g> lJZD@  
ئىككى باش مورفىمىنىڭ ئۆز-ئارا بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان ئىسىملار سىنتاكىسسلىق يول بىلەن ياسالغان ئىسىملار دېيىلىدۇ . بۇنداق يول بىلەن ياسالغان ئىسىملار ئۆز-ئالدىغا يېڭى لېكسىكىلىق مەنە ئىپادىلەيدۇ . b7 p D#v  
ئىسىملارنىڭ خۇسۇسىيىتى : |H:Jw xH  
1) ئىسىملار جۈملىدە سۈپەت ، سان ، مىقتار سۆز ، سۈپەتداشلار تەرىپىدىن ئېنىقلىنىپ كېلىدۇ . |ZEZ@y^  
2) ئىسىملار ئۆزىگە خاس ئىسىم ياسىغۇچى مورفىمىلارغا ئىگە . ZP@or2No%  
3) ئىسىملار ئۆزىگە خاس سان ، شەخىس ( تەۋەلىك ) ۋە كېلىش كاتىگورىيىلىرىگە ئىگە . bYuQ"K A$  
سان كاتىگورىيىسى : vybQ}dscn  
ئىسىم ئىپادىلىگەن شەيئىنىڭ سان بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى كۆرسىتىدىغان wq|~[+ y  
گرامماتىكىلىق كاتىگورىيە ئىسىملارنىڭ سان كاتىگورىيىسى دېيىلىدۇ . ]L'FYOfrpx  
ئىسىملار جۈملە تەركىبىگە كىرگەندە زۆرۈرىيەتكە قاراپ بىرلىك ۋە كۆپلۈك شەكىلدە كېلىدۇ . -S7PnR6  
كۆپلۈك قوشۇمچىسى ’لار\لەر‘ ئۇلانغان بولسا بۇ كۆپلۈك شەكىلدىكى ئىسىملار  دەپ ئاتىلىدۇ .  ئەگەر ئۇلانمىغان بولسا بىرلىك شەكىلدىكى ئىسىملار دەپ ئاتىلىدۇ . jlmP1b9  
كۆپلۈك شەكىلدىكى  ئىسىملار مەنە جەھەتتىن كۆپلۈكنى بىلدۈرىدۇ ء بىرلىك شەكىلدىكى ئىسىملار مەنە جەھەتتىن بىرلىكىنى بىلدۈرىدۇ . ?'xTSAn  
تەۋەلىك (شەخىس) كاتىگورىيىسى : A)5-w`1  
شەيئى ، ۋەقە – ھادىسىلەرنىڭ ۋە تۇيغۇ – چۈشەنچىلىرىنىڭ قايسى شەخىسكە تەۋە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدىغان گرامماتىكىلىق كاتىگورىيە – ئىسىملارنىڭ تەۋەلىك كاتىگورىيىسى دەپ ئاتىلىدۇ . :NB,Dz+i  
ئىسىملارنىڭ قايسى شەخىسكە تەۋە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرىدىغان مورفىمىلار (قوشۇمچە ) ئىسىملارنىڭ تەۋەلىك (شەخىس ) موراىمىسى (قوشۇمچىسى ) دەپ ئاتىلىدۇ . wzw`9^B  
ئىسىملارنىڭ ( تەۋەلىك ) قوشۇمچىلىرى : ;z6Gk&?  
’ م ، ىم ، ۇم ، ۈم ، مىز ، ىمىز ، ڭ ، ىڭ ، ۇڭ ، ۈڭ ، ڭلار ، ىڭلار ، ۇڭلار ، ۈڭلار ڭىز ، ىڭىز ، لىرى ، ئى ، سى ‘ . -{Lc?=  
كېلىش كاتىگورىيىسى : "3!!G=s P  
جۈملىدە ئىسىملارنىڭ ئىسىم ۋە ئىسىمدىن باشقا سۆز تۈركۈملىرى بىلەن بولغان تۈرلۈك مۇناسىۋەتلىرىنى ئىپادىلەپ ، ئۇلارنىڭ جۈملىدىكى سىنتاكىسسلىق ۋەزىپىسىنى ئىپادىلەيدىغان گرامماتىكىلق كاتىگورىيە –ئىسىملارنىڭ كېلىش كاتىگورىيىسى دەپ ئاتىلىدۇ . $rB20!  
ئۇيغۇر تىلىدا ئالتە كېلىش بار : aR }|^ex  
1) باش كېلىش  _  جۈملىدە  ئىسىم  ۋە  ئىسىم خارەكتىرلىك سۆزلەرنىڭ  ھېچقانداق كېلىش مورفىمىلىرى قوشۇلمىغان شەكلى . Nhh2P4gH  
2)ئىگىلىك كېلىش _ كېلىش مورفىمىسى ”نىڭ“ L*ZC` .h  
3) چۈشۈم كېلىش _مورفىمىسى ”نى“ rm7$i9DH2  
4)چىقىش كېلىش _ مورفىمىسى ” دىن ، تىن “ xy@1E;  
5)يۆنىلىش كېلىش _مورفىمىسى ”غا ، قا ، گە ، كە “ 9/lCW  
6)ئورۇن –پەيت كېلىش _ مورفىمىسى ”دا ، دە ، تا ، تە“ ],*^wQ   
 zw{cli&S  
سان ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە Kt WG2  
شەيئى ھەرىكەت- ھادىسىلەرنىڭ سانىنى ، سان جەھەتتىكى تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى سان دەپ ئاتىلىدۇ . #4(/#K 1j  
سانلار ئكزلىرى بىلدۈرىدىغان لېكسىكىلىق مەنىلەرگە ، شەيئىلەرنى ھېسابلاش ئۇسۇلى ۋە رولىغا قاراپ ساناق سان ، تەرتىپ سان (دەرىجە سان ) ، مۆلچەر سان ،ئۆملۈك سان ، كەسر سان دەپ بەش تۈرگە بۆلىنىدۇ . P)fv:a  
6 . پېئىل ھەققىدە ئۇمومى چۈشەنچە CIt>D'/YT  
پېئىل سۆز تۈركۈملىرى ئىچىدە مەزمۇنى ئەڭ كەڭ بولغان ھەم ئەڭ مۇرەككەپ بولغان سۆز تۈركۈملىرىنىڭ بىرى . ETP}mo  
شەيئىلەرنىڭ ئىش – ھەركىتىنى ، ھالىتىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى پېئىل دەپ ئاتىلىدۇ . $9znRTFEj  
ئۇيغۇر تىلى لوغەت تەركىبىدە پېئىل تۈركۈمىگە كىرىدىغان سۆزلۈكلەر ئەڭ كۆپ سالماقنى ئىگەللەيدۇ ۋە تىل ئالاقىسىدە ئەڭ كۆپ قوللىنىلىدۇ . t#+X*' /  
پېئىل : sQ65QJtt0A  
مورفولوگىيىلىك تۈزىلىشىگە قاراپ : تۈپ پېئىل ۋە ياسالما پېئىل I At;?4  
لېكسىكىلىق مەنىسىگە قاراپ : ھەركەت پېئىلى ۋە ھالەت پېئىلى Q]_3 #_'  
سىنتاكىسسلىق مەنىسىگە قاراپ : مۇستەقىل پېئىل ۋە ياردەمچى پېئىل ^/ K\a ,  
ئوبىكىت بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىگە قاراپ : ئۆتۈملۈك پېئىل ۋە ئۆتۈمسىزپېئىل  دىگەن تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ . L&1VPli  
گرامماتىكىلىق كاتىگورىيىگە ئىگە ياكى ئىگە ئەمەسلىكىگە قاراپ شەخىسلىك   پېئىل ۋە شەخىسسىز پېئىل دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ . s)$N&0\  
شەخىسلىك پېئىللار بۇلۇشلۇق – بۇلۇشسىز كاتىگورىيىگە ، شەخىس – سان كاتىگورىيىگە ، مەيىل كاتىگورىيىسىگە ، دەرىجە كاتىگورىيىسىگە ، دەرىجە  كاتىگورىيىسىگە ، زامان كاتىگورىيىسىگە ، تۈس كاتىگورىيىسىگە ئىگە . G| pZ  
شەخىسسىز پېئىللار ئىسىمداش ، رەۋىشداش ، سۈپەتداشلارنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ ]q,5'[=~4h  
7 . سىنتاكىسسلىق سۆز بىرىكمىلىرى uTWij4)a  
مۇستەقىل لېكسىكىلق مەنىگە ئىگە بولغان ئىككىدىنئارتۇق سكزنىڭ ئوي – پىكىرنى ئىپادىلەش ئېھتىياجىغا ئاساسەن ، مەلۇم سىنتاكىسسلىق قائىدىلەر ئارقىلىق ۋاقىتلىق بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان سىنتاكىسسلىق بىرلىك سۆزبىرىكمىسى دەپ ئاتىلىدۇ . Q140b;Z  
سىنتاكىسسلىق سكز بىرىكمىسى بەزى جۈملىلەردە ئاز ، بەزى جۈملىلەردە كۆپ  بولىدۇ . سىنتاكىسسلىق سۆز بىرىكمىسى بىرخىل ئەركىن بىرىكمە بولۇپ ، تىلىمىزدىكى يەككە سۆزلەرگە ئوخشاشلا تۈرلۈك يوللار بىلەن بىرىكىپ جۈملە ھاسىل قىلىدىغان بىرلىك . BLepCF38  
سۆز بىرىكمىلىرى تۇراقلىق سۆز بىرىكمىسى ۋە تۇراقسىز سۆز بىرىكمىسى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . gs xT  
موئەييەن سىنتاكىسسلىق مۇناسىۋەتتە كەلگەن ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزلەرنىڭ ئالاقە ئېھتىياجىغا ئاساسەن ۋاقىتلىق بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان يىغىندىسى تۇراقسىز سۆز بىرىكمىسى دەپ ئاتىلىدۇ . {r.KY  
سىنتاكسسلىق سۆز بىرىكمىسى تۈزىلىش جەھەتتىن ئاددى ۋە مۇرەككەپ بىرىكمە شەكىلدە كېلىدۇ . n+sV $*wvS  
 iXF iFsb  
يېزىق ۋە تىل نورمىلىرى قىسمى fZq_]1(/uP  
1.    ھەرپ ۋە ئېلىپبە [Iwb7a0p  
ھەربىر فونىمىنى خاتىرىلەش ئژچژن ئىشىلتىلگەن بەلگە ھەرپ دەپ ئاتىلىدۇ . ~o <+tL  
ھەرپ ئېلىپبەلىك يېزىقتىكى ئەڭ كىچىك يازما بىرلىك بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . ھەرپ بىلەن فونىما ئوتتۇرىسىدا باغلىنىش يوق . شۇڭا ھەرخىل يېزىقلار بولغان . =\QKzQ'BC  
ئادەتتە « ئېلىپبە » ۋە  «ئېلىپبە جەدىۋىلى» ئوخشاش بىر ئۇقۇمنى كۆرسىتىدۇ . l[,RA?i {  
ئېلىپبەلىك يېزىقتا بەلگىلەنگەن ھەرپلەر ۋە بۇ ھەرپلەرنىڭ تىزىلىش رەت تەرتىپى ، نامى ھەم ئومۇمىي شەكلى كۆرسىتىلگەن جەدىۋەل ئېلىپبە ياكى ئېلىپبە جەدىۋىلى دېيىلىدۇ . h/LlH9S:!  
2 . ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختا قوللانغان يېزىقلىرى ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى nfldj33*  
ئۇيغۇرلار ئۆز تارىخىدا تۆۋەندىكى يېزىقلارنى قوللانغان . يەنى ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختا قوللانغان يېزىقلىرى خېلى كۆپ . ئەمما مۇھىملىرى تۆۋەندىكىلەر : k2-:! IE  
1)سوغدى يېزىقى un&Z' .   
2)ئۇرخۇن-يىنسەي يېزىقى P3W 
3 )قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى  L@&(>  
4)ئەرەب يېزىقى t_+Xt$Q7C  
5)چاغاتاي دەۋرى ئۇيغۇر يېزىقى @[2Go}VF  
6)لاتىن يېزىقى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقى R.Uwf  
7)ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى H}p5qW.tH:  
3 . ئىملا قائىدىسى ۋە ئۇنى تۈزۈش پېرىنسىپى 3= q,k<=L  
تىلنىڭ يېزىق سىستېمىسىدا شۇ كونكېرت تىلنى خاتىرىلەش ئۈچۈن بىر تۇتاش تۈزۈپ چىقىلغان ، شۇ يېزىقنى قوللانغۇچىلار بىردەك ئەمەل قىلىشقا تېگىشلىك بولغان ئۇسۇل ۋە قائىدىلەر –ئىملا قائىدىسى دەپ ئاتىلىدۇ . c@&`!e  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسىنى تۈزۈشتە ئەمەل قىلىنغان پىرىنسىپلار – فونىتىكىلىق پىرىنسىپ ، مورفولوگىيىلىك پىرىنسىپ ، تارىخى پىرىنسىپ ۋە ئايرىش پىرىنسىپىدىن ئىبارەت . ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ يېڭى ئىملا قائىدىسىنى تۈزۈشتە مورفولوگىيىلىك پىرىنسىپ قىلىنغان ۋە باشقا پىرىنسىپلارغىمۇ يېتەرلىك ئەھمىيەت بېرىلگەن . :g+5cs  
 j{`C|zg  
لېكسىكا قىسمى     1 . لېكىسكولوگىيە توغرىسىدا چۈشەنچە [dXpz^Co  
بىرەر مىللەت تىلىنىڭ سۆز بايلىقى ۋە لوغەت تەركىبى ھەققىدىكى تەلىمات – لېكىسكولوگىيە ياكى لېكسىكا دېيىلىدۇ . ElK7jWJ+  
ئۇ ، تىلشۇناسلىقنىڭ مۇھىم بىر تەركىبى قىسمى بولۇپ ، ئاساسەن ، تىلنىڭ مۇھىم تەركىبى قىسمى بولغان سۆز ۋە سۆز سېستىمىسىنى يەنى لوغەت تەركىبىنى تەتقىق قىلىدۇ . m) -D rbE  
2 . سۆزنىڭ لېكسىكىلىق ۋە گىرامماتىكىلىق مەنىسى e6(Pw20)s  
سۆزلەرنىڭ شەيئى ، ھادىسە ھەققىدىكى ئومۇمى مەنىسى سۆزنىڭ لېكسىكىلىق مەنىسى دېيىلىدۇ . 2K~<_.S  
سۆزلەرنىڭ جۈملىدىكى بىر-بىرى بىلەن بولغان تۈرلۈك مۇناسىۋەتلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مەنىسى سۆزنىڭ گىرامماتىكىلىق مەنىسى دېيىلىدۇ . gd,3}@@SH  
تىلدىكى ھەرقانداق سۆز ھەم لېكسىكىلىق ھەم گرامماتىكىلىق مەنە ئىپادىلىمەيدۇ . تىلدىكى مۇستەقىل سۆزلەر  ھەم لېكسىكىلىق ھەم گرامماتىكىلىق مەنە ئىپادىلەيدۇ . 2x 
3 . سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى ۋە كۆچمە مەنىسى n5G|OK0,  
سۆزنىڭ بىرەر نەرسە ھەققىدىكى ئەسلى چۈشەنچىنى ئىپادىلىگەن تۈپ مەنىسى—سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى دېيىلىدۇ . qrw"z iW  
سۆزنىڭ تۈپ مەنىسىنىڭ كېڭىيىپ باشقا يېڭى مەنىدە قوللىنىلىشى سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى دېيىلىدۇ . OBm#E}  
مەسىلەن : كۆۋرۈك --- ئىلى دەرياسى كۆۋرۈكى .  كۆۋرۈك ژورنىلى . {p R4+g  
كۆۋرۈكلۈك رول ئوينىدى . A{IJ](5.kd  
ئاچقۇچ – ئەسلىدە قۇلۇپنى ئاچىدىغان مىتالدىن ياسالغان نەرسە . .G~Y`0  
’ئاچقۇچ رەھبەرلىكتە‘ ’بۇ مەسىلىنى ھەل قىلىشنىڭ ئاچقۇچى‘ دىسەك ، بۇ يەردە ’ئاچقۇچ‘سۆزى كۆچمە مەنىدە قوللۇنىلغان . n]Z() "D  
سۆزنىڭ كۆچمە مەنىسى ئوبرازلىق خۇسۇسىيەتكە ئىگە . سۆزلەر كۆچمە مەنىدە ئىشلىتىلگەندە كىشىلەرنىڭ كۆز ئالدىدا دائىم بەلگىلىك ئوبراز بارلىققا كېلىدۇ. IBn+4 2V  
ئوبىكتىپ شەيئى ، ھەركەت ، ھادىسە ۋە تۈرلۈك ئۇقۇم چۈشەنچىلەر توغرىسىدا  بىرلا مەنىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر بىر مەنىلىك سۆز دەپ ئاتىلىدۇ . j YVR"D;  
بىر مەنىلىك سۆزلەرگە خاس ئىسىملار ، پەن- تېخنىكا ئاتالغۇلىرى ، چەت تىلىدىن كىرگەن بىر قىسىم سۆزلەر كىرىدۇ . 1<(('H  
سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى بىلەن بىر مەنىلىك سۆزنىڭ پەرقى قانداق؟ S!@h\3d8{  
سۆزنىڭ ئەسلى مەنىسى كېڭىيىش خۇسۇسىيىتىگە ئىگە ، يەنى مەنە جەھەتتىن كېڭىيىدۇ . بىر بىر مەنىلىك سۆزلەر يۇقۇرىدا ئېيتقىنىمىزدەك خاس ئىسىملار پەن-تېخنىكا ئاتالغۇلىرى ، چەتتىن قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەر بولغاچقا كېڭىيىش كۆپ مەنىلىك بولۇش خۇسۇسىيىتىگە ئىگە ئەمەس . شۇنداق بولغاچقا بىر مەنىلىك سۆزلەر لوغەت تەركىبىنىڭ ئاساسىي قىسمىنى تەشكىل قىلالمايدۇ   . .gP}/dj  
4 . ئاھاڭداش سۆزلەر  nPRv.h  
فونتىك شەكلى ئوخشاش ، ئەمما لېكسىكىلىق مەنىلىرى ئوخشىمايدىغان سۆزلەر ئاھاڭداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . O>tz;RU  
مەسىلەن : بۇرادەر ئۆمرۈڭگە بولۇپ قالدى چۈش، (ۋاقىت) AC}[Q p!  
سەن تىخى يۈرەمسەن كۆرۈپ شېرىن چۈش .(چۈش كۆرۈش) :+? w>  
يەتمىسۇن ئۆمرۈڭگە زاۋاللىق دېسەڭ ، bSvr8FY3d  
بىدار بول غەپلەتنىڭ بۆشىگىدىن چۈش. (چۈشۈش) :oeDksld  
ئاھاڭداش سۆزلەر ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ . يەنى تار مەنىدىكى ئاھاڭداش ، كەڭ مەنىدىكى ئاھاڭداش ، شەكلەن ئاھاڭداش قاتارلىقلار .( بۇ مەزمۇنلار كىتاپتىن كۆرۈلسە بولىدۇ) Q| _e=  
ئاھاڭداش سۆزلەر قانداق بارلىققا كەلگەن ؟ |]UR&*  
1)چەكلىك تىل تاۋۇشلىرى ئارقىلىق چەكسىز شەيئىلەر ، ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى ۋە ھەركىتىگە ئائىت مەنىلەرنى ئىپادىلەش زۆرۈرىيىتىدىن ئاھاڭداش سكزلەر شەكىللىنىدۇ . !V~,aoKTj  
.2)بەزى كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنىڭ تۈپ مەنىلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مەنىۋى مۇناسىۋەتنىڭ يىراقلىشىشى ۋە مەنە دائىرىسىنىڭ كېڭىيىشى بىلەن شۇ سۆز تاۋۇش جەھەتتىن ھېچقانداق ئۆزگىرىش ياسىماي ، نەتىجىدە مەنىلىرى بىر-بىرىگە ئوخشىمايدىغان ، تۈرلىك مەنىلەرنى ئىپادىلەيدىغان سۆزلەرگە ئايلىنىپ قالىدۇ . DV!10NqUr  
3)چەت تىلدىن تىلىمىزغا سۆز قۇبۇل قىلىش نەتىجىسىدە ئاھاڭداش سۆزلەر بارلىققا كېلىدۇ . [~Vj(H=KwI  
.4)تىلىمىزدىكى بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ قىسمەن تاۋۇشلىرىنىڭ فونتىك ئۆزگىرىش ياسىلىشى نەتىجىسىدە ئاھاڭداش سۆزلەر بارلىققا كېلىدۇ . /!A?>#O&.  
ئاھاڭداش سۆز بىلەن كۆپ مەنىلىك سۆزنىڭ پەرقى قانداق ؟ k"$E|$  
ئاھاڭداش سۆزلەر بىر-بىرىگە ئوخشىمايدىغان مۇستەقىل ئۇقۇملارنى ئوبرازلىق  ئىپادىلىمەي بەلكى توغرىدىن-توغرا ئىپادىلەيدۇ .كۆپ مەنىلىك سۆزلەر بولسا ئوبرازلىق ئىپادىلەيدۇ . ئاھاڭداش سۆزلەرنىڭ مەنىلىرى ئوتتۇرىسىدا لوگىكىلىق مۇناسىۋەت بولمايدۇ . كۆپ مەنىلىك سۆزلەرنىڭ مەنىلىرى ئوتتۇرىسىدا لوگىكىلىق مۇناسىۋەت بولىدۇ . 4m"6$  
.5 . زىت(قارمۇ-قارشى) مەنىلىك سۆزلەر S(ky:  
مەنە جەھەتتىن بىر-بىرىگە زىت بولغان سۆزلەر قارمۇ-قارشى تاكى زىت مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ . =pnMV"'9  
زىت مەنىلىك سۆزلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ مەنە جەھەتتىن بىر-بىرىنى چەتكە قېقىشى نەتىجىسىدە بارلىققا كېلىدۇ . ۋە بىر-بىرىگە زىت چۈشەنچىلەر بىرلىكىنى بىلدۈرۈپ تىلدائىستىلىستىكىلىق  ۋاستە سۈپىتىدە قوللىنىلىدۇ . nmWo:ox4;(  
مەسىلەن :چوڭ-كىچىك ،يۇقىرى-تۆۋەن ، ياخشى-يامان... -PiakX  
.6 . ئاساسى لوغەت ۋە ئادەتتىكى لوغەت تەركىبى uFYcVvbT@  
لوغەت تەركىبى ئىچىدىكى ئەڭ تۇراقلىق ، ئاساسى ئەڭ پۇختا ۋە يېڭى سۆزلەرنى ياساشقا ئۇل بولىدىغان بارلىق سكزلەر ئاساسى لوغەت تەركىبى دېيىلىدۇ . _uq[D`=  
ئاساسى لوغەت تەركىبى قىسمى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . ئاساسى لوغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر ئومۇمى خەلىققە ئورتاق ۋە بىردەك چۈشىنىشلىك بولۇپ ، كۈندىلىك تىل ئالاقىسىدە ھەممىلا ساھەدە بىردەك قوللىنىلىدۇ . =O amN7V=  
ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر تۆۋەندىكىدەك خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە : qtlcY8!  
1)ئۇ ئومومى خەلىققە بىردەك چۈشىنىشلىك بولۇپ ، كۈندىلىك تۇرمۇشتا ئورتاق قوللىنىلىدۇ . CNl @8&R  
2)ئاساسى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەر تىل ئىستىمالىدا ناھايىتى ئۇزاق تارىخقا ئىگە بولۇپ ، ئۇنىڭ ئۆزگىرىشى بەك ئاستا بولىدۇ . | {Tq/  
3)ئاساسى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەر ، تۇراقلىق ، ئاساسى پۇختا ۋە ئاسان ئۆزگەرمەيدىغان بولسىمۇ ، لېكىن جەمىيەت تەرەققىياتىغا ئەگىشىپ ئۇنىڭدىمۇ بەزى ئۆزگىرىشلەر بولۇپ تۇرىدۇ . p+ #]Jr  
4)ئاساسى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ بولغان سۆزلەر يېڭى سۆز ياساشقا ئۇل بولىدۇ . R q`j|tY  
ئۇيغۇر تىلىدىكى ئاساسى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەردىن باشقا بىر قىسىمسۆزلەر ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىنى تەشكىل قىلىدۇ . O"~CZh,:r}  
ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەرنىڭ سانى ئاساسى لوغەت تەركىبىگە مەنسۇپ سۆزلەرنىڭ سانىدىن كۆپ . ئەما ئىشىلتىلىش دائىرىسى جەھەتتىن ئالغاندا ئاساسى لوغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر كۆپ قوللىنىلىدۇ ، ئادەتتىكى لوغە VQ8Q=!]  
ت تەركىبىدىكى سۆزلەر ئاز قوللىنىلىدۇ . Zg$RiQ^-{J  
ئادەتتىكى لوغەت تەركىبىگە قانداق سۆزلەر كىرىدۇ ؟ 3QDz9KwCAw  
1)باشقا تىللاردىن قۇبۇل قىلىنغان ۋەئۆز تىلىمىز لېكسىكىسىدا يېڭىدىن پەيدا بولۇپ ، ئاستا-ئاستا ئومۇملىشىۋاتقان سۆز-ئاتالغۇلار . s"~3.J  
2) دىئالىكىت ۋە يەرلىك شىۋىلەردىكى سۆز-ئاتالغۇلار . ^@f.~4P*I  
3) ھەرخىل كەسىپ ۋە پەن-تېخنىكىنىڭ ھەرقايسى تارماقلىرىغا ئائىت سۆز – ئاتالغۇلار . >e!Y63`  
4) ئۇيغۇر تىلى ئاساسىدا تۈپ سۆزلەرگە تۈرلۈك سۆز ياسىغۇچى مورفىمىلارنىڭ ئۇلىنىشى ۋە ئىككى مۇستەقىل سۆزنىڭ ئۆز-ئارا بىرىكىشى نەتىجىسىدە يېڭىدىن بارلىققا كەلگەن سۆز-ئاتالغۇلار . `r]C%Y 4?  
5) ئۇيغۇر تىلىدا بۇرۇن ئىشىلتىلگەن بولسىمۇ بۈگۈنكى كۈندە ئىستىمالدىن قىپ قالغان سۆزلەر . dWP<,Z>  
6) بەدىئى ئەدەبىياتتا ئىشىلتىلىدىغان ھەشەمەتلىك سۆزلەر . zy`T! $  
لوغەت تەركىبىنىڭ تەرەققىياتى قايسى جەھەتلەردە كۆرىلىدۇ ؟ Y)2#\ F   
1)يېڭىدىن ياسالغان سۆزلەر نىڭ ئۈزلۈكسىز ھالدا لوغەت تەركىبىگە كىرىپ ئۇنى بېيىتىپ بېرىشى ء2)كونىرىغان سۆزلەرنىڭ ئىستىمالدىن قېپ قېلىشى نەتىجىسىدە لوغەت تەركىبىدىن چىقىپ كېتىشى ء3)سۆز مەنىلىرىنىڭ ئۆزگىرىشى يەنى سۆز مەنىلىرىنىڭ كېڭىيىشى ، تارىيىشى ۋە كۆچىشى قاتارلىق جەھەتلەردە كۆرىلىدۇ . -I[KIeF  
7 .تۇراقلىق سۆز بىرىكمىسى ۋە ئۇنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى "KgNMNep  
تىلدا مەلۇم سېنتاكىسسلىق قائىدىلەر بويىچە بىر-بىرى بىلەن بىرىكىپ ئۇزاق ۋاقىت قوللىنىش نەتىجىسىدە ، مەنە ۋە گرامماتىكىلىق باغلىنىش جەھەتتىن تۇراقلىشىپ بىر پۈتۈنلۈكنى ھاسىل قىلغان ، جۈملە تەركىبىدە خۇددى بىر سۆزگە ئوخشاش رول ئوينايدىغان سۆزلەر توپى_تۇراقلىق سۆز بىرىكمىسى دەپ ئاتىلىدۇ . D2I|Z  
خۇسۇسىيىتى : OMAvJzK .  
1) ئۇ ، تىل تەرەققىياتىنىڭ مەلۇم دەۋرىدە بارلىققا كەلگەن بولۇپ ، تىلدا كۆپ قوللىنىلىدىغان ئاممىغا چۈشىنىشلىك بولغان ، چوڭقۇر مەنىلىك ۋە تەييار لېكسىكىلىق تىل ماتىرىيالى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ . 2)ئۇلارنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەر بىر-بىرى بىلەن بولغان مەنىۋى مۇناسىۋىتى ۋە تۈزىلىشى جەھەتتىن تۇراقلىق خارەكتىرگە ئىگە . ئۇلارنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەرنى بىر-بىرىدىن ئايرىۋىتىشكە ،ئۇلارنىڭ ئارىسىغا باشقا سۆزلەرنى قوشۇپ قويۇشقا ياكى ئۇلارنىڭ ئورۇن تەرتىبىنى ئالماشتۇرۋىتىشكە ، ھەتتا ئۇلارنىڭ مەنىۋى مۇناسىۋىتىنى كۆرسىتىپ تۇرىدىغان مورفىمىلارنى چۈشۈرۈپ قويۇشقا بولمايدۇ . 3)تۇراقلىق سۆز بىرىكمىلىرى تەركىبىدىكى سۆزلەر سانىنىڭ قانچە بولىشىدىن قەتئىنەزەر ، ئۇلار بىرلىشىپ ، بىرلا مەركىزى مەنىنى بىلدۈرىدۇ . ئۇلارنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەر ئۆزىنىڭ يەككە تۇرغاندىكى لېكسىكىلىق مەنىلىرىدىن يىراقلاپ كەتكەن ، يەنى كۆچمە مەنىدە قوللىنىلغان بولىدۇ . uC%mGZ a  
تۇراقلىق سۆز بىرىكمىلىرى _ماقال ، تەمسىل ۋە ئىدىيۇم دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلىنىدۇ . بۇلارنى قانداق پەرقلەندۈرۈش كېرەك ؟ ماقالىدا مەنا ئادەملەرگە بىۋاستە قارىتىلىدۇ . مەسىلەن : يەتتە ئۆلچەپ بىر كەس ء ئەمگەك بىلەن ئەر كۆكىرەر ، يامغۇر بىلەن يەر ... S0`u!l89(  
تەمسىلدە بولسا مەنە نەرسىلەرگە ، جانلىقلارغا يۈكلىنىپ ئوبرازلىق ھالدا ئىپادىلىنىدۇ . ئادەملەرگە بىۋاستە قارىتىلمايدۇ .مەسىلەن : a U*}.{ 
قاغا بالام ئاپئاق ،كىرپە بالام يۇمشاق ء موزاينىڭ يۈگۈرىشى سامانلىققىچە ء توخۇ داڭگال چۈشەيدۇ ، ئۆچكە جاڭگال ... LfN,aW  
ئىدىيۇم تەركىبىدىكى سۆزلەر بولسا بىرلا مەركىزى چۈشەنچىنى بېرىدۇ .بىر پۈتۈن جۈملە بولالمايدۇ . پەقەت جۈملىنىڭ بىر بۆلىكى بولالايدۇ . مەسىلەن :ئاغزىنى ياغلىماق ء چىشىمغا تەگمە ء ئۆپكەڭنى بېسىۋال ... 3mhjwgP 
 MlR ]+]  
. ئۇيغۇر تىلىدىكى فونىمىلار ۋە ئۇلارنىڭ تۈرلىرى gv){&=9/  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدا فونىمىلىق رولغا ئىگە بولغان تىل تاۋۇشى 32. بۇ فونىمىلار سوزۇق ۋە ئۈزۈك فونىمىلار دەپ ئىككى چوڭ تۈرگە بۆلىنىدۇ . Y h53Z"a  
ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسقۇنلىقىغا ئۇچۇرماي ئەركىن ھالدا چىقىشىدىن ھاسىل بولغان فونىمىلار – سوزوق فونىمىلار دەپ ئاتىلىدۇ . K>TEt5  
ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسقۇنلىقىغا ئۇچرىشى نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان فونىمىلار – ئۈزۈك فونىمىلار دېيىلىدۇ . =1y~Qlu  
سوزوق فونىمىلار قانداق ئۆلچەملەرگە ئاساسەن قانداق تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ ؟ MT6"b  
1 .تاۋۇشلارنىڭ ئېغىز بوشلىقىدىكى ئورنى ۋە رولىغا قاراپ   : 3taGb>15  
تىل ئالدى سوزوق فونىمىلار – ئە ، ئۆ ، ئۈ *c 9 S.  
تىل ئارقا سوزوق فونىمىلار – ئا ، ئو ، ئۇ m\70&%v  
تىل ئارا سوزوق فونىمىلار – ئې ، ئى  غا بۆلىنىدۇ . &G?"I%Vw  
1.    لەۋنىڭ دۈگىلەك شەكىلگە كېلىش – كەلمەسلىكىگە قاراپ : #8~ygEa}  
لەۋلەشكەن سوزۇق فونىمىلار – ئو ، ئۆ ، ئۇ ، ئۈ [SD mdr1T$  
لەۋلەشمىگەن سوزوق فونىمىلار – ئا ، ئە ، ئې ، ئى   غا بۆلىنىدۇ . tEt46]{  
2.    ئېغىزنىڭ ئېچىلىش دەرىجىسىگە قاراپ : &TL"Hd  
يېپىق ياكى سەل سوزوق فونىما – ئۇ ، ئۈ ، ئى 8nWPt!U:  
يېرىم يېپىق ياكى سەل يۇقۇرى – ئو ، ئۆ ، ئې ?J-\}X  
يېرىم ئوچۇق ياكى سەل تۆۋەن – ئە T+B8SZw#}!  
ئوچۇق ياكى تۆۋەن سوزۇق فونىما – ئا     لارغا بۆلىنىدۇ . .FV^hrJxI;  
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ھەرخىل ئېيتىلىشى تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ، تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى ھەم تاۋۇش پەردىسىنىڭ تىتىرەش – تىتىرىمەسلىگى بىلەن مۇناسىۋەتلىك . pjl>ZoOM  
تاۋۇش چىقىرىش ئورنى دىگىنىمىز – ئۈزۈك تاۋۇشلارنى چىقارغاندا ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ توسالغان ئەزاسى ياكى توسالغۇغا ئۇچۇرىغان جايى . pe<T" [X  
تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى دېگىنىمىز – ھاۋا ئېقىمى ئۇچۇرىغان توسالغۇنىڭ قانداق يېمىرىلىشى . V.6pfL  
ئۈزۈك فونىمىلار چىقىش ئورنىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ 8 تۈرگە بۆلىنىدۇ . HA7%8R*.2i  
ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرى پەيدا قىلغان توسالغۇلارنى يېڭىش ئۇسۇلىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ 6 تۈرگە بۆلىنىدۇ . i+pQ 7wx  
ئۈزۈك فونىمىلار تەلەپپۇز قىلىنغاندا تاۋۇش پەردىسىنىڭ قاتتىق تىتىرەش ياكى بوش تىتىرىشىگە قاراپ جاراڭلىق ۋە جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . }!?RB v'W  
3 . تىلدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر TD%L`Gk  
تىلدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش تارىخى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش ۋە نۇتۇق ئېقىمىدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . zG8g}FrzG;  
تىلنىڭ ئۇزاق تارىخى تەرەققىياتى جەريانىدا يۈز بەرگەن ھەر خىل فونىتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر – تارىخى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش دېيىلىدۇ . ^b}Wl0Fn  
تىل تاۋۇشلىرىنى بىر-بىرىگە ئۇلاپ تەلەپپۇز قىلغاندا ئۆز-ئارا تەسىر قىلىش نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش – نۇتۇق ئېقىمىدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش دەپ ئاتىلىدۇ . xRdx` YYu  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا نۇتۇق ئېقىمىدا يۈز بېرىدىغان مۇھىم فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش ھادىسىلىرى – ئاسسىمىلاتسىيە ، دېسسىملاتسىيە ، جاراڭلىقلىشىش ،جاراڭسىزلىشىش ، تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى ، چۈشۈپ قېلىشى ، قوشۇلۇپ قېلىشى قاتارلىقلاردىن ئىبارەت . cA|vH^:  
تاۋۇش چىقىرىش ئورنى بىلەن تەلەپپۇز قىلىش ئۇسۇلى ئوخشاش بولمىغان ئىككى فونىمىنى ئارقىمۇ-ئارقا تەلەپپۇز قىلغاندا بىر فونىما ئۆزگىرىپ يەنە بىر فونىمىغا ئوخشاپ قالىدۇ . نۇتۇق ئېقىمىدىكى بۇ خىل ئۆزگىرىش ئاسسىمىلاتسىيە دېيىلىدۇ . aC%Q.+-t  
ئاسسىملاتسىيىنىڭ تۈرلىرى : 3~V .  
ئاسسىملاتسىيە ئۆزىنىڭ دەرىجىسىگە قاراپ تولۇق ئاسسىملاتسىيە ،  قىسمەن ئاسسىملاتسىيە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . IF-y/]  
نۇتۇق جەريانىدا ئوخشىمايدىغان ئىككى تاۋۇشنىڭ ئۆز-ئارا تەسىرى نەتىجىسىدە بىرىنىڭ يەنە بىرىنى تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ۋە ئۇسۇلى جەھەتتە ئۆزىگە ئوخشاش قىلىۋېلىشى – تولۇق ئاسسىملاتسىيە دەپ ئاتىلىدۇ . `34{/ }w  
مەسىلەن : 1.مەنمۇ بارىمەن ،  سەنمۇ بارغىن . ( يېزىقتا ) VumM`SH  
مەممۇ بارىمەن ، سەممۇ بارغىن .  ( جانلىق تىلدا) c8Ud 
2 .كۆرۈپباق—كۆرۈپپاق ip l,{  
3 .ئونيەتتە –ئوييەتتە V0# Ocq,  
تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ۋە تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى جەھەتتىن ئوخشىمايدىغان ئىككى قوشما تاۋۇشنىڭ بىرىنىڭ يەنە بىرىنى قىسمەن ئوخشىتىۋىلىشى – قىسمەن ئاسىملاتسىيە دېيىلىدۇ . Hb::;[b m:  
مەسىلەن : ئونبىر  (يېزىقتا) – ئومبىر (نۇتۇقتا ) Cl!(F 6K*  
يانغىچە(يېزىقتا)—ياڭغىچە (نۇتۇقتا) EU>` $M&w-  
ئاسسىملاتسىيە ئۆزىنىڭ يۆنىلىشىگە قاراپ ئوڭ ئاسسىملاتسىيە ۋە تەتۈر ئاسسىملاتسىيە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . )p1~Jx(\  
نۇتۇقتا ئاۋۋال ئېيتىلغان تاۋۇشنىڭ كېيىن ئېيتىلغان تاۋۇشنى ئۆزىگە ئوخشىتىۋىلىشى ئوڭ ئاسسىملاتسىيە دەپ ئاتىلىدۇ . kP^A~ZO.  
مەسىلەن : 1. دەپباق –دەپپاق ؛ >C!^%e;m  
2. كۆرۈپباق – كۆرۈپپاق.... |FM*1Q[1  
نۇتۇقتا كېيىن ئېيتىلغان تاۋۇشنىڭ ئاۋۋال ئېيتىلغان تاۋۇشنى ئۆزىگە ئوخشاش قېلىۋىلىشى –تەتۈر ئاسسىملاتسىيە دېيىلىدۇ . S4[ #[w`=  
مەسىلەن : 1    . تەمىنلەش—تەمىللەش hV0fkQ.|  
2. ئونيەتتە—ئوييەتتە.... =-X-${/  
نۇتۇق ئېقىمىدا بىر فونىما بىلەن شۇ فونىمىغا مۇناسىپ يەنە بىر فونىمىنىڭ تەلەپپۇز جەھەتتىن ئۆز-ئارا ماسلىشىپ كېلىشى فونىمىلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى (ئاجىزلىشىشى) دەپ ئاتىلىدۇ . Z b$]9(RS  
سۆز تەركىبىدىكى بەزى فونىمىلارنىڭ سۆزلەرنى ئايرىم- ئايرىم تەلەپپۇز قىلغاندا ئېيتىلسىمۇ ، ئەمما نۇتۇق ئېقىمىدا ئېيتىلماي قېلىشى فونىمىلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى دېيىلىدۇ . uOJqj{k_."  
بەزى سۆزلەرنىڭ يىلتىزىدا ئەسلىدە يوق فونىما شۇ سۆز نۇتۇق ئېقىمىدا كەلگەندە ياكى تۈرلەنگەندە پەيدا بۇلۇپ قالىدۇ . بۇنداق ھادىسە فونىمىلارنىڭ كۆپىيىپ قېلىش ھادىسىسى دېيىلىدۇ . fByf~iv,  
جاراڭلىق فونىمىنىڭ نۇتۇق ئېقىمىدا جاراڭسىز تەلەپپۇز قىلىنىشى فونىمىلارنىڭ جاراڭسىزلىشىشى دېيىلىدۇ . l v hJ  
جاراڭسىز فونىمىنىڭ نۇتۇق ئېقىمىدا جاراڭلىق تەلەپپۇز قىلىنىشى فونىمىلارنىڭ جاراڭلىقلىشىشى دېيىلىدۇ. z\A ),;  
 \`xlD&F@U  
فونېتىكا 5B4/2q=  
 H~nZ=`P9&  
1§ . ھازىرقى  زامان  ئۇيغۇر تىلىدىكى  تاۋۇشلار O>1Cx4s5  
 t(-,mw  
ئۇيغۇر تىلىدا 32 تاۋۇش بار. y32$b,%Xi,  
 @v2ko5  
سوزۇق تاۋۇشلار تىل ئورنى ۋە تىلىمىزدىكى رولىغا قاراپ ئۈچكە بۆلۈنىدۇ.  
 }UB@FRPF  
تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش:  ئە   ئۆ   ئۈ 4d4+%5GE  
 $=N?[h&4  
تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش:   ئا    ئو   ئۇ z 
 3dj|jw5  
ئارا سوزۇق تاۋۇش:         ئې   ئى tLa%8@;'$  
 jJNCNH*0  
سوزۇق تاۋۇشلار لەۋ ھالىتىگە قاراپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ: ;VAyH('~  
 o?hr>b  
لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار:  ئو  ئۇ  ئۆ  ظإ .E}lAd.Mn  
 G#7(6:=;,`  
لەۋلەشمىگەن سوزۇق تاۋۇشلار: ئا  ئە  ئې  ئى l9&k!kF`  
 +K`A2&F9  
ئۈزۈك تاۋۇش تاۋۇش پەردىسىنىڭ تىترەش-تىترىمەسلىكىگە قاراپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ: nwUz}em?O  
 u6ULk<<\  
جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇشلار : ب، ج، د، ر، ز، ژ، غ، گ، ڭ، ل، م، ن، ھ، ۋ، ي y]fI7nu&  
 % ERcFI]G  
جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇشلار : پ، ت، چ، خ،س، ش، ف، ق، ك ~E7IU<B  
 i#`q<+/q  
2§ . تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتى j,+]tHC-  
 F`QViZ'n>#  
ئۇيغۇر تىلىدا كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەر تەركىبىدىكى تاۋۇشلار تاۋۇش چىقىرىش ئورنى، تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى ھەم تاۋۇش پەردىسىنىڭ تىترەش ياكى تىترىمەسلىك خۇسۇسىيەتلىرى بويىچە ئۆز ئارا ماسلىشىپ كېلىدۇ. بۇ خىل ماسلىشىش تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى قانۇنىيىتى دەپ ئاتىلىدۇ.ماسلىشىش قائىدىسى كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ھەرقايىسى  بوغۇمى ۋە سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمى قانداق تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقانلىقىغا قاراپ سۆزلەرگە قۇشۇمچىلارنىڭ ئۇلنىشىدىمۇ كۈرۈلىدۇ. _y^r==  
 E>|X'I?r^  
ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشىلارنىڭ ماسىلىشىشى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسىلىشىشى ۋە ئۈزۈك تاۋۇشىلارنىڭ ماسلىشىشى دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ. F#sm^%_2  
 Q S&B"7;g  
3§ . سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتى L>h8>JvQ  
 ro{!X,_$,  
ئۇيغۇر تىلىدا كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەر تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىلدا پەيدا بولۇش ئورنى ۋە شۇ تاۋۇشنىڭ تەلەپپۇز قىلىنىش ۋاقتىدىكى لەۋ ھالىتى بويىچە ئۆز ئارا ماسلىشىپ كېلىشى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتى دېيىلىدۇ. i .vH$  
 ,KW Q 6  
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەر تەركىبىدە ھەم بىر ۋە كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە قوشۇمچە ئۇلانغاندا كۆرۈلىدۇ. &vp KBR ^  
 VI&x1C  
1. سۇزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى بويىچە ماسلىشىشى ' rcqy1-&  
 vju FVJwL  
تۈپ سۆزلەردىكى ھەم تۈپ سۆزلەرگە ئۇلىنىدىغان قوشۇمچىلارنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى بويىچە ئۆز ئارا ماسلىشىپ كېلىشى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى دەپ ئاتىلى1) سوزۇق تاۋۇشلار تىل ئورنى بويىچە ماسلاشقاندا تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار ئۆز ئارا ماسلىشىدۇ. 7MK X`S  
 ;.A}c)b  
مەسىلەن:  ئازاب+لا+ن+ماق= ئازابلانماق  ئاز+دۇر+ذش+قا = ئازدۇرۇشقا |1U_5w  
 !GqFX+!Ju  
تۇمار، تۇماق، بالدۇر، پالۋانلار،شاتۇت، شاد-خۇرام قوۋۇرغا... k6(7G@@}  
 UlYFloZ  
2) سۆزلەر تەركىبىدىكى ھەم سۆزلەرگە قوشۇمچىلار قۇشۇلغاندا تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار ئۆز ئارا ماسلىشىپ كېلىدۇ. 3 jZMXEG)  
 HN7CcE+l  
مەسىلەن: شەرەت+لە+ش+مەك= شەرەتلەشمەك    كۆر+إش+ۈش = كۆرۈشۈش كۆنۈكمە، دەپتەردە، ۋەتەن، ھەردەم، كۆكۈچ a +w2cN'  
 (Rw<1q`,  
3) سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى بويىچە ماسلىشىشى يالغۇز تۈپ سۆزلەردىلا كۆرۈلىدىغان ھادىسە بولماستىن، يەنە تۈپ سۆزلەرنىڭ ۋە تۈرلەنمە ھەم ياسالما سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدىكى سوزۇق تاۋۇش بىلەن قوشۇمچىلارنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭمۇ ماسلىشىپ كېلىشىدە كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن: ۋەيران+لاش+ماق = ۋەيرانلاشماق خەلق+ئارا+دا = خەلقئارادا `JySuP2~/  
 3U[O :  
كۈيئوغۇل+غا = كۈيئوغۇلغا Pe`(9&iT.  
 (jT)o,IW&  
4) ئارا سوزۇق تاۋۇش « ظى،ئى» لارنىڭ ماسلىشىش خۇسۇسىيىتىدە ئىككى خىللىق بولغانلىقى ئۈچۈن، يەنى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ تەسىرىدە بەزىدە تىل ئالدى، بىزىدە تىل كەينى تەلەپپۇز قىلىنغاچقا، بۇ تاۋۇشلاردىن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە قوشۇمچىلار تۆۋەندىكى قائىدىلەر بويىچە ئۇلىنىدۇ. ul ~ux$a  
 a3@E`Z  
(1)   ئارا سوزۇق «ظى،ئى» لار بىلەنلا تۈزۈلگەن بىر ياكى كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ تەركىبىدە  « ك، گ» تاۋۇشلىرى بولسا،تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلۇق قوشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ، « ك، گ » تاۋۇشلىرى بولمىسا، تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلۇق قوشۇمچىلا ئۇلىنىدۇ. l2D*b93  
 kpm;ohd  
مەسىلەن: ئىككى+گە = ئىككىگە  يىلىك+كە = يىلىككە 2~4:rEPJ:  
 UcRP/LR%C  
تىل+غان = تىلغان    تىن+دۇر = تىندۇر Jj4 HJ9  
 ++cS^ Lo  
(2) تەركىبىدە « ظى،ئى » بولغان يەنە بەزى سۆزلەرگە قوشۇمچە قوشقاندا يۇقىرىقى قائىدىگە بوي سۇنمايدۇ. مەسىلەن: مىن+گەن = مىنگەن بىرلەر، بىلىمگە، يىمىرگەن،بىزگە... 8wU$kK  
 ACszx\[K3  
2. سۇزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى بويىچە ماسلىشىشى ;%tFi  
 tsXKhS;/w  
لەۋ ھالىتى بويىچە ماسلىشىش پەقەت لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەنلا مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. f ULt4  
 [vg&E )V  
تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە  شۇنداقلا ئاخىرىقى بوغۇمى تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرگە تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلۇق قوشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ.مەسىلەن: كۆۋرۈكۈڭ، بىلدۈرۈش، بۆشۈكۈڭ،بۆلۈپ تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە شۇنداقلا ئاخىرىقى بوغۇمى تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرگە تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلۇق قوشۇمچىلار قوشۇلىدۇ. مەسىلەن: بۇرۇتۇم، بۇرۇن-بۇرۇنۇڭ ئوقۇتۇپ، بولۇشلۇق،بوغۇملۇق، تاۋۇشلۇق، يوللۇقۇم، تۇزلۇقۇڭ... _CwTe=K}  
 q lc@$  
4§ . ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىش قانۇنىيىتى VotC YJ  
 uwe#& V-  
سۆزلەرنىڭ ئاخىردىكى ئۈزۈك تاۋۇشىنىڭ جاراڭلىق ياكى جاراڭسىز بولۇشىغا قاراپ،قوشۇمچىلارنىڭ ماس ۋارىيانتىنىڭ ئۇلىنىپ كېلىشى ئۈزۈك تاۋۇشىلارنىڭ ماسلىشىشى دېيىلىدۇ. ORM>| &  
 1%Xh[  
ئۈزۈك تاۋۇشىلارنىڭ ماسىلشىشى سۆزلەرنىڭ تەركىبىدە كۆرۈلمەيدۇ. پەقەت سۆزلەرنىڭ ئاخىردىكى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن قوشۇمچە بېشىدىكى ئۈزۈك تاۋۇش ئوتتۇرسىدا بولىدۇ. gOF^?M11x  
 ~\":o:qyc  
سۆزلەرنىڭ ئاخىردىكى ئۈزۈك تاۋۇش جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش بولسا قوشۇمچىلارنىڭ جاراڭلىق تۈرى قوشۇلىدۇ . سۆزلەرنىڭ ئاخىردىكى ئۈزۈك تاۋۈش جاراڭسىز بولسا قوشۇمچىلارنىڭ جاراڭسىز تۈرى قوشۇلىدۇ.               مەسىلەن: تۇپراق+قا=تۇپراققا؛     تۇپراق+تىن= تۇپراقتىن      قىزىل-قىزلغا –قىزىلىدن-قىزىلغىنا     سال+غان =سالغان    كەت-كەتكەن.... :So 
 JP#S/kJ%3  
تۆۋەندىكى ئەھۋاللار ئۈزۈك تاۋۇشلانىڭ ماسلىشىش قائىدسىگە ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. [.#nM   
 ]$smFF  
1)     «د،ب»تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان بىر قىسىم سۆزلەر شۇنداقلا باشقا قۇبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «د،ب» تاۋۇشلىرى جانلىق تىلىمىزدا «ت،پ» دەپ تەلەپپۇز قىلىنغاچقا، قوشۇمچىلارنىڭ جاراڭسىز تۈرى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن: مۇراد-مۇرادقا-مۇرادتىن !"^Zr]Qt+\  
 hGtz[u#p  
ئوكسىد-ئوكسىدقا-ئوكسىدتىن مىكروب-مىكروبقا-مىكروبتىن gd;!1GNi]  
 %"WENa/t  
2)  ئاخىرى « غ،گ» تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە يەنە « غ،گ» بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلارنى ئۇلپ تەلەپپۇز قىلىش قىيىن بولغانلىقى ئۈچۈن «ق،ك» بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ. بۇ ھالدا سۆز ئاخىرىدىكى «غ،گ» تاۋۇشلىرى «ق، ك» تەلەپپۇز قىلىنسىمۇ يېزىقتا ئىپادىلەنمەيدۇ. مەسىلەن: باغ+قا=باغقا  بەگ+كە=بەگكە  تۇغ+قا=تۇغقا   بوغ+قان=بوغقان juF9:Eah  
 OZ&/&?!XE  
5§ .«ئا، ئە» تاۋۇشىنىڭ ئاجىزلىشىشى u)@:V)z  
 j iKHx_9P  
«ئا، ئە»تاۋۇشلىرى بىلەن تۈزۈلگەن بىر بوغۇملۇق سۆزلەرگە «ئى» تاۋۇشى بىلەن قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا، «ئا، ئە» تاۋۇشلىرى «ظى» تاۋۇشىغا ئاجىزلىشىدۇ ھەم شۇنداق يېزىلىدۇ. ajSB3}PN  
 ebBi zc=  
مەسىلەن: تاغ+ئم=تېغىم   ئال+ئپ=ئېلىپ   دە+ئش=دېيىش   جان+ى=جېنى  بەر+ئپ=بېرىپ تەركىبىدە «ئا، ئە» تاۋۇشى بولغان بىر بۇغۇملۇق سۆزلەر تۇراقلىق ئۇرغۇغا ئىگە بولغانلىقتىن، قۇشۇمچە ئۇلىغاندا، تەركىبىدىكى «ئا، ئە» تاۋۇشلىرى ئاجىزلاشمايدۇ ھەم ئاجىزلاشتۇرۇلماي يېزىلىدۇ. مەسىلەن: تار+ى=تارى   چەم+ى=چەمى   كار+ى=كارى    تەر+ى=تەرى             تەم+ى=تەمى سەر+ى=سەرى ~1O|4mssS  
 *w0!C:mL&  
كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدا «ئا، ئە» تاۋۇشلىرى بولسا، بۇ سۆزلەرگە قوشۇمچە ئۇلانغاندا،ئەگەر شۇ بوغۇم ئوچۇق بوغۇمغا ئۆزگەرسە،«ئى» تاۋۇشىغا ئاجىزلىشىدۇ ھەم شۇنداق يېزىلىدۇ. مەسىلەن: ياسا+غان=ياسىغان    مەسلىھەت+ى=مەسلىھىتى   ئاھالە+سئ=ئاھالىسى    ھالەت+ى=ھالىتى  باغلار+ى=باغلىرى ئابىناۋات+ى=ئابىناۋىتى Z9vMz3 ^N  
 @2E52$zu  
ئەرەب-پارس تىلىدىن،رۇس تىلىدىن كىرگەن بىر قىسىم كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدىكى «ئا، ئە» تاۋۇشلىرى ئەسلىدىكى سوزۇق تاۋۇشلۇق خاراكتېرىنى ( ياكى ئۇرغۇسىنى) يۇقاتمىغانلىقى ئۈچۈن ئاجىزلاشمايدۇ ھەم ئاجىزلاشتۇرۇلماي يېزىلىدۇ. 7 yE\,  
 xJ>5 ol  
مەسىلەن: سىماب+ى=سىمابىكىسلاتا+سئ=كىسلاتاسى    ئىمزا+لا=ئىمزالا   جەمەت+ى=جەمەتى e]~p:  
 ~Dt$}l-9  
6§ .تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى CnZ!b_J  
 }ny7LQ  
يېپىق بوغۇملۇق ئاياغلاشقان ئىككى بوغۇملۇق بەزى سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدىكى «ئى،ظذ،ظإ» تاۋۇشلىرى شۇ سۆزگە قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا چۈشۈپ قالىدۇ ھەم شۇنداق يېزىلىدۇ. {Z2nc)|7C  
 eha|cAq  
مەسىلەن: ھۆكۈم+ى=ھۆكمى   قىسىم+ى=قىسمى   ئوغۇل+ذم=ئوغلۇم   پەسىل+ى=پەسلى  نەسىل+ى=نەسلى ئورۇن+ى=ئورنى {0,b[  
 l`"?K D  
7§ .تاۋۇشلارنىڭ قوشۇلۇپ قېلىشى .jJD$FC  
 C>|.0:[%  
ئۇچۇق بوغۇم بىلەن ئاياغلاشقان بەزى سۆزلەرگە بىرىنچى،ئىككىنچى شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا،قوشۇمچىنىڭ ئالدىغا بىر « ي » تاۋۇشى قوشۇلۇپ تەلەپپۇز قېلىنىدۇ ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ. مەسىلەن: UVux[qX<  
 _:[@zxT 
ئىملا+ئڭ= ئىملايىڭ        تۇخۇ + ۇم = تۇخۇيۇم      ئارزۇ + ۇم = ئارزۇيۇم YZ>L_$:q  
 #1-WiweO  
غىزا + ىم = غىزايىم        ئاققۇ + ۇم = ئاققۇيۇم      خۇدا + ىم = خۇدايىم rfk{$g  
 ]In7%Qb  
بەزى ئۇچۇق بىر بوغۇملۇق سۆزلەرگە قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا، قوشۇمچىلار ئالدىغا « ي » تاۋۇشى قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ. مەسىلەن: b- - tl@H  
 OMK,L:poC  
دە + ىش = دېيىش     يە + ىلى = يېيىل     يۇ + ۇش = يۇيۇش  سۇ + ئ = سۈيى g ` s|]VNt  
 c:m=9>3  
] 7§ .ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ئىملاسى '4uu@?!dVk  
 @dv8 F "v  
ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا تۈپ سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشتا پەيدا بولىدىغان فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش يېزىقتا ئىپادىلەنمەيدۇ. مەسىلەن: (6$ P/k8  
 opa}z-7>^  
تاياق + لىق = تاياقلىق ( تاياغلىق ئەمەس) يۈرەك + لىك = يۈرەكلىك ( يۈرەگلىك ئەمەس ) b=r3WkB6  
 {3x>kRaKci  
ئاق + لا = ئاقلا ( ئاخلا  ئەمەس )         قاچ + قان = قاچقان (قاشقان ئەمەس) Bh&pZcm|  
 At\(/Z y  
1) « ق ، ك ، پ » بىلەن ئاياغلاشقان كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرگە شەخس قوشۇمچىلىرى قوشۇلغاندا،مەزكۇر تاۋۇشلار تەلەپپۇزدا « غ ، گ ، ؤ » ئېيتىلسىمۇ، يېزىقتا ئەسلىدىكى ھالىتى يەنى      « ق، ك، پ » بويىچە يېزىلىدۇ. مەسىلەن: U1r]e%df)  
 &1Ndi 
ئاتاق + ى= ئاتىقى ( ئاتىغى ئەمەس )            تۇياق + ئ = تۇيىقى  ئالاھىدىلىك + ىم = ئالاھىدىلىكىم ( ئالاھىدىلىگىم ئەمەس )            يىلىك + ىم = يىلىكىم ( يىلىگىم ئەمەس ) ئارخىپ +ىم = ئارخىپىم ( ئارخىۋىم ئەمەس )    كوللىكتىپ + ئ = كوللىكتىپى ( كوللىكتىۋى ئەمەس ) 5(H%Ia  
 tle`O)&uo  
2)  « غ ، گ » تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە « غ ، گ » بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلارنى قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىش ئەپسىز بولغاچقا، « ق ، ك » بىلەن باشلىنىدىغان قوشۇمچىلار قوشۇلىدۇ، بۇ چاغدا سۆز ئاخىرىدىكى « غ ، گ » تاۋۇشلىرى « ق ، ك » تەلەپپۇز قىلىنسىمۇ، ئەمما يېزىقتا يەنىلا « غ ، گ » بويىچە ئۆزگەرتىلمەي يېزىلىدۇ. مەسىلەن: g[G /If  
 I&+.IK_  
چوغ + قا = چوغقا ( چوققا )             بوغ + قان = بوغقان ( بوققان ) G[mqLI{q  
 Qx4)'n  
بەگ + كە = بەگكە ( بەككە ئەمەس ) J|BElBY  
 yq-~5u i  
3) بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى « د ، ب » تاۋۇشلىرى تەلپپۇزدا « ت ، پ » ئېيتىلسىمۇ،ئەمما يېزىقتا « د ، ب » قىلىپ يېزىلىدۇ. قوشۇمچىلارنىڭ جاراڭسىز ۋارىيانتى قوشۇلىدۇ. مەسىلەن: مۇراد + قا = مۇرادقا ( مۇراتقا ئەمەس)  كىتاب + قا = كىتابقا-كىتابتىن-كىتابتا 1(Is 7  
 T!H(Y4A  
8§ . ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى &|Xg WZS5  
 ''9]`B,:a0  
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى دېگەن نېمە؟ yc*cT%?g  
 c6F?#@?   
ئاخىرى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرنى ئايرىم تەلەپپۇز قىلىش ياكى قوشۇمچىلارنى قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىش جەريانىدا، سۆز ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ يەنە بىر ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئالمىشىپ كېلىشى ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى دېيىلىدۇ. 2- '_Nwkl*  
 K ar!  
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى جانلىق تىلدا كۆپ ئىپادىلىنىدىغان فونېتىكىلىق ھادىسە ھېسابلىنىدۇ.يېزىقتا ئىملا قائىدىسىگە ئاساسەن يېزىلىدۇ. Gs~eRcIB  
 <*J"6x  
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى تۆۋەندىكىدەك بولىدۇ: ,IhQ%)l  
 ~EmK ;[Z  
1)  ئاخىرى « ق، ك، پ » ئۈزۈك تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە قوشۇمچىلار ئۇلىنىپ تەلەپپۇز قىلىنغاندا « ق » تاۋۇشى « غ » تاۋۇشى بىلەن،« ك » تاۋۇشى « گ » تاۋۇشى بىلەن،     « پ » تاۋۇشى « ؤ » تاۋۇشى بىلەن نۆۋەتلىشىدۇ.بۇ خىل نۆۋەتلىشىش يېزىقتا ئىپادە قىلىنمايدۇ. مەسىلەن: eY` z\I  
 IsT}T}p,t  
چاتاق- چاتىغى،   تەلەپ- تەلىۋى،  بىلەك- بىلىكى /mJb$5=1  
 15_"U+O(/  
2)  « چ » تاۋۇشى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە « چ » دىن باشقا ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلانغان قوشۇمچە ئولانغاندا، شۇ سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى « چ » تاۋۇشى تەلەپپۇزدا « ش » بىلەن نۆۋەتلىشىدۇ، يېزىقتا ئىپادىلەنمەيدۇ. G-D}J2r=F  
 !JdZ0l  
ئاچ + قان = ئاشقان – ئاشتىم ...( يېزىقتا : ئاچقان ، ئاچتىم...) UK'8cz9  
 0XljFQ  
ئۇچ- ئۇشلۇق-ئۇشتى  ( يېزىقتا: ئۇچلۇق-ئۇچتى)  {y{O ze  
 >8>s K(S]  
3)    « ب ، د » بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى « ب ، د » سۆزگە قوشۇمچە قوشقاندا ۋە سۆزنىڭ ئۆزىنى تەلەپپۇز قىلغاندا « پ ، ت » بىلەن نۆۋەتلىشىدۇ، يېزىقتا ئىپادە قىلىنمايدۇ. مەسىلەن: 8fQfu'LyjY  
 P7X3>5<;q  
ئىقتىساد-ئىقتىسات-ئىقتىساتتىن 7<:o4\q?m  
 y]!#$C /  
كىتاب-كىتاپ-كىتاپقا-كىتاپتىن-كىتاپلار LGtw4'yr  
 Fv(FRZ)  
4)  بىرىككەن سۆزلەرنىڭ بىرىچى تەركىبى «م،ن» دىن باشقا بىر قىسىم ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن ئاياغلاشقان، ئىككىنچى تەركىبى «ب» تاۋۇشى بىلەن باشلىنىدىغان ئادەتتىكى سۆزلەردە ئىككىنچى تەركىبىنىڭ بېشىدىكى «ب» تاۋۇشى «ۋ» بىلەن نۆۋەتلىشىدۇ. بۇخىل ھادىسە ئىملادا ۋە تەلەپپۇزدا ساقلىنىدۇ. مەسىلەن: y9T 5  
 =yRv *C  
بەڭۋاش  (بەڭباش ئەمەس)، قاقۋاش (قاقباش ئەمەس)، بەلۋاغ (بەلباغ ئەمەس)،كاتتىۋاش (كاتتىباش ئەمەس) 00-2u~D&  
 j:8Pcx  
تىل ، يېزىق ، دىئالېكت 2/F8kVx{  
 zII^Ny8D  
تەبىر ۋە مۇلاھىزە سۇئاللىرى hq&9S{E p  
1.تىل دېگەن نېمە؟ ئۇنىڭ قانداق رولى بار؟ B<.ZW}#v  
تىل ئىنسانلارنىڭ ئەڭ مۇھىم ئالاقە قۇرالى ۋە پىكىر(تەپەككۇر) قىلىش قۇرالى بولۇپ،ئۇ تىل تاۋۇشلىرى،لۇغەت تەركىبى ۋە گرامماتىكىدىن تەركىپ تاپقان بىر پۈتۈن سىستېما. }t|i1{%_  
تىل ئىنسانلارنىڭ ئۆز ئار ئالاقىلىشىش،ئۇچۇر ئالماشتۇرۇش ۋە بىر بىرىنى چۈشىنىشىدە، پەن-تېخنىكا ئىگىلىشىدە مۇھىم رول ئويناپ قالماستىن،بەلكى ئۇ يەنە ئىنسانلارنىڭ پىكىر(تەپەككۇر) قىلىش قۇرالىدۇر.چۈنكى ئىنسانلارنىڭ تەپەككۇر جەريانى تىل ماتىرىيالى ئاساسىدا، تىلدىكى سۆز-جۈملىلەر ئاساسىدا پەيدا بولىدۇ ھەم مەۋجۈت بولۇپ تۇرىدۇ. X_3hh}=  
2. يېزىق دېگەن نېمە؟ ئۇنىڭ قانداق رولى بار؟ szqR1A  
جانلىق تىلنى خاتىرلەيدىغان يازما بەلگىلەر سىستېمىسى يېزىق دەپ ئاتىلىدۇ. zTq"kxn'  
يېزىق ئۆزى بېقىنغان تىلنى خاتىرىلەش ئارقىلىق ئۇنىڭغا ئاكتىپ تەسىر كۆرسىتىدۇ، جانلىق تىلنىڭ تەرەققىي قىلىپ بېيىشىنى، قېلىپلىشىپ ئومۇملىشىشنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. F[B=s I  
تىل ئىنسانلار ئارىسىدىكى ئالاقىنى كېڭەيتتى، بۇ ئارقىلىق ئىنسانلار ئۆزىنىڭ مەدەنىيەت مىراسلىرىنى، تەجرىبە-ساۋاقلىرىنى يېزىق ئارقىلىق كېيىنىكى ئەۋلاتلارغا قالدۇرۇپ ۋە يېراق جايلارغا يەتكۈزۈپ جەمىيەت ۋە پەن مەدەنىيەتنى تېز تەرەققىي قىلىش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلدى. يېزىق يەنە تىل ۋە مەدەنىيەت ئۆگىنىشنىڭ ئۈنۈملۈك قۇرالى، بىلىم سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈشنىڭ ئاساسىي ھەم ئاچقۇچىدۇر. yYTO p^  
3. ئەدەبىي تىل دېگەن نېمە؟ ئۇ قانچە خىل شەكىلنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؟ k|jr+hmn":  
مىللىي ئورتاق تىلنىڭ مەلۇم ئۆلچەمگە ئاساسەن پىششىقلاپ ئىشلەنگەن،قېلىپلاشتۇرۇلغان شەكلى ئەدەبىي تىل دەپ ئاتىلىدۇ. gTLBR  
ئەدبىي تىل مەلۇم بىر يېتەكچى دىئالېكت ئاساسىدا شەكىللەنگەن،بىر مىللەتنىڭ ئومۇمىي دائىرىسىدە ئالاقە ۋاستىسى بولۇپ خىزمەت قىلىدىغان، شۇ تىلنىڭ ئومۇمىي ئالاھىدىلىكىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرەلەيدىغان تىل شەكلىدۇر. L@?3E`4/v  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى ئەدەبىي جانلىق تىل ۋە ئدەبىي يېزىق تىلىدىن ئىبارەت ئىككى خىل شەكىلنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇنىڭ جانلىق تىل شەكلى رادىئو،تېلېۋىزىيە،كىنۇ،تىياتىر ۋە ئوقۇتۇشتا قوللىنىلىۋاتقان ئېغىز تىلىنى كۆرسىتىدۇ؛ يېزىق تىلى بولسا مەتبۇئات،نەشىرىيات، ئاخبارات ۋە يېزىقچىلىق ئىشلىرىدا قوللىنىۋاتقان يېزىق تىلىنى كۆرسىتىدۇ. l?xd3Z@7[  
4. دىئالېكت دېگەن نېمە؟ ئۇيغۇر تىلىدا قانچە دىئالېكت بار؟ ئۇلار قايسىلار؟ @ W,<8  
 بىر مىللىي تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان رايۇنلاردا قوللىنىلىدىغان ۋە مەلۇم جەھەتتىن ئۆز ئار پەرقلىنىدىغان يەرلىك ۋارىيانتلىرى دىئالېكت دەپ ئاتىلىدۇ. iMV=R2t 2  
ئۇيغۇر تىلىدا ئۈچ دىئالېكت بار.ئۇلار: 0xeY0!ux  
1) مەركىزىي دىئالېكت. بۇ دىئالېكت شەرقتە قۇمۇلدىن غەربىي جەنۇپتا قاغىلىققىچە بولغان رايۇنلار يەنى قۇمۇل،تۈرپان ،ئۈرۈمچى،قارا ماي، ئىلى ئوبلاستى،بايىنغولىن ئوبلاستىنىڭ بىر قىسمى،ئاقسۇ،قىزىلسۇ ۋە قەشقەر قاتارلىق ۋىلايەت،شەھەرلەردە قوللىنىلىدۇ.باشقا دىئالېكتلارغا سېلىشتۇرغاندا ئۇنىڭ ئەدەبىي تىلىمىزغا يېقىنلىق دەرىجىسى ئەڭ يوقىرى،تارقىلىش دائىرىسى ئەڭ كەڭ بولغان،ھازىرقى زامان ئەدەبىي تىلىنىڭ شەكىللىنىشىدە يېتەكچىلىك رول ئوينىغان دىئلېكتتۇر. i{Du6j^j  
2) خوتەن دىئالېكتى. بۇ دىئالېكت شەرقتە چاقىلىقتىن تارتىپ، غەرپتە گومىغىچە بولغان توققۇز ناھىيە (شەھەر) دە قوللىنىلىدۇ.پۈتكۇل ئۇيغۇرلارنىڭ%19ى مۇشۇ دىئالېكتتا سۆزلەيدۇ.خوتەن دىئالېكتتىنىڭ ئىچكى قىسمىدا ھەر قايسى ناھىيىلەر ئارا ئوخشىمىغان دەرىجىدە بەزى شىۋە پەرقلىرى مەۋجۈت. mwZ) PySm)  
3) لوپنۇر دىئىلېكتى. بۇ دىئالېكت باينغولىن ئوبلاستىنىڭ لوپنۇر ناھىيىسى تەۋەسىدە قوللىنىلىدۇ. تارقىلىش دائىرىسى كىچىك،سۆزلىشىدىغان ئادەم سانى ئاز، پۈتكۈل ئۇيغۇرلارنىڭ %0.4 تىنى تەشكىل قىلىدۇ. o?IrDQ2gmh  
5.شېۋە دېگەن نېمە؟ ئۇنىڭ دىئالېكتتىن قانداق پەرقى بار؟ئەدەبىي تىل، دىئالېكت ۋە شېۋىلەرنىڭ مۇناسىۋىتى نېمە؟ e:rbyzf#  
$++O@C5  
بىر دىئالېكت رايۇنى ئىچىدىكى ئوخشىمىغان جايلار قوللىنىدىغان ھەم بىر بىرىدىن مەلۇم جەھەتتىن پەرقلىنىدىغان يەرلىك تىل ياكى تەلەپپۇز شېۋە دەپ ئاتىلىدۇ. nC!L 
دىئالېكت مىللىي ئەدەبىي تىلنىڭ تارمىقى ياكى يەرلىك ۋارىيانتى بولسا،شېۋە بىر دىئالېكت ئىچىدىكى مەلۇم جاينىڭ مەلۇم جەھەتلەردىن ئۆز ئالدىغا پەرقلىق ئالاھىدىلىككە ئىگە بولغان يەرلىك تارمىقى ھېساپلىنىدۇ.مەسىلەن: مەركىزى دىئالېكت ئۆزىنىڭ ئىچكى قىسمىدىكى بەزى پەرقلەرگە ئاساسەن ئۈرۈمچى شېۋىسى،تۇرپان شېۋىسى،قۇمۇل شېۋىسى،تارىم شېۋىسى،قەشقەر-ئاتۇش شېۋىسى،يەكەن-قاغىلىق شېۋىسى قاتارلىقلارغا بۆلۈنگەنگە ئوخشاش. jmP;(j.|  
ئەدەبىي تىل مەلۇم دىئالېكت ياكى شېۋىنى ئاساس قىلىپ بارلىققا كېلىدۇ.ئەدەبىي تىل دىئالېكت ۋە شېۋىلەردىن مۇۋاپىق تىل تەركىپلىرىنى قۇبۇل قىلىپ ئۆزىنى بېيىتىدۇ ۋە تەرەققىي قىلدۇرىدۇ.يەن بىر نۇقتىدىن قارىغاندا ئەدەبىي تىل دىئالېكت ۋە شېۋىلەرگە ئۆز تەسىرىنى كۆرسىتىپ،ئۇلارنى چەكلەيدۇ.شۇنىڭدەك دىئالېكت،شېۋىلەرنىڭ پەرقىنى بارا-بارا ئازايتىپ، تىلنى قېلىپلاشتۇرۇشتا تۈرتكىلىك رول ئوينايدۇ. i1bmUKZ8'L  
7. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس بولغان دىئالېكت قايسى؟ نېمە ئۈچۈن؟ ~sq@^ 
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس بولغان دىئالېكتمەزكىزىي دىئالېكتتۇر. } .<(L  
8. تىل قايسى تەركىبى قىسىملاردىن تەركىپ تاپىدۇ؟ @S>;t)\J  
تىل فونېتىكا،لېكسىكا،گرامماتىكىدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمدىن تەركىپ تاپىدۇ.بۇ ئۈچ تەركىبىي قىسىم بىر-بىرىگە زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ،بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدە بىر تىلنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ.شۇنداقتىمۇ بۇ ئۈچ تەركىبىي قىسىمنىڭ ئۆز ئالدىغا تەتقىقات مەزمۇنى بار. مەسىلەن، فونېتىكا تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدۇ؛ لېكسىكا بىر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى بولغان لوغەت تەركىبىنى تەتقىق قىلىدۇ؛ گرامماتىكا بولسا سۆزلەدىن سۆز بىرىكمىسى ۋە جۈملە تۈزۈش قائىدىسىنى تەتقىق قىلىدۇ. P|C 5k5  
 ئۇيغۇر تىل - يېزىقلىرى 4:/^.:  
 :)&vf 
   1. ئۇيغۇر تىلى قايسى تىل تۈركۈمى ۋە قايسى تىل تارمىقىغا كىرىدۇ  ؟ f/iM I)J  
جاۋاب: ئۇيغۇر تىلى ئالتاي تىللىرى سېستىمسىنىڭ تۈركى تىللار تۈركۈمى ، شەرقى تۈرك تىلى تارمىقىغا كىرىدىغان ئۇزۇن تارىخقا ئىگە قەدىمى تىللارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ . ئۇيغۇرلار ئۇزۇن مۇددەتلىك تارىخى تەرەققىيات جەريانىدا ئەزەلدىن ئۇيغۇر تىلىنى ئۆزىىنىڭ ئالاقە قورالى قىلىپ كەلدى . ئۇيغۇر تىلى بۇ ئۇزۇن تارىخى دەۋىرلەردىن بۇيان فونتىكا ، لېكسكا ۋە گىراماتىكا جەھەتلەردىن ئۆزىنىڭ ئىچى قانۇنىيىتى بويىچە تەرەققى قىلىپ ، ھەرجەھەتتىن بېيىتىپ ،تاكاموللىشىپ ،ئىلمىلىشىپ بۈگۈنكى دەۋرىمىزگە يېتىپ كەلدى. #l3)3k* ;  
2.تىل قانداق تەركىبىي قىسىملارغا بۆلۈنىدۇ؟ ئۇلارنىڭ مۇناسىۋىتى قانداق؟ y O*   
   جاۋاب:تىل فونېتىكا، لېكسىكا ۋە گرامماتىكىدىن ئىبارەت تەركىبىي قىسىملارغا بۆلۈنىدۇ. ئۇلار ئۆزئارا زىچ باغلىنىشلىق، لېكسىكا (سۆزلۈك ) فونېتىكا (تاۋۇش) تىن تۈزۈلىدۇ. ئۇلار بىر – بىرىدىن ئايرىلغان ھالدا مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ. كىشىلەر ئوي-پىكرىنى ئىپادىلەشتە ئاساسەن جۈملىلەر ئارقىلىق ئۆز ئوي-پىكىرلىرىنى ئىپادىلەيدۇ. 25@@-2h @  
{];-b0MS~  
3.ئۇيغۇر خەلقى ئۆز تارىخىدا قانداق يېزىقلارنى قوللانغان، ئۇلار قايسىلار؟ \ 
جاۋاب:ئۇيغۇر خەلقى  ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى ئەڭ ئۇزۇن تارىختا، يۈكسەك يېزىق مەدەنىيتىگە ئىگە خەلىقلەرنىڭ بىرى بۇلۇپ ، قەدىمدىن تارتىپ ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە جۇڭگۇ مەدەنىيىتى بەرپا قىلىشتا ئۆزىنىڭ زور تۆھپىسىنى قۇشۇپ كەلگەن خەلىقتۇر . ئۇيغۇر خەلقى ئۆزىىنىڭ مەدەنىيەت ۋە تەرەققىياتىنىڭ ھەرقايسى تارىخى دەۋىرلەردە ھەرخىل سېستىمىدىكى يېزىقلاردىن پايدىلىنىپ ئۆزىىنڭ مەدەنىيەت مىراسلىرىنى دەۋرمۇ – دەۋىر كىيىنكى ئەۋلادلارغا قالدۇرۇپ كەلدى . ئۇيغۇرلار ئۆزلىرى ياشىغان ھەربىر تارىخى دەۋىردە ئۆز تىلىنى تۇلۇق ۋە توغرا ئەكىس ئەتتۈرۈش مەقسىتىدە ئۆز زامانىسىدا خېلى ئىلغار ھېسابلىنىدىغان ئېلىپبەلىك يېزىقىلاردىن پايدىلىنپ كەلدى . )} t't"  
ئۇيغۇرلارنىڭ ئۇزۇن تارىختىن بۇيانقى ماددى ۋە مەنىۋى ھاياتىدا قوللانغان يېزىقلىرى ۋە تېپىلغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلاردا ئىشلتىلگەن يېزىقلار ھەققىدە ھازىر قولىمىزدا بار تەتقىق قىلىۋاتقان ئارخىلوگىيلىك مەلۇماتلاردىن قارىغاندا سۇغدى يېزىقى ، قاروشتى يېزىقى ، مانى يېزىقى ، بىراھىمى يېزىقى ، ئورقۇن يېنسەي يېزىقى ، توخور يېزىقى ، ساك يېزىقى ،تۈبۈت (تىببەت يېزىقى) ،قەدىمقى ئۇيغۇر يېزىقى ، ئەرەب ھەرىبلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى ، چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى ، لاتىن ھەرپىلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقى ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى قاتالىق ئون نەچچە خىل يېزىق قوللىنلغان . بۇلاردىن مەلۇم تارىخى شارائىتتا  مەلۇم قەۋم ئارىسىدا مەلۇم ۋاقىت ، مەلۇم دائىردە ئىشلىتلگەن يېزىقلارمۇ ئۇچرايدۇ . شۇنىڭدەك قوللىنىش دائىرىسى خېلى كەڭ ، قوللىنىلغان ۋاقتى خېلى ئۇزۇن پۈتۈن ئۇيغۇرلار ئاراسىدا ، جۈملىدىن تۈركى خەلىقلەر ئارىسىدا ئومۇميۈزلۈك قوللىنىلغان يېزىقلارمۇ ئۇچرايدۇ . AYpvGl'  
4.سۇغدى يېزىقىدا يېزىلغان مەدەنىيەت يادىكارلىقى قەيەردىن تېپىلغان؟ئۇيغۇرلار بۇ يېزىقنى قاچان قوللانغان ؟ /SQ/$`1{  
جاۋاب : شىنجاڭنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىن ، جۈملىدىن تۇرپان ناھىيسىنىڭ يالقۇنتاغ يېزىسى قاراغوجا (قارا قوجۇ) مەھەللىسىنىڭ جەنۇبىدىكى بىر قانچە قەدىمكى قەبرىدىن جەسەت بىلەن بىللە تېپىلغان . مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى ئىچىدە تارتىشىغا قەدىمقى ئۇيغۇر تىلىدا سوغدى يېزىقى بىلەن پۈتۈلگەن خاتىرلەر تېپىلغان . ئارخىلوگىيە ئىلمى ۋە تارىخى ماتىرىياللارنىڭ دەلىلىشىگە ئاساسلانغاندا بۇ يېزىقىنى ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادلىرى   ئەسىرلەردە قوللانغان . %O<8H7e)V  
5.ئۇرقۇن يېسەي يېزىقى نىمە ئۈچۈن شۇنداق ئاتىلىدۇ ؟ ئۇنىڭدىن باشقا قانداق تىللار بىلەن ئاتالغان ؟ نىمە ئۈچۈن؟ jIVDi~Ld  
جاۋاب : جۇڭگۇ ۋە چەتئەل ئالىملىرى بۇ يېزىق بىلەن يېزىلغان مەڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرى مۇڭغۇلىيەدىكى ئۇرقۇن دەرياسى ۋادىلىرىدىن ھەم سىبىريەدىكى يىنسەي دەريا بويلىرىدىن تېپىلغاچقا ، تېپىلغان ئورنىغا قاراپ ئورقۇن يېنسەي يېزىقى دەپ ئاتىغان . شۇ ۋاقىتتا بۇ يېزىقىنى ئىشلەتكەن ئاساسى خەلقنىڭ نامىغا قاراپ قەدىمكى تۈرك يېزىقى ، كۆك تۈرك يېزىقى دىگەن ناملار بىلەن ئاتىغان . بۇ يېزىق يەنە شەكىل جەھەتتىن شىمالى ياۋروپادىن تېپىلغان قەدىمكى گېرمانلار ئىشلەتكەن . رونىك يېزىقىغا ئوخشاپ قالغانلىقى ئۈچۈن قەدىمكى تۈرك – رونىك يېزىقى دەپمۇ  ئاتالغان. شۇنداقلا تۈركى خەلقلەر بۇ يېزىقنى ئىسلام دىننى قۇبۇل قىلشتىن بۇرۇن ئىشلەتكەن يېزىق بولغاچقا ، ئىسلامىيەتتىن بۇرۇنقى يېزىق دېگەنگە ئوخشاش ناملار بىلەنمۇ ئاتىغان . بۇ ناملار پەقەت يېزىقشۇناسلار ۋە تەتقىقاتچىلار تەرپىدىن قويۇلغان ناملار ئىدى . بۇ ھەقتىكى ئىزدىنىش ۋە تەتقىقاتلار نەتىجىسىدە بۇ يېزىقنىڭ ئەسلى دولبارچىن يېزىقى دەيدىغان نامنىڭ بارلىقى ھەققىدىكى مەلۇمات بىزگە كىيىنرەك مەلۇم بولدى . ?(z"U b]  
6. ئورقۇن- يېنىسەي يېزىقىدا قانچە ھەرپ بار ؟ ئۇلار قانداق يېزىلىدۇ ؟ ئۇ قانداق يېزىق ؟ aq l8Or1[  
ج : ئورقۇن – يېنىسەي يېزىقىدا 39 ھەرپ ، بىر ئايرىش بەلگىسى بۇلۇپ ، بۇ يېزىق ئېلىپبەلىك يېزىق بىرلەن بوغۇملۇق يېزىقىنىڭ ئارلاشمىسىدۇر . ئورقۇن – يېنىسەي يېزىقى ئومۇمەن ، ئوڭدىن سولغا قاراپ توغرىسىغا يېزىلىدۇ . لىكىن ، يېنىسەي مەڭگۈ تاشلىرىدا سولدىن ئوڭغا يېزىلغان ، ئايرىم مەڭگۈ تاشلاردا بىر قۇرى ئوڭدىن سولغا ، يەنە بىر قۇرى سولدىن ئوڭغا زەنجىرسىمان ئۇلاپ يېزىلغان ئەھۋاللارمۇ ئۇچرايدۇ . بۇ يېزىقتا تۆت ھەرپ سەككىز سوزۇق تاۋۇشنى ، 31 ھەرپ 18 ئۈزۈك تاۋۇشنى ، بەش ھەرپ قوش ھەرپلىك بوغۇملارنى ئىپادىلەيدۇ . سۆزلەر بىر – بىرىدىن قوش چېكىت (:) ئارقىلىق ئايرىپ يېزىلىدۇ . بەزى سۆز بىرىكمىلىرى بىر سۆز قىلىپ قوشۇپ يېزىلىدۇ . ئايرىم ئورۇنلاردا «~ » سۆز ئايرىش بەلگىسى ئورنىدا قوللىنىلىدۇ . K}^# VlY9  
7. ئورقۇن – يېنىسەي يېزىقىنى ئۇيغۇرلار قاچان قوللانغان ؟ بۇ يېزىقتا يېزىلغان مەڭگۈ تاشلارنىڭ ئىسمىنى بىلەمسىز ، ئۇلار قايسىلار ؟ u]9\_{c]Q  
ج : ئورقۇن – يېنىسەي يېزىقىنىڭ مەنبەسى ۋە تۈركىي خەلقلەرنىڭ بۇ يېزىقنى قايسى دەۋردىن باشلاپ قوللانغانلىقى قاتارلىق مەسىلىلەردە ئالىملارنىڭ كۆز قارشى بىردەك ئەمەس . بەزى تارىخىي ماتېرىياللارغا ئاساسلانغاندا بۇ يېزىقنى ئۇيغۇرلار 5- ئەسىردىن 7- ئەسىرگىچە ، يەنى غەرپكە كۆچۈشتىن ئىلگىركى مەزگىللەردە قوللانغان . (Cfb8\~  
ئورقۇن – يېنسەي يېزىقىدا يېزىلغان يادىكارلىقلارنىڭ ئاساسلىقى خاقانلار ، قەبىلە باشلىقلىرى ، لەشكەر باشلىقلىرىنىڭ قەھرىمانلىق ھاياتى ، باتۇرلۇقى تەسۋىرلەنگەن مەدھىيىلەر ۋە ئۇلار ئۆلگەندىن كىيىن ھاياتلىقىدىكى تۆھپىلىرى خاتىرلەنگەن مەڭگۈ تاشلار بۇلۇپ ، ئۇلارنىڭ ئاساسلىقى تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت : !2Z"Lm  
1. چورېن مەڭگۈ تېشى 2. تۇنيۇقۇق مەڭگۈ تېشى 3. كۆل تېگىن مەڭگۈ تېشى 4. بىلگە خاقان مەڭگۈ تېشى 5. كۇلچۇر مەڭگۈ تېشى 6. مويۇنچۇر مەڭگۈ تېشى 7. توققۇز ئوغۇز قاغانى مەڭگۈ تېشى 8. سۇجى مەڭگۈ تېشى 9. تېرخىن مەڭگۈ تېشى 10. تەس مەڭگۈ تېشى ۋە باشقىلار . ~(kqq#=s  
8. قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى قانداق يېزىق ؟ ئۇيغۇرلار بۇ يېزىقنى قاچاندىن قاچانغىچە قوللانغان ؟ zB~ <@  
ج : قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى قەدىمكى ئارامى يېزىقى ئاساسىدىكى كونا سوغدى يېزىقىدىن ئۆزلەشتۈرۈلگەن ئېلىپبەلىك يېزىق بۇلۇپ ، يېزىق تارىخمىزدىكى يېڭى بىر دەۋر ھېسابلىنىدۇ . بۇ يېزىق ئورقۇن – يېنسەي يېزىقىغا قارىغاندا شۇ دەۋر ئۇيغۇر تىلىنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىگە ئۇيغۇنلاشقان بىرقەدەر ئىلمىي يېزىق بولغاچقا ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى تولۇق ئىپادىلەپ بىرەلەيدۇ . ZH9Fs'c=  
بۇ يېزىق ئۇيغۇرلار غەرپكە كۆچكەندىن كىيىن ئىدىقۇت خانلىقى ۋە قاراخانىلار سۇلالىسىدە كەڭ قوللىنىلغان ، جۈملىدىن شىنجاڭ ۋە ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغۇچى كۆپلىگەن تۈركىي تىللىق خەلقلەرنىڭ ئورتاق يېزىقى سۈپىتىدە خىزمەت قىلغان . | |awNSt  
ئۇيغۇرلار قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنى 7- ئەسىردىن باشلاپ قوللانغان بۇلۇپ ، تۈركىي خەلقلەر جۈملىدىن ، ئۇيغۇر بۇ يېزىقنى خېلى ئۇزاق ۋاقىتلارغىچە ئىلگىركى ئورقۇن- يېنىسەي يېزىقى بىلەن قاتار قوللىنىپ كەلگەن . قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى تۈركى قەبىلىلەر ئىسلام دىننى قوبۇل قىلىشتىن خېلى ئىلگىرى ۋە ئۇنىڭدىن كىيىنمۇ شىنجاڭ زېمىندا ياشىغان ئۇيغۇر قەبىلىلەر كەڭ قوللىنىلىپ، جەنۇنىي شىنجاڭدا           ئەسىرلەرگىچە ، تۇرپان ، قۇمۇللاردا            ئەسىرلەرگىچە ، خۇراسان ۋە ئالتۇن ئوردىدا      ئەسىرگىچە ، گەنسۇدا ياشىغۇچى يۇغۇر (سېرىق ئۇيغۇر)لار ئارسىدا بولسا ،           ئەسىرگىچە قوللىنىلغان. VN!nef  
9.قەدىقكى ئۇيغۇر يېزىقىدا قانچە ھەرپ بار؟ ئۇلارقانداق يېزىلىدۇ؟ XGH:'^o_  
جاۋاپ:قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى يۇقىرىدىن تۆۋەنگە ياكى سولدىن ئوڭغايېزىلىدۇ. بۇ يېزىقتا جەمىئى23ھەرپ بولۇپ، بەش ھەرپ سەككىز سوزۇق تاۋۇشنى ، 18ھەرپ 21ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ . يەنى سوزۇق تاۋۇشلاردىن ‹‹ئى ، ئە ››بىر ھەرپ بىلەن ، ‹‹ظو،ظذ››بىر ھەرپ بىلەن،‹‹ظأ،ظى››بىر ھەرپ بىلەن ئىپادىلىنىدۇ . ئۈزۈك تاۋۇشلاردىن «ب ى » بىر ھەرپ بىلەن «ك ض » بىر ھەرپ بىلەن «د ت » بىر ھەرپ بىلەن ئىپادىلىنىدۇ . قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ھەربىر ھەرىپى باشتا ، ئوتتۇرىدا ، ئاخىرىدا كىلدىغان ئۈچ خىل شەكىلگە ئىگە . &{a!)I>  
10. قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان يادىكارلىقلاردىن قايسىلىرىنى بىلىسىلەر ؟ #?>)5C\Hqy  
جاۋاب : قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان ھەرخىل دىننى مەزمۇنلاردىكى يادىكارلىقلار ۋە ئەدەبىي ئەسەرلەر ناھايىتى نۇرغۇن بۇلۇپ ، بۇلارنىڭ ئىچىدە ۋەكىل خاراكىتىرىگە ئىگىلىرىدىن تۆۋەندىكىلەرنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ : !V3+(o 1  
1.     ئالتۇن يارۇق 2. شۇنجۇڭخۇانىڭ تەرجىمھالى 3. مايتىېر سىمىت درامىسى 4.چوڭ ھەجمىلىك بۇددا ھېكايىلىرى توپلىمى – داشاكوما بۇددا ئاۋات 5. خوۋاسىېت نەھۇفت (يۇشۇرۇن تىلەك ) 6.قۇتاغۇبىلىك (ۋېنا نۇسخىسى ) 7. ئەتەبۇتۇل ھەقايىق (Aنۇسخا ) >{tn2Fkg>  
8.ئىزوف نەسەللىرى 9. بەختىيارنامە 10. ئوغۇزنامە 11. قەدىمكى تۇرپان خەلق قوشاقلىرى 12. ئىدىقۇت قوجۇ خاننىڭ ھاياتىدىكى تۆھپىلرى يېزىلغان خاتىرە ۋە باشقا نۇرغۇنلىغان دىننى ،ئىجتىمائى ، ئىقتسادى ۋەسىقىلەر ، كالىندارلار ، ئىككى تىللىق سېلىشتۇرما لۇغەت قاتارلىقلار . rSJ!vQo Cb  
11.ئەرب ھەرىپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى قاچاندىن قاچانغىچە قوللانغان ؟ ئۇنىڭدا قانچە ھەرپ بار ، ئۇقانداق يېزىق ؟ =-fM2oiI:  
جاۋاب : ئىسلام دىننىڭ قارا خانيىللار تەرىپىدىن قۇبۇل قىلىنىپ ، ئۇيغۇرلار ئارىسىدا تارقىلشقا ئەگىشىپ ،ئىسلام دىننىڭ ۋاستىسى بىلەن ئەرب يېزىقى قۇبۇل قىلىنىپ  پەيدىنپەي قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئورنىنى ئىگەللىدى . شۇنىڭ بىلەن قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى تەدرىجى ئەمەلدىن قالدۇرۇشقا باشلىدى . X ئەسىرنىڭ ئاخىرىغا كەلگەندە ، ئەرەب يېزىقى جەنۇبىي شىنجاڭ رايونى ،جۈملىدىن ئوتتۇرا ئاسىيا رايونى ، بويىچە ئومۇميۈزلۈك قوللىنىشقا باشلىدى . H/x0'  
ئەرەب يېزىقى دەسلەپتە مۇقەددەس يېزىق دەپ قارىلىپ يەنى X ئەسىردىن  IIIＸ ئەسىرگىچە  ھىچقانداق ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈلمەي ئۈزۈك تاۋۇش ھەرپلىرىنىڭ ئۈستىگە -    (زەبەر) . -  (پەش)  ،    - (ساكىن) ، - (تەشدىد) ،ئاستىغا – (زىر ) ؛ ئاستى – ئۈستىگە -  ( قوش زىر) ، -   ( قوش زەپەر) ،  -   ( قوش پەش)  قاتارلىق شەرتلىك بەلگىلەر ئەرەب تۈلۈدۈن كىرگەن سۆزلەرنىلا يېزىشتا ئىشلىتىلمەي ھاتتا ئۇيغۇر تىلغا خاس سۆزلەرنى يېزىشتىمۇ ئىشلىتىلگەن . `y.4FA4"8  
ئەرەب يېزىقى ئومۇمەن ئۈزۈك تاۋۇشلارنى ئاساس قىلغان يېزىق بولغاچقا ،ئۇيغۇرتىلىنىڭ خۇسۇسىيىتگە ئۇيغۇن كەلمەيتتى . شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ يېزىق        ئەسىرنىڭ ئاخىرى      ئەسىرنىڭ باشلىرىدا قىسمەن ئىسلاھ قىلىنىپ ، ئەرەب تىلغا خاس شەرتلىك بەلگىلەر ئېلىپ تاشلىنىپ ، قەدەممۇ قەدەم ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونتىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرىگە يېقىنلاشتۇرۇلدى . ئەرەب ھەرىپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى ئوتتۇز ھەرىپ ۋە بىر قانچە شەرتىلىك بەلگىلەردىن ئىبارەت بۇلۇپ ھەرپلەر باش ، ئوتتۇرا ، ئاخىرقى شەكىل ھەم ئايرىم شەكىل قاتارلىق بىر قانچە خىل شەكىلگە ئىگە . VPYLDg.'  
12. ئەرەب ھەرىپلىرى ئەسىلدىكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان يادىكارلىقلارنىڭ قايسىلرىنى بىلىسىلەر ؟ «تۈركى تىللار دىۋانى» قانداق ئەسەر ، ئۇنىڭدا نىمىلەر بايان قىلىنغان ؟ `D~oY=  
جاۋاب: ئۇيغۇربۇ يېزىقىنى قوللانغان مەزگىللەردە يېزىلغان مەدەنىيەت يادىكارلىقلىرى خېلى كۆپ بۇلۇپ ، بۇلارنىڭ ۋەكىلىلىك خاراكتىرىگە ئىگىللىرى تۆۋەندىكىچە : 9=MNuV 9/s  
1.«دىۋانوۋ لۇغەتتىن تۈرك» (تۈركى تىللار دىۋانى)  2. «قۇتادغۇبىلىك » (پەرغانە،قاھىرە نۇسخىلىرى) . 3. قۇرئان تەپسىرى 4. «قەسەسسۇل ئەنبىيا» Ia}qDGqPp!  
5. «ئەتەبەتۇل ھەققايىق » (cنۇسخا) 6.«ھېكىمەت» (يەسەۋنىڭ) 7. ئىدىقۇت مەھكىمىسى پۈتۈكلىرى. JR.)CzC  
ئۇيغۇر ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد قەشقىرىنى «تۈركى تىللار دىۋانى» ناملىق بۇ ئەسىرى ئۇيغۇر تىلىنى ئەربلەرگە تۇنۇشتۇرىدىغان سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىق لۇغىتى بۇلۇپ ، ئۇنىڭدا ئۇيغۇر تىلىنىڭ قائىدە – قانۇنىيەتلىرى ، سۆزلەر ۋە سۆز مەنىلىرى ، گراماتىكىلىك قائىدىلىرى سېستىمىلىق تۇنۇشتۇرۇلغان بۇلۇپ بۇ ئەسىر ئەرب ھەرىپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان . 0j!3\=P$  
13.چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى قاچاندىن قاچانغىچە قوللىنىلغان ؟ بۇ يېزىق بىلەن يېزىلغان ئەسەرلەردىن قايسىلىرىنى بىلىسىلەر ؟ xz!0BG  
جاۋاب: چاغاتاي يېزىقى     ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن     ئەسىرنىڭ 30 يىللىرىغىچە قوللىنىلغان . بۇ دەۋىرنىڭ دۇنياغا مەشھۇر ئالىمىلىرى ، ئەدىبلىرى . شائىرلىرى ئۆزىنىڭ قىممەتلىك ئەسىرلىرىنى مۇشۇ يېزىق بىلەن يېزىپ كىينكى ئەۋلادلارغا قالدۇرۇدى . ئالەمشۇمۇل شائىر ئەلىشر ناۋايى «چاھاردىۋان» ،«مۇھاكىمە تۇل لۇغەتەيىن » «خەمسىن ناۋايى» ناملىق مەشھۇ ئەسەرلىرىنى چاغانتاي ئۇيغۇر يېزىقىدا يازغان . بۇ يېزىقىنىڭ قوللىنغان دەۋرى ئۇزۇن ، يازغان ئەدەبى ، تارىخى تىببى ئەسەرلەر ھەم ھەرخىل ژانىردىكى ئەسەرلەرناھايىتى كۆپ ، بۇلاردىن ھازىرقى دەۋىرمىزگە يىتىپ كەلگەن ، ۋەكىل خاراكتىرىگە ئىگىلىردىن «تارىخى رەشىدى» (مىرازا مۇھەممەت ھەيدەر ) ،«مۇھەببەتنامە ۋە ھېكىمەت كام » «شەھنامە ئى تۈركى » ، «دىۋان زەللى » «دىۋان نۆبىتى» «تەزكىرەئى ئەزئىزان» (مۇھەممەت سىدىق كاشغەر) «پەرھات – شىرىن » ۋە «لەيلى – مەجنۇن» ( ئۆمەر باقى) ، «يۈسۈپ – زۈلەيخا» ، «كىتاپ غەربى» ،«نەسھەتنامە» ،«دۇر رىلنىجاد» (ئابدىرىھىم نىزىرائى ) ،«ئادالەتپەرۋەرلىك توغرىسىدا » ، «سەددى ئىسكەندەر» ،«پەندى نامە » ،«زەپەرنامە شاھ باھادىر خان» ،«تارىخى مۇسقەيۇن » «زەپەرنامە»، «غەرىبى» ،«ئىماملار تەزكىرىسى »،« غازات دەر مۈلۈكى چىن » ،«غەليات» «مەھىزۇنىلۋاھىدىن» :5%98V>02  
(زىيائى) ، «بەرقى تەجەللى» ۋە «سەبىق مۇجەللى » ،«تارىخى ئەمىنيە» ( مۇسسا سايرامى) ،«غېرىب- سەنەم» (مۇھەممەت يۈسۈپ) « نۇرۇزنامە» ، «نۇزۇگۇم » ، «چاغاتاي لۇغىتى» مانجۇ خانلىقى دەۋردە يېزىلغان «بەش تىللىق لۇغەت» ... قاتارلىقلارنى كۆرسىتىشكە بولىدۇ . $`3yImv+w  
14. ئەرەب ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىنڭ پەرقى قايسىلار ؟ چۈشەنچەڭلارنى سۆزلەپ بېقىڭلار ؟ }vZf&ib-   
جاۋاب : گەرچە چاغاتاي يېزىقى ئەرەب ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى ئاساسىدا شەكىللەنگەن بولسىمۇ ،ئەمما كىينچە بۇ يېزىق ئىسلاھ قىلىش ئاساسىدا ،تۆۋەندىكىدەك پەرق ھاسىل قىلىنغان . ئەرب ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى قىسمەن ئىسلاھ قىلىنىپ ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ خۇسۇسىيىتىگە مەلۇم دەرىجىدە ئۇيغۇنلاشتۇرۇلغان بولسىمۇ، يەنىلا ئەرەپ تىلىنىڭ خۇسۇسيىتى، فونېما سىستېمىسى ئاساسىدا لايىھىلەنگەن يېزىق بولغاچقا، ئۇ  ئۇيغۇرتىلىنىڭ فونېتىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرىنى ، فونېماسىستېمىسىنى تولۇق ئەكىس ئەتتۇرۇپ بېرەلمىدى. شۇڭا      ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن باشلاپ شۇدەۋرنىڭ ئەدىپلىرى ، تىلشۇنسلىرىتەرىپىدىن بۇيېزىق داۋاملىق ئسىلاھ قىلىنىپ ، تولۇقلىنىپ ئۇيغۇر تىلىنىڭ خوسۇسىيەتلىرىنى بىرقەدەر توغرا ئىپادىلەپ بېرەلەيدىغان ، ئۆگىنىشكە ، يېزىشقائەپلىك ھالەتكە كەلتۈرۈلدى. كونكىرېت ئېيتقاندا، پارس تىلىدىن قوبۇل قىىلىنغان سۆزلەرنى ، ئاساسلىقى ئۇيغۇرچە سۆزلەرنى توغرا ئىپادىلەشكە ئەرەپ يېزىقىدىكى ھەرپلەر يېتىشمىدى. شۇمۇناسۋەت بىلەن پارس يېزىقىدىن ‹‹پ، چ،گ،آ ›› قاتارلىق ھەرپلەر چاغاتاي ئۇيغۇر ئېلىپبەسىگە قوبۇل قىلىنىدى. شۇنداقلا بۇ يېزىقتىكى ھەرپلەرنىڭ ۋەزىپىسى ئېنىق ئايرىلدى. مەسىلەن،‹‹            ›› ھەرپلىرى پەقەتلا ئەرەپ تىلىدىن كىرگەن سۆزلەرنى خاتىرىلەشتە ئىشلىتىلىدىغان ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ خاس سۆزلەر بولسا،قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئىملا ئەنئەنىسى بويىچە يېزىلىدىغان بولدى. مۇشۇنداق بىرقاتار ئسلاھاتلاردىن كىيىن        ئەسىرنىڭ باشلىرىدىن باشلاپ چاغاتاي تىلى ئوتتۇرا ئاسىيارايونىدىكى تۈركىي خەلىقلەرنىڭ ئورتاق ئەدەبىي تىلىغا، چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى بۇ رايوندا ئورتاق قوللىنىدىغان يېزىققا ئايلاندى. vkTu:3Qe  
15.لاتىن ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقى قانداق يېزىق؟ قاچاندىن قاچانغىچە قوللىنىلغان؟ ئۇنىڭ شەكلى قانداق ، قانداق يېزىلىدۇ؟ ZL 
جاۋاپ:لاتىن ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇريېڭى يېزىقى خەنزۇتىلىنىڭ پىنيىن لايھىسى ئاساسىدىكى يېزىققا ئاساسەن قىسمەن تۇلۇقلاش ئارقىلىق قوبۇل قىلىنغان يېزىق بولۇپ ، بۇيېزىق 1965-يىلى 1-ئايدىن 1982-يىلنىڭ ئاخىرىغىچەرەسمىي ئۇيغۇر يېزىقى سۈپىتدە قوللىنىلندى. بۇيېزىقتا37ھەرپ بولۇپ، ھەرپلەرچوڭ ، كىچىك ، باسما ۋەيازماشەكىل قاتارلىق تۆت خىل شەكىلگەئىگە بولۇپ، سۆزلەرسولدىن ئوڭغايېزىلىدۇ. auK9wQ%\  
16.ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى قانداق يېزىق؟ بۇ ھەقتە نېمىلەرنى بىلىسىلەر؟ چۈشەنچەڭلارنى سۆزلەپ بېقىڭلار . (x2?{\?  
  ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى كەڭ مەنىدە چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىدىن كىينكى يېزىقنى ، يەنى ئازادلىقتىن كىيىن قوللىنىلغان يېزىقنى ،تار مەنىدە لاتىن ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقنى قوللىنىشتىن توختاپ قايتىدىن ئەسلىگە كەلتۈرۈلگەن ھەمدە بىر ئاز تۇلۇقلاپ ئىسلاھ قىلىنغان ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر كونا يېزىقىنى كۆرسىتىدۇ . ،ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى 1000يىللار مابەينىدە خەلقىمىزنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇش ، ئېلىم- پەن ، مەدەنىيەت مائارىپ ئىشلىرىنىڭ تەرەققىياتىدا ئىنتايىن مۇھىم روللارنى ئويناپ كەلمەكتە . مۇشۇنداق ئۇزۇن تارىخى جەريانىدا مۇھىم ئېھتىياجلار تۈپەيلىدىن ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆلىمى ئوخشاش بولمىغان ئىسلاھاتلار ئېلىپ بېرىلدى . يەنى         ئەسىردە ؛ 20-ئەسىرنىڭ 30- يىللىرىدا ؛ 1950- 1954- يىللىرى ، 1983- يىللىرى ئوخشاش بولمىغان دەرىجىدە ئىسلاھات ئېلىپ بېرۈلۈپ،ھازىرقى ھالەتكە كەلتۈرۈلدى . f )T\   
1)       يانداش مەشىقلىرى  تاللاش سوئاللىرى OXrm!'  
1.ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىق قوللانغان ۋاقتى :   (    ) yHw @Z  
Ａ. مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 3—4-ئەسىرلەرگە توغرا كېلىدۇ ؛Ｂ.مىلادىيەدىن كېيىنكى 3—4- ئەسىرلەرگە توغرا كېلىدۇ ؛ Ｃ. مىلادىيە 7- ئەسىرگە توغرا كېلىدۇ ؛Ｄ.مىلادىيە 7- ئەسىردىن خېلى ئىلگىرىكى دەۋرلەرگە توغرا كېلىدۇ. ZDmL?mC  
2. ئۇيغۇر تىلى ھەققىدە تۆۋەندە ئېيتىلغانلاردىن خاتاسى:     (     ) Gb `)d  
Ａ. ئۇيغۇر تىلى ئالتاي تىللىرى سىستېمىسىنىڭ تۈركىي تىللار تۈركۈمىگە تەۋە بولۇپ، قەشقەرىيە تىلى تارمىقىغا كىرىدۇ؛ Y bJg{Sb  
Ｂ.ئۇيغۇر تىلى 15-ئەسىرگىچە ئوتتۇرا ئاسىيا رايونىدىكى بارلىق تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئومۇمىي ئەدەبىي تىلى بولۇپ خىزمەت قىلدى ؛ &wK:R,~x6  
Ｃ.ئويغۇر تىلى 14—20-ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە ‹‹ چاغاتاي تىلى ››نامى بىلەن شەرقى تۈركىي خەلقلىرىنىڭ ئەدەبىي تىلى سۈپىتىدە قوللىنىلدى ؛  wkZwtq  
Ｄ.ئۇيغۇر تىلى 13-ئەسىردىن باشلاپ ھەممە تۈرك قەبىلىلەر چۈ شىنىدىغان ئورتاق ئەدەبىي تىلىغا ئايلانغان. '/8/M{`s  
3. ئۇيغۇر يېزىقى ھەققىدىكى خاتا ھۆكۈم:   (       ) b=lJ`|  
Ａ. ئورخون-يېنسەي يېزىقى ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن ؛ Ｂ.ئۇيغۇرلار بۇ يېزىقنى مىلادىيە 7-ئەسىردە ئىجاد قىلغان ؛Ｃ.ئورخون- يېنسەي يېزىقى شەرق ئۇيغۇرلىرى غەربكە كۆچكەندىن كېيىن قوللىنىشتىن  قالغان؛  Ｄ.ئۇيغۇرلار قوللانغان ئۈستىدىن ئاستىغا يازغىلى بولىدىغان يېزىق قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى. Uyb0iQ-,s  
4.ئۇيغۇر تىلى ھەققىدە ئېيتىلغان ھۆكۈملەردىن خاتاسى :    (         ) 6o#/[T z  
Ａ.ئۇيغۇرلار ئۇزاق مۇددەتلىك تارىخىي  تەرەققىيات جەريانىدا ئۇيغۇر تىلىنى ئۆزىنىڭ ئالاقە قۇرالى قىلىپ كەلدى؛ Ｂ.ئۇيغۇر تىلى ئۇزاق تارىخىي دەۋرلەردىن بۇيان ھەر جەھەتتىن تەرەققىي قىلىپ،بېيىپ،تاكامۇلىشىپ مۇكەممەل تىلغا ئايلاندى؛Ｃ.ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ھەر قانداق تىلدىكى نازۇك،ئىنچىكە مۇرەككەپ چۈشەنچىلەرنى گۈزەل تىل ۋاستىسى بىلەن بىمالال ئىپادىلىيالايدۇ؛  Ｄ.گەرچە ئۇيغۇر تىلى تۈركىي تىللار ئىچىدىكى ئەڭ تەرەققىي قىلغان تىل ھېسابلانسىمۇ،بەزى تىللاردىكى چۈشەنچىلەرنى تولۇق ئىپادىلەپ كېتەلمەيدۇ. 5. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنى تەرەققىي قىلغان مۇكەممەل تىل دېيىشىمىزنىڭ ئاساسىي: k^%=\c   
  Ａ.ئۇيغۇر تىلىنىڭ تۈركىي تىللار ئىچىدىكى قەدىمكى تىل بولغانلىقى؛ Ｂ.مەدەنىيەتكە ناھايىتى بۇرۇنلا قەدەم قويغان ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى بولغانلىقى؛Ｃ.ھازىرقى زامان ئۇيغۇر مىللىتىنىڭ ئالاقە ئىشلىرى ئۈچۈن ئۈنۈملۈك خىزمەت قىلىۋاتقانلىقى؛  Ｄ.ئۇيغۇر تىلىنىڭ سۆزلەشكە قۇلاي تىل بولغانلىقى. zz U,0 L  
6. ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى ھەققىدىكى ھۆكۈملەرنىڭ خاتاسى: T)I)r239h  
Ａ. ئۇيغۇرلار ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلغاندىن كېيىن بۇ دىننىڭ تەسىرىدە قۇبۇل قىلغان. A3/[9}(U  
Ｂ. ئىسلام دىنى دۇنياسىدىكى ھۆكۈمران مىللەت ئەرەبلەرنىڭ مەجبۇرلىشى بىلەن قۇبۇل قىلغان. zG_nx3  
Ｃ. ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى قۇبۇل قىلىنغان دەسلەپكى دەۋرلەردە مۇقەددەس يېزىق دەپ ھېچقانداق ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈلمەي قوللىنىلغان. $t%IJT  
Ｄ. ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى قوللىنىش تارىخىي ئەڭ ئۇزاق،تۆھپىسى ئەڭ زور يېزىق ھېسابلىنىدۇ. fU|v[  
7. ئۇيغۇرلار قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ كېيىنكى مەزگىلىدە ئىشلەتكەن يېزىق ۋە ئېتىقاد قىلغان دىن : e& `"}^X;I  
Ａ. قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى،بۇددا دىنى Ｂ. ئورخۇن-يېنىسەي يېزىقى، ئىسلام دىنىＣ.قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى،ئىسلام دىنى  Ｄ. ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى، ئىسلام دىنى 4O-LLH  
   8. لاتىن ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقى(     ) U_IGL  
Ａ. لاتىنلىقلار قوللانغان يېزىقتىن قوبۇل قىلىنغانلىقى ئۈچۈن شۇنداق دەپ ئاتالغان؛ Ｂ. 37ھەرپ بولۇپ ھەرپلەر تۆت خىل شەكىلگە ئىگە ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ؛ Ｃ.ئىلگىرىكى يېزىقلارغا ئوخشىمايدىغان ئالاھىدىلىكىكە ئىگە بولۇپ،سولدىن ئوڭغا يېزىلىدۇ،تۆت قوشما ھەرپ بار Ｄ.ئەسلىدە يېزىق تارىخىمىزدىكى ئەڭ ئىلغار يېزىق بۇلۇپ،ئەمەلدىن قالدۇرۇش خاتا بولغان.  ?P +Uv  
   9.ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى (        ) >)M1X?HI5  
Ａ. ئەسلى ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى پەقەت ئەسلىگەكەلتۈرۈلگەندىن كېيىن شۇنداق ئاتالغان؛ Ｂ. بۇ يېزىقنىڭ قوللىنىلغان ۋاقتى ئۇزۇق بولغاچقا،ئىلگىركىسىدىن پەرىقلەندۈرۈش ئۈچۈن شۇنداق ئاتالغان ؛ Ｃ.ئىلگىركىگە قارىغاندا يەنىمۇ ئۆزگەرتىپ،تۇلۇقلاپ،مۇكەممەللەشتۈرۈلگەنلىكى ئۈچۈن شۇنداق ئاتالغان؛ Ｄ.ھازىرقى زامانغا لايىقلاشتۇرۇپ،يېڭىدىن ئىجاد قىلىنغانلىقى ئۈچۈن شۇنداق دەپ ئاتالغان. 2om:S+3)2  
C,+  
10.چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان ئەسەر ۋە ئاپتۇرلىرىنىڭ توغرا گۇرۇپپىلانغىنى؛ W2X`%Tx0  
Ａ.‹‹مۇھاكىمە تۇل لۇغەتەيىن››ئەلشىر نەۋايىＢ. ‹‹شاھ نامەئى تۈركىي››مەخمۇد قەشقەرى.Ｃ.‹‹تەزكىرەئى ئەزىزان››مۇھەممەت سىدىق كاشفەرى؛ Ｄ.‹‹پەرھات-شىرىن››،‹‹لەيلى-مەجنۇن››ئۆمەر باقى. y]yl7g =~  
        11.ئۇيغۇرلارنىڭ تارىغىدا كۆپ خىل يېزىقلارنى قوللانغانلىقىدىكى ئەڭ تۈپكى سەۋەپ(      ) %@C8EFl%3  
Ａ.ئۆزلىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكىگە ماس كېلىدىغان يېزىقنى تاپالمىغانلىقى:Ｂ. شۇ يېزىقلارنى كەڭ دائىرىدە ئۇمۇملاشتۇرۇپ بۇلالمىغانلىقى؛Ｃ.ھەر قايسى تارىخىي دەۋىرلەردە يېڭىچە يېزىقلارنى قوللىنىپ مەدەنىيەت تارىخىنى بېيىتىپ مېڭىشقا ماھىر بولغانلىقى؛؛ Ｄ.باشقىلارنىڭ تالانت-تاراج قىلىشى بىلەن ئۆزلىرىنىڭ يېزىقلىرىدىن ئايرىلىپ قالغانلىقى؛ :7LA/j  
II توغرا-خاتالىقىغا ھۆكۈم قىلىڭ 0+iRgnd9?  
1.ئەرەپ يېزىقىنى ئۇيغۇرلار مىلادىيە IVئەسىردە ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلغاندىن كىيىن ئىسلام دىنىنىڭ تەسىرى بولغان قۇبۇل قىلغان. v K{2  
2.ئەرەپ ھەرىپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى 30ھەرەپ ۋە بىر قانچە شەرتلىك بەلگىلەردىن تەركىپ تاپقان. 3r+c&^  
3. چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى چاغاتاي خان دەۋرىدە ئۇيغۇرلار قاوللانغان ئايرىم بىر يېزىق. me2vR#  
4. مەدەنىي يادىكارلىقلىرىمىز ئىچىدە چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقىدا يېزىلغان مەدەنىي يادىكارلىقلار نىسبەتەن كۆپ سالماقنى ئىگىللەيدۇ. VX&g[5zr  
5. لاتىن ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېڭى يېزىقىدا تۆت قوشما ھەرپ بولۇپ،بۇنىڭ ئۈچى خەنزۇ تىلىدىن كىرگەن سۆزلەرنى يېزىشتا قوللىنىلاتتى. z&H.fsL  
6. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئەسلىي مەنبەسى ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى. /#T{0GBXe  
III  بوش ئورۇننى تولدۇرۇڭلار:  
1. ئەرەپ ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى ــــــــــــــــــــــــــــــــ دەپ ئاتالغان. &Y1h=,KR9  
       2.چاغاتاي ئۇيغۇر يېزىقى ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ قوللىنىلغان. `scW.Vem  
      3. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقىدا ـــــــــــــــــــــــــــــ بولۇپ، بۇنىڭ سەككىزى ـــــــــــــــــــ 24 ـــــــــــــــــــــــــــــــــ- دەپ ئاتىلىدۇ. 873 bg|^hs  
      4. ئۇيغۇرلار ئۆز تارىخىدا ئاساسلىقى ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ قاتارلىق يېزىقلارنى قوللانغان. rPy,PQG2w  
     5.  ئۇيغۇرلارنىڭ مەدەنىيەت تارىخىدا ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدىغان،ئەڭ كۆپ ۋە ئۇزاق قوللىنىلغان يېزىق ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ يېزىقىدىن ئىبارەت. x7 e0&  
6. ئۇيغۇر تىلى ــــــــــــــــــــــــــ تىلى تارمىقىغا كىرىدۇ. T\Xf0|y  
     7. قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى ـــــــــــــــــــــــــــــــ يېزىقىدىن ئۆزلەشتۈرۈلگەن ئېلىپبەلىك يېزىق. "Ai\NC  
    8.  ئورخۇن-يېنسەي يېزىقى ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ئورخۇن –يىنسەي يېزىقى دەپ ئاتالغان. vbJdhaf  
      IV  مۇلاھىزە قىلىڭ : [L-wAk:Fb  
    1. بىرەر مىللەت ياكى مەلۇم دائىرە ئىچىدە مەلۇم بىر خىل يېزىقنى ئومۇمىلاشتۇرۇش ھەقىقەتەن مۇشەققەتلىك ئىش،ئۇيغۇرلار ئۆز تارىخىدا شۇنچە كۆپ يېزىقلارنى قوللانغان. يۇقىرىقى پىكرىمىزگە ئاساسەن تۆۋەندىكى سۇئاللارنى مۇلاھىزە قىلىڭ: eb}XooX  
①  ئۇيغۇرلار ئۆز تارىخىدا شۇنچە كۆپ يېزىق قوللانغانلىقىغا قارىتا بەزىلەر يېزىق تارىخىدىكى زور مەدەنىيەت دېسە،بەزىلەر مەدەنىيەت توسقۇنلۇق قىلىدۇ دەپ قارايدۇ.سىزنىڭچە قايسى پىكىر توغرا؟ نېمە ئۈچۈن؟  GKEOjaE  
② ئۇيغۇر يېڭى يېزىقى توغرىسىدا بەزىلەر :‹‹ ئۇچۇر ۋە كومپيۇتېرغا يۈزلەنگەن بۈگۈنكى دەۋردە كومپيۇتېردا قوللىنىشقا ،دۇنياغا يۈزلىنىشكە ئەپلىك بۇ يېزىقنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش كېرەك›› دېگەن بۇ تەشەببۇسنى ئوتتۇرىغا قويدى. `0%;Gz%}  
   بەزىلەر بولسا: ‹‹ بۈگۈنكى مەدەنىيەتلىك دۈنيادىمۇ بىر يېزىقتىن يەنە بىر يېزىققا كۆچۈپ يۈرۈش ئەخمىقانىلىق، مەدەنىيەت جەھەتتىكى زور چىكىنىش دەپ قاراۋاتىدۇ.سىزنىڭچە بۇ پىكىرلەرنىڭ قايسىسى توغرا ؟ تۇنۇشىڭىزنى سۆزلەپ بېقىڭ. /zh:7N  
③ يېزىق ئۆزگەرتىش راستىنلا مىللەتنىڭ تەرەققىياتىغا توسقۇنلۇق قىلامدۇ؟ نېمە ئۈچۈن؟ oMYFfnoAa  
ئىملا قائىدىسى ۋە ئۇنىڭ رولى wKd WE`|y  
1. ئىملا قائىدىسى ۋە ئۇنىڭ رولى   +fM8  
 _l] 0V g`  
ئىملا قائىدىسى - توغرا يېزىش قائىدىسى دېگەنلىك بولۇپ، مەلۇم بىر ئەدەبىي تىل ئارقىلىق ئالاقە قىلىدىغان ئىجتىمائىي كوللېكتىپنىڭ توغرا يېزىشىنى تەمىن ئېتىدىغان ۋە  ئۇلارنىڭ يېزىق تىلىدا ئورتاق ئەمەل قىلىشى زۆرۈر بولغان قائىدىلەر سىستېمىسى ئىملا قائىدىسى دېيىلىدۇ. AXxyB"7A}  
ئىملا قائىدىسى - مەلۇم بىر يېزىقنى قوللانغۇچى مىللەتنىڭ مەدەنىيەت تەرەققىياتىدا مۇكەممەللەشكەن يېزىقى بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك بولۇپ، شۇ مىللەتنىڭ كۈندىلىك تۇرمۇشىدا، مەدەنىيەت، مائارىپ، پەن - تېخنىكا، ئاخبارات، نەشرىيات ئىشلىرىدا يېزىق تىلنىڭ توغرا قوللىنىلىشىغا يېتەكچىلىك قىلىدىغان، شۇنداقلا ئەدەبىي تىلنىڭ قېلىپلىشىشى ۋە ئومۇملىشىشىدا تۈرتكىلىك رول ئوينايدىغان مۇھىم ۋاسىتىدۇر. MV3K' 
ئىملا قائىدىسى - مەلۇم بىر تىلنىڭ يېزىق شەكلىنى قېلىپلاشتۇرۇش مەقسىتىدە تۈزىلىدۇ. ئۇ يېزىق تىلى بىلەن جانلىق تىل ئوتتۇرىسىدا نازارەتچىلىك رولىنى ئويناپ، ئۇلار ئارىسىدىكى پەرقلەرنى كىچىكلىتىدۇ. شۇ تىلنى قوللانغۇچى ئىجتىمائىي كوللېكتىپ دائىرىسىدە ئومۇميۈزلۈك يولغا قويۇلغان ۋە بىردەك ئېتىراپ قىلىنغان ئىملا قائىدىسى بولمىغان ئەھۋالدا، بىرلىككە كەلگەن، قېلىپلاشتۇرۇلغان ۋە مۇكەممەل بولغان ئەدەبىي تىلنىڭ بولۇشىدىن ئېغىز ئېچىش تەس. چۈنكى، جەمئىيەت تەرەققىياتى ھامان تىل تەرەققىياتىغا تەسىر كۆرسىتىدۇ. تۈرلۈك تارىخىي ۋە جۇغراپىيەلىك شارائىتلار تۈپەيلىدىن تىلدا مەلۇم پەرقلەرگە ئىگە بولغان دىيالېكت ۋە شېۋىلەر پەيدا بولىدۇ. ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى پەرقنى پەقەت ئىملا قائىدىسى ئارقىلىقلا ئازايتقىلى ۋە بىرلىككە كەلتۈرگىلى بولىدۇ. كىشىلەر شۇ بېكىتىلگەن نورما ئۆلچىمى بويىچە ئۆزلىرىنىڭ ئوي - پىكىرلىرىنى، تۈرلۈك تۇرمۇش تەجرىبىلىرىنى خاتىرىلەيدۇ، شۇ ئارقىلىق ئىلىم - پەننى ئومۇملاشتۇرىدۇ. /m>SEo\{C  
ئاپتونوم رايونىمىزدا ئۇيغۇر يېزىقى ۋە ئۇنىڭ ئىملا قائىدىلىرى ئۈستىدىكى سىستېمىلىق تەتقىقات 1940- يىللاردىن باشلاپ، بولۇپمۇ ئازادلىقتىن كېيىن رەسمىي قولغا ئېلىندى. سابىق سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرى ئارىسىدا بولسا 20- يىللاردىن باشلاپ قولغا ئېلىنغان. 1925- يىلى 7- ئاينىڭ 18- كۈنى باكۇ شەھىرىدە بىرىنچى قېتىملىق ئۇيغۇر زىيالىيلىرىنىڭ ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ ئېلىپبەسى ۋە ئىملا قائىدىسى ھەققىدە ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى چاقىرىلدى. 1930- يىلى 5- ئايدا، ئالماتا شەھىرىدە ئىككىنچى قېتىملىق ئۇيغۇر تىل - يېزىق ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنى چاقىرىلىپ، ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسى بىلەن ئاتالغۇلار مەسىلىسى مۇزاكىرە قىلىندى. 1946- يىلى ئايشەم شەميېۋا تۈزگەن ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسى رۇس ۋە ئۇيغۇر تىللىرىدا نەشر قىلىندى. 1960- يىلى غوجەخمەت سەدىۋاققاسوف تەرىپىدىن تۈزۈلگەن «ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا قائىدىلىرى» 5- ئاينىڭ 18- كۈنى «كوممۇنىزم تۇغى» گېزىتىدە ئېلان قىلىندى. ئاپتونوم رايونىمىزدا 40- يىللاردىن بۇيان تىل - يېزىق ئورگانلىرى ۋە شەخسلەر تەرىپىدىن جەمئىي يەتتە قېتىم ئىملا قائىدىسى تۈزۈلۈپ ئېلان قىلىندى. بىرىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - ئىبراھىم مۇتىئى تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 1948- يىلى 12 - ئاينىڭ 15 - كۈنى ۋە 1949- يىل 1- ئاينىڭ 8- كۈنىدىكى «شىنجاڭ گېزىتى»دە ئىككى ساندا ئېلان قىلىندى. f'"PQr^9  
ئىككىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - سابىق شىنجاڭ مىللەتلەر تىل - يېزىقىنى مۇزاكىرە قىلىنىپ، يېتەكچىلىك قىلىش ھەيئىتى تەرىپىدىن 1953- يىلى تۈزۈلۈپ، 1954 - يىلى ئېلان قىلىندى. ^-Arfm%dn  
ئۈچىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - سابىق ئاپتونوم رايونلۇق يېزىق ئۆزگەرتىش كومىتېتى تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 1965- يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. *qL'WrB1  
تۆتىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - سابىق ئاپتونوم رايونلۇق يېزىق ئۆزگەرتىش كومىتېتى تەرىپىدىن 1973- يىلى تۈزۈلۈپ، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان. A>Qu`%g*  
بەشىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - ئەرەب ئېلىپبەسى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقىنى قايتا ئومۇميۈزلۈك قوللىنىش يولغا قويۇلغاندىن كېيىن، 1983- يىلى ئاپتونوم رايونلۇق مىللەتلەر تىل - يېزىق خىزمىتى كومىتېتى تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ، 1984- يىلى 1- ئاينىڭ 1- كۈنىدىن باشلاپ قوللىنىلغان. بۇ قېتىم تۈزۈلگەن ئىملا قائىدىسىدە «ئۆ، ئۈ» سوزۇق تاۋۇشلىرى (فونېما) ئىجاد قىلىنىپ، قوشۇلۇپ سوزۇق تاۋۇشلار سەككىزگە كۆپەيتىلگەن. بۇ قېتىمقى ئىملا قائىدىسىنى تۈزۈشتە، مەلۇم دىيالېكت ياكى شېۋىنىڭ تىل ئادىتى نۇقتىسىدىن ئەمەس، بەلكى بىر پۈتۈن ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەرەققىيات يۆنىلىشى، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلنىڭ شەكىللىنىشىگە ئاساس بولغان مەركىزىي دىيالېكت، يېتەكچى تەلەپپۇز ئۆلچىمى، قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدىن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغىچە بولغان تارىخىي تەرەققىيات جەريانى تولۇق نەزەرگە ئېلىنغان، ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئەمەلىيىتىگە ئۇيغۇن بولمىغان قائىدىلەر ئۆزگەرتىلگەن. ^^ SMr l  
ئالتىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنى تېخىمۇ ياخشى قېلىپلاشتۇرۇش ئۈچۈن ئىملادا ساقلىنىۋاتقان زىددىيەتلىك مەسىلىلەرنى ياخشى ھەل قىلىپ، تىلىمىز ئۈچۈن تېخىمۇ ياخشى خىزمەت قىلدۇرۇلغان. بۇ ئىملا قائىدىسى 1985 - يىلى ئېلان قىلىنغان. IDF0nx]  
يەتتىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - 1995- يىلى تۈزۈلگەن بولۇپ، ئۇ 6 - قېتىملىق ئىملا قائىدىسىنى ئۆگىنىش، قوللىنىش جەريانىدا يولۇققان مەسىلىلەرنى تۈزىتىش، تولۇقلاش ئاساسىدا تۈزۈلگەن. شۇنىڭدەك بۇ ئىملا قائىدىسى بۇرۇن تۈزۈلگەن بارلىق ئىملا قائىدىلىرىنى سىستېمىلىق ئۆگىنىش، تۈزىتىش، تولۇقلاش، تەلەپپۇز قائىدىسى بىلەن سېلىشتۇرۇپ تەتقىق قىلىش، تەجرىبە-ساۋاقلارنى يەكۈنلەش ئاساسىدا تۈزۈپ چىقىلغان. nfZe "|d  
سەككىزىنچى قېتىملىق ئىملا قائىدىسى - 2008– يىلى تۈزۈلگەن بولۇپ، 2009– يىلى 12- ئايدا نەشردىن چىقىپ ئېلان قىلىندى. بۇ قېتىمقى ئىملا قائىدىسى 7- قېتىملىق ئىملا قائىدىسى ئاساسىدا تۈزۈلگەن بولسىمۇ، ناھايىتى كۆپ ھەم زۆرۈر تۈزىتىشلەرنى بەرگەن بولۇپ، تارىختىن بۇيانقى ھەر قانداق ئىملا قائىدىسىدىن ئىلغار دېيىشكە بولىدۇ. چۈنكى، بۇ قېتىم تۈزۈلگەن ئىملا قائىدىسىدە ئىككى ئالاھىدىلىك گەۋدىلەندۈرۈلگەن: بىرى، يىراقنى كۆرەرلىك بىلەن بىر قەدەر تۇراقلىق بولۇشنى كۆزدە تۇتقان، تارىخىي ماتېرىياللاردىن كەڭ پايدىلانغان ۋە سۆزلەرنىڭ بىر قەدەر كۆپرەك كېرىشىنى كۆزلىگەن. يەنە بىرى، يېزىق تىلىنى جانلىق تىلغا بويسۇندۇرۇشقا، ئۇلار ئوتتۇرىسىدىكى پەرقلەرنى كىچىكلىتىشكە تىرىشىپ، شۇ ئاساستا ئۆزگەرتىش ئېلىپ بارغان ۋە خېلى دەرىجىدە مۇكەممەللىككە ئىگە قىلغان. بۇ ئىملا قائىدىسى كۆز ئالدىمىزدا ئومۇمىييۈزلۈك قوللىنىلىش ئالدىدا تۇرىۋاتىدۇ. f6SXXkO+  
دېمەك، تىلنى يېزىق ئارقىلىق توغرا خاتىرىلەشكە، يېزىقنىڭ ياردىمى ئارقىلىق ئەمەلگە ئاشىدىغان ئالاقە قوراللىق ئۈنۈمىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن، بىر تۇتاش تۈزۈپ چىقىلغان بەلگىلىك ئۇسۇل ۋە قائىدىلەرگە (ئىملا قائىدىسىگە) ئەمەل قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. pHoxw|'Y  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسى تۆۋەندىكىدەك مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ: w(S&X"~  
1. تۈپ سۆزلەرنىڭ فونېما سىستېمىسىنى يېزىقتا توغرا ئىپادىلەش قائىدىلىرى، يەنى ھەرپ شەكىللىرى ۋە يېزىش ئۇسۇللىرىنى ئۆگىتىدۇ. Q$: ,N=%  
2. سۆز ۋە ئۇنىڭ مورفولوگىيەلىك تەركىبى بولغان تۈپ سۆز، ياسالما سۆز ۋە ئۇلارنىڭ ھەرخىل مورفېمىلىرى، يەنى سۆز ياسىغۇچى مورفېما ۋە سۆز تۈرلىگۈچى مورفېمىلارنىڭ سۆزلەرگە ئۇلىنىش - يېزىلىش ئۇسۇللىرىنى ئۆگىتىدۇ. ('uUf!h?\  
3. قوشما سۆزلەر، بىرىككەن سۆزلەر، جۈپ سۆزلەر ۋە قىسقارتىلغان سۆزلەرنىڭ ئىملاسى ۋە يېزىش قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. h(~of (  
4. سانلارنىڭ ئىملاسىنى ۋە يېزىلىش قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. dEkST[Y3  
5. بوغۇم ۋە بوغۇم كۆچۈرۈش قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. U+ Yu_=o{  
6. ياردەمچى سۆزلەر (باغلىغۇچىلار، تىركەلمىلەر، ئۇلانمىلار)نىڭ ھەر قايسىسىنىڭ ئىملاسى ۋە يېزىلىش قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. %RwWyzm#\  
7. ياردەمچى پېئىللارنىڭ ئىملاسى ۋە يېزىلىش  قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. 6W]C`  
8. چەت تىللاردىن كىرىپ ئۆزلەشكەن سۆزلەر (خەنزۇ تىلى، ئەرەب، پارس تىلى، رۇس تىلى ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق ياۋروپادىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر)نىڭ ئىملاسى ۋە يېزىش قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. MYxuQ|w  
9. تىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇنى قوللىنىش - ئىشلىتىش قائىدىلىرىنى ئۆگىتىدۇ. zcOm"-E-  
10. مەتبۇئاتچىلىقتا ئەمەل قىلىشقا تېگىشلىك بىر يۈرۈش قائىدە-قانۇنىيەتلەر ئۆگىتىدۇ. Q>\DM'{:4  
بىر مىللەت تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسىنىڭ ئىلمىي ھەم مۇكەممەل بولۇش- بولماسلىقى ھەمدە شۇ مىللەتنىڭ ئۆزى قوللىنىۋاتقان ئىملا قائىدىسىگە ئەمەل قىلىش دەرىجىسىنىڭ يۇقىرى-تۆۋەنلىكى، شۇ مىللەت پەن - مەدەنىيەت سەۋىيەسىنىڭ قانداقلىقىنى كۆرسىتىپ بېرىدىغان مۇھىم ئامىللارنىڭ بىرى ھېسابلىنىدۇ. ھەر قانداق بىر خىل يېزىقنىڭ ئىملا قائىدىسى شۇ خىل يېزىقنىڭ ئالاھىدىلىكىنى چىقىش قىلغان ھالدا ئېنىق بېكىتىلگەن مۇئەييەن پىرىنسىپنىڭ يېتەكچىلىكىدە تۈزۈلىدۇ. 3*7klu  
 [ *C~BM  
2. ئىملا قائىدىسىنى تۈزۈشنىڭ پىرىنسىپلىرى K'E)?NW69  
 ( 
ھەر قانداق بىر ئېلىپبەلىك يېزىقنىڭ ئىملا قائىدىسى مۇئەييەن پىرىنسىپنىڭ يېتەكچىلىكىدە تۈزىلىدۇ. ئېلىپبەلىك يېزىقلاردا ئىملا قائىدىسىنى تۈزۈشتە، فونېتىكىلىق پىرىنسىپ، مورفولوگىيەلىك پىرىنسىپ، تارىخىي پىرىنسىپ ۋە ئايرىش پىرىنسىپى قاتارلىق پىرىنسىپلارنىڭ بىر-ئىككىسى يېتەكچى پىرىنسىپ قىلىنىدۇ. f/.f08  
ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىملا قائىدىسىمۇ يۇقىرىقى پىرىنسىپلار بويىچە تۈزۈپ چىقىلغان بولۇپ، بۇنىڭ ئىچىدە مورفولوگىيەلىك پىرىنسىپنى يېتەكچى پىرىنسىپ قىلىپ، قالغان پىرىنسىپلارغىمۇ بەلگىلىك ئېتىبار بەرگەن ئاساستا تۈزۈپ چىقىلغان. تۆۋەندە بۇ پىرىنسىپلار ئۈستىدە كونكرېت توختىلىپ ئۆتىمىز: _\@zq*E  
1. فونېتىكىلىق پىرىنسىپ qM Qu!%o  
فونېتىكىلىق پىرىنسىپ دېگىنىمىزـ سۆزلەر ۋە ئۇلارنىڭ قوشۇمچىلىرى جانلىق تىلدا قانداق تەلەپپۇز قىلىنسا، يېزىقتا ئېلىپبەدىكى ھەرپلەر يار بەرگەن دائىرىدە تەلەپپۇز قىلغىنى بىلەن ئوخشاش يېزىش دېمەكتۇر. يەنى سۆز تەركىبىدىكى تاۋۇشلارنىڭ يېزىقتا تەلەپپۇز قىلىنغىنىغا ئوخشاش  ئىپادىلىنىشى فونېتىكىلىق پىرىنسىپ دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: DV({! [EP  
ئىجات - ئىجادى، ئىقتىسات - ئىقتىسادى، كىتاپ - كىتاۋى، ئىنقىلاپ - ئىقىلاۋى، دەپ تەلەپپۇز قىلىنسا يېزىقتىمۇ شۇنداق يېزىلىشى؛ باغ، تاغ، ئەگ، چىگ، ياتاق، پىچاق، چېلەك، تىلەك دېگەندەك سۆزلەرگە قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا باغ - باققا، تاغ - تاققا، تەگ - تەگكەن، چىگ - چىككەن، ياتاق - ياتىقى، پىچاق - پىچىقى ، تىلەك - تىلىگى، چېلەك - چېلىگى تۈرلىنىشى؛ يىپ، يىڭنە، يىلان، يۈرەك، يۇلغۇن قاتارلىق سۆزلەرنىڭ ژىپ، ژىڭنە، ژىلان، ژۈرەك، ژۇلغۇن يېزىلىشى؛ شامالۋاغ، بەلۋاغ، قاقۋاش، مارالۋېشى قىلىپ يېزىلىشى فونېتىكىلىق پىرىنسىپقا كىرىدۇ. Mbly-l{|  
 a 7b1c!  
2. مورفولوگىيەلىك پىرىنسىپ "9vL+Hh  
 W^;4t3eQf  
مورفولوگىيەلىك پىرىنسىپ دېگىنىمىز - سۆزلەرنىڭ جانلىق تىلدىكى تەلەپپۇزىنى ئاساس قىلماي، ئۇنىڭ مورفولوگىيەلىك قۇرۇلمىسىنى ئاساس قىلىپ، سۆزنىڭ يىلتىزىنى ئۆزگەرتمەستىن يېزىش پىرىنسىپى دېمەكتۇر، يەنى سۆزدىكى مەنىلىك بۆلەكلەرنىڭ ئېيتىلىشى ۋە ئاڭلىنىشىنى ئاساس قىلماي، بەلكى سۆزنىڭ مورفولوگىيەلىك تۈزىلىشى، سۆز يىلتىزى، تومۇرى ۋە قوشۇمچىلارنىڭ مۇقىم شەكلىنى ئاساس قىلىپ، جانلىق تىلدا قانداق ئېيتىلىشىدىن قەتئىينەزەر، ئىملادا بىر خىل يېزىش پىرىنسىپىدۇر. مەسىلەن: dgByl-8Q  
 ]_!NmB_3  
ئازاب - ئازابى، ئىنقىلاب - ئىنقىلابى، تەنقىد - تەنقىدى، ئىجاد - ئىجادى، تاغ - تاغقا، ئەگ - ئەگكەن، بەگ - بەگكە، پەرزەنت - پەرزەنتى، تەركىب - تەركىبى، جەسەت - جەسىتى، تەرتىپ - تەرتىپى، ئارخىپ - ئارخىپى، تاغ - تاغقا، باغ - باغقا، چېلەك - چېلىكى، تىلەك - تىلىكى، يىپ - يىپى، يۇلغۇن - يۇلغۇنى، يۈرەك - يۈرىكى، پىچاق - پىچىقى، ياتاق - ياتىقى،  يۈرەكئالدى (يۈرىكالدى ئەمەس)، ئالدىنئالا (ئالدىنالا ئەمەس)،  ئاقئۆستەڭ (ئاقۆستەڭ ئەمەس)، ئاچا ئېرىق (ئاچېرىق ئەمەس) ۋەھاكازالار. .M[t5I'\  
3. تارىخىي پىرىنسىپ )T slI  
تارىخىي پىرىنسىپ دېگىنىمىز - تىلنىڭ ئۇزۇن يىللىق تەرەققىياتى جەريانىدا بەزى سۆزلەرنىڭ ئۇزاق ۋاقىتلاردىن بېرى مەلۇم بىر شەكىلدە قېلىپلىشىپ قىلىشى ۋە شۇنداق يېزىلىشىغا قارىتىپ ئېيتىلغان. بۇ پىرىنسىپ بويىچە بەزى سۆزلەرنىڭ دەسلەپكى شەكلى، ئەسلىي قۇرۇلمىسى ساقلانماسلىقى مۇمكىن. مەسىلەن، ئورنا (<ئورۇن + ا)،  باغاق (<بار+ غاق)، بۆك (<بۆرك)  پايپاق (<پاي +قاپ) يامغۇر (ياغ + مۇر)، ئەسۋاب (<ئەسباب)، قوشنا (<قۇنشى)، چاچ (<ساچ)  قىلىپ يېزىش تارىخى پىرىنسىپقا ئاساسلانغانلىق بولىدۇ. >B$ IrM7J  
4. ئايرىش پىرىنسىپى (2 hI  
ئايرىش پىرىنسىپى دېگىنىمىز - تىلنىڭ تەرەققىياتى جەريانىدا، ئايرىم سۆزلەرنىڭ مەنىسى كېڭىيىپ، ئەسلىدىكى بىر سۆز كېيىن بىرنەچچە ئۇقۇمنى بىلدۈرىدىغان بىرقانچە سۆز بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. تىل ئەمەلىيىتىدە مەنە جەھەتتىن ئايرىلغان مۇنداق سۆزلەرنى يېزىقتا ئايرىپ، پەرقلەندۈرۈپ يېزىش ناھايىتى مۇھىم بولىدۇ. دېمەك، مەنە جەھەتتىن ئايرىلغان سۆزلەرنىڭ يېزىقتىكى شەكلىنى ئايرىپ، پەرقلەندۈرۈپ يېزىش - ئايرىش پىرىنسىپى دېيىلىدۇ. مەسىلەن: bXM&VW?OP  
1. ئەتىۋار  - ئەتىۋار بالا، ئەتىۋارلىماق   ئېتىبار  -  ئېتىبار بەرمەك، ئېتىبارغا ئالماق  Oo~   
2. پەردە  ـ  سەھنە پەردىسى     پەدە    ـ  دۇتارنىڭ پەدىسى SHnMqaq  
3. خاتىر  ـ  خاتىرجەم، يۈز خاتىر      خاتىرە  - خاتىرە دەپتەر، خاتىرىسى ياخشى fNrpYR X  
4. زېھىن  ـ  زېھنىي ئەمگەك، زېھنى ئۆتكۈر    زەن  ـ  زەن سالماق، زەن قويماق eQfXUpk3@I  
5. غۇبار ـ  غۇبارسىز       غۇۋا ـ  غۇۋا كۆرۈنمەك $P #KL//  
6. قارار  - قارار قىلماق، قارار چىقارماق    قەرەل ـ   قەرەللىك ئامانەت، ئۆز قەرەلىدە كەلمەك IFtaoK  
7. ئۇسۇل  ـ  چارە – ئۇسۇل         ئۇسسۇل ـ  ئۇسسۇللۇق ناخشا VAdUd {  
8. ئىشارەت - ئىما – ئىشارەت           شەرەت  - شەرەت قىلماق Gy'/)}}Z  
9. خازان  ـ خازان پەسلى                غازاڭ  ـ  قۇرۇغان يوپۇرماق y8v0>V0)  
10. ئوچۇق -  ھاۋا ئوچۇق، ئوچۇق كۆڭۈل     ئېچىق ـ  ئېرىقنىڭ ئېچىقى... tCj\U+;  
قاتارلىق سۆزلەرنىڭ ھەر بىر جۈپى ئېتىمولوگىيە جەھەتتىن ئالغاندا گەرچە بىر سۆز بولسىمۇ، تارىخىي تەرەققىيات جەريانىدا فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش ياساپ، شەكىل جەھەتتىن ئىككى سۆزلۈك تۈس ئېلىپلا قالماي، مەنە جەھەتتىنمۇ ئايرىلىپ كەتكەن. مەنە جەھەتتىن ئايرىلغان بۇنداق سۆزلەرنى ئىملادا پەرقلەندۈرۈپ يېزىش ئايرىش پىرىنسىپىغا ئاساسلانغانلىق بولىدۇ. @k-GyV-v  
دېمەك، ئالتىنچى، يەتتىنچى، سەككىزىنچى قېتىم تۈزۈلگەن ئىملا قائىدىسىدە مورفولوگىيەلىك پىرىنسىپ ئاساسىي ئورۇنغا قويۇلغان بولۇپ، سۆزلەرنىڭ تۇراقلىق شەكلى ۋە تۈرلىنىش قائىدىلىرى مورفولوگىيەلىك پىرىنسىپ ئاساسىدا بېكىتىلگەن. شۇنىڭ بىلەن بىللە، تارىخىي پىرىنسىپ بىلەن فونېتىكىلىق پىرىنسىپقا ۋە ئايرىش پىرىنسىپىغىمۇ مۇۋاپىق ئېتىبار بېرىلگەن. Kj-zEl  
 &~=d;llkT  
1› جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر دېگەن نېمە؟ ئۇ قايسى تۈرلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؟ a{.-qp  
جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر- جۈملە بۆلەكلىرى بىلەن سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەتتە بولالمايدىغان(جۈملە بۆلىكى بولۇپ كېلەلمەيدىغان)، ئۆزىگە خاس ئىنتۇناتسىيە(تىنىش بەلگىلىرى) ئارقىلىق جۈملە بۆلەكلىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدىغان سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنى كۆرسىتىدۇ. aMxM3"  
مەسىلەن: ‹1› ھەي، سىز نەگە ماڭدىڭىز؟    ‹2› بىزنىڭ سىنىپ ھەيئىتىمىز(ياسىنجان)نىڭ تەشكىللەش قابىليىتى يۇقىرى.   ‹3› ئاپلا، مەن بۇ ئىشنى ئۇنتۇپ قاپتىمەن. uPb.uG  
ئۇ قاراتما سۆزلەر، قىستۇرما سۆزلەر، ئىملىق سۆزلەر ۋە ئىزاھلىغۇچى سۆزلەردىن ئىبارەت تۆت تۈرلۈك سۆزلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. hXc:y0 0  
2› قاراتما سۆزلەر دېگەن نېمە؟ ئۇ جۈملىنىڭ نەرىدە كېلىدۇ؟ جۈملە بىلەن قانداق تىنىش بەلگىسى ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ؟ مىسال بىلەن چۈشەندۈرۈڭ؟ zpcO7AY~  
ئوقۇغۇچىلار دەرسلىك ھەم ئوقۇتقۇچىنىڭ ياردىمىدە، ئوتتۇرغا قويىدۇ، ئوقۇتقۇچى مىسال كەلتۈرۈپ، چۈشەندۈرىدۇ. 0"mr*hyj  
قاراتما سۆزلەر- جۈملىدە ئىپادىلەنگەن پىكىرنىڭ كىمگە، نېمىگە قارىتىلغانلىقىنى كۆرسىتىش ياكى  باشقىلارنىڭ دىققىتىنى جەلىپ قىلىش ئۈچۈن قوللۇنىلىدىغان، جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەردىن ئىبارەت. zRm@ |IT  
قاراتما سۆزلەر كۆپ ھاللاردا جۈملىنىڭ بېشىدا ياكى ئاخىرىدا كېلىدۇ، قىسمەن ھاللاردا جۈملىنىڭ ئوتتۇرىسىدا كېلىدۇ. جۈملىنىڭ بېشىدا كەلسە، قاراتما سۆزلەردىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ؛ جۈملىنىڭ ئوتتۇرىسىدا كەلسە، ئىككى تەرىپىگە پەش قويۇلىدۇ؛ جۈملىنىڭ ئاخىرىدا كەلسە، قاراتما سۆزلەردىن بۇرۇن پەش قويۇلىدۇ. Et&PzDvU  
مەسىلەن: ‹1› ھە، سەن قاچان كەلدىڭ؟  ‹2› سىزنىڭ قىلىۋاتقان ئىشىڭىز، ئۇكام ئەخمەت، ھەقىقەتەن مۇھىم.  ‹3› بىز بۇ مەۋسۈمدە يېڭى نەتىجە يارىتىشىمىز كېرەك، ساۋاقداشلار. ^W0eRT  
3› قىستۇرما سۆزلەر دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق شەكىللەردە، جۈملىنىڭ نەرىدە كېلىدۇ؟ جۈملە بىلەن قانداق تىنىش بەلگىسى ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ؟ مىسال بىلەن چۈشەندۈرۈڭ؟  ' p T8S  
قىستۇرما سۆزلەر- جۈملىدە ئىپادىلەنگەن پىكىرگە قارىتا سۆزلىگۈچىنىڭ مۇناسىۋىتى ۋە پوزىتسىيسىنى بىلدۈرىدىغان، جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەردىن ئىبارەت. z'Ut9u  
6PLdzZ{  
قىستۇرما سۆزلەر بەزىدە بىر سۆز شەكلىدە، بەزىدە سۆز بىرىكمىسى شەكلىدە، يەنە بەزىدە جۈملە شەكلىدە؛ جۈملىنىڭ بېشىدا، ئوتتۇرىسىدا ياكى ئاخىرىدا كېلىدۇ. جۈملىنىڭ بېشىدا كەلسە، قىستۇرما سۆزلەردىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ؛ جۈملىنىڭ ئوتتۇرىسىدا كەلسە، ئىككى تەرىپىگە پەش قويۇلىدۇ؛ جۈملىنىڭ ئاخىرىدا كەلسە، قىستۇرما سۆزلەردىن بۇرۇن پەش قويۇلىدۇ. 0BP=SCi  
مەسىلەن: ‹1› ئوچۇقىنى ئېيتسام، سېنىڭ ئىشىڭ ھەل بولمايدىغاندەك تۇرىدۇ.  ‹2› ھۆل يېغىن، مېنىڭ مۆلچەرىمچە، يەنە بىر-ئىككى كۈن داۋاملىشىشى مۈمكىن.  ‹3› ئۇنىڭ دېگەنلىرى تۇتۇرۇقسىز گەپلەر، خالاس. \Bl`;uXb  
 A/~^4DR  
1› ئىملىق سۆزلەر دېگەن نېمە؟ ئۇ قانداق شەكىللەردە كېلىدۇ؟ مىسال بىلەن چۈشەندۈرۈڭ؟ %)y-BdSp.  
ئوقۇغۇچىلار دەرسلىك ھەم ئوقۇتقۇچىنىڭ ياردىمىدە، ئوتتۇرغا قويىدۇ، ئوقۇتقۇچى مىسال كەلتۈرۈپ، چۈشەندۈرىدۇ. ;Hu`BFXyD  
ئىملىق سۆزلەر- جۈملىدىكى پىكىرگە قارىتا سۆزلىگۈچىنىڭ تۈرلۈك ھېس-تۇيغۇسىنى بىلدۈرىدىغان، جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەردىن ئىبارەت. YF)c.Q0  
ئىملىق سۆزلەر بىر سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى شەكلىدە كېلىدۇ. 3Zm;:v4y  
مەسىلەن: ‹1› پاھ، بۇ بالىلارنىڭ ئوماقلىقىنى!  ‹2› خەپ، سېنىڭ ئەدىپىڭنى ئۆزەم بەرمىسەم.  ‹3› ۋاي ئىسىت، ئۇ ئەجەپمۇ ئۇۋالچىلىق تارتتا. %p^`,b}  
2› ئىزاھلىغۇچى سۆزلەر دېگەن نېمە؟ ئۇ جۈملىدە نەدە كېلىدۇ؟ جۈملە بىلەن قانداق تىنىش بەلگىسى ئارقىلىق ئايرىلىپ تۇرىدۇ؟ مىسال بىلەن چۈشەندۈرۈڭ؟ ['aiNhlbt  
ئوقۇغۇچىلار دەرسلىك ھەم ئوقۇتقۇچىنىڭ ياردىمىدە، ئوتتۇرغا قويىدۇ، ئوقۇتقۇچى مىسال كەلتۈرۈپ، چۈشەندۈرىدۇ. 8q|T`ac+N  
ئىزاھلىغۇچى سۆزلەر- جۈملىدىكى مەلۇم بىر بۆلەكنىڭ مەنىسىنى ئىزاھلاش-روشەنلەشتۈرۈش رولىدا كېلىدىغان، جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەردىن ئىبارەت. X>eFGCz}I  
ئىزاھلىغۇچى سۆزلەر جۈملىدە ئىزاھلانغۇچى سۆزدىن كېيىن كېلىدۇ. ئۇ تىرناق ئىچىگە ئېلېنىپ يېزىلىدۇ ياكى سىزىق ئارقىلىق ئايرىلىدۇ. @zig{b8  
مەسىلەن: ‹1› بىز ئوقۇۋاتقان پەنلار تەبىئىي پەن (ماتىماتىكا، فىزىكا، خېمىيە، بىئولوگىيە) ۋە ئىجتىمائىي پەن (ئەدەبىيات، سىياسەت، تارىخ، جۇغراپىيە...) دەپ چوڭ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.  ‹2› ئۇلارنىڭ-8-يىللىق ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ، بۇ قېتىمقى مۇسابىقىدىكى ئىپادىسى يامان ئەمەس. awOH50R  
  9 -Xr  
ئۇيغۇر تىلىدىكى فونىمىلار ۋە ئۇلارنىڭ تۈرلىرى WCg&*  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدا فونىمىلىق رولغا ئىگە بولغان تىل تاۋۇشى 32. بۇ فونىمىلار سوزۇق ۋە ئۈزۈك فونىمىلار دەپ ئىككى چوڭ تژرگە بۆلىنىدۇ . Jy-V\.N>s  
 ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسقۇنلىقىغا ئۇچۇرماي ئەركىن ھالدا چىقىشىدىن ھاسىل بولغان فونىمىلار – سوزوق فونىمىلار دەپ ئاتىلىدۇ . \!4_m8?  
ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسقۇنلىقىغا ئۇچرىشى نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان فونىمىلار – ئۈزۈك فونىمىلار دېيىلىدۇ . ~ lr,}K,  
سوزوق فونىمىلار قانداق ئۆلچەملەرگە ئاساسەن قانداق تۈرلەرگە بۆلىنىدۇ ؟ `'b2 z=j  
1 .تاۋۇشلارنىڭ ئېغىز بوشلىقىدىكى ئورنى ۋە رولىغا قاراپ   : XM: \N$tg  
تىل ئالدى سوزوق فونىمىلار – ئە ، ئۆ ، ئۈ />V& OX `  
تىل ئارقا سوزوق فونىمىلار – ئا ، ئو ، ئۇ M)sAMfuUw  
تىل ئارا سوزوق فونىمىلار – ئې ، ئى  غا بۆلىنىدۇ . 9QEK|x`8  
1.    لەۋنىڭ دۈگىلەك شەكىلگە كېلىش – كەلمەسلىكىگە قاراپ : b}Xh|0`b+  
لەۋلەشكەن سوزۇق فونىمىلار – ئو ، ئۆ ، ئۇ ، ئۈ 2X0<-Y#'  
لەۋلەشمىگەن سوزوق فونىمىلار – ئا ، ئە ، ئې ، ئى   غا بۆلىنىدۇ . 6K5mMu#4  
2.    ئېغىزنىڭ ئېچىلىش دەرىجىسىگە قاراپ : 5GDg_9Bz  
يېپىق ياكى سەل سوزوق فونىما – ئۇ ، ئۈ ، ئى gm7 [m}  
يېرىم يېپىق ياكى سەل يۇقۇرى – ئو ، ئۆ ، ئې 3shd0q<  
يېرىم ئوچۇق ياكى سەل تۆۋەن – ئە TPNKvv!s  
ئوچۇق ياكى تۆۋەن سوزۇق فونىما – ئا     لارغا بۆلىنىدۇ . \/R  $p  
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ھەرخىل ئېيتىلىشى تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ، تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى ھەم تاۋۇش پەردىسىنىڭ تىتىرەش – تىتىرىمەسلىگى بىلەن مۇناسىۋەتلىك . _a  zJ>  
تاۋۇش چىقىرىش ئورنى دىگىنىمىز – ئۈزۈك تاۋۇشلارنى چىقارغاندا ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ توسالغان ئەزاسى ياكى توسالغۇغا ئۇچۇرىغان جايى . #E#Fk3-ljQ  
تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى دېگىنىمىز – ھاۋا ئېقىمى ئۇچۇرىغان توسالغۇنىڭ قانداق يېمىرىلىشى . $ U-#woXa  
ئۈزۈك فونىمىلار چىقىش ئورنىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ 8 تۈرگە بۆلىنىدۇ . 5.QY{ +k  
ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرى پەيدا قىلغان توسالغۇلارنى يېڭىش ئۇسۇلىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ 6 تۈرگە بۆلىنىدۇ . E_Fm5zb?X  
ئۈزۈك فونىمىلار تەلەپپۇز قىلىنغاندا تاۋۇش پەردىسىنىڭ قاتتىق تىتىرەش ياكى بوش تىتىرىشىگە قاراپ جاراڭلىق ۋە جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇش دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ. 4++pK;I  
 bRK\Tua 6  
تىلدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر j8;Uny9  
تىلدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش تارىخى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش ۋە نۇتۇق ئېقىمىدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . n2Ew0 -  
تىلنىڭ ئۇزاق تارىخى تەرەققىياتى جەريانىدا يۈز بەرگەن ھەر خىل فونىتىكىلىق ئۆزگىرىشلەر – تارىخى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش دېيىلىدۇ . >LJ<6s[=  
تىل تاۋۇشلىرىنى بىر-بىرىگە ئۇلاپ تەلەپپۇز قىلغاندا ئۆز-ئارا تەسىر قىلىش نەتىجىسىدە ھاسىل بولغان فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش – نۇتۇق ئېقىمىدىكى فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش دەپ ئاتىلىدۇ . %< 
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا نۇتۇق ئېقىمىدا يۈز بېرىدىغان مۇھىم فونىتىكىلىق ئۆزگىرىش ھادىسىلىرى – ئاسسىمىلاتسىيە ، دېسسىملاتسىيە ، جاراڭلىقلىشىش ،جاراڭسىزلىشىش ، تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى ، چۈشۈپ قېلىشى ، قوشۇلۇپ قېلىشى قاتارلىقلاردىن ئىبارەت . Wjr^: d  
تاۋۇش چىقىرىش ئورنى بىلەن تەلەپپۇز قىلىش ئۇسۇلى ئوخشاش بولمىغان ئىككى فونىمىنى ئارقىمۇ-ئارقا تەلەپپۇز قىلغاندا بىر فونىما ئۆزگىرىپ يەنە بىر فونىمىغا ئوخشاپ قالىدۇ . نۇتۇق ئېقىمىدىكى بۇ خىل ئۆزگىرىش ئاسسىمىلاتسىيە دېيىلىدۇ . `bF4/iBW  
ئاسسىملاتسىيىنىڭ تۈرلىرى : h;):TFiC  
ئاسسىملاتسىيە ئۆزىنىڭ دەرىجىسىگە قاراپ تولۇق ئاسسىملاتسىيە ،  قىسمەن ئاسسىملاتسىيە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . @?bY,  
نۇتۇق جەريانىدا ئوخشىمايدىغان ئىككى تاۋۇشنىڭ ئۆز-ئارا تەسىرى نەتىجىسىدە بىرىنىڭ يەنە بىرىنى تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ۋە ئۇسۇلى جەھەتتە ئۆزىگە ئوخشاش قىلىۋېلىشى – تولۇق ئاسسىملاتسىيە دەپ ئاتىلىدۇ . C]Q}HI#G  
مەسىلەن : 1.مەنمۇ بارىمەن ،  سەنمۇ بارغىن . ( يېزىقتا ) `@{(ijg.  
               مەممۇ بارىمەن ، سەممۇ بارغىن .  ( جانلىق تىلدا) $Ww.^ym  
             2 .كۆرۈپباق—كۆرۈپپاق svtqX-Vj"  
             3 .ئونيەتتە –ئوييەتتە AOe f1^S=  
تاۋۇش چىقىرىش ئورنى ۋە تاۋۇش چىقىرىش ئۇسۇلى جەھەتتىن ئوخشىمايدىغان ئىككى قوشما تاۋۇشنىڭ بىرىنىڭ يەنە بىرىنى قىسمەن ئوخشىتىۋىلىشى – قىسمەن ئاسىملاتسىيە دېيىلىدۇ . ha7mXGN%  
مەسىلەن : ئونبىر  (يېزىقتا) – ئومبىر (نۇتۇقتا ) v7,-Q*  
             يانغىچە(يېزىقتا)—ياڭغىچە (نۇتۇقتا)  #"fn;  
ئاسسىملاتسىيە ئۆزىنىڭ يۆنىلىشىگە قاراپ ئوڭ ئاسسىملاتسىيە ۋە تەتۈر ئاسسىملاتسىيە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىنىدۇ . 4K*st8+bl-  
نۇتۇقتا ئاۋۋال ئېيتىلغان تاۋۇشنىڭ كېيىن ئېيتىلغان تاۋۇشنى ئۆزىگە ئوخشىتىۋىلىشى ئوڭ ئاسسىملاتسىيە دەپ ئاتىلىدۇ . ??lsv(v-  
مەسىلەن : 1. دەپباق –دەپپاق ؛             2. كۆرۈپباق – كۆرۈپپاق.... B qLL]%F  
نۇتۇقتا كېيىن ئېيتىلغان تاۋۇشنىڭ ئاۋۋال ئېيتىلغان تاۋۇشنى ئۆزىگە ئوخشاش قېلىۋىلىشى –تەتۇر ئاسسىملاتسىيە دېيىلىدۇ . XW~a4If  
مەسىلەن : 1 . تەمىنلەش—تەمىللەش             2. ئونيەتتە—ئوييەتتە.... 35L\  
نۇتۇق ئېقىمىدا بىر فونىما بىلەن شۇ فونىمىغا مۇناسىپ يەنە بىر فونىمىنىڭ تەلەپپۇز جەھەتتىن ئۆز-ئارا ماسلىشىپ كېلىشى فونىمىلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى (ئاجىزلىشىشى) دەپ ئاتىلىدۇ . (L:Mdo  
سۆز تەركىبىدىكى بەزى فونىمىلارنىڭ سۆزلەرنى ئايرىم- ئايرىم تەلەپپۇز قىلغاندا ئېيتىلسىمۇ ، ئەمما نۇتۇق ئېقىمىدا ئېيتىلماي قېلىشى فونىمىلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى دېيىلىدۇ . }$LnjwM;,  
بەزى سۆزلەرنىڭ يىلتىزىدا ئەسلىدە يوق فونىما شۇ سۆز نۇتۇق ئېقىمىدا كەلگەندە ياكى تۈرلەنگەندە پەيدا بۇلۇپ قالىدۇ . بۇنداق ھادىسە فونىمىلارنىڭ كۆپىيىپ قېلىش ھادىسىسى دېيىلىدۇ .  btBu[;  
جاراڭلىق فونىمىنىڭ نۇتۇق ئېقىمىدا جاراڭسىز تەلەپپۇز قىلىنىشى فونىمىلارنىڭ جاراڭسىزلىشىشى دېيىلىدۇ . U2CC#,b!(  
جاراڭسىز فونىمىنىڭ نۇتۇق ئېقىمىدا جاراڭلىق تەلەپپۇز قىلىنىشى فونىمىلارنىڭ جاراڭلىقلىشىشى دېيىلىدۇ . U>@AE  
ئۇيغۇر يېزىقىمىزدا قوللىنىدىلىدىغان تىنىش بەلگىلىرى تۆۋەندىكىچە: rV} 5&N*c  
1. چېكىت ( . ) aU_l"+5>vq  
 A4Q{(z-?  
(1) خەۋەر جۈملىلەردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:    بۈگۈن ئەلكۈيى مۇنبىرى ئېچىلىپتۇ. uc}F|O   
    (2) يېنىك ئېيتىلغان بۇيرۇق جۈملىلەردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:    ئىملانى توغرىلىغايسىز. g:@4/+TSt  
    (3) قىسقارتىپ يېزىلغان خاس ئىسىملارنىڭ ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:    ئا.ئۆتكۈر     م.ھوشۇر \S&OAe/b  
    (4) ئوي-پىكىرنىڭ رەت تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان قاتار سانلاردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: <[u(il  
    مۇنبەر تۈزۈملىرى: bZ^'_OOn  
 yPg0 :o-  
    1. ساغلام تېما يوللاش؛ z, FPhbFn  
    2. ئۆلچەملىك ئىملادا يېزىش؛ $4qM\3x0,  
    3. مەنبەسى ئېنىق بولۇش؛ {fjBa,o #  
    .......... p.b#RY  
    (5) بەزىدە چۈشەندۈرۈلمەكچى بولغان ئاتالغۇدىن كېيىنمۇ چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: kDxI7$]E  
    مۇنبەر باشقۇرغۇچىلىرى ئۆزلىرىنىڭ سالاھىيىتى بويىچە مۇنبەر مەسئۇلى، نازارەتچى، باشقۇرغۇچى، سەھىپە باشقۇرغۇچى دەپ تۆت خىلغا بۆلۈنىدۇ. y&bZai8WlE  
    مۇنبەر مەسئۇلى. مۇنبەرنىڭ قانۇنىي ئىگىسى كۆزدە تۇتۇلىدۇ.... Jd',v  
    نازارەتچى. مۇنبەرنىڭ بارلىق ئىشلىرىغا نازارەتچىلىك قىلىدۇ... S9ic4rcd  
    باشقۇرغۇچى. مۇنبەردىكى بارلىق تېما ۋە سەھىپىلەرنى باشقۇرۇش ھوقۇقى بولىدۇ.... BOP7@D  
    سەھىپە باشقۇرغۇچى. مۇنبەردىكى مەلۇم بىر سەھىپىنى باشقۇرۇش ھوقۇقى بولىدۇ....    ئەسكەرتىش: تېما ماۋزۇسىنىڭ ئارقىغا چېكىت قويۇلمايدۇ.   X*w;6 V  
2. سوئال بەلگىسى(؟) 4'`H H  
 ;PnN$g]Q  
    (1) سوئال جۈملىلەردىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 3 
    سىز مۇنبەرگە قانداق تېما يوللاپ باقتىڭىز؟ hl] y):  
    ئادەتتە ئىنكاسنى پۇچەك يازامسىز ياكى خېلى جېنى بار يازامسىز؟ H8B2{]HAt  
    بۇ يەردە شۇنىمۇ ئەسكەرتىپ ئۆتۈش كېرەككى، ① بىردىن ئارتۇق سوئال جۈملىلەردىن تەركىپ تاپقان مۇرەككەپ جۈملىلەردە، ئەگەر بۇ سوئال جۈملىلەر بىر-بىرىگە مۇناسىۋەتلىك بىر ئومۇمىي ئوي-پىكىرنى ئىپادىلىسە، سوئال بەلگىسى ئۇلارنىڭ ئەڭ ئاخىرىقىسىدىن كېيىن قويۇلىدۇ. مەسىلەن: *5?Qam3  
    دېمەكچى بولغىنىمنى تېمامدىن ئۇققانسىز، ئەمدى قانداق قىلاي دەيسىز، كۆڭلىڭىزدە ئويلىغانلىرىڭىز باردۇ؟ aBQ@n  
   ② بىردىن ئارتۇق سوئال جۈملىلەردىن تەركىب تاپقان قوشما جۈملىلەردە، ئەگەر بۇ سوئال جۈملىلەرنىڭ ھەربىرى مەزمۇن جەھەتتىن مۇستەقىل بولسا ياكى بۇلارنىڭ ھەر بىرى ئالاھىدە تەكىتلەپ ئېيتىلسا، مۇنداق جۈملىلەرنىڭ ھەر بىرىدىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: [ dUAb  
    بۇ نېمە قىلىق ئەمدى؟ مۇشۇنداق ئاممىۋىي سورۇندىمۇ ئادەم تىللاپ ئىنكاس يازامسىز؟ تېما ئىگىسى كۆرۈپ قالسا قانداق بولىدۇ؟ Aq7`A^1t$  
    (2) قايتۇرما سوراق جۈملىلەردىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: >Q ^ mR  
    ئەجەبا بۇنداق يازغىنىم خاتامۇ؟    بۇنداق دېسىڭىز قانداق بولىدۇ؟ cxvO,8NiB  
3. ئۈندەش بەلگىسى(!) rc7c$3#X  
 ;=E}PbZt2  
   (1) ئۈندەش جۈملىلەرنىڭ ئاخىرىغا ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: =CS$c?  
    پاھ، پاھ، بۇ بېزەكلەر ئەجەب چىرايلىقكەن! Zy{hYHQ  
    (2) كۆتۈرەڭگۈ ياكى قاتتىق ئاھاڭ بىلەن ئېيتىلغان بۇيرۇق جۈملىلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن:    قولۇڭنى تارت! w^n&S=E E~  
    (3) شوئارنى بىلدۈرىدىغان جۈملىلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ.مەسىلەن:   GukwN]*OY  
 s| Vs#o.P)  
مۇنبىرىمىز گۈللەپ ياشنىسۇن! V~5vR`}  
    (4) ھۆكۈم ياكى كېسىم مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان، ئىنتۇناتسىيىسى كۈچلۈك بولغان بەزى جۈملىلەردىن كېيىنمۇ ئۇندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن:    مېنى قانداقمۇ سىزگە سېلىشتۇرغىلى بولسۇن! SrOv* D3  
    (5) ھەم ئۈندەش، ھەم سوئال مەنىسىنى ئاڭلاتقان جۈملىلەردىن كېيىن، ئۈندەش بەلگىسى بىلەن سوئال بەلگىسى تەڭ قويۇلىدۇ. ئەگەر ئۈندەش مەنىسى كۈچلۈكرەك بولسا، ئاۋۋال ئۈندەش، ئاندىن سۇئال بەلگىسى قويۇلىدۇ؛ مەسىلەن:    « نېمە داستان، نېمە ئىجات، تەپەككۇر، K;s`  
                               نېمە بۇ تۈگىمەس نازۇك تەسەۋۇر!؟»                 (ئا.ئۆتكۈر) rq1~%S  
    ئەگەر سوئال مەنىسى كۈچلۈكرەك بولسا، ئاۋۋال سوئال، ئاندىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ؛ مەسىلەن: Z/v )^VR  
    «ياپراقسىز دەرەخ بولمىغاندەكلا، 9o6qN1A0g  
    دەرەخسىز ياپراق تۇغۇلار نەدىن؟!»                   (ئا. خۇجا) m}: X\G(6Q  
4. پەش( ، ) KVViTpZ  
 Bxj4rC[  
     (1) جۈملىلەردىكى تەڭداش بۆلەكلەرنى بىر-بىرىدىن ئايرىش ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ ئارىسىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن:     بۈگۈن شېئىر، رەسىم، تىل ئۆگىنىش، جاھاندىكى ئىشلار سەھىپىلىرىگە ئۆزگىچە تېمىلار يوللاندى. NA/Sv"7om  
     (2) قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ ئارىلىقىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 6Q+VW_~  
     ئۇ بىر توردىشىنى ئىزدەپ، مۇنبەرگە تىزىملىتىپتۇ. BCd0X. m(  
     (3) جۈملە تەركىبىدىكى قاراتما سۆزدىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: Yx ;j  
     كۈنقىز، بۈگۈن مۇنبەرگە كىرىپسىز-دە؟   \S~ 
     «خوش ئاتا، مېھرىبانىم، 5VfpeA `  
     غەمگۇزارىم، ياخشى قال.» {c&9}u$e  
     (نۇزۇگۇم قوشاقلىرىدىن) =umF C[. W  
     (4) جۈملىدىكى قىستۇرما سۆزلەردىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: (ueH@A"9;  
     «بەس، دوستۇم، تەبىئەت يولى شۇنداقتۇر، l|9'l[}&  
     ئۇنچىۋالا ئېچىنىپ بۇزما كۆڭلۈڭنى.»        (ئا.خۇجا) A7|x|mW  
     (5) تەركىبىدىكى ئاددى جۈملىلەر لېكىن، ئەمما، بىراق، شۇڭا، چۈنكى، ھالبۇكى، ۋاھالەنكى قاتارلىق باغلىغۇچىلار بىلەن باغلانغان مۇرەككەپ جۈملىلەردە، بۇ باغلىغۇچىلار كۈچلۈك تەلەپپۇزدا ئېيتىلسا، ئۇلارنىڭ كەينىگە پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: qrt2uE{K  
     مەن ئۇنىڭ تېمىسىغا راۋۇرۇس ئىنكاستىن بىرنى يازدىم، لېكىن، يەنىلا جىلى بولۇپ تۇرۇۋاتىمەن. _,-\;  
     (6) تەڭداش بۆلەكلەر ۋە مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر «ۋە، ھەم، ياكى، يا، نە، گاھ» قاتارلىق باغلىغۇچىلار بىلەن باغلىنىپ كەلسە، ئادەتتە ئۇلارنىڭ ئارىسىغا پەش قويۇلمايدۇ. لېكىن، بۇ باغلىغۇچىلار تەڭداش بۆلەكلەرنىڭ ياكى قوشما جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ ئالدىدا تەكرارلىنىپ كەلسە، ئۇ ھالدا بۇ باغلىغۇچىلارنىڭ ئالدىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: j{zVVT  
     مۇنبەردىكى باشقۇرغۇچىلار خىزمەتتە ھەم يۈرەكلىك بولۇشى، ھەم تەدبىرلىك بولۇشى لازىم. A+3=OBpkW0  
     مەن تېمامنى يا ئەتە، يا ئۆگۈن يوللاي. 0XL[4[LdA  
     (7) ئادەتتە ئىگىدىن كېيىن پەش قويۇلمايدۇ، لېكىن پەش قويۇلمىسا ئۇقۇم مۈجمەللىشىپ قېلىش ئېھتىماللىقى بار بولغان ئىگىدىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: VC!g,LU|-  
     بۇ، ئادەم بالىسى ئەمەس. 6|%HCxWO  
    بۇ جۇملىدە ئەگەر «بۇ» دېگەن ئىگىدىن كېيىن پەش قويۇلمىسا، «بۇ ئادەم بالىسى ئەمەس»دېگەن جۈملىگە ئايلىنىپ قېلىپ، «بۇ ئادەم بالىسى ئەمەس، باشقا نەرسىسى»دېگەن مەنىنى بىلدۈرۈپ قويىدۇ. gti=GmL(L  
     (8) ئاپتور سۆزىدىن كېيىن ياكى پېرسۇناژ سۆزىدىن كېيىن، سىزىقتىن بۇرۇن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: :/NP8$~@j  
« _ ئەركىن، _ قىز جىددىي ھالدا ئەركىنگە تىكىلدى، _ مېنىڭ ئۆز ۋاقتىدا سىزگە نېمىشكە قىزىقمىغانلىقىمنى بىلەمسىز؟ سىز بەك ياسىما. نېمىشكە ئۆزىڭىزنى بۇنداق ئالىجاناپ كۆرسىتىسىز؟ مەن سىزنىڭ مۇشۇنداق ياسىما مىجەزلىرىڭىزگە ئۆچ!» +OUM 4y  
     (بەرگىيە «ئېھ، ناتونۇش يوللار»دىن) z &[[4[  
5. چېكىتلىك پەش ( ؛ ) W8!8/ IZbN  
 2Xfy?U  
     (1) مەزمۇن جەھەتتىن ھەم مۇستەقىل، ھەم بىر–بىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولغان، ئوي–پىكىرلەرنى ئىپادىلەيدىغان، ئاددىي جۈملىلەردىن تەركىب تاپقان، تۈزۈلۈشى مۇرەككەپرەك بولغان قوشما جۈملىلەردە چېكىتلىك پەش قوللىنىلىدۇ. مەسىلەن: wtGb 3D"am  
بېغىررەڭ، ھال ئەتىرگۈللەر خۇش-پۇراق چاچماقتا؛ ئېرىقتىكى سۈزۈك شۇلار شىلدىرلاپ ئۈن چىقارماقتا؛ ئەتىيازنىڭ شامىلى يۈزلىرىمىزنى سىلاپ ئۆتمەكتە. h^b =  
    (2) چوڭ تەڭداش بۆلەكلەر بىلەن كىچىك تەڭداش بۆلەكلەر ئارىلاش كەلگەن جۈملىلەردە، كىچىك تەڭداش بۆلەكلەرنىڭ ئارىسىغا پەش، چوڭ تەڭداش بۆلەكلەرنىڭ ئارىسىغا چېكىتلىك پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: zPb "6%1B  
    شىنجاڭدا كان مەھسۇلاتلىرىدىن نېفىت، كۆمۈر، ئالتۇن، تۆمۈر، مىس، قاشتېشى قاتارلىقلار كۆپ چىقىدۇ؛ دېھقانچىلىق زىرائەتلىرىدىن بۇغداي، قوناق، كېۋەز، شال قاتارلىقلار كۆپ چىقىدۇ. vYG$>*  
     چېكىتلىك پەشنىڭ ئىشلىتىلىش رولى ئومۇمەن چېكىتتىن كىچىك، پەشتىن چوڭ بولىدۇ. W{;LI WsZ  
 TC'^O0aZ_  
6. قوش چېكىت( : ) s-xby~  
 ~9+\  
(1) ئاپتور سۆزى بىلەن كۆچۈرمە جۈملە ۋە پېرسۇناژ سۆزلىرىنىڭ ئارىلىقىغا قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:     مۇنبەر مەسئۇلى: « باشقۇرغۇچىلار ئۆز تەرجىمھالىڭلارنى يوللاپ بەرگەيسىلەر»،_ دېدى. ]5J*UZ}  
    (2) ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆز ۋە جۈملىلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: >(a/K2$*1  
    پېرسۇناژلار ئادەتتە ئىككى خىل بولىدۇ: بىرى، ئىجابىي پېرسۇناژ، يەنە بىرى سەلبىي پېرسۇناژ. {{_,YO^w  
    (3) قاراتما سۆزلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 8f|+045E@  
    ھۆرمەتلىك تورداشلار: 4'# _b  
    ياخشى تۇرۇۋاتامسىلەر؟ كۈنلىرىڭلارنىڭ خاتىرجەملىك ئىچىدە ئۆتۈشىنى تىلەيمەن. #Y 
    (4) ئەسكەرتمىلىك سۆزلەردە قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:     ...... ]dIr;x`  
 o>Z+=&BZ@a  
     ئالاقىلاشقۇچى: ئەركىن $rE_rZ+]="  
     تېلىفون نومۇرى: 0991.... Ss7XjWP.}  
7. قوش تىرناق («») .{W)E  
 jVu3!{}  
     (1) جۈملە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە جۈملە ۋە كىتاب، گېزىت، ژۇرنال ناملىرى ۋە ماقالە–ئەسەرلەرنىڭ ماۋزۇلىرى قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: I*K~GXWs#  
     مېنىڭ « مەن قانداق قىلاي؟» ناملىق ئەسىرىم تورنىڭ تاقىلىشى بىلەن غايىپ بولدى. /1lUFL2D  
     خەنجەر ماڭا: «مۇشۇ كۈنلەردە سەل ئالدىراش بوپقالدىم» دېدى. RA+k/2]y!  
     (2) بەزى تەنە سۆزلەر قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: 07+Qai-]  
     ئەتىگەن ئۇچۇر يازسام ئەمدى جاۋاب يېزىپسىز، بەك «چاققان» جۇمۇ سىز! dGzZ_Vf  
     (3) باشقىلارنىڭ دىققىتىنى قوزغاش ئۈچۈن نۇقتىلىق سۆزلەر ياكى ئالاھىدە مەنىگە ئىگە سۆزلەر قوش تىرناققا ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: z7J2O  
      سىزنىڭ ئېيتقىنىڭىز «تار مەنىدىكى گرامماتىكا»، مېنىڭ ئېيتقىنىم «كەڭ مەنىدىكى گرامماتىكا». Sc*O_c3D  
8. يالاڭ تىرناق ( <> ) R{hKl#j;>  
 r#pC0Yj!3  
     قوش تىرناق ئىچىگە يەنە تىرناق كېلىش زۆرۈر بولۇپ قالغاندا، يالاڭ تىرناق ئىشلىتىلىدۇ. مەسىلەن: OPwj*b:-m  
     سەركەردە ماڭا: «مەن ئاپئاق ئاينىڭ <مەن ۋە سەن> دېگەن تېمىسىنىڭ ئاخىرىنى ساقلاپ ھېرىپ قالدىم» دېدى. j{9sn,<:  
9. تىرناق ( () ) >%.6n:\rG  
 !285=cxz  
    (1) جۈملىدە ئىزاھلاشقا تېگىشلىك سۆز–جۈملىلەر تىرناق ئىچىگە ئېلىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: X ] &Q^  
    ھەر كۈنى ئەتىگەن سائەت (ئۈرۈمچى ۋاقتى) 7يېرىمدا، پاي بازىرى ئېچىلىدۇ. ?8n`4yO0  
    (2) كۆچۈرگەن ياكى نەقىل ئالغان جۈملىلەرنىڭ ئاپتورى ياكى ئەسەر نامى تىرناق ئىچىگە يېزىپ كۆرسىتىلىدۇ. مەسىلەن: u%S&EuX  
    «موڭغۇللار دەسلەپكى دەۋرلەردە مەدەنىيەتنى ئۇيغۇرلاردىن قوبۇل قىلغان، يېزىقنىمۇ ئۇيغۇرلاردىن ئۆگەنگەن» (ش.سامى «قامۇسۇل ئەئىلەم» 1876–بەت). Cv|ya$}a  
    (3) دراما ئەسەرلىرىدە پېرسوناژلارنىڭ ھېس-تۇيغۇلىرىنى، ھەركىتىنى كۆرسىتىدىغان جۈملىلەر تىرناق ئىچىگە ئېلىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: Y`3>i,S6\  
    زورىخان: (ئاڭلىماسلىققا سېلىپ) نۇرۇم، چاي قاينىدىمىكىن، چىقىپ باققىنا (نۇرۇم باغقاچىقىدۇ). },'2j  
     (4) ئوي-پىكىرنىڭ رەت تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان قاتار سانلار تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: EOj o>w>  
     تىرناقنىڭ ئىشلىتىلىشى ھەققىدە قويۇلغان يۇقىرىقى «(1)... (2)... (3)... (4)...» دىكى تىرناقلار بۇنىڭغا مىسال بولالايدۇ. e@6 
10. سىزىقچە ( - ) 70l"[Y  
 w3c[t ~R8  
    (1) جۈپ سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: g6k@E,cI_  
    كېچە-كۈندۈز، ئېگىز-پەس، ئويمان-چوڭقۇر، دەلىل-ئىسپات قاتارلىقلار. GmB7@-[QA%  
    (2) رەقەم بىلەن يېزىلغان تەرتىپ سانلاردىن كېيىن سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: H~1*`m  
    1-سىنىپ،  6-ئاي. o-B9r+N  
    (3) سۆزلەردە قۇردىن قۇرغا كۆچۈرۈشتە سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ;$ =`BI)  
    «بۇ قېتىمقى ئىلمىي مۇھاكىمە يىغىنىدا مەن ئۆزۈمنىڭ ئىككى پارچە ئىل- H3}{]&a  
مىي ماقالەمنى ئوقۇدۇم.» [J0L7p*6  
    (4) ئۆز ئارا يېقىن بولغان ئىككى ساننىڭ يانداش كېلىشىدىن تۈزۈلگەن مۆلچەر سانلارنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: L{;q ^  
    چوڭ ئۆيدە بەش-ئالتە كۈن تۇرۇپ قالدىم. )R+@vh#Q<$  
    (5) ئىككى بۆلەكتىن تۈزۈلگەن تەقلىدىي سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: Z}TuVE  
    ئوڭ تەرەپتىن پاڭ-پۇڭ قىلغان ئوق ئاۋازى ئاڭلاندى. i=@.u=:  
    (6) تەكرار سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: %p)6m 2Sb  
    سورا-سورا بىلىم ئاپتۇ، ئۇيىلا-ئۇيىلا كېيىن قاپتۇ. 0~Ot  
11. سىزىق ( _ ) xWD=",0+  
 gYfN ?A*`_  
     (1) ئىگىمۇ، خەۋەرمۇ باش كېلىشتە كەلگەن ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكتېرىدىكى سۆزلەر بولسا، ئىگىدىن كېيىن سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: E8u :Fg s  
    «كۆپىنچە ئىگە ۋەزىپىسىدە كېلىدىغان سۆز تۈركۈمى _ ئىسىم» &/}]9 #  
    (2) تەڭداش بۆلەكلەردىن كېيىن ئۇمۇملاشتۇرغۇچى سۆز كەلسە، تەڭداش بۆلەكلەردىن كېيىن سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ge9j:S{  
    ئوغلۇمنىڭ سىنىپى _ چوڭ يىللىق 2-سىنىپ ئىلغار سىنىپ بولۇپ باھالاندى. ',? v7&  
    (3) دىئالوگلاردا ھەربىر سۆزلىگۈچىنىڭ گېپى باش قۇردىن يېزىلغاندا سىزىق قويۇپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: 2ixg ix  
    _ ياق، ئەتىدىن باشلاپ ساڭا تېلىفون قىلمايمەن، سەن بىلەن سۆزلەشمەيمەن. E!&A[TlX\  
    _ نېمىشقا؟ )uiYu3 I  
    _ يەنە نېمىشقا دەيسەنغۇ؟مەن سەندىن ئايرىلىپ كەتتىم. {$)zC*l  
     («مۇز تۇتقان دەرىزە») : t-a;Q;  
    (4) ئاپتور سۆزىدىن كېيىن ياكى پېرسوناژ سۆزىدىن كېيىن كېلىدىغان پەشنىڭ كەينىگە سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: xGCW-YR9  
    _ بېشىم بەك ئاغرىپ كەتتى،_ دېدى ئۇ باشلىرىنى سىلاشتۇرۇپ. fi^ I1*S  
    (5) بەزىدە چۈشەندۈرمەكچى بولغان ئاتالغۇدىن كېيىنمۇ سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ^A dHP!I  
    «چېكىت_ جۈملىنىڭ مەنە ئالاھىدىلىكىنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە ئاخىرى تىنىش بەلگىلىرىدىن بىرى.» bO>q`%&  
12. كۆپ چېكىت (....) NypM+y  
 #'fh'$5"  
    (1) ئوي-پىكىرنىڭ تولۇق ئاياغلاشمىغانلىقىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: :0x,%V74_!  
    «ئۆزۈم بىلىمەنكى، مەن يازمىساممۇ، كەلگۈسىدە ئۇ قەھرىمانلارنى ئەسلەپ يازىدىغانلار چىقىدۇ؛ ئۇلار ھەققىدە گەپ قىلىدىغان ۋاقىت كېلىدۇ....» S.1\e"MfI  
    (2) سۆزلىگۈچىنىڭ سۆزىدىكى قورقۇش، جىددىيلىشىش، دۇدۇقلاش سەۋەبىدىن بولىدىغان ئۈزۈلۈشلەرنى ئىپادىلەش ئۈچۈن كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: (+ q#kKR  
    _ بايا كوچىدا تۇرۇپ نېمە ئىش قىلدىڭ؟ h3D~?Iom  
    _ مەن.... jh0``{  
    (3) EjW3_ %  
    دىئالوگلاردا جاۋابسىز قالغان جايلارغا كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: H6%QM}t  
    دۈشمەن ئەسكەرلىرى بالىنى سوراق قىلىشقا باشلىدى: IV*@}~BJ  
    _ ئېتىڭ نېمە؟ I[,tf!  
    _ ..... gsFyZ  
    _ بۇ يەرگە نېمىشقا كەلدىڭ؟ !=%0  
    _ ..... vFKX@wV S  
 z-};.!L^  
تىنىش بەلگىلىرى دېگەن نىمە؟ M &`ZF  
ئىجتىمائىي ئالاقىنىڭ ئېھتىياجىغا ئاساسەن ،ئوي –پىكىرنى توغرا ،تولۇق ئىپادىلەش ئۈچۈن يېزىق تىلىدا ،يېزىقنىڭ قوشۇمچە ۋاستىسى سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدىغان بەلگىلەر تىنىش بەلگىلىرى دەپ ئاتىلىدۇ. z{XN1'/V  
تىنىش بەلگىلىرىنىڭ يازما نوتۇقتىكى رولى ئىنتايىن مۇھىم بولۇپ ،ئۇيغۇر تىلىدىكى ئەڭ كۆپ قوللىنىلىدىغان تىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇنىڭ قوللىنىلىشى تۆۋەندىكىچە. -}avH  
1. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدىكى تىنىش بەلگىلىرى . Tk~RT<\Ab+  
(1) چېكىت ‹‹.›› (2) سۇئال بەلگىسى ‹‹؟›› (3)ئۈندەش بەلگىسى ‹‹!›› (4) چېكىتلىك پەش‹‹؛››(5)تىرناق ‹‹()›› (6) پەش ‹‹،››(7) قوش تىرناق ‹‹ ‹‹›› ››(8) يالاڭ تىرناق ‹‹ ‹››› (9) سىزىقچە ‹‹-›› (10) سىزىق ‹‹ـــ›› (11) قوش چېكىت ‹‹:›› (12) كۆپ چېكىت ‹‹…›› #=@H-ZuD7  
2.ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىدىكى تىنىش بەلگىلىرىنىڭ ئىشلىتىلىشى. }?[^q  
1.چېكىت ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى FyD^\6/x  
بۇ بەلگە ئوي-پىكىرنىڭ بايان تەرىزىدە ئېيتىلغانلىقىنى بىلدۈرۈپ تۆۋەندىكىچە قويۇلىدۇ : O`Ht|@[6  
1) بايان جۈملىلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ. مەسىلەن: (1) گۈزەل خانىم بەك ئەستايىدىل . [4qCW{x._  
(2) تاپشۇرۇقنى ئىشلەپ بولدۇم. WOqAVd\  
2)بۇيرۇق ۋە ئۈندەش جۈملىلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ .مەسىلەن: 55lL aus  
(1)يۇقىرىغا ئۆتۈڭ . (2) ئۆيگە ۋاقتىدا كېتەي. "mT95x\NA\  
(3) كىچىك بالا بولغاندىن كېيىن ئارتۇقچە ئىشلارغا ئارىلىشىپ كەتمەڭ. X3nt*G1dL  
3) رەقەم بىلەن يېزىلغان تەرتىپ سانلاردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ.مەسىلەن:‹‹1.››،‹‹2.››،‹‹3.››… V[E7 mhqy  
4)قىسقارتىپ يېزىلغان ئىسىم بىلەن فامىلە ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ.مەسىلەن: D2hEI2S  
(1) ز.قادىر    (2) ت.ئالماس     (3) ئا.ئۆتكۈر 6AS'MD%&  
5)يىل ،ئاي ،كۈنلەر رەقەم بىلەن ئىپادىلەنسە ئۇلارنىڭ ئارىسىغا قويۇلىدۇ. !r=^aa(\  
 W40GW  
مەسىلەن:1918.10.01 1987.02.27 .-kqt^Gc  
6)ئونلۇق كەسردىكى پۈتۈن سان بىلەن كەسر سان ئارىسىغا ،سائەت بىلەن مىنۇت ئارىسىغا قويۇلىدۇ. مەسىلەن : (1) 1.5 (بىر پۈتۈن ئوندىن بەش)    (2) سائەت 8.00(سائەت سەككىز)  }qf9ra  
2.سۇئال بەلگىسى ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى . Znl&.,c)  
بۇ ئوي پىكىرنىڭ سوراق تەرىزىدە ئېيتىلغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ .قويۇلۇش ئورنى تۆۋەندىكىچە: /t "p^9!^  
1) ھەر خىل سۇئالدىن كېيىن قويۇلىدۇ .مەسىلەن: (1) نىمە ئىش يۈز بەردى؟ (2)مىنى ياخشى كۆرەمسىز؟ &5 *)r@+  
2)كەينى –كەينىدىن ئۇلىنىپ كەلگەن سۇئاللارنىڭ كەينىدىكىسىگە قويۇلىدۇ.مەسىلەن: >)Ih[0~M  
(1) بۇ ئىشنى ئۇ ئۇقامدۇ-ئۇقمامدۇ؟ (2)سىز زادى دىيارىم مۇنبىرىنىڭ ئەزاسىمۇ-ئەمەسمۇ؟ H<$.AC\zn  
3)جۈملىدە ئاپتورغا نامەلۇم بولغان ،ئاپتور گۇمان بىلەن قارىغان تەركىبلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ.مەسىلەن: fVR:m`'Iq_  
(1) سەلەي چاققان (؟-1905)ئۇيغۇر خەلقىنىڭ داڭلىق لەتىپىچىلىرىدىن بىرى. F~Kd5-I@  
4)ئۈندەش ۋە سۇئال تەرىزىدە ئېيتىلغان جۈملىلەردە ئاۋال سۇئال بەلگىسى ،ئاندىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ .مەسىلەن: !*46@sb:  
 ;bt@wgY  
(1) شەرۋان : ھوي ،سېسىق گەپنى نەدىن ئۆگەندىڭ ؟! o]NL_SM_  
(2)نىمە دېگەن تۈگىمىگەن ئۇزۇن ناخشا بۇ؟! f;/t7=>d  
3.ئۈندەش بەلگىسى ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى Pn{yk`6E  
بۇ بەلگە ئوي پىكىرنىڭ ئۈندەش ۋە بۇيرۇق تەرىزىدە ئېيتىلغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان جۈملىلەرنىڭ ئارقىسىغا قويۇلىدۇ. ئۇنىڭ قويۇلۇش ئورنى تۆۋەندىكىچە. ?FRR";  
1)ئۈندەش جۈملىلەر ۋە بۇيرۇق ئاھاڭىدا ئېيتىلغان بۇيرۇق جۈملىلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ. مەسىلەن : &}Y_EHj}  
(1) سىرداشىم ئەسىرىڭىزنى يېزىش ۋەزىپىسىنى ۋاقتىدا ئورۇنداڭ! (بۇيرۇق) Xco$ yF%  
(2) ياشىسۇن ئانا تىلىمىزنىڭ تەرەققىياتى ئۈچۈن كۈچ چىقارغانلار!(ئۈندەش) ujcS>XN,1  
(3) دىيارىم ئەھلى ! ئاڭلىمىدىم، ئىشتمىدىم دېمەڭلار ! ھەر بىر تۈتۈندىن بىر ئەر ئۆستەڭ چېپىشقا ماڭسۇن!(ئۈندەش ،بۇيرۇق) UQ|zS alv,  
2)ئۈندەش ئاھاڭىدا ئېيتىلغان ئىملىق سۆزلەر ۋە قاراتما سۆزلەردىن كىيىن قويۇلىدۇ.مەسىلەن: }@'xEx  
(1) توۋا ! سەن ئاتاماننىڭ سېتىۋالغان قۇلىمىدىڭ! A!v-[AI[  
(2) نىگار ! ئاللاھقا ئامانەت . X$JO<@x  
تىرناق ئىچىگە ئېلىنغان جۈملىنىڭ سۇئال ،ئۈندەش بەلگىلىرى بۇنداق جۈملىنىڭ قانداق قۇرۇلمىدا كېلىشىدىن قەتئىينەزەر قويۇلىدۇ. تىرناق ئىچىگە ئېلىنغان جۈملىنىڭ چېكىتى بولمايدۇ. !2x"'o  
4.چېكىتلىك پەش ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى M3Kpp _d_!  
بۇ بەلگە تەڭداش تەركىبلەرنى ئايرىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدۇ. TGLkw XOkT  
تەڭداش تەركىبلەرنى ئايرىشتا رولى پەشكە نىسبەتەن ئۈستۈن تۇرىدىغان تىنىش بەلگىسىدۇر . <.3@-z>w2,  
تەڭداش تەركىبلەرنىڭ ھەرقايسىسى ياكى ئۇلارنىڭ بىرى يەنە بىر قانچە تەڭداش تەركىبلەرنى ئېلىپ كەلگەندە بولسا ،ئۇلارنىڭ قاتلاملىق مۇناسىۋىتىنى ئېنىق ئايرىش ئۈچۈن ئۈستۈنكى قاتلامدىكى تەڭداش تەركىبلەر ئارىسىغا چېكىتلىك پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: @];#4O  
(1)ــــ شاھىم ئاي بىلەن كۈننىڭ ئۆلگىنى ئېڭىشىپ تاغ كەينىگە پاتقىنى ؛يەرنىڭ ئۆلگىنى قار ئاستىدا قالغىنى (ياتقىنى)؛سۇنىڭ ئۆلگىنى مۇز ئاستىدا قاتقىنى ،ــــ دەپ جاۋاب بېرىپتۇ . yZ&By?.0  
(2) ھاياتلىق بولمىسا ،ئۆلۈم بولمايدۇ؛ ئۆلۈم بولمىسا، ھاياتلىقمۇ بولمايدۇ. BO\l>\)Ir  
5. پەش ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى 6\86E$f=h  
بۇ بەلگە ئاساسەن تەڭداش تەركىبلەرنى ئايرىش ئۈچۈن قوللىنىلىدىغان ،تەڭداش تەركىبلەرنى ئايرىشتىكى رولى چېكىتلىك پەشكە نىسبەتەن تۆۋەن بولغان تىنىش بەلگىسى ،ئۇنىڭ قويۇلۇش ئورنى تۆۋەندىكىچە : dh/:H/k kR  
1)جۈملە ئىچىدىكى تەڭداش بۆلەكلەرنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش ئۈچۈن ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىغا پەش قويۇلىدۇ.مەسىلەن: u2<:mu[|P  
(1) ئۇنىڭ سېكىلەكلىرى ،تال-تال ئۆرۈلگەن چاچلىرى ،چېچىغا ئېسىۋالغان چاچ چاتقۇچ ،چاچ تۇمارلىرى بەكمۇ ياراشقان ئىدى. d$rJW m5H  
(2) تاغلار ،باغلار ،دالالار...قىسقىسى بارچە ياپيىشىل بولۇپ كەتكەن ئىدى. cXJgdBwo  
2)مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەردىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: :&)RK~1m_  
(1) مېڭىۋەردىم ،كەينىمدىن ئاياغ تىۋىشى ئاڭلىنىۋەردى ،بۇرۇلۇپ قارىسام ،ھېلىقى چەتئەللىكلەردىن بىرى كېلىۋېتىپتۇ. 5d}PrYa  
3)جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەرنى (قاراتما سۆز،قىستۇرما سۆز ۋە ئايرىم ئىملىق سۆز)جۈملىدىن ئاجرىتىش ئۈچۈن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: F__>`Do l  
(1) ئۇنىڭدىن باشقا ،رەيھاننىڭ يەنە ئۆزىگە خاس بەزىبىر سىرلىرىمۇ بار ئىدى. ! # tRl  
(2)بەختكە يارىشا، شۇكۈنى كەچقۇرۇن تۆمۈر خەلىپىمۇ بارىكۆلدىن قايتىپ كەلدى . wX 41R]pF  
(4) جۈملىدە يېزىق بىلەن كەلگەن سانلاردىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: >\DXA)nc  
(1) قايتىپ كېلىدىغانلا بولساڭ ،بىرىنچىدىن ،ئەمدى ئۇنى قايتا كۆرەلمەيسەن ،ئىككىنچىدىن ،... BpP\C!:^  
6. يالاڭ تىرناق ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى \yG_wZs  
يالاڭ تىرناق قوش تىرناققا نىسبەتەن رولى كىچىك بولغان تىنىش بەلگىسى .جۈملىدە قوش تىرناق ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە تەركىبلەر يالاڭ تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ.بۇ خۇددى پەش بىلەن چېكىتلىك پەشنىڭ قاتلاملىق مۇناسىۋىتىنى ئىپادىلىگىنىگە ئوخشاش ،كۆچۈرمە تەركىبلەرنىڭ قاتلام مۇناسىۋىتىنى ئىپادىلەيدۇ .مەسىلەن: ـــــ ۋاي قوۋۇرغامەي،‹‹چىراغپايدا چاي ئىچكەن ‹چېچەن›نى كۆردۈم ››دېگەندەك ،ئەمدى كىتابلاردىن قۇسۇر قۇسۇر تاپقىلى تۇردۇڭمۇ ؟ئۇقۇپ قوي ئاشكار ،ئۇ دېگەن پەن ،دېدى كۈنقىز. HTqikw5X  
7.قوش تىرناق ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى )%j)*Ymz;  
قوش تىرناق كۆچۈرمە تەركىبلەرنى ئاپتور سۆزىدىن ئايرىپ كۆرسىتىدىغان بەلگە.ئۇنىڭ رولى يالاڭ تىرناققا نىسبەتەن چوڭ. جۈملىدە كەلگەن بارلىق بارلىق كۆچۈرمە تەركىبلەر ،جۈملىدىن كىتاب،گېزىت –ژۇرنال ناملىرى ،ماۋزۇ قاتارلىقلار قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە ئەكسى مەنىدە ئىشلىتىلگەن سۆزلەرمۇ قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. q }z,C{Wq<  
(1) ئايجاھان ‹‹تىل ۋە تەرجىمە›› ژۇرنىلىدا ئىشلەيدۇ. }4 $EN  
(2) قادىر بەزىدە ئوغرىلىق قىلىپ قوياتتى ،شۇڭلاشقا كىشىلەر ئۇنىڭغا ‹‹ئوۋچى ›› دەپ ئىسىم قويىۋالغان ئىدى. +V'r >C:  
(3) ‹‹ غالىبىيەت ›› كوچىسى . G,"$Erx  
(4) سىنىڭ ‹‹ئەقىللىق››قىزىڭ تاپقان پالاكەت بۇ. O_iX 1@SW  
8. تىرناق ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى 9hguC yr@h  
ئىزاھ مەنىسىنى بىلدۈرىدىغان بەلگە تىرناق دەپ ئاتىلىدۇ .ئۇ تۆۋەندىكى ئورۇنلاردا قوللىنىلىدۇ . 3p4bOT5  
1) جۈملىدە مەلۇم جۈملە بۆلىكىنى تولۇقلاش ،ئىزاھلاش ياكى شەرھلەش مەنىسىدە كەلگەن تەركىبلەر تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ .مەسىلەن : [&`>&u@MK  
(1) بىز دىيارىم تور سىنىپىنىڭ (ھابابام سىنىپى)ئوقۇغۇچىسى . x) U;  
(2) ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ رەئىسى (نۇر بەكرى )يىغىندا سۆز قىلدى. ut,"[+ J  
2)سەھنە ئەسەرلىرىدە ئاپتورنىڭ پېرسوناژلارنىڭ ھەركىتى ،كەيپىياتى توغرىسىدا بەرگەن ئىلاۋىلىرى تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ . مەسىلەن : (1) نۇرۇم: (غەزەپ بىلەن) ئادەم سۈرەتلىك بۆرىلەر! Qp?+_<{  
(2)(غۇنچەمنىڭ چېچىنى سىلاپ) جېنىم تېنىمدە بولسا ،مەن سىزنى بۇ قارا نىيەتلەرنىڭ ئالدىدا خار قىلمايمەن . ge?ymaU$a  
3) نەقىل كەلتۈرگەن مىسالغا ئۇلاپلا ئۇنىڭ ئېلىنغان جايىنى كۆرسەتكەندە ،ئاپتور ۋە كىتاب نامى تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن : A&7jE:Ew  
ژېننى ئامېرىكىدىكى بىر دوستىغا يازغان خېتىدە :‹‹سوتنىڭ ئىككى ئىجراچىسى ئۆيىمىزگە كېلىپ ،ئۆي جاھازلىرى ،كارىۋات ياپقۇچ ،كىيىم –كېچەك ۋە بالىلارنىڭ ئويۇنچۇقى قاتارلىق نەرسىلەرنىڭ ھەممىسىنى ئېلىپ كەتتى ...›› (ئېلى راھىت :‹‹شىنجاڭ گېزىتى ››دىن) دەپ يازغان .  "O 'I  
9.سىزىقچە ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى )K6{_~Kc\  
يېرىم قوشۇپ يېزىش بەلگىسى سىزىقچە دەپ ئاتىلىدۇ .ئۇ تۆۋەندىكىچە قوللىنىلىدۇ .مەسىلەن: J|q_&MX/  
1)جۈپ سۆزلەرنىڭ ئارىسىغا ۋە سۆزلەرگە قوشۇلۇپ يېزىلمايدىغان ئۇلانمىلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدۇ.مەسىلەن : OE"Bb   
(1) دەپتەر-قەلەم ،بۈگۈن-ئەتە ،قىش –ياز       (2)بۇ نېمىدىگەن ئەخمەق كىشى –ھە؟  
2) سۆزلەر قۇردىن قۇرغا بوغۇم ئايرىپ كۆچۈرۈلگەندە ،ئايرىلغان بوغۇمدىن كېيىن قويۇلىدۇ .مەسىلەن : 6;*(6$ ;  
پرولې- // ۋەتىنىمىز-//        تارىيات// دىكى OY#_0p)i  
3) رەقەم بىلەن ئىپادىلەنگەن تەرتىپ سانلاردىن كېيىن قويۇلىدۇ . مەسىلەن : "F}Ip&]hAG  
(1) بىز 28-بىنادا تۇرىمىز.  (2)كۇرس مۇددىتى 12-ئايغىچە . 19t*THgq  
4) پېئىللارنىڭ ئۆزەك شەكىللىرىدىن كېيىن سىزىقچە قويۇلىدۇ .مەسىلەن : 4#9-Z6kOk  
ئولتۇر-،ماڭ-،كەت-،تۇر-يۈر- -tdG} Gu  
5)سۆز ئارقا قوشۇمچىلىرىنىڭ ئالدىغا ،سۆز ئالدى قوشۇمچىلىرىنىڭ كەينىگە قويۇلىدۇ . مەسىلەن : ZM?r1Z4  
- ىچى ،-ىش ،-ۈش،-نىڭ ...     بى -،نا-،بەت-،دەر-... sCl,]g0{  
10. سىزىق ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى Se`N5hQ  
1) ئەدەبىي ئەسەرلەردىكى دىئالوگلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدۇ؛ئاپتور سۆزى بىلەن دىئالوگلارنىڭ ئالدىغا قويۇلىدۇ . ئاپتور سۆزى بىلەن دىئالوگنىڭ ئارىسىغا پەش قويۇلىدۇ .مەسىلەن : =;=V4nKN  
ـــ نىگار بۈگۈن سېنى ھايۋانات باغچىسىغا ئېلىپ باراي ،دېدى ئۇ خۇش كەيىپ ھالدا ،قىزى بېشىنى چايقاپ : ~2431 
ـــ تاپشۇرۇقۇمنى ئىشلەپ بولالمىدىم . NN'<-0~  
ـــ تۈنۈگۈن يېزىپ بولغانتىڭغۇ؟ u_8 22Z  
ـــ ئۇ ئۆزۈمنىڭ ئىدى ،بۈگۈنكىسى سىنىپ باشلىقى سراجىلنىڭ . L? +|%[  
2) زامان ۋە ماكان مەنىلىرىنى ئىپادىلەيدىغان ئىككى سۆزنىڭ( ياكى ساننىڭ) ئارىسىغا قويۇلىدۇ. مەسىلەن : YO0x68  
(1) لەنجۇ ـــ شىنجاڭ تۆمۈر يولى . nF$)F?||  
(2)1990ـــ 1995-يىلىغىچە مەملىكەت بويىچە ئاشلىقتىن مول ھوسۇل ئېلىندى. 86F+N_>Z  
بۇنداق كەلگەن سىزىق (ـــ) ‹‹ۋە›› ياكى ‹‹ھەم›› مەنىلىرنى ياكى ‹‹دىن›› ،‹‹ -غىچە ›› دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ . .@-]A   
3) جۈملىدە بىرخىل مەنىدە كەلگەن (بىر خىل گرامماتىك شەكىلدە كەلگەن )ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئىزاھلانغۇچىنىڭ ئوتتۇرىسىغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : (1) تەنھەرىكەت مۇسابىقىسىدە ھەرخىل پائالىيەتلەر ــــ يۈگۈرۈش ،سەكرەش ،گىمناستىكا ،پۇتبول ،ۋالىبول قاتارلىقلار بار . wLe&y4  
11. قوش چېكىت ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى Yj/nzTVJ[  
ئاساسەن بايان بەلگىسى قوش چېكىت دەپ ئاتىلىدۇ . z2V8NUn  
ئۇ تۆۋەندىكىچە قوللىنىلىدۇ : !>Y\&zA  
1) مۇستەقىل سىنتاكسىسىلىق قۇرۇلمىلارنىڭ كېيىنكى قىسمى ئالدىنقى قىسمىنىڭ پۈتۈن مەزمۇنىنى ياكى بىرەر تەركىبىنى تولۇقلاپ ،شەرھلەپ كەلسە ،ئالدىنىقى قىسمىدىن كېيىن قويۇلىدۇ .مەسىلەن : /b:t;0G  
(1) بۇ ئوقۇغۇچىلارنىڭ تىزىملىكى تۆۋەندىكىچە : C| L^Ds0  
1.ئەلانۇر     2.ھۆرىيەت      3.ئەكبەر         ..... *xo;pe)9  
2) ھۆرمەت تەرىقىسىدە ئېيتىلغان قاراتما سۆزلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ . 6;[/ 9  
 {pb9UUP2  
مەسىلەن : (1) ھۆرمەتلىك گۈزەل ھەدە:      (2)ئوبلاستلىق خەلق ھۆكۈمىتىگە : l /png:  
بۇنداق قاراتما سۆزلەر كۆپىنچە خەت –ئالاقىدە ،تەكلىپ قەغەزلىرىدە كۆپ ئۇچرايدۇ. GKyG #Fl  
3) سەھنە ئەسەرلىرىدە دىئالوگلارنىڭ ئالدىدا كەلگەن پېرسوناژلارنىڭ ئىسمى ياكى ئىسمى ئورنىدا كەلگەن سۆزلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ .بۇنداق قوش چېكىت يەنىلا بايان مەنىسىنى ئىپادىلەيدۇ .مەسىلەن: mYh5#E41J  
(1) مۇئەللىم : ئۆتكەن دەرسلەرنى ئوقۇپ كەلدىڭلارمۇ ؟ K4k~r!&OU  
4) بىرەر مەسىلىنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن قۇر بېشىدىن ئېلىنغان جۈملىلەرنىڭ ئالدىدا كەلگەن ‹‹مەسىلەن›› سۆزىدىن كېيىن قويۇلىدۇ.مەسىلەن: )jlP cO-  
بۈگۈن ھەممە ئادەم شادلىققا تولىدىغان بىر كۈن بولدى . 6hM]%  
5) تۈرلۈك ئۇسۇل ھالەتلەردىن كېيىن كەلگەن جۈملە دىئالوگ سۈپىتىدە قۇر بېشىدىن باشلانسا ،ياكى قۇر بېشىدىن باشلانمىغان ھالدىمۇ ،قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنسا ،مەزكۇر ھالەتلەردىن كېيىن قويۇلىدۇ. e`Co,>W/  
 @q&|MMLt  
مەسىلەن : (1) ئەتراپىغا قاراپ : nw0L1TP/J  
ـــ مەن بۇ يەردىن كېتىمەن ،مەن بۇ يەردىن كېتىمەن ! دەپ ۋارقىراپ يىغلاپ كەتتى . l]_b;iux  
6) ئاپتورنىڭ ئىسىم- فامىلىسى بىلەن ئەسىرى بىللە كۆرسىتىلگەندە ،ئاپتورنىڭ ئىسىم فامىلىسىدىن كېيىن قويۇلىدۇ .مەسىلەن: (1) مۇپاسسان :‹‹مارجان›› (2) زوردۇن سابىر :‹‹ ئارچا ياپرىقى ›› {[2tG U9  
(3) ئا.ئۆتكۈر :‹‹ ئۇلۇغ ئانا ھەققىدە چۆچەك ›› q0Xoj__c!A  
12.كۆپ چېكىت ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى  l^P#kQA  
قىسقارتىش بەلگىسى كۆپ چېكىت دەپ ئاتىلىدۇ .ئۇ تۆۋەندىكىچە قوللىنىلىدۇ . مەسىلەن : ;1v=||V  
1) جۈملىدە قىسقارتىلغان تەركىبلەر ئورنىغا ،نوتۇقتا سۈكۈت ئىپادىلەنگەن ئورۇنغا قويۇلىدۇ . مەسىلەن : be7L="vZw  
(1) مەن نەگە بارىمەن ،نىمە ئىش قىلىمەن ؟! ... /}=a{J  
(2) ... ‹‹ تەڭرى›› ،‹‹يوق نەرسە ››، ‹‹نۆل››دېگەندەك غەلىتە گەپلەرنى قىلدى . `fz,Lh* v  
(3) سىز تارتىنماڭ ،تېزدىن ئۆيىڭىزگە ئېلىپ كېتىڭ!... ZRnL_ z~  
2) نوتۇقتا سۆزنىڭ ئۈزۈلۈپ –ئۈزۈلۈپ تەلەپپۇز قىلىنغانلىقىنى ياكى مەلۇم تاۋۇشنىڭ ئادەتتىكىدىن سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنغانلىقىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن ياكى قورقۇش ،دۇدۇقلاش ،جىددىيلىشىش قاتارلىقلارنى ئىپادىلەش ئۈچۈن قوللىنىلىدۇ .مەسىلەن : g5y;?fqJ  
(1) سەن ... سەن ...بۇ يەردىن تېز كەت ...ئىش چاتاق ... i}B;+0 
(2) نې... مە دەپ يۈرىسەن ؟ ۋاي ئەخمەق! n+HsQ]z.  
(3) كۆر...دۈڭلار...مۇ،گې... زىتكە بېسىپتۇ . Ea4_Qmn  
(4)ئې...ىسمدە قالماپتۇ. x` 2| }AP(  
تەقلىد سۆزلەرنىڭ پېئىللارغا ئايلىنىش يوللىرى t,h{+lYU  
 hL!QLiF:  
قىسقىچە مەزمۇنى: بۇ ماقالىدە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى تەقلىد سۆزلەردىن پېئىللارنىڭ ياسىلىش يوللىرى تونۇشتۇرۇلۇپ، «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لۇغىتى» (قىسقارتىلمىسى)غا كىرگۈزۈلگەن تەقلىد سۆزلەردىن ياسالغان پېئىللار تۈرگە ئايرىلىپ سىتاستىكا قىلىنىدۇ. $"\O;dp7l  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا تەقلىد سۆزلەر مۇستەقىل سۆزلەرگە تەۋە بولۇپ، ئۇ ئىش – ھەرىكەت ياكى شەيئىلەرنىڭ ئاۋازلىرىغا، ھەرخىل ھالەت ۋە قىياپەتلەرگە شۇنىڭدەك بەدەن ئەزالىرىنىڭ سەزگۈلىرىگە تەقلىد قىلىنغان سۆزلەرنى كۆرسىتىدۇ. o>F*Itr{  
مەسىلەن: 1. شامال گۈر – گۈر چىقىپ تۇراتتى. ]CX[7Q+'  
2. ئۇنىڭ كۆزى پال – پال قىلىپ تۇراتتى. y\'P3ihK  
3. ماۋۇ يېرىم لوق – لوق قىلىپ ئاغرىيدۇ. _6MdF<Xb/  
«ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسى» Qf xH9_  
تەقلىد سۆزلەر ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى لىكسىكىسىدا خېلى زور سالماقنى ئىگەللىگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارى كۈچلۈك، ھەمدە جانلىق ئىشلىتىلىدۇ. مەيلى جانلىق تىلدا بولسۇن، ياكى ئەدەبى ئەسەرلەردە بولسۇن، تەقلىدىي سۆزلەر تىلىنى جانلىق، ئوبرازلىق تۈسكە كىرگۈزۈپ، كىشىلەرنىڭ كۆز ئالدىدا جانلىق ئوبرازلارنى نامايەن قىلىدۇ. so+4B1$)q  
مەسىلەن:  1. باغدىن غارت – غارت ھەرە ئاۋازى تاڭ – تۇڭ پالتا ئاۋازى كېلىشكە باشلىغاندا... P=`1rjPE  
2. قىز بېشىنى دادىسىنىڭ كەڭ كۆكرىكىگە قويدى. ئۇ دادىسىنىڭ دۈپ – دۈپ قىلىپ سالماق بىلەن ۇرۇۋاتقان يۈرىكىدىن چوڭ ئىشەنچ ساداسىنى ئاڭلىماقتا ئىدى. 3A,rHYS  
«ئاۋرال شاماللىرى» G[h(xp?,l  
يۇقارقى مىساللاردىن تەقلىدىي سۆزلەرنىڭ ئوبرازلىق، رېتىمى كۈچلۈك ئىكەنلىكىنى ھېس قىلالايمىز. <7XT\?%F  
ئىككىنچى . تەقلىدىي سۆزلەردىن پېئىللارنىڭ ياسىلىش يوللىرى. (qBvoLkF9N  
سۆز ياساش ئىقتىدارى كۈچلۈك بولۇش ئۇيغۇرتىلى لېكسىكىسىنىڭ كۆرۈنەرلىك ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ بېرى. بۇ خىل ئالاھىدىلىك خېلى كۆپ سۆز تۈركۈملىرىدە كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن: كۆپىنچە ئىسىملار «-لىق» ياكى «- لىك» قوشۇمچىسىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن سۈپەتلەرگە ئايلىنىدۇ. نۇرغۇنلىغان پېئىللار قوشۇمچىلارنىڭ  قوشۇلۇشى بىلەن ئىسىمغا ئۆزگۈرىدۇ. تەقلىد سۆزلەرنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارىمۇ كۈچلۈك بولۇپ، ھەرخىل ئارقا قوشۇمچىلارنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىسىم، سۈپەت، رەۋىش، پېئىل قاتارلىق سۆز تۈركۈملىرىنى ھاسىل قىلالايدۇ. 6X)@ajGWg~  
بۇ ماقالىدە ئۇيغۇر تىلىدىكى تەقلىد سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلانىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق پېئىللارنى ياساشنىڭ بىر قانچە خىل يولىنى تونۇشتۇرىمىز. بۇنىڭ ئۇيغۇرتىلىنى ئىككىنچى خىل تىل سۈپىتىدە ئۆگەنگۈچىلەرگە ئازراق ياردەم ۋە تۈرتكە بولغۇسى. + G;LX'B  
بىز «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لوغىتى» (قىسقارتىلمىسى» نى ئەستايىدىل كۆرۈپ چىقىپ، جەمئىي 300دىن ئارتۇق تەقلىد سۆزنى رەتلەپ چىقتۇق ھەمدە بۇ سۆزلەرنى تۈرگە ئايرىپ، تەھلىل يۈرگۈزگەندىن كېيىن، ئۇنىڭغا قوشۇلغان سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ ئوخشىماسلىقىغا ئاساسەن تەقلىد سۆزلەردىن ياسالغان پېئىل شەكىللىرىنى تۆۋەندىكى ئالتە تۈرگە بۆلدۇق. mC[UXN/  
1. تەقلىد سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە «-لا» ياكى «-لە» نىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق ياسالغان پېئىللار. بۇ تۈرگە تەۋە سۆزلەر كۆپىنچە ئىككى بوغۇملۇق تەقلىدىي سۆزلەردۇر. بۇ خىل ئۇسۇلدا ياسالغان پېئىللارنىڭ سانى بىر قەدەر كۆپ بولۇپ، تۆۋەندىكى مىسالدىكى 76 سۆز ئەنە شۇنداق ئىككى بوغۇملۇق تەقلىدىي سۆزلەرگە «-لا» قوشۇمچىسىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ياسالغان. ئىككى بوغۇملۇق تەقلىد سۆزلەرگە «-لە» قوشۇمچىسىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ياسالغان پېئىللار پەقەتلا تۆت سۆز. بۇ ئىككى بۇغۇملۇق تەقلىد سۆزلەر ئىچىدە ئىككىنچى بۇغۇمىدىكى سۇزۇق تاۋۇش ئارقا سوزۇق تاۋۇشتىن تۈزۈلگەن تەقلىد سۆزلەرنىڭ كۆپ ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرىدۇ. z@Hp,|Vy[  
مەسىلەن: {9LWUCpsf  
بولدۇق   +لا     بۇلدۇقلىماق     بۇلۇق     +لا  بۇلۇقلىماق lfN~A"X  
پاراس    +لا     پاراسلىماق      پاراق     +لا  پاراقلىماق a%vrt)Gx  
پارت     +لا      پارتلىماق       پالاس    +لا  پالاسلىماق I?Aj.{{$G%  
پالاق     +لا      پالاقلىماق      پايپاس    +لا  پايپاسلىماق P\nC?!Q%c  
پۇرۇق    +لا      پۇرۇقلىماق      پۇسۇر    +لا  پۇسۇرلىماق u3 0s_\  
پولتۇق    +لا     پولتۇقلىماق     پولتۇڭ    +لا  پولتۇڭلىماق ;gg\;i}^  
پوسۇر    +لا      پوسۇرلىماق     پۇلاڭ     +لا  پۇلاڭلىماق Z{6kWA3Kk  
پىتىر     +لا      پىتىرلىماق      پىتىق     +لا  پىتىقلىماق kgdT7  
پىلتىڭ   +لا    پىلتىڭلىما ق     پىچىر    +لا      پىچىرلىماق ufV!+$C)is  
            پىلدىر +لا   پىلدىرلىماق       تاراق    +لا        تاراقلىماق     ^5GW$  
                                          تاراس   +لا        تاراسلىماق    Kf tgOG f  
تاراڭ    +لا  تاراڭلىماق u+H ; @  
تاق     +لا       تاقلىماق         تاقىر       +لا  تاقىرلىماق 3DgsI7-F  
تاكاس  +لا        تاكاسلىماق    تۇپۇر       +لا  تۇپۇرلىماق Q6gt+FKU9  
تۇرۇك  +لا        تۇرۇكلىماق    تورۇڭ      +لا  تورۇڭلىماق =@2FX&&E_  
توكۇر  +لا       توكۇرلىماق      توكۇس     +لا  توكۇسلىماق >_OYhgs1w  
بولدۇق +لا       بۇلدۇقلىماق    بۇلۇق       +لا  بۇلۇقلىماق ;Gx)Noo/>  
توڭ    +لا       توڭلىماق        تىپىر       +لا  تىپىرلىماق @%k}FL=:t(  
تىرىق   +لا       تىرىقلىماق     تىرىڭ     +لا  تىرىڭلىماق \^I>Q _LU  
جاراق   +لا      جاراقلىماق     جاراڭ     +لا  جاراڭلىماق )i+2X5B`S  
جاڭگىر  +لا      جاڭگىرلىماق   جالاق     +لا  جالاقلىماق u:0aM}9A  
جالداق  +لا      جالداقلىماق    جالدىر    +لا  جالدىرلىماق 4DZ-bt'  
جىلدىر  +لا      جىلدىرلىماق   جىمىر     +لا  جىمىرلىماق ()&~@1U  
چاراس  +لا      چاراسلىماق    چولتوك    +لا  چولتوكلىماق {uzf"%VtP  
چۇرۇق  +لا      چۇرۇقلىماق    چۇۋۇر      +لا  چۇۋۇرلىماق L(&&26Y  
چىرىق  +لا      چىرىقلىماق     خولۇپ     +لا  خولۇپلىماق q, O$ %-70  
داراڭ   +لا      داراڭلىماق      دىرىڭ      +لا  دىرىڭلىماق LL:_L<  
دىڭگىر  +لا      دىڭگىرلىماق    شاراق      +لا  شاراقلىماق MEB it  
شالاق   +لا      شالاقلىماق      شالدىر     +لا  شالدىرلىماق )GHq/:1W  
شىپىر   +لا      شىپىرلىماق     شىتىر      +لا  شىتىرلىماق P.gb 1$7<  
شىلدىر  +لا      شىلدىرلىماق   شىلىق      +لا  شىلىقلىماق |i++0BU  
شىۋىر    +لا     شىۋىرلىماق     غاچىر     +لا  غاچىرلىماق JtER_(.  
غالداڭ   +لا     غالداڭلىماق     غولدۇر    +لا  غولدۇرلىماق X&kp;W  
غىچىر    +لا    غىچىرلىماق     غىلدىر    +لا  غىلدىرلىماق =>-Rnc @  
قاراس    +لا     قاراسلىماق     قاقاق      +لا  قاقاقلىماق \ Yx/(e  
كاراس    +لا     كاراسلىماق    كۇسۇر     +لا  كۇسۇرلىماق s0vDHkf8  
كىتىر     +لا     كىتىرلىماق     گۇدۇڭ    +لا  گۇدۇڭلىماق VVlr*`  
گۇمباڭ   +لا     گۇمباڭلىماق    گىچىر    +لا  گىچىرلىماق 5 sX+~Q  
لىغىر     +لا     لىغىرلىماق      ۋاراس    +لا  ۋاراسلىماق DMOMh#[  
ۋاراق     +لا     ۋاراقلىماق      ۋىچىر     +لا  ۋىچىرلىماق #{;k{~;PF  
ۋىلىق    +لا     ۋىلىقلىماق      V-BiF>+  
دۈكۈر    +لە    دۈكۈرلىمەك      گۈپۈر    +لە  گۈپۈرلىمەك HAa; hb  
لىڭگىر   +لە    لىڭگىرلىمەك z:wutqru  
تەقلىد سۆزلەرنىڭ كەينىگە ۇلدا / ۈلدە/ ىلدا / ىلدە قوشۇمچىلىرى قوشۇلۇپ پېئىل ياسىلىدۇ. بۇ خىلدىكى سۆزلەرنىڭ كۆپىنچىسى ئاخىرىقى بوغۇمى ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن ئاخىرلاشقان بىر بۇغۇملۇق سۆزلەر بولىدۇ. [1S|dc>.O%  
بوڭ  +   ئۇلدا   بوڭۇلدىماق    بۇژ    +   ئۇلدا     بۇژۇلدىماق NPp;78O0[  
پوك  +   ئۇلدا   پوكۇلدىماق    پۇڭ    +   ئۇلدا    پۇڭۇلدىماق ;>Ib^ov  
پۇر   +   ئۇلدا   پۇرۇلدىماق    پۇس    +   ئۇلدا   پۇسۇلدىماق H* PSR  
پۇش +   ئۇلدا   پۇشۇلدىماق   جۇغ    +   ئۇلدا    جۇغۇلدىماق ;@oN s-  
چوك +   ئۇلدا   چوكۇلدىماق   چۇك    +   ئۇلدا   چۇكۇلدىماق k 5'Vy8q  
چۇڭ +   ئۇلدا   چۇڭۇلدىماق   خور    +   ئۇلدا    خورۇلدىماق Po^?QVJ7  
دوق  +   ئۇلدا   دوقۇلدىماق    سوك    +   ئۇلدا   سوكۇلدىماق #Lh;CSS  
شۇۋ  +   ئۇلدا   شۇۋۇلدىماق    غور    +   ئۇلدا    غورۇلدىماق 4O^xY 6m  
غۇرت +  ئۇلدا   غۇرتۇلدىماق    غۇژ    +   ئۇلدا    غۇژۇلدىماق s"r*YlSp"  
غۇي  +  ئۇلدا   غۇيۇلدىماق      كور    +   ئۇلدا    كورۇلدىماق Ga^"1TZ x  
لوك   +  ئۇلدا   لوكۇلدىماق      لوق    +   ئۇلدا    لوقۇلدىماق 2} /aFR  
موس  +  ئىلدا   موسۇلدىماق   dO! kk"qn  
پاژ    +¬¬¬¬¬¬   ئىلدا   پاژىلدىماق     پاق  +   ئىلدا      پاقىلدىماق ; F"g$_D0  
پاڭ   +   ئىلدا   پاڭىلدىماق     پىخ  +   ئىلدا      پىخىلدىماق J csHt;  
پىر   +    ئىلدا   پىرىلدىماق     پىژ  +   ئىلدا      پىژىلدىماق wDal5GJp  
تارت +    ئىلدا   تارتىلدىماق    تارس  +   ئىلدا    تارسىلدىماق HdUQCugxx:  
تىرىس+   ئىلدا   تىرىسلدىماق   جارت  +  ئىلدا    جارتىلدىماق 6 $4[gcL'  
جاغ  +    ئىلدا   جاغىلدىماق     جاق  +   ئىلدا   جاقىلدىماق NX*Q  F+  
جاڭ +    ئىلدا   جاڭىلدىماق     جىغ  +   ئىلدا    جىغىلدىماق _^Ubs>d=*  
پارس+    ئىلدا   پارسىلدىماق    چاك  +   ئىلدا    چاكىلدىماق qZ}^;)a^  
چىك +    ئىلدا   چىكىلدىماق    تارت  +   ئىلدا   تارتىلدىماق H(ARw'M  
    داڭ  +   ئىلدا    داڭىلدىماق     |.: q  
دوڭ  +    ئىلدا   دوڭىلدىماق     دىر  +   ئىلدا    دىرىلدىماق G: 
دىڭ  +    ئىلدا   دىڭىلدىماق    زىڭ  +   ئىلدا    زىڭىلدىماق {#vgtgBB  
سىم  +    ئىلدا   سىمىلدىماق    شاپ  +   ئىلدا   شاپىلدىماق HmGWht6R  
شارت  +   ئىلدا   شارتىلدىماق    شاق    +   ئىلدا   شاقىلدىماق GY'%+ \*tj  
شىپ   +   ئىلدا   شىپىلدىماق    شىڭ   +   ئىلدا   شىڭىلدىماق ;WQve_\  
غاچ     +   ئىلدا   غاچىلدىماق   غارت   +   ئىلدا   غارتىلدىماق ZPLm]I\]  
غارس   +   ئىلدا   غارسىلدىماق   غاژ    +   ئىلدا   غاژىلدىماق I^-Sb=j?Z  
غاس    +   ئىلدا   غاسىلدىماق    تاق    +   ئىلدا   تاقىلدىماق 6P l<'3&  
غىپ    +   ئىلدا   غىپىلدىماق     غىچ   +   ئىلدا   غىچىلدىماق \';gvr|  
غىر      +   ئىلدا   غىرىلدىماق    غىرت +   ئىلدا   غىرتىلدىماق L,/%f<wd  
غىرىس  +   ئىلدا  غىرىسلدىماق    غىژ   +   ئىلدا  غىژىلدىماق zY{A'<\O  
غىق     +   ئىلدا   غىقىلدىماق     قارس +   ئىلدا   قارسىلدىماق &K#M*B ,*p  
قاس    +   ئىلدا   قاسىلدىماق      قاق   +   ئىلدا   قاقىلدىماق JX;G 
قىرىس  +   ئىلدا قىرسىلدىماق      كارت +   ئىلدا   كارتىلدىماق Ee! 4xg  
كاژ     +   ئىلدا   كاژىلدىماق      كاس  +   ئىلدا   كاسىلدىماق Cl7xt}I  
كاڭ    +   ئىلدا   كاڭىلدىماق      كىرت +   ئىلدا   كىرتىلدىماق f}P3O3Yv&  
كىژ    +   ئىلدا   كىژىلدىماق       گاچ  +   ئىلدا   گاچىلدىماق wlqksG[B  
گاژ    +   ئىلدا   گاژىلدىماق       گىچ   +   ئىلدا   گىچىلدىماق g} cq K  
گىرت  +   ئىلدا   گىرتىلدىماق     گىژ   +   ئىلدا   گىژىلدىماق 'zTLl8P  
گىڭ   +   ئىلدا   گىڭىلدىماق      لاغ    +   ئىلدا   لاغىلدىماق $%#!bV  
لاق    +   ئىلدا   لاقىلدىماق       لوڭ   +   ئىلدا   لوڭىلدىماق S4z;7z(8+  
لىغ    +   ئىلدا   لىغىلدىماق      ماچ    +   ئىلدا   ماچىلدىماق hRhe& ,v  
مارت  +   ئىلدا   مارتىلدىماق     مىچ   +   ئىلدا   مىچىلدىماق HIZe0%WPw  
مىژ    +   ئىلدا   مىژىلدىماق     مىخ   +   ئىلدا   مىخىلدىماق j A%u 5V  
ۋراس  +   ئىلدا   ۋراسىلدىماق     ۋاژ   +   ئىلدا   ۋاژىلدىماق SE  %pw9  
ۋاس   +   ئىلدا   ۋاسىلدىماق      ۋاش +   ئىلدا   ۋاشىلدىماق 4H&+dR I"  
ۋاق    +   ئىلدا   ۋاقىلدىماق        ۋىژ +   ئىلدا   ۋىژىلدىماق MQ8J 
ۋىش   +   ئىلدا   ۋىشىلدىماق      ۋىق +   ئىلدا   ۋىقىلدىماق oCz/HQoBk  
ۋىڭ   +   ئىلدا   ۋىڭىلدىماق       دۈپ +  ئۈلدە   دۈپۈلدىمەك PdWx|y{%  
دۈت   +   ئۈلدە   دۈتۈلدىمەك       دۈر  +  ئۈلدە   دۈرۈلدىمەك 4o[{>gW  
دۈك   +   ئۈلدە   دۈكۈلدىمەك       گۈپ +  ئۈلدە   گۈپۈلدىمەك 6Z"X}L,*  
دىك  +   ئىلدە   دىكىلدىمەك SE*g;Cvg1  
يۇقارقى كۆپلىگەن مىساللاردىن بىز ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاخىرلاشقان بىر بوغۇملۇق تەقلىد سۆزلەر ئاز ئەمەسلىكىنى، ھەتتا بۇ بۇغۇمنى ھاسىل قىلغۇچى سوزۇق تاۋۇش بولسا كۆپىنچىسى ئارقا سوزۇق تاۋۇش ئىكەنلىكىنى كۆرۈۋالالايمىز. 5v*\Zr5ha  
(3) تەقلىد سۆزلەرگە سۆز ئارقا قوشۇمچىسى را // رە نىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق پېئىل ياسىلىدۇ. بۇ خىل تەقلىد سۆزلەر دائىم سوزۇق تاۋۇش بىلەن ياكى ئۈزۈك تاۋۇش / ڭ / بىلەن ئاخىرىلىشىدۇ. ھەمدە جانلىق نەرسىلەرنىڭ چىقارغان ئاۋازىغا تەقلىد قىلىنغان سۆزلەر بولىدۇ. 1?l1:}^L  
گۇڭ  +   را   گۇڭرىماق   ھاڭ  +   را   ھاڭرىماق A,!-{/wc  
ھۆڭ  +   رە   ھۆڭرىمەك   مە   +   رە   مەرىمەك 4^ 
مۆ    +   رە   مۆرىمەك E!F^H^~$8  
 (4) تەقلىد سۆزلەرگە سۆز ئارقا قوشۇمچىسى // شى // نىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق پېئىل ياسىلىدۇ. 1|=A*T-<M  
بۇ خىلدىكى تەقلىد سۆزلەر ئاساسەن ئۈزۈك تاۋۇش  //ڭ// ، //م//، ياكى //ۋ// بىلەن ئاخىرلاشقان بىر بوغۇملۇق سۆزلەردۇر. 6 !bsM"F  
داقاڭ            + شى              داقاڭسىماق B33\?Yj)  
غوڭ             + شى              غوڭشىماق {4PwLCy  
ھاۋ              + شى             ھاۋشىماق H,NF;QPPC  
 (5) تەقلىد سۆزلەرگە سۆز ئارقا قوشۇمچىسى // كىرە// ، //قىرا// نىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق پېئىل ياسىلىدۇ. @}ZVtrz  
بۇ خىلدىكى تەقلىد سۆزلەر ئاساسەن ئۈزۈك تاۋۇش // ر// بىلەن ئاخىرىلاشقان بىر بوغۇملۇق سۆزلەردۇر. v` r:=K  
چۇر      + قىرا       چۇرقىرىماق   چىر     + قىرا         چىرقىرىماق *K; ~!P  
خار      + قىرا       خارقىرىماق   خىر      + قىرا         خىرقىرىماق %jM,W}2  
شار      + قىرا       شارقىرىماق   شۇر       + قىرا         شۇرقىرىماق T]$U""  
غار      + قىرا       غارقىرىماق   غۇر        + قىرا         غۇرقىرىماق XX~,>Q}H=  
كار      + كىرە       كاركىرىماق   كۇر        + كىرە         كۇركىرىمەك  .wr>]yN  
 (6) بۇ تۈردىكى سۆزلەر ناھايىتى ئالاھىدە بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى گرامماتىكىسدا، ناھايىتى ئاز بىر قىسىم تەقلىد سۆزلەر ئىككى خىل قوشۇمچە قوشۇش ئارقىلىق پېئىلنىڭ ئىككى خىل شەكلىنى ياسايدۇ. -$@h1Y  
شالاپ      + شى       شالاپشىماق  شالاپ    + لا       شالاپلىماق w#J2 wS  
شىر       + قىرا       شىرقىرىماق  شىر       + ئىلدا       شىرىلدىماق i?;Kq~,  
گۈر        + ئۈلدە       گۈرۈلدىمەك  گۈر     + كىرە      گۈركىرىمەك =Runf +}  
غىڭ      + ئىلدا      غىڭىلدىماق  غىڭ      + شى       غىڭشىماق mcok/,/  
لۆم       + شى       لۆمشىمەك    لۆم        + ئۈلدە      لۆمۈلدىمەك 5:U so{  
لىڭ      + شى      لىڭشىماق    لىڭ        + ئىلدا     لىڭىلدىماق [8*)8jP3  
ۋاڭ      + شى     ۋاڭشىماق    ۋاڭ          + ئىلدا      ۋاڭڭىلدىماق 4Xv*wB1  
مەنبە: ساقلانمىلىرىم abEmRJTmW  

ئەكبەرنىياز 2013-05-21 20:17
بەك ئېسىل سوۋغىدىن بىر بەرگەنلىكىڭىزگە كۆپتىن كۆپ رەھمەت !!! مۇشۇنداق ئېسىل سوۋغىلىرىڭىزنى ئايىمىغايسىز !!!

nadiraay 2013-05-22 14:19
رەھمەت. مۇشۇنداق ماتىرىياللارغا ئېھتىياجلىق بولۇپ يۇرەتتىم.    

گۈلزىبا 2013-05-25 10:20
رەھمەت نەفىسە ، ھارمىغايسىز . تېمىڭىز ئۇسسىغان يەرگە باردى ، بىز مۇشۇنداق تېمىلارغا ئىھتىياجلىقمىز .

naznin 2013-06-13 18:00
ئاجايىپ ئىسىل تىما ئىكەن ،رەخمەت سىزگە ،ئانا تىلىمىز ئۈچۈن سىڭدۇرگەن ئەجىرلىرىڭزدىن زىمىن كۈلسۈن،ئەۋلادلاردىن دەستە-دەستە گۈللەر سىزگە سۇنۇلسۇن.

تەشنا005 2013-09-11 12:59
ئاجايىپ ئىسىل تىما ئىكەن ،رەخمەت سىزگە  


查看完整版本: [-- ئۇيغۇرتىلى بىلىملىرى --] [-- top --]


Powered by phpwind v8.7 Code ©2003-2011 phpwind
Gzip enabled