ئارۇز ئىلمي ھەققىدە دەسلەپكى چۈشەنچە

ئارۇز-- ئۆلچەم ،قىلىپ ۋەھاكازالار   I"cQ5gF?A  
D2TXOPH  
ئارۇز ۋەزنى نەزەرىيەسى تۈنجى قېتىم خەلىل ئىبنى ئەھمەد تەرىپىدىن 767-يىلى ئوتتۇرىغا قويۇلغان . 4('0f:9z+  
خەلىل ئىبنى ئەھمەد  5 ئارۇز چەمبىرىكى سىزغان.   UYcyk $ da  
نەۋائىينىڭ "مېزانۇلئەۋزان"ى 1499- يىلى يىزىلغان.   *C3u
Miz  
بابۇرنىڭ ئارۇز ۋەزنىگە بېغىشلىغان ئەسىرى " مۇختەسەر " بولۇپ ، ئۇ بۇ ئەسىرىدە ئارۇزدىكى بەھىرلەرنىڭ سانىنى 21 دەپ قارىغان.   $vgmoJ@X0  
تۈركى تېللىق شېئىرىيەتتە تۈنجى بولۇپ ئارۇز ۋەزنىدە يېزىلغان ئەسەر شاھانە ئەسەر " قۇتادغۇبىلىك" تۇر.   fz<|+(_>J  
   7zJrT5   
1.ئارۇزدىكى ئەڭ كىچىك بىرلىك- ھەرف،بەلگە   _ bXVg3oDt  
3ZW/$KP/  
خەلىل ئىبنى ئەھمەد ئەرەب تىلىدىكى تاۋۇشلارنى ئەمەس،بەلكى ئۇلارنى يېزىقتا ئىپادىلەيدىغان  بەلگە-ھەرفلەرنى ئارۇز ئىلمىدە ئەڭ كىچىك بىرلىك دەپ قاراپ ،ئۇلارنى تۆۋەندىكى ئۈچ چوڭ بۆلەككە ئايرىغان:   fH#F"^A  
XI%RneuDr:  
1) بارلىق ئۈزۈك تاۋۇش ھەرفلىرى---بۇلارنى "ھەرپ'' ( ھرف) نامى بىلەن ئاتايدۇ.   a gmeiJT  
2) ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلار ---"ھەرفى ئېللە'' ( ھرف ئلە) دەپ ئاتايدۇ.  {ئا، ئۇ ،ئۈ،ئى}   0 w^jls  
3) قىسقا سوزۇق تاۋۇشلار---"ھەرىكە" (ھركە) دەپ ئاتايدۇ.{ئە، ئو،ئۆ،ئې}   BfX%|CWh  
g 
ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلار بوغۇم ئاخىرى بولۇپ كەلگەن بوغۇملارنى ساكىن دەپ ئاتايمىز، ھەرىكە بوغۇم ئاخىرى بولۇپ كەلگەن بوغۇملارنى بولسا مۇتەھەررىك( متھرك) دەپ ئاتايمىز.   O:2 #_  
AzZi{Q ?  
2 .خەلىل ئىبنى ئەھمەد ھەربلەرنى بىرىكتۈرۈشتىن ئەرەب تىلىنىڭ بوغۇم تۈزۈلۈش قانۇنىيەتلىرىنى ئاساس قىلىپ ئارۇز ئىلمىدىكى جۇزۋ ( جزۋ)نەزەرىيەسىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.   AlUJ1^o)  
ئارۇزدىكى جۇزۋلار:   zqY)dk  
1- سەبەب:   +3)[>{~1Z  
1) سەبەبى ھەفىف2) سەبەبى سەقىل   p+vh[+yp  
2- ۋەتەد:   vn``0
!FX  
1)ۋەتەدې مەجمۇئ 2)ۋەتەدې مەفرۇق   22|"K**3J|  
3- فاسىلە   P
sp^@  
1) فاسىلەيې سوغرا2) فاسىلەيې كوبرا   vcwK6G  
1) سەبەبى ھەفىف---- بۇ  ئۈچ خىل تۈزۈلۈشتىكى بوغۇملارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.   h mds(lv7  
(1)  ئا ، ئۇ،ئى شەكلىدىكى بىرلا ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇش - ھەرفى ئېللەدىن تەركىپ تاپىدىغان بوغۇملار.   4QO/ff[ o  
(2)فا، فۇ،فى شەكلىدىكى بىر ئۈزۈك ۋە بىر ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلاردىن تەركىپ تاپىدىغان بوغۇملار.   ifvU"l  
(3) كەت، مەن، سەن شەكلىدىكى ئىككى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئوتتۇرسىغان بىر قىسقا سوزۇق تاۋۇش كەلگەن بوغۇملار.   !VFem~'d  
بۇلار ئۇزۇنلۇق جەھەتتىن ئوخشاش بولۇپ "_"بەلگىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.   cLAesj  
2) سەبەبى سەقىل  ---  دېمە، كېچە ...قاتارلىقلارغا ئوخشاش سۆزلەرنىڭ تەركىبى تۈزۈلىشىگە توغرا كىلىدىغان بوغۇملار بىرلىكىنى كۆرسىتىدۇ،بۇ بىرلىكتىكى ھەر ئىككى بوغۇم بىردىن ئۈزۈك تاۋۇش ۋە بىردىن قىسقا سوزۇق تاۋۇشتىن تەركىپ تاپقان بولىدۇ ۋە ھەر ئىككىلىسى قىسقا بوغۇم بولۇپ ھېسابلىنىدۇ."VV"بەلگىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.   fx]eDA|$e  
!!*;4FK"q  
1)ۋەتەدې مەجمۇئ  ---ۋەتەن، يەنى... دىگەن ئوخشاش سۆزلەرنىڭ تەركىبى تۈزۈلىشىگە توغرا كىلىدىغان بوغۇملار بىرلىكىنى كۆرسىتىدۇ.ئالدىنقى بوغۇم قىسقا يەنى بىر ئۈزۈك بىرقىسقا سوزۇق تاۋۇشتىن تەركىپ تاپقان كەينىدىكى بوغۇم ئۇزۇن يەنى ئىككى ئۈزۈك بىر قىسقا سوزۇق تاۋۇشتىن،ياكى بىر ئۈزۈك بىر ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشتىن تەركىپ تاپقان بوغۇم بولۇپ،" V_"بەلگىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.  
Mc:bU  
2)ۋەتەدې مەفرۇق---     بەرمە، كەتمە، ئۇرە، دانە... دىگەن ئوخشاش سۆزلەرنىڭ تەركىبى تۈزۈلىشىگە توغرا كىلىدىغان بوغۇملار بىرلىكىنى كۆرسىتىدۇ،بۇنىڭدا ئالدىنقى بۇغۇم ئۇزۇن ۋە كەينىدكى بوغۇم قىسقا بولۇپ "_ V"بەلگىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.   K#wK1
 Sv  
1) فاسىلەيې سوغرا---  ئەجېبا، كېتەمەن، بېرەسەن دىگەن ئوخشاش سۆزلەرنىڭ تەركىبى تۈزۈلىشىگە توغرا كىلىدىغان بوغۇملار بىرلىكىنى كۆرسىتىدۇ ، ئالدىدىكى ئىككىسى قىسقا ،كەينىدىكى بىرى ئۇزۇن بوغۇم ھىسابلىنىدۇ. " VV _"بەلگىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.   !*_K.1'  
2) فاسىلەيې كوبرا--- نەقېلەيىن، يېقېلەيىن...دىگەن ئوخشاش سۆزلەرنىڭ تەركىبى تۈزۈلىشىگە توغرا كىلىدىغان بوغۇملار بىرلىكىنى كۆرسىتىدۇ. "V VV _" بەلگىسى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.   T/NjNEd#  
3. رۇكىنلار   4'm q_o#4W  
خەلىل ئىبنى ئەھمەد يۇقىرىقى جۇزۋلارنى ئوخشىمىغان تەرتىپتە بىرىكتۈرۈش،كېرىشتۈرۈش يولى بىلەن جۇزۋلاردىن چوڭراق بولغان ئۆلچەم بىرلىكلىرىنى بارلىققا كەلتۈرىدۇ ۋە ئۇلارنى رۇكىن ( ركن) دەپ ئاتايدۇ. ئەرەب ئارۇزدىكى رۇكىنلار تۈزۈلۈشتە  10بولۇپ،ئەمەلىيەتتە 8 .ئۇلار تۆۋەندىكىدەك تۈزۈلگەن:   {+Sq 
1) ۋەتەدې مەجمۇئ  + سەبەبې خەفىف =  فەئۇلون   !k-` eJ|  
2) سەبەبې خەفىف +  ۋەتەدې مەجمۇئ  =  فائېلون     -njQc:4W,-  
3) ۋەتەدې مەجمۇئ  + سەبەبې خەفىف+سەبەبې خەفىف =  مەفائېلون     :".w{0l@  
4)سەبەبې خەفىف+سەبەبې خەفىف +ۋەتەدې مەجمۇئ  =  مۇستەفېلون     auL^%M|$R  
5) سەبەبې خەفىف +  ۋەتەدې مەجمۇئ  + سەبەبې خەفىف = فائېلاتون     'evv,Q{87  
6)سەبەبې خەفىف+سەبەبې خەفىف +ۋەتەدې مەفرۇق =  مەفئۇلاتۇ       vI|As+`$d  
7)ۋەتەدې مەفرۇق+سەبەبې خەفىف+سەبەبې خەفىف  =  فائېلاتون     OpQ8\[X+  
8) سەبەبې خەفىف+ۋەتەدې مەفرۇق+سەبەبې خەفىف  = مۇستەفېلون     M _(2sq  
9) ۋەتەدې مەجمۇئ  + فاسىلەيى سوغرا  =  مەفائېلون       V.2[ F|P;3  
10)  فاسىلەيى سوغرا +ۋەتەدې مەجمۇئ  =  مۇتەفائېلون     O,irpQ  
ئىككى  بىرىكتۈرۈلگەن جۇزۋنىڭ بىرىكتۈرۈش شەكلى ئوخشىمىغان بىلەن ھاسىلاتى ئوخشىغانلىقتىن 8 رۇكىن بار دەيمىز.   j3P$@<  
    يەنى بۇلارنىڭ ئىپادىلىنىش شەكلى:   K'Spbn!nC  
1) قىسقا قىسقا ئۇزۇن   _Wma\(3$  
2) ئۇزۇن قىسقا ئۇزۇن   A{(T'/~"  
3)  قىسقا ئۇزۇن ئۇزۇن ئۇزۇن   fnOIv#  
4) ئۇزۇن ئۇزۇن قىسقا ئۇزۇن   1Is%]6  
5) ئۇزۇن قىسقا ئۇزۇن ئۇزۇن   9-93aC.|}  
6) ئۇزۇن ئۇزۇن ئۇزۇن قىسقا   GoD ?KC  
7)  ئۇزۇن قىسقا ئۇزۇن ئۇزۇن   5~U:@Tp  
8) ئۇزۇن ئۇزۇن قىسقا ئۇزۇن   blp=Hk  
9) قىسقا ئۇزۇن  قىسقا قىسقا ئۇزۇن   N7pt:G2~%  
10)  قىسقا قىسقا ئۇزۇن قىسقا ئۇزۇن   ^IgS  
ئەسكەرتىش:  _ ،V بەلگىلىرى بىلەن ئىپادە قىلسام ئورنى ئالمىشىپ خاتالىق چىقىۋالغاچ خەت بىلەن ئىپادىلىدىم.   ttj2b$M,  
  ۋاقىت مۇناسىۋىتى بىلەن داۋامى ئىنكاس شەكلىدە يوللىنىلىدۇ.( بىر بىرلەپ يېزىۋاتقاچقا ۋاقىت  بەك كۆپ كېتىدىكەن،توغرا چۈشىنىشىڭلارنى ئۈمىد قىلىمەن.)   $3 vhddO  
كىيىنكى قېتىم زىھافلىق رۇكىنلار،ئارۇزدىكى بەھىرلەر،تۈرلىرى ۋە دائىرە _"ئارۇز چەمبىرىكى'' توغۇرلۇق مەلۇماتلار تونۇشتۇرىلىدۇ...   6RP+4c  
زىھافلىق رۇكىنلار   $m8leuo)  
رۇكىننى تەشكىل قىلغۇچى ئاساسى تەركىبلەر _ سەبەب، ۋەتەد،ۋە فاسىلەنىڭ ئىچكى قىسمىغا ئۆزگەرتىش كىرگۈزۈش يەنى ئەسلىدىكى بوغۇملار بىرلىكىگە يەنە بوغۇم قوشۇش ياكى ئەسلىدىكى بوغۇملار بىرلىكىدىن مەلۇم بۆلەكلەرنى قىسقارتىش،ھەرف،ھەرفى ئىللە ياكى ھەرىكەنىڭ ئورنىنى ئۆزگەرتىش قاتارلىق ئۇسۇللار ئارقىلىق ھاسىل قىلىنغان رۇكىنلارزىھافلىق ياكى غەيرى سالىم رۇكىنلار دەپ ئاتىلىدۇ. j6og3.H-  
بۇنىڭدا سەبەب، ۋەتەد،ۋە فاسىلەدە رىئايە قىلىنىدىغان قائىدىلەر مەلۇم دەرىجىدە بۇزۇلىدىغانلىقى ئۈچۈن ئۇنى سالىم بولمىغان يەنى بۇزۇلغان رۇكىن دەپ ئاتاش ئادەت بولغان.ھازىرقى ۋاقىتتا ئارۇز ئىلمىدە قوللىنىلىدىغان زىھافلىق- غەيرى سالىم رۇكىنلارنىڭ سانى 160 تىن ئاشىدۇ،بۇنىڭ ئىچىدە ناھايىتى كۆپ قوللىنىلىدىغانلىرى40 ئەتراپىدا بولۇپ ،بۇلارنىڭ ھەممىسى ئايرىم ئاتالغۇ ياكى خاس ئىسىملار بىلەن ئاتىلىدۇ. xE1rxPuq)d  
ئەرەب ئارۇزدىكى بەھرلەر z5pc3:  
ئەرەب ئارۇزدىكى بەھرلەر تۈزۈلۈشىگە قاراپ 2 چوڭ تۈرگە بۆلىنىدۇ: 1-ئەسلى بەھرلەر؛2-فەرئى بەھرلەر؛   F"=Hp4-C  
ئەسلى بەھرلەر: ! ]\2A.b[  
خەلىل ئىبنى ئەھمەد تۇراقلاشتۇرغان بەھرلەر ئىچىدەئەسلى بەھرلەريەتتە بولۇپ (بىرى ئەخفەشى ئەكبەر تەرىپىدىن كىيىن قوشۇلغان) ئۇلار بىرلا رۇكىننىڭ تەكرارلىشىدىن ھاسىل بولىدۇ؛ +;6)  
1.ۋافىر بەھرى ?} X}#  
مەفائېلەتۇن/مەفائېلەتۇن/مەفائېلەتۇن/مەفائېلەتۇن _25d%Ne0  
2.كامىل بەھرى eQ\jZ0s;p  
مۇتەفائېلۇن/مۇتەفائېلۇن/مۇتەفائېلۇن/مۇتەفائېلۇن =%L@WVbM  
3.ھەزەج بەھرى p;e$kg1  
مەفائېلۇن/مەفائېلۇن/مەفائېلۇن/مەفائېلۇن jiq2x\\!  
4.رەجەز بەھرى (,U7 R^  
مۇستەفېلۇن/مۇستەفېلۇن/مۇستەفېلۇن/مۇستەفېلۇن ]'e AO  
5.رەمەل بەھرى >+SZd7p  
فائىلاتون/فائىلاتون/فائىلاتون/فائىلاتون hm6pxFkX_  
6.مۇتەقارىب بەھرى(قۇتادغۇبىلىك مۇشۇ بەھردە يېزىلغان) )\"I*Jwir  
فەئۇلۇن/فەئۇلۇن/فەئۇلۇن/فەئۇلۇن  VmYBa(  
7. مۇتەدارىك بەھرى 8lpzSJP4k  
فائېلۇن/فائېلۇن/فائېلۇن/فائېلۇن aTX]+tBoe  
فەرئى بەھرلەر: d _uFY:  
ئىككى خىل سالىم رۇكىننىڭ تەكرارلىنىشىدىن ھاسىل بولىدىغان سالىم بەھرلەر .بۇ خىلدىكى بەھرلەرنى بارلىققا كەلتۈرگۈچى رۇكىنلارنىڭ تەكرارلىنىش تەرتىپى پەرقلىنىدۇ.ئۇلارنى ئۆز ئىچىدىن چوڭ جەھەتتىن ئۈچكە بۆلىمىز،بۇ ئۈچ ئۆز ئالدىغا بىرقانچە بەھرلەرنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ: t+J)dr  
(1) ئىككى خىل سالىم رۇكىننىڭ ئارقىمۇ- ئارقا نۆۋەت بىلەن ئالمىشىپ تەكرالېنىشىدىن بارلىققا كىلىدىغان بەھرلەر. (]}XLMi,|!  
1) تەۋىل بەھرى uZ-`fcCjD  
فەئۇلۇن/مەفائېلۇن/فەئۇلۇن/مەفائېلۇن mGMinzf  
2)مەدىد بەھرى b.w(x*a  
فائېلاتۇن/فائېلۇن/فائېلاتۇن/فائېلۇن v4Fnh`{  
3)بەسىت بەھرى -x3tx7%  
مۇستەفېلۇن/فائېلۇن/مۇستەفېلۇن/فائېلۇن (c*7VO;  
4)مونسارېھ بەھرى 9$4/frd  
مۇستەفېلۇن/مەفئولاتۇ/مۇستەفېلۇن U#~nN+SIt  
5)خەفىف بەھرى _nIqy&<  
فائېلاتۇن/مۇستەفېلۇن/فائېلاتۇن {TxVRpiP{Z  
6) مۇزارېئ بەھرى *a0I Z  
مەفائېلۇن/فائېلاتۇن/مەفائېلۇن $>rfAs!  
(2) بەزى فەرئى بەھرلەرئالدىنقى رۇكىننىڭ ئارقىمۇ-ئارقا تەكرار ۋە كېيىنكى رۇكىننىڭ تەكرارسىز كېلىشىدىن ھاسىل بولىدۇ،بۇنداق بەھرلەر پەقەت ئالتىلىك سالىم شەكلىگە ئىگە بولۇپ،ئۇنىڭ سەككىزلىك سالىم شەكلى ئۇچرىمايدۇ "a`0w9Mm}  
1) سەرىئ بەھرى #O974f8  
مۇستەفېلۇن/مۇستەفېلۇن/مەفئولاتۇ &i}cC4i   
(3) يەنە بىر قىسىم بەھرلەر ئالدىنقى رۇكىننىڭ تەكرارلانماي ،كىيىنكى رۇكىننىڭ ئارقىمۇ-ئارقا تەكرارلىنىشىدىن ۋۇجۇدقا كېلىدۇ،بۇخىلدىكى بەھرلەرمۇ پەقەت ئالتىلىك سالىم شەكلىگە ئىگە بولۇپ،ئۇنىڭ سەككىزلىك سالىم شەكلى ئۇچرىمايدۇ 5lA 8e  
پەقەت زىھافلىق سەككىزلىك شەكلىدىلا ئىشلىتىلىدۇ. @
5@{Es1u  
1) موقتەزەب بەھرى &CsBG?@Z|  
مەفئولاتۇ/مۇستەفېلۇن/مۇستەفېلۇن <6@NgSFz'  
2)موجتەس بەھرى /PuWJPy;  
مۇستەفېلۇن/فائېلاتۇن/فائېلاتۇن |,~A9  
يۇقىرىدا بىز تونۇشۇپ ئۆتكەن ئەسلى ۋە فەرئى بەھرلەر ئومۇملاشتۇرۇلۇپ سالىم بەھرلەر دەپ ئاتىلىدۇ. چۈنكى ئۇلار سالىم رۇكىنلارنىڭ تەكرارلىنىشىدىن بارلىققا كىلىدۇ. Mj;'vm7#'  
زىھافلىق بەھرلەر ئارۇز ئىلمىدە ،سالىم بەھرلەرنى ھاسىل قىلغۇچى رۇكىنلارنىڭ ئىچكى جۇۋزلىرىغا تۈرلۈك ئۆزگەرتىشلەرنى كىرگۈزۈش ئارقىلىق ھاسىل قىلىنىدىغان بەھرلەرزىھافلىق بەھرلەر دەپ ئاتىلىدۇ. بۇ نىمە سەۋەبتىن مەيدانغا كەلگەن دىگەندە كېىيىنكى ئارۇزچىلار شېئىرىيەت ئىجادىيەت ئەمەليىتىدە ئۆزلىرى ھىس قىلغان بەزى ئېھتىياجلارنى چىقىش قىلىپ ئىلىپ بارغان ئۆزگەرتىش،ئىجادچانلىقنىڭ مەھسۇلى دەپ قارىساق بولىدۇ.بۇخىل ئەھۋال ئەرەب ئارۇزدا ئەمەس بەلكى پارس،تۈركىي تىللىق شېئىرىيەتتىكى ئارۇز ئىلمىدە ئومۇملاشقان ھادىسە. ,Yt&PE  
  ئەرەب ئارۇزدىكى دائىرە ;lt;]7  
دائىرە ئەرەب تىلىدا «دۈگىلەك،چەمبەر» دىگەن مەنىلەردە كىلىدۇ،خەلىل ئىبنى ئەھمەد ئۆزى ئىجاد قىلغان ئارۇز ئىلمىدىكى 16 بەھرنى ئەستە ساقلاشقا ئاسان بولۇش ئۈچۈن ،ئۇلارنى ئىچكى جۇزۋلىرىدىكى ئۆزئارا ئوخشاشلىق ۋە بۇ جۇزۋلارنىڭ مىقتارى تەڭ  بولۇشتەك خۇسۇسىيەتلەرنى ئاساس قىلىپ 5 تۈرگە ئايرىيدۇ .ۋە ئۇلارنى كىرىشتۈرۈپ بەش چەمبەرگە ئايرىيدۇ،ھەم ئايرىم-ئايرىم ناملارنى قويىدۇ. X~4:sJ\P=  
1- «مۇختەلىفە»- مەنىسى: خىلمۇ -خىل LJ#P- `!{&  
2 - «مۇئتەلىفە» - مەنىسى: ئۈلپەتلەشكەن، ئۇيۇشقان #-,`4x$m|  
3- «مۇجتەلىبە» - مەنىسى: جەلىب قىلغۇچى،ئۆزىگە تارتقۇچى ^}L$[P  
4- «مۇشتەبىھە» - مەنىسى: ئوخشىشىدىغان، شەكىلداش Xy 
5- مۇتتەفىقە  - مەنىسى: بىرلەشكەن a{,t@G  
بۇ بەش چەمبىرەكنى سىزاش ئىمكانىيىتى بولمىغانلىقتىن قالدۇرۇلدى. :gtwvM7/B  
(چەمبەر شەكىلدە مۇناسىۋەتلىك رۇكىنلارنى بىر يەرگە يىغقان.) g5[3
[Z(.  
^"-2fJ  
قوشۇمچە : ھەزرىتى نەۋائي مۇشۇنىڭغا ئوخشاش چەمبەردىن تۈركىي ئارۇزى ئۈچۈن يەتتىنى سىزغان. ~K`blW
47  
داۋامىدا: قاپىيەدە كۆپ كۆرۈلىدىغان خاتالىقلار، ئارۇزدا كۆپ قوللىنىلدىغان بىر قانچە شېئىرى ژانىرلار، ئۇيغۇر تىلىدىكى (ئارۇز ۋەزنىدىكى) شېئىرلارنىڭ بوغۇم ئايرىش قائىدىلىرى يوللىنىلىدۇ. Q1yTDJ(2  
قاپىيەدىكى  نۇقسانلار: F\;1:y~1  
1- ئىكفا خاتالىقى ــ قاپىيداش سۆزلەردىكى رەۋىلەرنىڭ تاۋۇش جەھەتتىن تولۇق ماس كەلمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ.  مەسلەن: بويايىن، بىرەيىن E~ kmU{D  
2- سىناد خاتالىقى ــ  قاپىيەد رىدىفنىڭ ئۆز ئارا ماس كەلمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ. M\3!elp2z  
3- ئىقۋا خاتالىقى ــ  قاپىيدە رەۋىنىڭ ئالدىغا كىلىدىغان ھەرىكەلەرنىڭ(ئە ئې ئو ئۆ) ئۆز ئارا ماس كەلمەسلىكىنى كۆرسىتىدۇ . مەسلەن: بەردى،تۇردى( ئە-ئۇ) .v{ty  
4-ئىيتا خاتالىقى ــ  بۇ پەقەت مۇتلاق قاپىيەلەردە كۆرۈلىدىغان خاتالىق بولۇپ ،قاپىيە سۆزنىڭ ئاساسى ياكى ئۆزىكىگە كۆپلۈك،سان،شەخس،زامان قاتارلىق قوشۇمچىلار قوشۇلغان قاپىيەلەردە كۆپ ئۇچرايدۇ.بۇنداق قاپىيەلەردە شائىر سۆزنىڭ ئاساسى قىسمىغا يىتەرلىك ئەھمىيەت بىرەلمىگەنلىكتىن كۆرۈنۈشتە قاپىيلەنگەندەك كۆرۈنسىمۇ ،قوشۇمچىلار ئىلىپ تاشلانسا ،قاپىيەسىزلىكى ئاشكارلىنىدۇ. مەسلەن: ئىردى-كەلدى، باغلار-ئوۋلار....دىگەنگە ئوخشاش سۆزلارنى كۆزدە تۇتىدۇ. cW\7yZh  
يۇقىرىدا سۆزلەپ ئۆتكەن قاپىيە خاتالىقلىرى ئىچىدە كۆرۈلىدىغان يېڭى سۆزلەرنى ئېزاھلاپ ئۆتەي: lk|/N^8M  
رەۋى ـ  قاپىيە ئىلمىدە قاپىيە سۆزىدىكى يىلتىزنىڭ ئاخىرقى ھەرىپى رەۋى دەپ ئاتىلىدۇ. 7w|s8B  
مۇتلاق قاپىيە - قاپىيەدە رەۋى ھەرىپىدىن كىيىن ۋەسىل ئۇلېنىپ كەلگەن قاپىيە شەكلىنى كۆرسىتىدۇ. n) yqb  
ۋەسىل - سول تەرەپتىن رەۋىگە ئۇلىنىپ كىلىدىغان ھەرفى ئىللە،ياكى سول تەرەپتىن رەۋىگە بىۋاستە ياكى ھەرىكە ئارقىلىق ئۇلىنىپ كىلىدىغان ئۈزۈك تاۋۇش ھەرپىنى كۆرسىتىدۇ. "q8wEu,z[  
بىرقىسىم ژانىرلار ھەققىدە: SWt"QqBU  
1) فەرد ـ  (موفرەدات) ، بىر بېيىتتىن تۈزۈلگەن مۇستەقىل ئەسەر. لوغەت مەنىسى : يالغۇز، مەسلەن:   Oqyh{q%]  
ئەنداق كۆرۈندى سەبزە ئاراسىندە لالەلەر، h!MT5B)r.  
كىم سەبز خەتلەر ئىلكىدە ئالتۇن پىيالىلەر. Y*6*;0Kx  
ـ نەۋائىي 1{*x+GC^/  
2) مۇئەمما - (سۆ‍ز ئويۇنى) بۇ سۆ‍ز ئويۇنى مەنىسىدىكى ژانىر بولۇپ،ئاپتۇر ئۇنىڭدا ئۆزى يوشۇرغان ۋە ئوقۇرمەندىن تېپىشنى  تەلەپ قىلىدىغان سۆ‍زنىڭ تەركىبى تۈزۈلۈشى ھەققىدە مەلۇمات بىرىدۇ،ئوقۇرمەن يوشۇرغان سۆ‍زنى تىپىپ  چىقىدۇ. b$
BUo8O}  
مەسلەن: "H({kmR  
مەجلىستە بۇ شەيىخ بۇ كېچە كۆپ شەين باشلىدى، \%K6T)9  
سۇندۇردى شامئۇ نۇقلىنى ھەۋز ئىچرە تاشلىدى. t6tqv  
بۇنىڭدا: مجلىس دىگەن سۆ‍زدىكى نۇقلىنى سۇندۇرۈپ ھەۋز ئىچىگە تاشلىساق ،يەنى ئالدى بىلەن شامغا ئوخشاش نۇقلىنى(ل) نى سۇندۇرىۋەتسەك، ئاندىن ج نىڭ چىكىتىنى س نىڭ ئاخىرىغا يەنى ئەگمە ئىچىگە تاشلىساق بۇ سۆ‍ز« محسن  » F>&8b^v bn  
غا ئۆزگىرەيدۇ يەنى، محسن  ــ  ھۆسىن ،چىرايلىق، شائىرنىڭ بىزگە تاپتۇرماقچى بولغان سۆزىدۇر. hAY_dM  
3) لوغز - بۇ شېئىرى تىپىشماقنى كۆرسىتىدۇ ،ئاپتۇر ئۇنىڭدا شېئىرى شەكىلدە مەلۇم نەرسىنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى ۋە ئالەمەتلىرىنى كۆرىۋىلىپ  ئوقۇرمەندىن جاۋابىنى تەلەپ قىلىدۇ. ئاساسەن ،فەرد،قىتئە، رۇبائىي شەكلىدە يېزىلىدۇ. (Lc%G~{  
4) دۇبەيتى ـ  ( ئىككى بېيىتلىق شېئىر) مەزمۇن جەھەتتىن چەكلەنمەيدۇ،ئۆزىنىڭ خاس ۋەزنى ئارقىلىق روبائىيدىن پەرقلىنىدۇ.[مەفائېلۇن/ مەفائېلۇن/ مەفۇلۇن] قاپىيە شەكلى : aaba ;gF"o5/Q  
f}fM%0/5  
5) غەزەل ـ  لىرىك شېئىر شەكىلگە قارىتىلغان ئۇقۇم بولۇپ،ئۇ تۆۋەندىكى خۇسۇسىيەتلەرگە ئىگە :1.ھەجىم جەھەتتىن 14-7 بېيىتقىچە بولىدۇ.2.ھەربىر بېيىت بىر كۆپلىت ھىسابلىنىدۇ.3.ئىچكى قۇرۇلما جەھەتتىن3 بۆلەككە بۆلىنىدۇ.يەنى مەتلە، ئاساس،مەقتە...   مەتلە قىسمى ئۆزئارا قاپىيلەنگەن بولىدۇ ،ئومۇمى خارەكتىر پىكىر بايان قىلىنىدۇ.  ئاساس قىسمى جۈپ مىسرالار مەتلە بىلەن ئوخشاش قاپىيلىنىدۇ. مەقتە قىسمىدا ئاپتۇر ئۆز تەخەللۇسىنى تىلغا ئالىدۇ،خۇلاسە خارەكتىرلىك پىكىرلەر بايان قىلىنىدۇ،قاپىيەسى ئاساس قىسمى بىلەن ئوخشاش بولىدۇ.4. غەزەل ئارۇز ۋەزنىدە يېزىلىدۇ،بارماق ۋەزنىدە يىزىلمايدۇ. s$@1  
يۇقىرىقى ئامىللاردىن بىرى كام بولسا قىتئە دەپ ئاتىلىدۇ. |{$Vk%cUE  
6) قىتئە - ئەرەبچە ئۈزۈندە دىگەن سۆز بولۇپ  شېئىرىيەتتە ئىككى خىل مەنىگە ئىگە،بىرى غەزەل ياكى قەسىدەنىڭ تولق بولمىغان قىسمىنى كۆرسىتىدۇ.يەنەبىرى  مۇستەقىل شەكىل بولۇپ 2،4،6 ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق بېيىتتىن تەركىب تاپقان شېئىرنى كۆرسىتىدۇ،بۇ ھالەتتىمۇ ئۇنى تولۇق بولمىغان رۇبائي ،غەزەل ،ياكى قەسىدە دىيىشكە بولىدۇ Ts.61Rx  
7) قەسىدە - بىر توپ شېئىرلارنىڭ ئورتاق نامى. مەزمۇن جەھەتتىن قەسىدە تۆۋەندىكى تۈرلەرنى ئ‍ۆز ئىچىگە ئالىدۇ1. مۇناجات - ئېلاھلارنى تەرىپلەشنى ئاساسى مەزمۇن قىلغان قەسىدىنى كۆرسىتىدۇ.2. نەئت ـ  پەيغەمبەرلەرنى تەرىپلەشنى ئاساسى مەزمۇن قىلغان قەسىدىنى كۆرسىتىدۇ.3. مەدھىيە - پادىشاھلار، دۆلەت ئەربابلىرى،ياكى داڭلىق شەخىسلەرنى تەرىپلەشنى ئاساسى مەزمۇن قىلغان قەسىدىنى كۆرسىتىدۇ.4. فەخرىيە - شېئىر ۋە شائىرلىق تەرىپلەشنى ئاساسى مەزمۇن قىلغان قەسىدىنى كۆرسىتىدۇ.5. ھەجۋىيە - ئادەم ۋە جەمىئيەتتىكى نۇقسانلار ھەجۋىلەنگەن قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ.6.باھارىيە - باھارنى  تەرىپلەشنى ئاساسى مەزمۇن قىلغان قەسىدىنى كۆرسىتىدۇ.7.ئىشقىيە - ئىشقى-مۇھەببەت تەرىپلەنگەن قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ.8. خەمرىيە - مەي -شاراب تەرىپلىنىدىغان قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ.9.خەزانىيە - كۈز تەرىپلىنىدىغان قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ.10. ھەبىسيە - تۇتقۇنلۇق ھاياتى تەسۋىرلىنىدىغان قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ11.ھالىيە - تەرجىمھال خارەكتىرلىك قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ.12.شەكۋىيە - زاماندىن شىكايەت قىلىپ يېزىلغان قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ.13.مەرسىيە - قاتتىق مۇسىبەت،مەڭگۈ ئايرىلىشلارنى مەزمۇن قىلغان قەسىدىلەرنى كۆرسىتىدۇ. |kjk{  
قەسىدىنىڭ قاپىيلىنىش شەكلى ، غەزەلنىڭكىگە ئوخشاش بولۇپ،ھەجمى 11-100 بېيىتقىچە بولىدۇ.  ئۇ ئىچكى قۇرۇلما جەھەتتىن 5 قىسىمغا بۆلىنىدۇ. AH;h#dT  
1) نەسىب - 1-3 بېيىتقىچە بولغان ئارىلىقتە ئومۇمي خارەكتىرلىك پىكىر بايان قىلىنىدىغان قىسمىدۇر،بىرىنجى بېيىتى مەتلە دەپ ئاتىلىدۇ. VLRW,lR9O  
2)گۇرىزگاھ - نەسبدىن ئاساسى مەزمۇنغا كۆچىدىغان بۆلەكنى كۆرسىتىدۇ. بىر ئىككى بېيىتتىن تەركىپ تاپىدۇ. R+P1 +5  
3)تەرپياكى مەدىھ - قەسىدەنىڭ ئاساسى مەزمۇنىنى تەشكىل قىلىدىغان بۆلەك ، قەسىدەنىڭ ئاساسى سالمىقىنى ئىگەللەيدۇ. ]c*&5c$  
4) مەتلەب - شائىرنىڭ ئارزۇ-ئىستەكلىرى ،مەقسەدلىرى بايان  قىلىنىدىغان قىسمى. [/'
W
#x  
5) خاتىمە - ئاپتۇر خۇلاسە خارەكتىرلىك سۆزلىرىنى بايان قىلىدۇ. 6m?}oMz  
ئەسكەرتىش:  نۇرغۇنلىرىمىز مۇئەمما بىلەن لوغزنى ئالماشتۇرۇپ ئىستىمال قىلىۋاتىمىز،ھەم جۈملىلەردە خاتا كۆچمە مەنىدە ئىشلىتىۋاتىمىز،تورداشلارغا، ئۇستازلارغا دەيدىغان يەنەبىر سۆز ،كۆپ ساندىكىلىرىمىز قەسىدىنى تا ھازىرغىچە ماختاش خارەكتىرىنى ئالغان شېئىرلار دەپ چۈشىنىپ كەلدۇق،شۇنىڭ بىلەن بىر گە كۆچمە مەنىسىنىمۇ خاتا ئىشەتتۇق، مەسلەن: بىرەر  كىشىنىڭ ئىشلىرى مۇۋەپىقىيەتلىك بولغاندا ، قەسىدىلەر پۈتۈلدى دەپ ئالىمىز... ئەمەلىيەتتە قەسىدىنىڭ پەقەت ماختاش،داڭلاش دىگەن قىسىملىرىدىن ياكى تۈرلىرىدىن باشقىلىرىنىڭمۇ بارلىقىنى بىلەلمەي قالدۇق. ih~ R?W  
   ئۇيغۇر تىلىدىكى شېئىرلارنىڭ بوغۇم ئايرىش قائىدىلىرى: }
qxwNmx  
  بىر ھەرىكە يالغۇز ياكى بىر ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم بولۇپ كەلسە ،يېپىق بوغۇم شەكلىدە قىسقا بوغۇم ھىسابلىنىدۇ،ئوچۇق بوغۇم شەكلىدە بەزىدە قىسقا بەزىدە ئۇزۇن بوغۇم ھىسابلىنىدۇ.(ئە، ئو، ئې،ئۆ،ياكى ئەب،ئوب،بې،بۆ دىگەندەك سۆزلەر) Db@$'  
بىر ھەرىكە ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم بولۇپ كەلسە ،بىر ئۇزۇن بوغۇم ھىسابلىنىدۇ.(مەن،سەن...) )ui]vS:>  
بىر ھەرىكە ئۈچ ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم بولۇپ كەلگەندە بەزىدە بىر ئۇزۇن بوغۇم،بەزىدە بىر يىرىم (بىر ئۇزۇن بىر قىسقا) بوغۇن ھېسابلىنىدۇ.(خەلق،خەرج...) 8a)lrIg  
بىر ھەرفى ئىللە يالغۇز ياكى بىر ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم بولۇپ كەلگەندە،قىسمەنلىكنى ھىسابقا ئالمىغاندا بىز ئۇزۇن بوغۇم بولىدۇ،ئۇنىڭ ئوچۇق شەكلى بەزىدە قىسقا بوغۇممۇ بولۇپ قالىدۇ. (ئا،ئۇ،ئۈ،ئى ياكى با،بى،ئۇب،ئۈب...) )k$ +T%  
بىر ھەرفى ئىللە ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم بولۇپ كەلگەندە بەزىدە ئۇزۈن بەزىدە بىر يىرىم(بىر ئۇزۇن بىر قىسقا) بوغۇم ھېسابلىنىدۇ.( يار،مۇز،بىز...) E&9BeU a#  
بىر ھەرفى ئىللەئۈچ ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم بولۇپ كەلگەندە بىر ئۇزۇن بىر قىسقا بوغۇم ھىسابلىنىدۇ.(دوست،راست...) R `  
بۇنى چۈشەنمەك، يادقا ئالماق بىر قەدەر قىيىن، مەن ئەينى چاغدا ئۆزۈم بەلگىلەربىلەن ئاسانلاشتۇرۇپ ئۆگەنگەن ئۇسۇلۇمنى كۆپچىلىككە قالدۇراي: vq=nG]cE)  
H + ü= y ---> q ; o--->q,u 54r/s#|-3  
H+2ü=u 6fY-DqF!  
H+3ü=u, u,q +VT/c  
He+ü---> u; o--->q ~>SqJ&-moo  
He+2ü--->u, q,u VUmf;~  
He+2ü--->u,q y!eT>4Oyg  
$Y`oqw?g+^  
H= ھەرىكە sBm)D=Kll  
ü= ئۈزۈك تاۋۇش C8Ja>o
2'  
y=يېپىق بوغۇم u'`eCrKT*  
q = قىسقا بوغۇم AdD,94/  
o=ئوچۇق بوغۇم z;wOtKl5r  
He= ھەرفى ئىللە 4g+Dp&U  
u= ئۇزۇن بوغۇم m9 41 Y  
---> = يۆنېلىش بەلگىسى 3FY87R   
مەنبە : ئالي مەكتەپ ۋاقتىدىكى كونسىپىكىم، لىكسىيە سۆزلىگۈچى:ئۇستاز زەمىر سەئىدۇللاھ