3- باب سۈپەت
3- باب سۈپەت |q Nrj~n@
1§ . سۈپەتنىڭ مەنىسى شەيئىلەرنىڭ بەلگە خۇسۇسىيەتلىرىنى بىلدۈردىغان سۆز تۈركۈمى سۈپەت دېيىلىدۇ . HNuwq\w
يۇقىردىكى ‹‹بەلگە›› كەڭ مەنىىكى گرامماتىكىلىق ئاتالغۇ بولۇپ ، رەڭ،تەم،پۇراق،سۈپەت،ساپا،تۇرق،تۈس،خاراكتېر، فىزىئولوگىيىلىك ئالاھىدىلىك ۋە ھەر خىل مۇناسىۋەت ئالاھىدىلىكى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. IL:"]`f*
سۈپەتلەرگە ‹‹قانداق›› دېگەن سۇئال قويۇلىدۇ.تىلىمىزدىكى سۈپەتلەرنىڭ مەنە دائىرسى تۆۋەندىكىچە: khv! \^&DD
1) شەيئىلەرنىڭ رەڭگىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: ئاق،قىزىل،كۆك،قارا،。سېرىق، يېشىل... ... *E)Y?9u"
2) شەيئىلەرنىڭ تەمىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: >6DY3\
تاتلىق، ئچچىق،قېرىق، چۈچۈمەل،لاۋزا ... ...
610k#$
3) شەيئىلەرنىڭ تۇرق-ھالىتىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: yW&i Uh=0
ئېگىز،پەس،تۈز،ئەگرى،سىڭايان،قىڭغىر ... ... gZUy0`E
4) شەيئىلەرنىڭ پۇرقىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: - CrZ'k;4
خۇشبۇي،سېسىق،قاڭسىق،بەتبۇي ... ... z)~!G~ J]
5) شەيئىلەرنىڭ سۈپەت- ساپاسىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: @7=D ]yu
چىڭ،قاتتىق،پۇختا،ياخشى،چىداملىق،قوپال ... ... 9%qMZP0]
6) شەيئىلەرنىڭ تۈس-كۆرۈنىشىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: JY+[
پەسكەش،تەرسا،چىقىشقاق،ھورۇن ... ... y^\#bpq&\
7) شەيئىلەرنىڭ خاراكتېرىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: ` W n5
.V
پەشكەش،چاكىنا، ھورۇن،چىقىشقاق، تەرسا ... ... Ekme62Q>u
8) شەيئىلەرنىڭ فىزىئولوگىيىلىك ئالاھىدىلىكىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: Ne7{{ 1
چوقۇر،گاس،دۈمچەك،گاچا،چولاق،پاكار ... ... N-9 gfG
9) شەيئىلەرنىڭ مۇناسىۋەت ئالاھىدىلىكىنى بىلدۈردىغان سۈپەتلەر: %i>
e
ئامراق، يىراق،خوشسىز، زامانىۋى، قەدىمكى ... ... JvL'gJ$70
كۆنۈكمە : تۆۋەندىكى سۈپەتلەرنى تەلەپ بويىچە جەدۋەلگە BQ&q<6Tk
ئورۇنلاشتۇرۇڭلار. K]!u@I* K"
يۇمشاق،كىچىك،پاكار،ئەترەڭ،قىزىق،مايماق،قىيسىق،چىداملىق،تاغىل،سوقا،چىپار،قىسقا ،ئالىيجاناپ،سەت،يالغانچى،سۈزۈك، قويۇق،يېقىن،خوشامەتچى،تۇزسىز،پىخسىق،تەمكىن، گالۋاڭ،ئالدىراڭغۇ،زىبا ?s) sPM?
تۆۋەندىكى پارچىنى ئوقۇپ سۈپەتلەرنى ئايرىپ چىقىڭ
09
ئىللىق شامال گۈزەل ۋادىلاردىن ئەركىن ئۇچۇپ ئۆتكىنىدە،ياپيېشىل مايسىلارنى،قىزىل سېرىق،ئاق،سۆسۈن ئېچىلغان چىرايلىق گۈللەرنى ئەركىلىتىسەن .ئۇلارنىڭ يۇمران بەرگىلىرىدىكى ئاق مارجاندەك تاڭ شەبنەملىرىنى تەۋرىتىسەن ، كۆركەم گۈل تاجىلىرىنىڭ سەگەك قۇلاقلىرىغا نېمىلەرنىدۇر شىۋىرلايسەن. ئۇلار ساڭا تاتلىققىنە تەبەسسۇمىنى تارتۇق قىلىدۇ،سېنى تەبرىكلىگەندەك لەرزان ئېگىلىدۇ. N@cMM1
2§ . سۈپەتنىڭ تۈرلىرى %
سۈپەتلەر مەنىسى ۋە تۈزۈلۈش جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن تۈ سۈپەت ، قوشما سۈپەت،ياسالما سۈپەت دەپ ۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ. f\h%; X
تۈپ سۈپەت ــ بىرلا تومۇردىن تۈزۈلگەن سۈپەتلەر تۈپ سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ. pNp^q/- yB
مەسىلەن: ':,>eL#+uV
ياخشى،ئىگىز،يامان،چوڭ، كىچىك،قىزىل،كۆك،ياش،قېرى... kfVZ=`p}
قوشما پېئىل ــ ئىككى تومۇردىن تۈزۈلگەن سۈپەتلەر قوشما سۈپەت دېيىلىدۇ. ]a)IMIh;
مەسىلەن : چوڭ-كىچىك،ئىگىز-پەس،ياخشى-يامان،قېرى-ياش،ئالا-چىپار، ?4:rP@
ئاچسېرىق،مايسىرەڭ ... 9KX ym
}
ياسالما سۈپەت ــ باشقا سۆز تۈركۈملىرىگە سۈپەت ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ قوشۇلىشى ئارقىلىق ياسالغان سۈپەتلەر ياسالما سۈپەت دەپ ئاتىلىدۇ . 658\#x8|
مەسىلەن : ئىشچان،ئەقىللىق،كۆڭۈلچەك،غوللۇق،ئۇچلۇق، كۈچسىز(ئىسىمدىن ياسالغان). 3M w}R6g@#
ماختانچاق،ھارغىن، ساتقىن، ئېرىنچەك(پېئىلدىن ياسالغان). O"
qR }W
تۆۋەندىكى سۈپەتلەرنى تۈپ سۈپەت،قوشما سۈپەت ۋە ياسالما سۈپەتلەر بويىچە گورۇپپىلاڭلار. F% }7cm2
ئاق،ئوچۇق كۆك،ئورۇنسىز،تۈزلەڭ،بەك، يوغان،ئالا-بۇلا،كۆڭۈلچەك،تاتلىق،تارتىنچاق، ئېگىز، ئاچسېرىق،كۈچلۈك،ئويمان،سىلىق،بېغىررەڭ،يۈمشاق،ئىككى يۈزلىمە ،قىپقىزىل، كۈرەشچان،ئىرادىلىك،يېڭى،ئۈنۈمسىز،ئويمان-چوڭقۇر. bhn
5Lz$z
3§.سۈپەت دەرىجىلىرى 5.
dl>,
شەيئىلەرنىڭ،بەلگە،خۇسۇسىيىتى ھەممەە چاغدا ئوخشاش بولىۋەرمەيدۇ.نەتىجىدە شەيئىلەرنىڭ بەلگە، خۇسۇسىيىتىدە دەرىجە پەرقى كېلىپ چىقىدۇ. `&H04x"Y$>
شەيئىلەرنىڭ بەلگە، خۇسۇسىيەتلىرىنىڭ دەرىجە جەھەتتىن پەرىقلىنىشى سۈپەت دەرىجىلىرى دىيىلىدۇ.
A0OB$OK
ئۇيغۇر تىلىدىكى سۈپەتلەر ئەسلىي(ئاددىي) دەرىجە، ئاشۇرما دەرىجە،كېمەيتمە دەرىجە، ئەركىلەتمە دەرىجە دەپ تۆت دەرىجىدە كېلىدۇ.تىلىمىزدىكى سۈپەت تۈركۈمىگە تەۋە بولغان بارلىق سۈپەتلەرنى يۇقىرىقى دەرىجە شەكىللىرى بويىچە تولۇق تۈرلىگىلى بولمايدۇ،يەنى ياسالما سۈپەتلەر دەرىجە بويىچە ئاساسەن تۈرلەنمەيدۇ . بىر قىسىم سۈپەتلەر تۆت دەرىجە بويىچە تۈرلەنسە ، بىر قىسىم سۈپەتلەر ئۈچ دەرىجە بويىچە تۈرلىنىدۇ . * .o"ZVl
1- ئەسلىي دەرىجە – شەيئىلەرنىڭ – بەلگە خۇسۇسىيىتىنىئادەتتىكىچە (نورمال) ئىپادىلەيدىغان دەرىجە شەكلى سۈپەتنىڭ ئەسلى دەرىجىسى دەپ ئاتىلىدۇ . 1 ) 'Iu`k/
مەسىلەن : ساغلام،ياخشى، تىتىك، ئېزىلەڭگۈ ،ئاق ، تۈز ،كىچىك ، سېمىز،قىسقا ، ئاجىز ،تار ... ... c`ftd>]
سۈپەتنىڭ باشقا دەرىجىلىرى ئەسلى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرنىڭ { l@WCR
2-كېمەيتمە دەرىجە –شەيئىلەرنىڭ بەلگە،خۇسۇسىيەتلىرىنى ئادەتتىكىدىن سەل كېمەيتىپ كۆرسىتىدىغان دەرىجە شەكلى سۈپەتنىڭ كېمەيتمە دەرىجىسى دەپ ئاتىلىدۇ . R B%:h-t4
سۈپەتنىڭ كېمەيتمە دەرىجە شەكلى شەيئىلەردىكى بەلگىنىڭ دەرىجىسى ئەسلى دەرىجىگە قارىغاندا سەل ئاجىزلاشقانلىقىنى بىلدۈردۇ . كېمەيتمە دەرىجە شەكلى ئەسلىي دەرىجىدىكى بىر قىسىم سۈپەتلەرنىڭ ئاخىرىغا ‹‹ - ۈش،-غۇچ،-ۇچ-متۇل،-راق.-رەك ›› قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلىشى بىلەن ياسىلىدۇ . Y 0}4WWV
مەسىلەن: ئاق ــ ئاقۇچ . كۆك ــ كۆكۈش ،قىزىل ــ قىزغۇچ (مۇشۇ جايدا تاۋۇشلار چۈشۈپ قالىدۇ) قارا ــ قارامتۇل يۇقىرى ــ يۇقىىراق ، ياخشى ــ ياخشىراق ... ... i?x$w{co
3- -ئاشۇرما دەرىجە – شەيئىلەرنىڭ بەلگە، خۇسۇسىيەتلىرىنى ئادەتتىكىدىن ئاشۇرۇپ كۆرسىتىدىغان دەرىجە شەكلى سۈپەتنىڭ ئاشۇرما دەرىجىسى دەپ ئاتىلىدۇ . 'B,KFA<
سۈپەتنىڭ ئاشۇرما دەرىجىسى تۆۋەندىكىدەك ياسىلىدۇ : R(`]n!V2
1) سۈپەتنىڭ ئاشۇرما دەرىجىسى ئاۋال سۈپەتنىڭ بىرىنچى بوغۇمىنى تەشكىل قىلغان سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئاخىرىغا ‹‹پ››› تاۋۇشىنى قوشۇپ ئېيتىپ ئاندىن سۈپەتنى تولۇق ئېيتىش يولى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ . | *fNH(8&H
مەسىلەن : سۈزۈك ــ سۈپسۈزۈك ، تىنىچ ــ تىپتىنىچ ،يېڭى ــ يېپيېڭى قارا ــ قاپقارا ،،، 10O3Z9
2) سۈپەتنىڭ ئالدىغا بىر قىسىم رەۋىشلەر قوشۇلۇپمۇ سۈپەتنىڭ ئاشۇرما دەرىجىسى ياسىلىدۇ . %xHu,*
مەسىلەن: تولىمۇ ياخشى ، خويمۇ چىرايلىق ،بەكمۇ ئىگىز ،ناھايىتى قىزىل ... ... }^Z< dbt
4-ئەكىلەتمە دەرىجە : شەيئىلەرنىڭ بەلگە، خۇسۇسىيىتىنى سۆزلىگۈچىنىڭ ئامراقلىق ھېسسىياتى بىلەن كۆرسەتكەنلىكنى بىلدۈرىدىغان سۈپەتنىڭ دەرىجە شەكلى سۈپەتنىڭ ئەركىلەتمە دەرىجىسى دەپ ئاتىلىدۇ . Nl=+.d6 Qo
سۈپەتنىڭ ئەركىلەتمە دەرىجىسى ئەسلى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرنىڭ ئاخىرىغا ‹‹-غىنا،-قىنا ،گىنە،-كىنە›› قوشۇمچىلىرىنىڭ ئۇلىنىشى ئئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. oR7 7`
مەسىلەن:ئاددىيغىنا،يۇلماققىنا،بۇدرۇققىنا ئەپچىلگىنە ... ... HaS[.&\S0
كۆنۈكمە: تۈۋەندىكى سۈپەتلەرنى دەرىجە بويىچە تۈرلەڭلار =w t-YM
ئاق، قارا، پاكار، يانتۇ، چوقۇر،يېقىن،سېمىز،يېشىل b\H/-7<
ئەسلى دەرىجە ـــ < x ^IwS
كېمەيتمە دەرىجە ــ ?NQD #
ئاشۇرما دەرىجە ـــ T m0?[[3hC
ئەركىلەتمە دەرىجە ـــ 4+ykE:
كۆنۈكمە : سۈپەت دەرىجىلىرىنىڭ ھەر بىرىگە ئۈچتىن جۈملە تۈزۈڭ . }Z
سۈپەتنىڭ گرامماتىكىلىق خۇسۇسىيىتى a> #d=.
i G?w;
1- سۈپەتلەر ئۆزىگە خاس ياسىغۇچى قوشۇمچىلارغا ئىگە . {b\Y?t^>f
\k2C 5f
(ياسىغۇچى قوشۇمچىلار كۆپ بولغاچقا قالدۇرۇلدى) zzD NWPzsA
hnM9-hqm
2- سۈپەتلەرنىڭ بڭر قىسىملىرى دەرىجە جەھەتتىن پەرىقلىندۇ . 8,Q. t7v
I
eqWR4Y
(سۈپەتنى دەرىجە قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلەپ كۆرسىتىلىدۇ) ?(|TP^
Z`0r]V`Ys
3- سۈپەتلەر ئادەتتە ئىسىملارنىڭ ئالدىدا كېلىپ ئېنىقلىغۇچى ، پېئىللارنىڭ ئالدىدا كېلىپ ھالەت ۋەزىپىسىدە كېلىدۇ . q_%w
l5\F
8Pnqmjjj مەسىلە : ~]i]kU
H8 =vQy
ئۇ بېشىغا چىرايلىق بادام دوپپا كېيىپتۇ . (ئېنىقلىغۇچى) 9
u p* g
s K$Sar
نۇسرەت خەتنى چىرايلىق يازىدۇ .( ھالەت) l,FG:"`Z@
KWZNu &)
ياخشى ئاتقا قامچا لازىم ئەمەس .(ئېنىقلىغۇچى) 6r-
pN^G[
دىلشات تىكتاك توپنى ياخشى ئوينايدۇ . (ھالەت) N%M>,wT
e[VJ0 A=
4- سۈپەتلەر جۈملىدە ياردەمچى پېئىللار بىلەن بىرىكىدۇ BX) cV
Ivgwm6M
مەسىلە : #lVl?F+~
: Tl6:=B
ياخشى ئىدى ،ساغلام ئىكەن ، يوق ئىمىش ، f`";Q/rG
D@vvy6>~s 5- بىر قىسىم سۈپەتلەر ئىسىمنىڭ كۆپلۈك، تەۋەلىك ، كېلىش قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلىنىپ جۈملىدە ئىسىم ئورنىدا كېلىدۇ . !iz vY
B+H9c~3$
مەسىلە : E F^=3
jHw2Q8s|R
گول قازانغا قارايدۇ،تەدان ئوچاققا قارايدۇ . tNf" X !
KcF+!
;:
كەمبەغەلنى كەمبەغەل قىلغان باينىڭ كونىسى . xi^e =:;`
/
دۇنيادا ئەخمەقلەر بولمىسا، ئاقىللار زېرىكىپ قالىدۇ . 2/q=l?
2 3 w{h d
خىزمەت ئىلغارلىرىنى تەقدىرلىدۇق . % x;!s=U
zFQkUgb
چوڭلار كىچىكلەرگە كۆيۈنىدۇ ، كىچىكلەر چوڭلارنى ھۆرمەتلەيدۇ . 2,nCGSfc
"
CoR?[,x
كۆنۈكمە : تۆۋەندىكى ياسالما سۈپەتلەرنىڭ لوشۇمچىسىنى ئايرىپ كۆچۈرۈڭلار ، s4k%ty}
^C| 9K>M
ئەدەپلىك . تىرىشچان ، ئويۇنچى ، قارسىمان ، ئەنئەنىۋى ، ئۈزۈك ، ئىلمىي ، نامۇۋاپىق ، ئىلگىرىكى ، ?M(Wx
X0TGJ,yW(
كۆنۈكمە : تۆۋەندىكى سۈپەتلەرنى بىرىنچى جۈملىدە ئېنىقلىغۇچى،ئىككىنچى جۈملىدە ھالەت ۋەزىپىسىدە كەلتۈرۈپ جۈملە تۈزۈڭلار . X6 cb#s0|
P9 wDTZ
:4
نۇرغۇن ،ئەھمىيەتلىك ، خۇشھال ، ئەمگەكچان ، بىچارە 5~0;R`D
r!iuwE@
كۆنۈكمە : سۈپەتنى ئىسىم ئورنىدا كەلتۈرۈپ بەش جۈملە تۈزۈڭلار . Tyl"N{
_
Jl ?Q}SB
|
