查看完整版本: [--
ئۇيغۇر تىلى نەزەرىيىسى(ئەنۋەرچەرچەن)
--]
تەۋپىق مۇنبىرى
->
ئۇيغۇرتىلى بىلىملىرى
->
ئۇيغۇر تىلى نەزەرىيىسى(ئەنۋەرچەرچەن)
[打印本页]
登录
->
注册
->
回复主题
->
发表主题
ئەنۋەرچەرچەن
2013-05-07 23:19
ئۇيغۇر تىلى نەزەرىيىسى(ئەنۋەرچەرچەن)
Ⅰ
تىل ۋە يېزىق
l or8@Qz
B (/U3}w-
Oh.ZPG=
1.
تىل توغرىسىدا چۈشەنچە
iVtl72O
a~h:qpgc
JN/UU fj
&MmU
مەلۇم بىر جەمىئىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل-ئالاقە ئەمەلىيىتى داۋامىدا شەكىللەنگەن تاۋۇش ياكى ئاھاڭ بىلەن مەزمۇننىڭ بىرىكىشىدىن تەركىب تاپقان،شۇ جەمىئىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل – ئالاقە ئىشلىرى ئۈچۈن ئورتاق خىزمەت قىلىدىغان بىر پۈتۈن ئىلمىي سېستىما تىل دەپ ئاتىلىدۇ.
q:>^ "P{
[@
مەلۇم بىر جەمىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن ئىجاد قىلىنغان مەنە بىلەن شەكىلنىڭ بىرىكىشىدىن تەركىب تاپقان،شۇ جەمىئىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل-ئالاقە ئىشلىرىدا تىلنى خاتىرىلەش ئۈچۈن ئورتاق خىزمەت قىلىدىغان بەلگىلەر سېستىمىسى يېزىق دەپ ئاتىلىدۇ.
GJi~y
rjt8fN
يېزىق ــ تىلنى خاتىرىلەيدىغان بەلگىلەر سېستىمىسىدىن ئىبارەت.يېزىق تىل پەيدا بولۇپ ناھايىتى ئۇزاق زامانلاردىن كېيىن پەيدا بولغان.
seFGJfN\?f
!9*c8bL D
)O+}T5c=
6\7ncF O3
2.
ئۇيغۇرتىلى ۋە يېزىقى
s1Ok|31|
i!2TH~zl
_CBWb
ئۇيغۇرتىلى-ئالتاي تىللىرى سېستىمىسى تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە مەنسۇپ تىل.
7A\Cbu2tf
mS>xGtD&K
ئۇيغۇرلار يېزىق تارىخى بىر قەدەر ئۇزۇن،ئۆز تارىخىدا كۆپ خىل تىل يېزىقلارنى قوللانغان خەلقتۇر.
dpQG[vXe
مەملىكەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى نوپۇزلۇق ئالىملارنىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرىگە ئاساسلانغاندا،ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىق تارىخى 1600 يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز تارىخىدا قوللانغان يېزىقلىرى ئاز بولغاندىمۇ 15 خىلدىن ئاشىدىغانلىقى مەلۇم، بۇ يېزىقلار ئىچىدە قوللىنىش دائىرىسى بىر قەدەر كەڭ ، قوللىنىلغان ۋاقتى بىرقەدەر ئۇزۇن ھەمدە ئۇيغۇر ۋە تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا ئورتاق قوللىنىلغان،تەسىرى چوڭراق،ئۇيغۇر خەلقىنىڭ پارلاق مەدەنىيەت تارىخىنى يارىتىش ئۈچۈن ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان يېزىقلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:
T@}|zDC#
f~E*Zz`;
pZ`|iLNl-
gOgps:
ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختا ئىشلەتكەن ئاساسلىق يېزىقلىرى
YV=QF J'
Z*G(5SqUh"
نامى
Lb LiB*D#s
s {^yj
ئىشلەتكەن ۋاقتى
>-&R47G
* <1r3!
يېزىلىش شەكلى
R^{)D3
!8`3GX:B_
ھەرپ سانى
H@]MXP[_
شۇ يېزىقتا يېزىلغان ئەسەرلەر
qZ@s#UiB
\W,I?Kx$
سوغدى يېزىقى
a22XDes=
arf8xqR-U]
4-5- ئەسىرلەر
+>JjvYx}\
#:SNHM^><
6-O_\Cq8
{z|;Xi::"
JwXT%op9RP
`ta7Gc/:UY
|ely|U. Tf
,f&5pw =
ئورخۇن-يىنسەي يېزىقى
CH
yR\btx|e5~
5-ئەسىردىن 8-ئەسىرگىچە
)sT> i
=3v]gOcO
ئوڭدىن سولغا،بەزىدە سولدىن ئوڭغا،بەزىدە زەنجىرسىمان يېزىلىدۇ.بۇ يېزىق دولبارچىن يېزىقى دەپ ئاتىلىدۇ.
@qHNE,K
k Zq!&
39 ھەرپ بار، 4ھەرپ 8سۇزۇق تاۋۇشنى، 31 ھەرپ 18 ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ
]S5JUAGkE*
~Onoe $A[<
مۇيۇنچۇر مەڭگۈ تېشى، كۆلتىكىن مەڭگۈ تېشى بىلگە خاقان مەڭگۈ تېشى تۇنتۇيۇق مەڭگۈ تېشى
`kJ^zw+
m RO~aD!N
قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى
5EfS^MRf\n
g'm+/pU)w)
جەنۇبىي شىنجاڭدا 8-ئەسىردىن 11-ئەسىرگىچە،تۇرپان رايونىدا 8-ئەسىردىن 14-15-ئەسىرگىچە
fOMW"myQ
Sh8"F@P8
يۇقىرىدىن تۆۋەنگە ياكى سولدىن ئوڭغا يېزىلىدۇ. باش، ئوتتۇرا، ئاخىر شەكىلگە ئىگە
`u&Zrdr,
Uh):b%bS;J
23ھەرپ بار، 5ھەرپ 8سوزۇق تاۋۇشنى، 18 ھەرپ 21 ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ.
&E=>Hj(dTG
]@Uq=?%
ئالتۇن يارۇق، مايتىرى سىمىت، ئوغۇزنامە قۇتادغىبىلىگ (ۋېنا نۇسخىسى)
_ "VkGG
Ls] g
ئەرەب ھەرپى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى
De(Hw& IV
7M<'/s
12-ئەسىرنىڭ ئاخىرى 13- ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە قوللىنىلغان
ft$RSb#
c17_2 @N
ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ. ھەرپلەر باش، ئوتتۇرا، ئاخىر ۋە يالغۇز شەكىلگە ئىگە
p4'G$]#
||;hciO
30ھەرپ بار، سوزۇق تاۋۇشى بەلگە ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ
:.$3vaZ@
a>GyO&+Dkg
دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك، قۇتادغۇبىلىگ (پەرغانە، قاھىرە نۇسخىلىرى)، ئەتەبەتۇل ھەقايىق (C نۇسخا)، قۇرئان تەپسىرى
[/e
\3pc"^W
چاغاتاي يېزىقى
P@9t;dZN
B2C$N0R#
13-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ 20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىغىچە.
Gu2P\I2zx
J|w\@inQ
ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ.
(UU(:/
WC.t_"@
33ھەرپ بار.
V{^!BBQ
%= /)
13-ئەسىردىن 20- ئەسىرگىچە يېزىلغان بارلىق ئەسەرلەر.
21< j\ M
K9OYri^TQ
لاتىن ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى
.R9IL-3fO
WV #%PJ
1965-يىلى 1-ئايدىن 1982-يىلنىڭ ئاخىرىغىچە قوللىنىلغان
Dg} Ka7H
IiZ&Pr
سولدىن ئوڭغا يېزىلىدۇ. ھەرپلەر چوڭ، كىچىك، يازما، باسما شەكىلگە ئىگە
#_(jS+lP?k
@)-$kk*
37 ھەرپ بار
7
RhvfC5Hq
شۇ مەزگىلدىكى پۈتۈن گېزىت- ژۇرناللار ۋە ئەسەرلەر.
%o:2^5\W
9 `w)
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى
E4W zU
K a(J52
1954-يىل 5-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن 1965-يىلغىچە ۋە 1982 –يىلدىن ھازىرغىچە.
LI6hEcM=
(Gw,2-A
ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ.
o)[2@fRC(
yH<$k^0r*
32 ھەرپ بار.
ZZ.m(ATR
G_dsrpI=N
«جەڭگاھ خاتىرىلىرى»، «ئانا يۇرت»، «ئويغانغان زىمىن»
2AVa(
,.o<no
-dO'~all
zA;@@)hwR
3. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى
wCHR7X0*b
cf7v[ZZ}
بىر مىللەتنىڭ بارلىق ئەزالىرى ئۈچۈن چۈشىنىشلىك بولغان ،شۇ مىللەت تىلىنىڭ ئومۇمىي ئالاھىدىلىكىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان ،بەلگىلىك قائىدە-قانۇنىيەتلەرگە ئىگە،قېلىپلاشقان تىل ــ ئەدەبىي تىل دېيىلىدۇ.
~kCwJ<E
,JEbd1Uf
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى مەلۇم قانۇنىيەت بويىچە پىششىقلانغان ۋە قېلىپلاشتۇرۇلغان، ئۇيغۇر مىللىتى ئۈچۈن ئورتاق ئالاقە قورالى بولۇپ خىزمەت قىلىۋاتقان تىل ــ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى دېيىلىدۇ.
P &)1Rka
b`_w])Y@
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى ئۆزىنىڭ قوللىنىش شەكلىگە ئاساسەن ئەدەبىي جانلىق تىل،ئەدەبىي يېزىق تىل دەپ دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
o_Si mJFK
rz(0:vxwA
ئەدەبىي جانلىق تىل ــ تەلەپپۇز قائدىسىنىڭ بەلگىلىمىلىرى ئاساسىدا ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا، رادئىو-تېلىۋىزىيە ئاڭلىتىشلىرىدا،كىنو-تىياتىرلاردا ۋە ھەر خىل ئاممىۋى سورۇنلاردىكى نۇتۇق، سۆھبەتلەردە قوللىنىلىدۇ.
^<0IB#dA
4q$H
ئۇيغۇر ئەدەبىي يېزىق تىلى ئىملا قائىدىسىنىڭ بەلگىلىمىلىرى ئاساسىدا مەتبۇئات، نەشرىيات،ئاخبارات ئىشلىرىدا يەنى ھەرخىل ژانىردىكى ئەسەرلەردە ،دەرسلىكلەردە،گېزىت- ژۇرناللاردا،ھۆججەت ۋە خەت –ئالاقىلەردە قوللىنىلىدۇ.
&)pK%SAM
|8)Xc=Hz
4. ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكتلىرى ۋە شېۋە
{5%/ T,
RH~3M0'0
1) بىر مىللىي ئورتاق تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان رايونلاردا قوللىنىلىدىغان،مەلۇم جەھەتتىن ئۆزئارا پەرقلىنىپ تۇرىدىغان رايون خاراكتىرلىك تارمىقى دىئالېكت دەپ ئاتىلىدۇ.
e(1k0W4B
(3*UPZv
«دېئالىكت» دېگەن بۇ ئاتالغۇ قەدىمكى گرىكلەرنىڭ «dealctos» دېگەن سۆزىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ،ھازىر تىلىمىزدا «بىر مەھەللىلىكلەرنىڭ گېپى» ياكى«يەرلىك تىل» دېگەن مەنىلەردە قوللىنىلىدۇ.
4(vyp.f
:G)<}j"sM
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى مانا شۇ ئۆلچەمگە ئاساسەن مەركىزىي دىئالېكت،خوتەن دىئالېكتى،لوپنۇر دىئالېكتى دەپ ئۈچ دېئالىكتقا بۆلۈنگەن.
)'q%2%Ak
v@G4G*x\
2) شېۋە ــ بىر دىئالېكت ئىچىدىكى رايونلارنىڭ بىر-بىرىدىن مەلۇم جەھەتتىن پەرقلىنىدىغان يەرلىك تىلى شېۋە دەپ ئاتىلىدۇ.
Xz;b,C&*t
@XOi62(
5. تىلنىڭ تەركىبىي قىسىملىرى
R V!o4"\]
"7?js $
ھەرقانداق بىر تىل فونېتىكا، لېكسىكا ۋە گرامماتىكىدىن ئىبارەت ئۈچ تەركىبىي قىسىمدىن تۈزۈلىدۇ.
w1B<0'#
p27p~b&
1)
فونېتىكا ــ تىل تاۋۇشلىرى توغرىسىدىكى پەن.
Bt>}LLBS2
C
2)
لېكسىكا ــ سۆلۈك دېمەكتۇر. بىر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى لېكسىكا دەپ ئاتىلىدۇ.
EW5]!%
2nx8iA
3)
گرامماتىكا ــ سۆزلەرنىڭ ياسىلىشى، تۈرلىنىشى ۋە سۆزلەردىن جۈملە تۈزۈش قائىدىلىرىنىڭ يىغىندىسى.
)tPl
گرامماتىكا يەنە ئۆزىنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسەن مورفولوگىيە ۋە سىنتاكسىس دېگەن ئىككى قىسىمغا بۆلۈنىدۇ.
,$i<@2/=m
] 1Qi=2'
①
مورفولوگىيە ــ سۆلەرنىڭ ياسىلىشى، تۈزۈلىشى، تۈركۈملەرگە بۆلۈنىشى ھەققىدىكى قائىدە – قانۇنىيەتلەرنىڭ يىغىندىسى.
tnRJ#[Io
2e\Kw+(>{
②
سىنتاكسىس
ــ تىل ئىلمىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى. ئۇ جۈملىلەرنىڭ تۈزۈلىشى، جۈملىدىكى سۆزلەرنىڭ باغلىنىشى، جۈملە بۆلەكلىرى، جۈملىنىڭ تۈرلىرى، جۈملىلەردىكى تىنىش بەلگىلەر توغرىسىدىكى قائىدە- قانۇنىيەتلەرنى تەتقىق قىلىدۇ.
cV(H<"I
QZYM9a>
T=yCN#cqQ`
[R$liN99z;
Ⅱ
فونتىكا
*hl
_6/Qp`s
Vg) ^|
1. فونېتىكا ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە
]N_140N~
)rS^F
«فونېتىكا» دېگەن بۇ ئاتالغۇ گرىكچە سۆز بولۇپ، گرىكلارنىڭ phonetikosسۆزىنىڭ تومۇرى بولغانphone (تاۋۇش،ئۈن،ئاۋاز جاراڭلاش) دېگەن سۆزدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، ھازىر تىلىمىزدا «تىل تاۋۇشى» ۋە «تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن» دېگەن مەنىدە قوللىنىلىدۇ. دېمەك،
تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن فونېتىكا دەپ ئاتىلىدۇ.
cG5 $lB
@>Biyb
V?o&])?[
aeQ{_SK
2. فونىما ۋە ۋارىيانت
<6gU2@1
PwRNBb}6
1) فونىما ــ تىلدا سۆزنىڭ فونتىكىلىق شەكلىنى ۋە مەنىسىنى پەرقلەندۈرۈش رولىغا ئىگە بولغان ئەڭ كىچىك فونتىكىلىق بىرلىك فونىما ياكى تىل تاۋۇشى دەپ ئاتىلىدۇ.
KF*B
]eORw$f
2) ۋارىيانت ــ سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى پەرقلەندۈرۈشتە ئاساس بولالمايدىغان تىل تاۋۇشى ياكى بىر فونېمىنىڭ ئىككىنچى خىل تەلەپپۇزى ۋارىيانت دەپ ئاتىلىدۇ.
Es_ SCWJ
#{.pQi})
ئۇيغۇرتىلىدا تۆۋەندىكىدەك ۋارىيانتلار بار:
,|=iv
v#zfs'
①
ئۇيغۇر تىلىدىكى«ژ»تاۋۇشى«ي»تاۋۇشىنىڭ ۋارىيانتى،«ژ»تاۋۇشى يەنە بەزى شېۋىلەردە «ج» تاۋۇشىنىڭ ۋارىيانتى بولۇپ كېلىدۇ. م: يىل ــ ژىل ، ئۈجمەــ ئۈژمە
=W97|BIW,
-uS7~Ww.a
②
«ف» تاۋۇشى «پ» تاۋۇشىنىڭ ۋارىيانتى. م: فالەچ ــ پالەچ
KH iYV
.l" _K
\q>e1-
5[0l08'D
3. ھەرپ ۋە ئېلىپپە
70I4-[/z[d
+$Ddd`J'
1) ھەرپ ــ تىل تاۋۇشلىرىنى يېزىقتا ئىپادىلەيدىغان بەلگە ھەرپ دېيىلىدۇ.
xf{C'uF/
+;4AG::GN
2) ئېلىپبە ــ ھەرپلەرنىڭ شەكلى،نامى ۋە تەرتىپىنى كۆرسىتىدىغان جەدۋەل ئېلىپبە دەپ ئاتىلىدۇ.
P,+0
(&a3v
h1D~AgZOVj
Vf\?^h(tP
4.ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلار
OQX{
FK/ro91L
ئۇيغۇر تىلىدا جەمئىي 32 تاۋۇش، 32 ھەرپ بار، ئۇلار:
K.sj"#D
y("0Xve
ئا ئە ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ف ق ك گ ڭ ل م ن ھ ئو ئۇ ئۆ ئۈ ۋ ئې ئى ي
.w*{=x0k
=6 q*w^ET
f%"_U'
|SXMu_w
5.ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلارنىڭ تۈرلەرگە بۆلۈنۈشى
\]d*h] Hms
."#jN>
ئۇيغۇر تىلىدىكى بارلىق تاۋۇشلار ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسالغۇسىغا ئۇچراش-ئۇچرىماسلىقىغا قاراپ سوزۇق تاۋۇشلار ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلار دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.
y^+[eT&