جۈملە بۆلەكلىرى
جۈملە بۆلەكلىرى ?>sQF4 V"
جۈملىدە مەلۇم سىنتاكسىسلىق ۋەزىپىدە كېلىپ، بەلگىلىك سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدىغان ۋەئاددىي جۈملىنى شەكىللەندۈرىدىغان سۆز ۋە سۆز بىرىكمىسى جۈملە بۆلىكى دېيىلىدۇ. )S^z+3p
ياردەمچى سۆزلەر ۋە قوشۇمچىلار ئۆز ئالدىغا جۈملە بۆلىكى بولالمايدۇ. چۈنكى، ئۇلار جۈملىدە مۇستەقىل ھالدا بىرەر سوئالغا جاۋاب بولالمايدۇ ۋە بىرەر ۋەزىپىدىمۇ كېلەلمەيدۇ. OR]T`meO
zLP],wB
جۈملە بۆلەكلىرىنىڭ بەزىلىرى جۈملە تۈزۈلۈشىدە يېتەكچى رول ئوينىسا، بەزىلىرى قوشۇمچە رول ئوينايدۇ. جۈملە بۆلەكلىرىنىڭ جۈملىدىكى مانا شۇنداق رولىغا قاراپ، ئۇلارنى باش بۆلەك ۋە ئەگەشمەبۆلەك دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ. E#8_hT]5
lWbZ=x_0
1. جۈملىنىڭ باش بۆلەكلىرى
IV0[! D
جۈملىنىڭ تۈزۈلۈشىگە ئاساس بولىدىغان، جۈملىدە مۇھىم رول ئوينايدىغان جۈملە بۆلەكلىرى باش بۆلەك دەپ ئاتىلىدۇ. e&0NK8&#+
جۈملىدە ئىگە ۋە خەۋەر ۋەزىپىسىدە كەلگەن سۆز ياكى سۆز بىرىكمىسى جۈملىنىڭ باش بۆلەكلىرى ھېسابلىنىدۇ. باش بۆلەكلەر جۈملىنىڭ گرامماتىكىلىق تەشكىلاتچىسى ۋە يادروسى بولۇپ، ئۇنىڭسىز جۈملە تۈزۈش مۇمكىن ئەمەس. جۈملە قۇرۇلمىسىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدىغان ئىگە بىلەن خەۋەر مەنە ۋە گرامماتىكىلىق جەھەتتە ئۆزئارا بىر يەككە ئوي – پىكىرنى ۋۇجۇدقا كەلتۈرىدۇ. گەرچە باش بۆلەك دائىرىسىگە ئىگە بىلەن خەۋەر ھەر ئىككىلىسى كىرسىمۇ، لېكىن بۇ ئىككىسىنىڭ جۈملىدىكى رولى ئوخشىمايدۇ، چۈنكى ئىگىگە قارىغاندا خەۋەر تېخىمۇ مۇھىم رول ئوينايدۇ. شۇڭا، ئۇيغۇر تىلىدا خەۋەرسىز جۈملە تۈزۈلمەيدۇ دەيمىز. V5AW&kfd
سەۋەبى: 9x? B5Ap[
بىرىنچىدىن، خەۋەر جۈملە ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن ئوي – پىكىرنىڭ ئاياغلاشقانلىقىنى كۆرسىتىپ تۇرىدۇ؛ gz;&u)
ئىككىنچىدىن، خەۋەر ئۆزىنىڭ مورفولوگىيىلىك تۈزۈلۈشى ئارقىلىق جۈملىنىڭ ئىگىسىنى ئىپادىلىۋېرىدۇ. شۇنداقتىمۇ ئىگە بىلەن خەۋەر جۈملە قۇرۇلمىسىدا مۇھىم رول ئوينىغاچقا، ھەر ئىككىلىسىنى باش بۆلەك دەپ قارايمىز. SauH>
بۇلار ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ۋە سىنتاكسىسلىق قانۇنىيەتكە ئىگە.
qaG# ;
;# &fgj
1. ئىگە .wy$-sG81
خەۋەر تەرىپىدىن بايان قىلىنغان ئوبيېكتنىڭ كىم ياكى نېمە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىدىغان جۈملە بۆلىكى ئىگە دەپ ئاتىلىدۇ. PK 4`5uT
ئۇيغۇر تىلىدا ئىسىم ۋە ئىسىم ئورنىدا قوللىنىلىدىغان ھەممە سۆز تۈركۈمى ئىگە ۋەزىپىسىدە كېلەلەيدۇ. ھەتتا، تاۋۇشلارنىڭ نامى، ياردەمچى سۆزلەرمۇ ئىسىم رولىدا كەلسە، ئىگە ۋەزىپىسىنى ئۆتىيەلەيدۇ. مەسىلەن، (1) «ۋە» ئۇيغۇر تىلىدىكى بىر باغلىغۇچى. (2) «ئا» ھەرپتۇر. (3) «ئە» تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش. pZk6 w1d!
1) ئىگىنىڭ ھەر خىل سۆز تۈركۈملىرى بىلەن ئىپادىلىنىشى Yp1 bH+/u
(1) ئىگىنىڭ ئىسىم بىلەن ئىپادىلىنىشى: كۆپىنچە ئىسىم ئىگە ۋەزىپىسىدە كېلىدۇ. ئىگە ئىسىم بىلەن ئىپادىلىنىپ كەلگەندە، جانلىق نەرسىلەرنى، جانسىز ئوبيېكتلارنى، ھادىسە، چۈشەنچە ۋە باشقا نەرسىلەرنى بىلدۈرىدۇ. ئىسىم خاراكتېرلىك بىرىكمىلەرمۇ يۇقىرىقىغا ئوخشاش رولدا كېلىدۇ. مەسىلەن، (1) مەكتەپ جانلىنىپ كەتتى. (2) خەمىت ئالدىراپ يېتىپ كەلدى. (3) بوران ھەدەپ چىقىشقا باشلىدى. (4) ئۇنىڭ قوللىرى بەك چىرايلىق. ,O]l~)sr|
(2) ئىگىنىڭ ئالماشلار بىلەن ئىپادىلىنىشى: ئالماشلارمۇ ئىگە ۋەزىپىسىنى كۆپرەك ئورۇنلايدۇ. بۇلار ئىچىدە كىشىلىك ئالماشلار تولىراق بۇ خىل ۋەزىپىنى ئۆتەيدۇ. مەسىلەن: {q3:Z{#>7
ئۇ ئىنتايىن باتۇر، قورقماس، ئاق كۆڭۈل يىگىت؛ سەن ئىشچى، سىلەر ئەتە مۇشۇ يەرگە يەنە بىر قېتىم كېلىڭلار. X} cZ xlqc
(3) ئىگىنىڭ سۈپەت بىلەن ئىپادىلىنىشى: سۈپەتلەر ئىگە بولۇپ كەگەندە شەيئىلەرنىڭ ئۆزىنى ئىپادىلەيدۇ، ھەرگىز شەيئىلەرنىڭ سۈپەت ۋە بەلگىسىنى ئىپادىلىمەيدۇ، ئومۇمەن ئالغاندا، سۈپەت ئىسىملىشىپ، شەيئى مەنىسىنى ئىپادىلىگەندە، ئاندىن ئىگە ۋەزىپىسىدە كېلىدۇ. بۇنداق ئىسىملاشقان سۈپەتلەر كۆپىنچە ماقال ۋە تەمسىللەردە ئۇچرايدۇ. مەسىلەن، قىزىلى كۆكىدىن ئەرزان ئىكەن. چىرايلىقلار بەك ئاز. يامان يېگىنىنى ئېيتار، ياخشى كۆرگىنىنى. y&oNv
xG-
(4) ئىگىنىڭ سان بىلەن ئىپادىلىنىشى: سانلار ئىگە بولۇپ كەلگەندە، شەيئىنىڭ سانىنى ئېنىقلىماستىن، بەلكى شۇ شەيئىنىڭ ئۆزىنى ئىپادىلەيدۇ. بەزىدە سانلار شەخس قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلەنگەن شەكىلدىمۇ كېلىدۇ. مەسىلەن: @
hi f$
ئىككىسى شۇنداق قىلىپ يەنە ئەپلىشىپ قالدى. 0Fw6Dq<8-!
بەش – تاق سان ھېسابلىنىدۇ. سەككىزىمىز ياخشى دوست ئىدۇق. Pc_VY>Ty
(5) ئىگىنىڭ سۈپەتداشلار بىلەن ئىپادىلىنىشى: سۈپەتداشلار ئىگە بولۇپ كەلگەندىمۇ ئىسىملىشىپ ھەرىكەت ئىگىسى، شەخسنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن، ئىشلىگەن چىشلەر. (ماقال) ئىشقا بارغانلار بەك ئاز ئىكەن. ئاتا كۆرگەن ئوقيا ياسار، ئانا كۆرگەن كىيىم پىچار. (ماقال) h}L}[
(6) ئىگىنىڭ ئىسىمداش بىلەن ئىپادىلىنىشى: ئىسىمداش ۋەزىپىسىدە كېلىشى مۇمكىن. ئۇ ئىگە بولۇپ كەلگەندە، خەۋەردىن پائۇزا بىلەن ئاجرىلىپ تۇرىدۇ، شۇنىڭدەك شەخس قوشۇمچىلىرى بىلەنمۇ تۈرلىنىپ كېلىدۇ. مەسىلەن، ئۇنىڭ دېمىكى تەس ئىدى. ئاڭلاش ئاسان، سۆزلەش تەس. ئۇنىڭ كېلىشى تەس. تاماكا چېكىشمۇ يامان ئادەت. |Au ]1 }
(7) ئىگىنىڭ رەۋىش، ئۈندەش، تەقلىدىي سۆزلەر بىلەن ئىپادىلىنىشى: ئىگە بۇ خىل سۆزلەر بىلەن ئىپادىلىنىپ كەلگەندە، ئۇ سۆز تۈركۈمى ئىسىملىشىپ ئىسىم مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: wy,p &g)>
ئەتە يەكشەنبە. RA O`i>@
ناھايىتى – رەۋىش ھېسابلىنىدۇ. ve 6w<3D@
ئۇنىڭ ئاھى پەلەكتىن ئاشتى. ^U[D4U M
تاراق – تۇرۇق تېخىچە توختىمىدى. ++-{]wB3=.
2) ئىگىنىڭ تۈرلىرى O) atNE
جۈملىلەرنىڭ ئىگىلىرى بىرلا سۆزدىن تۈزۈلگەن بولۇشىمۇ، ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزدىن تۈزۈلگەن بولۇشىمۇ مۇمكىن. bG F7Zh9
(1) بىرلا سۆزدىن (بىرىككەن سۆزنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ) تۈزۈلگەن ئىگە ئاددىي ئىگە دەپ ئاتىلىدۇ. ئومۇمەن ئالغاندا، مۇستەقىل سۆزلەر ۋە بىرىككەن سۆزلەردىن تۈزۈلگەن ئىگىنىلا ئاددىي ئىگە دەيمىز. مەسىلەن: 4qi [r)G
ياخشىلىق يامانلىقنى مەغلۇپ قىلىدۇ. . Dg*\ h
تاش ئالما بىر خىل مېۋە نامى. mTNB88p8^D
ئالىم بۈگۈن خالىدەمنىڭ ئۆيىگە كەلمەكچى. Iq7}
تۆت – جۈپ سان. wI B`%V
(2) ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزلەرنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ، بىرلا سوئالغا بىر تۇتاش جاۋاب بولىدىغان ئىگە مۇرەككەپ ئىگە دەپ ئاتىلىدۇ. مۇرەككەپ ئىگىگە تەۋە سۆزلەر ھەرقانچە كۆپ بولسىمۇ پەقەت بىرلا سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. بەزى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ كېڭەيگەن بۆلەكلىرىمۇ مۇرەككەپ ئىگە دەپ قارىلىدۇ. بۇلاردىن باشقا، جۈملىنىڭ تەڭداش ئىگىلىرىمۇ مۇرەككەپ ئىگە دەپقارىلىدۇ. مۇرەككەپ ئىگە بولۇش ئۈچۈن، بىرىنچىدىن، مۇرەككەپ ئىگە بولۇپ كەلگەن سۆزلەر سىنتاكسىسلىق بىرىكمە بولۇشى؛ جۈملىنىڭ خەۋىرى شۇ بىرىكمىنىڭ ئۆزى بىلەن باغلانغان بولۇشى، سورالغان سوئالغا شۇ بىرىكمە بىر تۇتاش جاۋاب بولۇپ كېلىشى شەرت. مەسىلەن: 3DgsI7-F
ئۇيغۇر خەلق بەك مېھماندوست. L|-98]8>
غالىپ ئىككىمىز بەك يېقىن دوست. YOr:sb
ئوتتۇز بەش ئۇنىڭ يېشى. "tFx
hKf
جۇڭگو خەلق بانكىسى بەك ياخشى. D:^$4}h
f
2. خەۋەر g~V +4+
جۈملىدە ئىگىنىڭ ئىش – ھەرىكىتىنى، ھالىتىنى، سۈپىتىنى ۋە باشقا خۇسۇسىيەتلىرىنى ئىپادىلەپ، جۈملىدە بايان قىلىنغان ئوي – پىكىرنىڭ ئاياغلاشقانلىقىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان باش بۆلەك خەۋەر دەپ ئاتىلىدۇ. مۇستەقىل سۆز تۈركۈملىرىنىڭ ھەممىسى جۈلىدە خەۋەر بولۇپ كېلىدۇ. خەۋەر جۈملىدە ئۇيۇشتۇرغۇچى بولۇپ، ئۇ جۈملىدە ئىپادىلەنگەن ئوي – پىكىرنىڭ ئاساسىي مەزمۇنىنى ۋە جۈملىنىڭ خاراكتېرىنى بەلگىلەيدۇ. خەۋەر قانداق سۆزدىن تۈزۈلسە، جۈملە شۇنداق خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولىدۇ. جۈملىدە خەۋەرنىڭ بولماسلىقى مۇمكىن ئەمەس (ئايرىم كونتېكىستتا ئېيتىلغان تولۇقسىز جۈملىلەر بۇنىڭ سىرتىدا)، شۇڭا ئۇ جۈملە بۆلەكلىرى ئىچىدە ئەڭ مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. 8
C [/dH
1) خەۋەرلەرنىڭ تۈرلەرگە بۆلۈنۈشى ['8!qr
خەۋەرلەر قانداق سۆز تۈركۈمىدىن تۈزۈلگەنلىكىگە قاراپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. sf&]u;^DY
(1) پېئىلدىن تۈزۈلگەن خەۋەرلەر: جۈملىدە خەۋەرلىك ۋەزىپىسىنى ئەڭ كۆپ ئورۇندايدىغان سۆز تۈركۈمى پېئىلدۇر. پېئىلدىن تۈزۈلگەن خەۋەرلەر ئىگىنىڭ ئاڭلىتىدىغان ئىش – ھەرىكەت ۋە ھالىتىنى ياكى ھەرىكەت جەريانىنى ئىپادىلەيدۇ. پېئىلدىن تۈزۈلگەن خەۋەرلەر شەخس، زامان، راي قاتارلىقلارنىڭ ھەر خىل شەكىللىرىدە كېلىپ، ئىگە بىلەن شەخس، سان ئارقىلىق باغلىنىدۇ. ئادەتتە خەۋەرلەر پېئىلنىڭ ئېنىق مەيلى بىلەن ھازىرقى، كەلگۈسى ۋە ئۆتكەن زامان شەكلىدە ئىپادىلىنىپ، ھەر خىل مەنە پەرقلىرىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: 9zYVC[o
ئۇ ھېچقاچان مېنىڭ يېنىمغا بارمايتتى. iq(
)8nxi
مەن ئەتىسى بىر كۈن تاماق يېمىدىم. lHgs;> U$
ئۇ قاتتىق يۆتەلمەكتە. N F)~W#
ئۇ ھازىرلا كېلىدۇ. 4apL4E"r
سىزگە چوقۇم قايتۇرۇپ بېرىمەن. I? ,>DHUX
خەۋەرلەر پېئىلنىڭ بۇيرۇق مەيلى ئىپادىلەنگەندە، بۇيرۇق، ئىلتىماس، تەكلىپ ۋە ھەر خىل ھاياجانلىق ئاھاڭلارنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: *z @>!8?
چىق ئۆيۈمدىن، يوقال كۆزۈمدىن! kc0E%odF.v
مېنى ئەمدى ئاۋارە قىلمىغىن. c38D}k^):
ئۇ بۇ ئۆيگە كىرىمەن دەپ خام خىيال قىلمىسۇن. X&kp;W
بۇ يەرنى كىم ئەخلەت قىلغان بولسا، گەپنى شۇلارغا ئېيتىڭ. EFz&N\2
يۈرۈڭ، ئىككىمىز بازارغا چىقىمىز. ~@}B i@ *
خەۋەر پېئىلنىڭ شەرت مەيلى بىلەن ئىپادىلىگەندە، خاھىش، مەقسەت، ئىلتىماس ۋە مەسلىھەت قاتارلىق مەنىلەرنى بېرىدۇ. مەسىلەن: rW$[DdFA5{
ھەممەيلەن بۇياققا قارىساق. 7
qS""f 7
ئەخمەتنى بىر چاقىرىۋەتكەن بولسىڭىز. .[_L=_.
يۇقىرىقىلاردىن باشقا، يەنە بەزى ھاللاردا ئاددىي پېئىللار تەكرارلانغان ھالەتتە كېلىدۇ. يەنى جۈملىدە بىر پېئىلنىڭ ئۆزى بىر نەچچە قېتىم تەكرارلىنىپ كېلىشى مۇمكىن. بۇ خىل شەكىلدە كەلگەن پېئىلدىن تۈزۈلگەن خەۋەرلەر ھەر خىل ھالەت ۋە ئىپادە كۈچىگە باي مەزمۇنلارنى بىلدۈرىدۇ. بۇ خىل شەكىل ئادەتتە پېئىلنىڭ ئېنىق مەيلىنىڭ تەكرارلىنىشى ئارقىلىق ۋۇجۇدقا كېلىپ، جەرياننىڭ داۋاملىقىنى ياكى تەقەززالىقىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: L Gn:c;
قىز يىگىتنى كۈتۈپتۇ، كۈتۈپتۇ، لېكىن يىگىت كەلمەپتۇ. ئۇ چۈشىدىكى پەرىزاتنى ئىزدەپ غەرب تەرەپكە مېڭىپتۇ، مېڭىپتۇ. m;,N)<~
(2) ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەردىن تۈزۈلگەن خەۋەرلەر: بۇ خىل خەۋەرلەرنىڭ بىرىنچى ئېلېمېنتى ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەر (ئىسىم، سۈپەت، سان، ئالماش، رەۋىش) دىن، ئىككىنچى ئېلېمېنتى شەخسلىك پېئىلدىن ۋە ياكى ياردەمچى پېئىللاردىن تۈزۈلىدۇ. بەزىدە ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەرنىڭ ئۆزىلا خەۋەر بولۇپ كېلىدۇ، بۇ چاغدا سۆز تەرتىپى ناھايىتى مۇھىم ئورۇندا تۇرىدۇ. مەسىلەن: ')cMiX\v
پاتەم – ئۇنىڭ سىڭلىسى. tS6qWtE
مەن – ئادۋوكات. Vh4X%b$TV
شەھەر – تارچىلىق جاي. JJN.ugT}1
سادىر – بىزنىڭ باشلىقىمىز. @J/K-.r
ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەردىن تۈزۈلگەن خەۋەرلەر تەركىبىدە كەلگەن «بولدى، ئىدى، ئىكەن» ۋە باشقا ياردەمچى پېئىللار پەقەت زامان رايىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: 8)_XJ"9)G
ئۇ بۇرۇن خۇش چاقچاق، تېتىك، ساغلام ئادەم ئىدى. GBPo8L" 9
مېنىڭ ئوغلۇق بىئو – خخمىيە ئىلمىدە دوكتور ئاشتى بولدى. b0Ps5G\ u
ئۇ ئەسلىدە بەك ياخشى ئادەم ئىكەن. w9EOC$|Y
ئۇنىڭ قەلىمى يوق، دەپتىرى بار. ?67Y -\}
خەۋەرلەر تۈزۈلۈشىگە قاراپ ئاددىي خەۋەر ۋە مۇرەككەپ خەۋەر دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ. k%WTJbuG<)
بىر سۆزدىن تۈزۈلگەن خەۋەر ئاددىي خەۋەر، بىر قانچە سۆزدىن تۈزۈلگەن خەۋەر مۇرەككەپ خەۋەر دەپ ئاتىلىدۇ. مۇرەككەپ خەۋەرلەر تۈزۈلۈشىگە قاراپ ھەر خىل بولىدۇ. Mh]Gw(?w
(1) شەخىسلىك پېئىللار بىلەن سۈپەتداش، رەۋىشداش ھەم ياردەمچى پېئىللارنىڭ قوشۇلۇشىدىن تۈزۈلگەن مۇرەككەپ خەۋەرلەر. بۇنداق رىۋىشداش ھەم ياردەمچى پېئىللارنىڭ ئارتۇق سۆزنىڭ قوشۇلۇشىدىن تۈزۈلۈپ، لېكسىكىلىق ۋە گرامماتىكىلىق مەنە جەھەتتە بىر پۈتۈنلۈكنى ھاسىل قىلىدۇ. بۇلاردا ئىپادىلىنىدىغان ئاساسىي مەنە ئۇنىڭ تەركىبىدىكى 1 – سۆزىدە بولىدۇ، قالغان ئۇنىڭ ئەسلىدىكى مەنىسىنى يوقىتىپ، ياردەمچىلىك رول ئوينايدۇ. مەسىلەن: gCB |DY
ئۇ مېنى كۆرۈپ، قورقققىنىدىن تىترەپ كەتتى. YJT&{jYi
ئۇ مەن توغرۇلۇق ئەكرەمدىن گەپ سورىغان ئىكەن. r@H /kD
(2) ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەردىن تۈزۈلگەن مۇرككەپ خەۋەرلەر. بۇنداق خەۋەرلەرنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەر ئۆزلىرىنىڭ لېكسىكىلىق ۋە گرامماتىكىلىق مەنىسىنى ساقلاپ قالغان بولىدۇ. ئەمما سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋىتى ناھايىتى زىچ بولىدۇ. بىر پۈتۈن گەۋدە سۈپىتىدە ئىگىگە باغلىق بولىدۇ. مەسىلەن، مېنىڭ دەيدىغىنىم دەل مۇشۇ. ياشلار بىزنىڭ كەلگۈسىمىز. T
Ne l/
(3) ئىسىم ۋە پېئىل خاراكتېرلىك سۆزلەردىن تۈزۈلگەن مۇرەككەپ خەۋەرلەر. بۇنداق مۇرەككەپ خەۋەرلەر ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەر بىلەن پېئىللاردىن تۈزۈلىدۇ. ئۇلارنىڭ تەركىبىدىكى سۆزلەر سىنتاكسىسلىق مۇناسىۋەت ۋە لېكسىكىلىق مەنە جەھەتتە ناھايىتى زىچ باغلانغان بولىدۇ. شۇڭا، بۇنداق مۇرەككەپ خەۋەر تۈزۈلۈش ۋە مەنە جەھەتتە بىر پۈتۈلۈكنى ھاسىل قىلىدۇ. مەسىلەن:
d:C 'H8
بۇ گەپنى بۇ باشقىلاردىن ئاڭلىغان بولسا كېرەك، ئېھتىمالىم. 6
ob@[ @
ئۇ خۇشاللىقىدىن نېمە قىلارىنى بىلەلمەي قالدى. Q{>+ft U
2. جۈملىنىڭ ئەگەشمە بۆلەكلىرى 1Y\DJ@lh
بەزى جۈملىلەردە باش بۆلەكلەردىن باشقا، ئەگەشمە بۆلەكلەرمۇ بولىدۇ. بۇنداق بۆلەكلەر باش بۆلەكلەرگە ئەگىشىپ ۋە باغلىنىپ كېلىپ، باش بۆلەكلەرنى ياكى بىر – بىرىنى ئېنىقلاپ، تولۇقلاپ، ئىزاھلاپ كېلىدۇ. لېكىن ئەگەشمە بۆلەكلەر ئادەتتە ئۆز ئالدىغا جۈملە ھاسىل قىلالمايدۇ. BLQ 6A<
باش بۆلەكلەرگە ئەگىشىپ، باش بۆلەكلەرنى ياكى بىر – بىرىنى ئېنىقلاپ، تولۇقلاپ كېلىدىغان جۈملە بۆلەكلىرى ئەگەشمە بۆلەك دەپ ئاتىلىدۇ. ;"5&b!=t
ئەگەشمەبۆلەكلەر باش بۆلەكلەرگە بىر – بىرىگە تۈرلۈك سىنتاكسىسلىق ئۇسۇل ۋە شەكىللەر بىلەن باغلىنىپ كېلىپ، جۈملىدە ئىپادىلەنگەن ئوي – پىكىرنىڭ ئېنىق، چۈشىنىشلىك، كونكرېت بولۇشىدا مۇھىم رول ئوينايدۇ. مەسىلەن: MzdV 2.
بوۋاينىڭ قىزىق ھېكايىسى كىچىك بالىلارنى ناھايىتى قىزىقتۇردى. 5IGX5x
دېگەن مىسالنى ئالساق، بۇ جۈملىدە «ھېكايىسى، قىزىقتۇردى» دېگەن باش بۆلەكلەردىن باشقا، باش بۆلەكلەرنى ۋە بىر – بىرىنى ئېنىقلاپ تولدۇرۇپ كەلگەن «بوۋاينىڭ، قىزىق، كىچىك، بالىلارنى، ناھايىتى» قاتارلىق بىر قانچە ئەگەشمە بۆلەكلەر بار. مانا بۇ بۆلەكلەر مۇشۇ جۈملىدە بايان قىلىنغان ئوي – پىكىرنى ئېنىق ۋە كونكرېت ئىپادىلەشتە مۇھىم رول ئوينىغان. n,y ZRY
ئەگەشمە بۆلەكلەر ئۆزلىرىنىڭ جۈملىدە ئۆتەيدىغان ۋەزىپىسىگە ۋە ئوينايدىغان رولىغا قاراپ، تولدۇرغۇچى، ئېنىقلىغۇچى ۋە ھالەت دەپ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ. 1) تولدۇرغۇچى A4x]Qh3OO
جۈملىدە پېئىل بىرىكمىسىگە بېقىنىپ، ھەرىكەتنى قوبۇل قىلغۇچى شەيئىنى بىلدۈرىدىغان ئەگەشمە بۆلەك تولدۇرغۇچى دېيىلىدۇ. Y.(PiuG$G
تولدۇرغۇچى جۈملىنى تولۇقلاش ۋە جۈملىنىڭ مەزمۇنىنى كېڭەيتىش رولىنى ئوينايدىغان مۇھىم ئەگەشمە بۆلەك بولۇپ، جۈملىدە ئاساسەن پېئىلدىن تۈزۈلگەن خەۋەرگە ۋە پېئىلدىن تۈزۈلگەن باشقا بۆلەكلەرگە باغلىنىپ كېلىپ ھەرىكەتنىڭ ئوبيېكتىنى بىلدۈرىدۇ. m]6mGp
تولدۇرغۇچى ۋەزىپىسىدە كەلگەن سۆز ۋە سۆز بىرىكمىلىرى چۈشۈم كېلىش شەكلىدە كېلىدۇ. تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلىدىغان ئاساسىي سۆز تۈركۈمى ئىسىمدۇر. ئۇنىڭدىن باشقا، ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەر ئىسىمنىڭ رولىدا چۈشۈم كېلىش شەكلىدە كەلسە، تولدۇرغۇچى بولالايدۇ. Ua
: sye
(1) تولدۇرغۇچى بىرلا سۆزدىن تۈزۈلۈشىمۇ ياكى سۆز بىرىكمىسىدىن تۈزۈلۈشىمۇ مۇمكىن. تولدۇرغۇچى كىمنى؟ نېمىنى؟ قانچىنى؟ قەيەرنى؟ دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن: xef% d
G.
ئوغرىنى قاراقچى ئۇرۇپتۇ. yS'I[l
تۈتۈننىڭ ئاچچىقىنى مورا بىلىدۇ. W:2( .?
دوست سۆزىنى تاشلىما، تاشلاپ بېشىڭنى قاشلىما. `Y$4 H,8L
ئۇ باشقىلارغا ياردەم بېرىشنى شەرەپ دەپ بىلىدۇ. $ bR~+C
ئۇ كۆرگەنلىرىنىڭ ھەممىسىنى بىزگە سۆزلەپ بەردى. k
1~&x$G
پاكىت بۇ ھۆكۈمنىڭ توغرا ئىكەنلىكىنى ئىسپاتلىدى. CY5Z{qiX
(2) تولدۇرغۇچى كونكرېت ئالاقە شارائىتىدا، بەزىدە قوشۇمچىلىق، بەزىدە قوشۇمچىسىز بولۇپ كېلىدۇ. چۈنكى، ئوبيېكت (تولدۇرغۇچى) بىلەن پېئىل ئىپادىلىگەن ئىش – ھەرىكەت (تولدۇرغۇچى) ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت ھەر خىل بولىدۇ. ئادەتتە تولدۇرغۇچى بىلەن تولدۇرۇلغۇچى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت زىچ بولسا، ياكى تولدۇرغۇچى نامەلۇم شەيئىنى بىلدۈرسە، ئۇنىڭ گرامماتىكىلىق بەلگىسى بولغان چۈشۈم كېلىش قوشۇمچىسى «نى» چۈشۈپ قالىدۇ. مەسىلەن: oJz^|dW
مەن بۈگۈن يېڭى كىتاب سېتىۋالدىم. 1.GQau~
ئەكرم رەسىم سىزىۋاتىدۇ. B~ GbF*j
يۇقىرىقىنىڭ ئەكسىچە بولغاندا ئومۇمەن چۈشۈپ قالمايدۇ. =8.
,43+
ئۇنداقتا تولدۇرغۇچىنىڭ گرامامتىكىلىق ئېلېمېنتى بولغان «نى» قوشۇمچىسى قانداق ئەھۋالدا چۈشۈپ قالمايدۇ؟ UB@+c k
(1) تولدۇرغۇچى ئۆزىنى باشقۇرىدىغان پېئىلدىن يىراق كەلسە (تولدۇرغۇچى بىلەن تولۇقلانغۇچى ئوتتۇرىسىدا باشقا بۆلەكلەر كەلسە)، تولدۇرغۇچىنىڭ چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: 14yv$,
ئاشنى باداڭدىن سورا، ئىشنى كاداڭدىن (سورا). ?+@?Up0wGO
بۇ كىيىمنى بازاردىن ئالدىم. بۇ كىتابنى ئون يۈەنگە ئالدىم. $%#!bV
(2) خاس ئىسىملار ۋە ئالماشلار تولدۇرغۇچى بولۇپ كەلگەندە، تولدۇرغۇچىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: YU'E@t5
مەن تۇرسۇننى كۆرمىدىم. / y}xX
مۇئەللىم سىزنى چاقىرىدۇ. Yc ?*dUV
ئۇلار بىزنى قوللىدى. NC(~l
(3) كۆرسىتىش ئالماشلىرى ۋە ئورۇن – ۋاقىتنى بىلدۈرىدىغان بەزى تەركىبلەر ئارقىلىق ئېنىقلىنىپ كەلگەندە تولدۇرغۇچىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: #@Jq~$N|
بىز بۇ ئەھۋالنى ئىنكاس قىلدۇق. &Z%?!.4j@
مەن ماۋۇ كىتابنى ئوقۇپ چىقتىم. SwMc
pNo
ئوقۇغۇچىلار كەچكى تاماقنى يەپ بولدى. "4{r6[d n
(4) كۆپلۈك قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلەنگەن تولدۇرغۇچىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: Ysv"
6b}
تاپشۇرۇقلارنى ئىشلەپ بولدۇق. PEZ!n.'S
بۇ خەتلەرنى كۆرۈپ چىقتىم. F:S}w
(5) تەۋەلىك قوشۇمچىسى بىلەن تۈرلەنگەن تولدۇرغۇچىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالايدۇ. مەسىلەن: VI *$em O0
دەرسىمىزنى مۇزاكىرە قىلدۇق. 9hyn`u.
قەلىمىڭىزنى بېرىپ تۇرۇڭ. 2D5StCF$O
ماقالىڭىزنى كۆردۈم. G
01ON0
(6) ئىگىلىك كېلىشتىكى ئېنىقلىغۇچى بىلەن ئېنىقلانغان تولدۇرغۇچىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: xyXa .
ئۇ بىر كىچىك بالىنىڭ رەسىمىنى سىزىپتۇ. #GFr`o0$^
دۆلەتنىڭ مۈلىكىنى ئاسرايلى. uPvEwq*
C
(7) قوشما پېئىللارنىڭ باشقۇرۇشىدا كەلگەن تولدۇرغۇچىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: );YDtGip J
بىز بۇ ئەھۋالنى ئىنكاس قىلدۇق. m]&SN z=
سىزنى ساقلىتىپ قويدۇم. l U] nd[x
(8) ئۆز ئارا تەڭداش باغلانغان بىر قانچە تولدۇرغۇچىلار جۈملىنىڭ پېئىلىدىن بولغان خەۋىرىگە ئورتاق باغلىنىپ كەلگەندە، بۇلارنىڭ ئەڭ ئاخىرىدىكىنىڭ قوغۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: n=q 76W\
سانائەت، يېزا ئىگىلىكى، دۆلەت مۇداپىئەسى ۋە پەن – تېخنىكىنى زامانىۋىلاشتۇرۇشىمىز كېرەك. fV~[;e;U.
مۇنداق تەڭداش باغلانغان تولدۇرغۇچىلارنى كۆچمە مەنىدىكى پېئىل باشقۇرۇپ كەلگەن بولسا، ھەممىسىنىڭ قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: glw+l'@
بىز ۋەتەننى، خەلقنى، ئەمگەكنى ۋە پەننى قىزغىن سۆيىمىز. xyxy` qR A
(9) جۈملىدە بىر سۆز تەكرارلىنىپ ھەم ئىگە ھەم تولدۇرغۇچى بولۇپ كەلسە، قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالمايدۇ. مەسىلەن: xYB{;K
ئۆرۈك ئۆرۈكنى كۆرسە ئالا بولۇپتۇ. lLIA w$
ئورمىچى ئورمىچىنى كۆرسە ئورغاقنى بېلىگە قىستۇرار. e}W)LP R!
قوۋۇرغامنى ئەگمە. dF2RH)U
d
ئۆپكەڭنى بېسىۋال. yh=N@Z*zP
تىلىڭنى تارت. _
x*3 PE
2) ئېنىقلىغۇچى ?@8[e9lLD
جۈملە ۋە سۆز بىرىكمىلىرىدە ئىسىم ۋە ئىسىم رولىدىكى سۆزلەرگە بېقىنىپ، ئۇلارنىڭ تۈرلۈك ئالاھىدىلىكلىرىنى كۆرسىتىدىغان ئەگەشمە بۆلەك ئېنىقلىغۇچى دېيىلىدۇ. , u !sjx
(1) ئېنىقلىغۇچى جۈملىدە شەيئىنىڭ بەلگىسى، سانى، كىمگە، نېمىگە قاراشلىق ئىكەنلىكىنى ۋە نېمىدىن ياسالغانلىقى قاتارلىق خۇسۇسىيەتلەرنى بىلدۈرىدۇ. ئېنىقلىغۇچى ئېنىقلانغۇچىنىڭ ئالدىدا كېلىپ، ئۇنىڭ بىلەن بېقىنىش – بېقىندۇرۇش مۇناسىۋىتىدە بىرىكىپ، سىنتاكسىسلىق قۇرۇلما ھاسىل قىلىدۇ. يەنى ئېنىقلانغۇچىغا ياندىشىش ۋە ماسلىشىش يولى ئارقىلىق باغىلنىپ كېلىدۇ. ئۇيغۇر تىلىدا ئىسىم، سۈپەت، سان، سان – مىقدار، ئالماش، پېئىلنىڭ سۈپەتداش ۋە ئىسىمداش شەكىللىرى، تەقلىدىي سۆز قاتارلىقلار ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلىدۇ. y?#
Loe
ئىسىمدىن كەلگەن ئېنىقلىغۇچىلار – نىڭ، دىكى، تىكى، دەك ، تەك قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلىنىپمۇ كېلىدۇ. ئېنىقلىغۇچى قانداق؟ قايسى؟ قانچە؟ نەچچىنچى؟ قەيەردىكى؟ كىمدىكى؟ كىمنىڭ؟ نېمىنىڭ؟ قەيەرنىڭ؟ دېگگنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن: o" SMbj
ئىنسانىيەتنىڭ بارلىق تىرىشچانلىقى بەخت – سائادەتكە ئېرىشىشنى مەقسەت قىلىدۇ. FPTK`Gd0
يۈتكەن پىچاقنىڭ سېپى ئالتۇن. !o- @&q
بۈيۈك مەقسەت ئۇلۇغ كۈچنى ھاسىل قىلىدۇ. H']+L ~j
داستىخان ئۈستىدىكى سۆھبەت بارغانسېرى قىزىقماقتا ئىدى. U<-D(J
(2) ئېنىقلىغۇچىلار ئۆزلىرىنىڭ تۈزۈلۈشىگە قاراپ (بىر سۆزدىن ياكى بىر نەچچە سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزۈلگەنلىكىگە قاراپ) ئاددىي ئېنىقلىغۇچى ۋە مۇرەككەپ ئېنىقلىغۇچى دېگەن ئىگە تۈرگە بۆلۈنىدۇ. مەسىلەن: Er[A X.3
«قىزىل گۈل، ئەمگەكچان خەلق، ئالتۇن ئۈزۈك، ئالمىلىق باغ، مەكتەپنىڭ بىناسى، ئۇنىڭ كىتابى» دېگەن بىرىكمىلەردىكى ئېنىقىلغۇچىلار ئاددىي ئېنىقلىغۇچى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. iR0y"Cii
«ئېگىز بويلۇق يىگىت، ئاپئاق ساقاللىق بوۋاي، تۆت ئاتلىق ھارۋا، يېشى چوڭ بالىلار» دېگەن بىرىكمىلەردىكى ئېنىقىلغۇچىلار مۇرەككەپ ئېنىقىلغۇچى ھېسابلىنىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا يەنە، بىر قانچە ياش ئوتتۇرىغا چۈشۈپ ئۇسسۇل ئوينىدى. كىچىككىنە تۈنىكە مەشنىڭ ئەتراپىدا چۆرىدەپ ئولتۇرغان كىشىلەر ئۆزئارا پاراڭلاشماقتا، دېگەن بۇ مىساللاردىكى «بىر قانچە ياش، كىچىككىنە تۈنىكە مەشنىڭ» دېگەن ئېنىقلىغۇچىلارمۇ مۇرەككەپ ئېنىقلىغۇچى ھېسابلىنىدۇ. \ (T /O~b2
xwty
3) ھالەت |WUG}G")*x
جۈملىدىكى ئىش – ھەرىكەتنىڭ قانداق ھالدا بولغانلىقىنى ۋە ئۇنىڭ ئورۇندىلىشى بىلەن باغلىق بولغان ئورۇننى، نىشاننى، ۋاقىتنى، مەقسەت ۋە سەۋەبنى بىلدۈرىدىغان ئەگەشمە بۆلەك ھالەت دەپ ئاتىلىدۇ. E~:x(5'%d
ھالەت جۈملىدە پېئىل، سۈپەت، رەۋىش ياكى ئۇلارنىڭ بىرىكمىلىرىگە بېقىنىپ كېلىپ، ئورۇن، ۋاقىت، نىشان، سەۋەب، مەقسەت، دەرىجە، چەك ۋە باشقا جەھەتلەردىن ئۆزى بېقىنغان سۆز ياكى بىرىكمىسىنى ئېنىقلايدۇ. مەسىلەن: l NBL4yM
مەن ياتاقتا ئولتۇرۇپ كىتاب ئوقۇدۇم. -`t^7pr
مەن ئەتە يەنە كېلىمەن. 8sCv]|cn
مەن بۇ يەردە 9 – ئايغىچە تۇرىمەن. r"R#@V\'1b
ئاتتىن ئېگىز، ئىتتىن پەس. as_PoCoss
بىز ئوقۇغىلى (ئوقۇشقا) كەلدۇق. !? gKqx'T$
ئۇ ئاللىقاچان كېتىپ قالدى. tnG# IU
*
مەن سىزنى ئىزدەپ ئىككى قېتىم كەلدىم. O8.5}>gDn.
ئۇ ياخشى ئوقۇغانلىقى ئۈچۈن مۇكاپاتلاندى. :08,JL{
جۈملىدە ھالەت بولۇپ كېلىدىغان ئاساسىي سۆز تۈركۈمى رەۋىش ۋە رەۋىشداشلاردۇر. بۇنىڭدىن باشقا يۆنىلىش كېلىش، ئورۇن كېلىش، چىقىش كېلىش شەكلىدە كەلگەن ۋە تىركەلمىلەر بىلەن تۈرلەنگەن ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەر، بەزى پېئىل ۋە پېئىل بىرىكمىسىگە بېقىنىپ كەلگەن سۈپەت ۋە سان – مىقدار بىرىكمىلىرىمۇ جۈملىدە ھالەت ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدۇ. Z)aUt
Srf
ھالەت بىرلا سۆزدىن تۈزۈلگەن ئاددىي تەركىبلىك بولۇشىمۇ ياكى ئىككى ۋە ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزلەردىن تۈزۈلگەن مۇرەككەپ تەركىبلىك بولۇشىمۇ مۇمكىن. مەسىلەن، يۇقىرىدىكى مىساللارغا ئوخشاش. :[!j?)%>
ھالەت جۈملىدە ھەر خىل مەنىلەرنى ئىپادىلەيدۇ. شۇڭا، بىلدۈرىدىغان مەنىسىگە قاراپ، سۈپەت – ھەرىكەت ھالىتى، ئورۇن – نىشان ھالىتى، سەۋەب ھالىتى، مەقسەت ھالىتى ۋە ۋاقىت ھالىتى دېگەن بەش تۈرگە بۆلۈنىدۇ. e@OX_t_
(1) سۈپەت – ھەرىكەت ھالىتى {,~3.5u
ئىش – ھەرىكەتنىڭ سۈپىتىنى، قانداق يول ۋە ئۇسۇل بىلەن ئورۇنلانغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان ھالەت سۈپەت – ھەرىكەت ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. /RC7"QzL
سۈپەت – ھەرىكەت ھالىتى «قانداق؟ نېمە قىلىپ» دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. سۈپەت – ھەرىكەت ھالىتى ئاساسەن ھالەت رەۋىشلىرى، مىقدار رەۋىشلىرى، رەۋىشداشلار، سان – مىقدار ۋە بەزى سۈپەتلەردىن كېلىدۇ. مەسىلەن: s}% M4
بۇ دەۋا ئۈزۈل – كېسىل ھەل بولدى. =>af@C.2
دوست يىغلىتىپ ئېيتار، دۈشمەن كۈلدۈرۈپ (ئېيتار). kq,ucU%>p
مۇدىر مەمنۇن بولغان ھالدا كۈلۈپ قويدى. Da&]y
بۇ كىتاب ناھايىتى ياخشىكەن، مەن يەنە بىر قېتىم كۆرمەكچى. 5S--'=fu+
ئۇ بىر ئېغىز گەپ بىلەنلا تۇتۇلۇپ قالدى. R',rsGd`6j
بىز مۇشۇ ئىش توغرۇلۇق سۆزلىشەيلى. K}MK<2vU
كۆپچىلىك بەس – بەس بىلەن پىكىر بايان قىلىشتى. [}0haTYc4
ئۇ خەتنى چىرايلىق يازىدۇ. Y^EcQzLw
ئىشىك غىچ قىلىپ ئېچىلدى. 6.nCV 0xA
(2) ئورۇن ھالىتى ;P%1j| 7
ئىش – ھەرىكەتنىڭ ئورنىنى ۋە نىشانى (يۆنىلىشى) نى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت ئورۇن ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. PKg@[
ئورۇن ھالىتى «قەيەرگە؟ نەگە؟ كىمگە؟ نېمىگە؟ قەيەردە؟ نەدە؟ كىمدە؟ نېمىدە؟ قەيەردىن؟ نەدىن؟ كىمدىن؟ نېمىدىن؟ قەيەرگىچە؟ نەگىچە؟ قاياققا؟» دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. &H/'rd0M
ئورۇن ھالىتى ئاساسەن ئورۇن رەۋىشلىرى ۋە ئورۇن كېلىش، يۆنىلىش كېلىش، چىقىش كېلىش شەكلىدە كەلگەن ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكتېرلىك سۆزلەردىن كېلىدۇ. مەسىلەن: V7f q4O^:
بۇ كىتابنى كۇتۇپخانىدىن ئالدىم. GqaCj^2f
ئۇ مۇشۇ بىنادا ئولتۇرىدۇ. G[I"8iS,
ئۆيدىن مەكتەپكىچە بىر چاقىرىم كېلىدۇ. |AU~ _{H
كىتابنى ئايشەمگە بەردىم. 0 e ~JMUb
ئۇلارغا مەندىن سالام ئېيتىڭ. 9oR@U W1
سىز يېقىنراق ئولتۇرۇڭ. &n
}f?
بۇ تام كونا ئىكەن، نېرى تۇرۇڭلار. e9 5Lo+:f
بۇ قېتىم كورلىغىچە بارىمىز. .A{tQ1&_
(3) ۋاقىت ھالىتى bj0G5
dc=
ئىش ھەرىكەتنىڭ ۋاقتىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. '(yAfL 9}
ۋاقىت ھالىتى «قاچان؟ قاچاندىن بېرى؟ قاچانغىچە؟ قانچىلىك؟ قانچىدە؟» دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. ,nLy4 T&"
ۋاقىت ھالىتى ۋاقىت رەۋىشلىرى، ئىسىم ۋە ئىسىم رولىدا كەلگەن سۆزلەر ھەم بەزى سۆز بىرىكمىلىرىدىن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن: D4-ifs P
ئۇلار بۈگۈن كەلدى. YYl 4" l
ئۇ ھەر كۈنى ئەتىگەن بەدىن چېنىقتۇرىدۇ. aS{n8P6vW
بىز قىشتا ئىككى ھەپتە دەم ئالىمىز. N~d ?WD\^
ئەخمەقنىڭ ئەقلى چۈشتىن كېيىن كېلەر. C] eSizS.
يامغۇر كېچىدىن بېرى توختىماي يېغىپ تۇردى. V>)OpvoT#
ئەتىدىن باشلاپ سائەت بەشتە ئىشتىن چۈشىمىز. lL3kh J:%
ئۇلار بۈگۈن كەچكىچە ئىشلەيدۇ. !M]uL&:
پادا باققاندا دوست ئىدۇق، ياڭاق چاققاندا ئايرىلدۇق. {3p4 :
*}
(4) سەۋەب ھالىتى #*uL)2nR
ئىش – ھەرىكەتنىڭ سەۋەبىنى بىلدۈرۈپ كېىلدىغان ھالەت سەۋەب ھالىتى دېيىلىدۇ. [vK ^Um
سەۋەب ھالىتى «نېمە ئۈچۈن؟ نېمە سەۋەبتىن؟ نېمىشقا؟» دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ.
69? wc!
سەۋەب ھالىتى ئاساسەن چىقىش كېلىش شەكلىدىكى بىر قىسىم ئىسىم ۋە ئىسىمداشلار، «ئۈچۈن» تىركەلمىسى بىلەن تۈرلەنگەن ئىسىمداشلار ۋە بەزى رەۋىشداشلاردىن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن: 9ni1f {k
ئۇلار تىرىشىپ ئۆگەنگەنلىكى ئۈچۈن تەقدىرلەندى. -M~:lK]n
ئۇ ئاغرىپ قېلىپ دەرسكە كېلەلمىدى. y8Z_Itlf
ئۇ خۇشال بولغانلىقىدىن يىغلىۋەتتى. u R4 z &y
ئۇ خىجىلچىلىقتىن بېشىنى كۆتۈرەلمىدى. '8. r-`l(
(5) مەقسەت ھالىتى
4*#18
ئىش – ھەرىكەتنىڭ مەقسىتىنى بىلدۈرۈپ كېلىدىغان ھالەت مەقسەت ھالىتى دەپ ئاتىلىدۇ. +wU@ynw
مەقسەت ھالىتى «نېمە ئۈچۈن؟ نېمىشقا؟ نېمە مەقسەت بىلەن؟ نېمە قىلغىلى؟» دېگەنگە ئوخشاش سوئاللارغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ. I-)+bV
G
مەقسەت سالىتى بىر قىسىم رەۋىشداشلاردىن، «ئۈچۈن» تىركەلمىسى ۋە يۆنىلىش كېلىشتە تۈرلەنگەن ھەرىكەتناملاردىن ۋە بىر قىسىم مەقسەت رەۋىشلىرىدىن تۈزۈلىدۇ. مەسىلەن: vHc%z$-d
ئۇلار قەشقەرنى كۆرگىلى كەپتۇ. v2\FA(BPn
بىز ئوقۇش ئۈچۈن كەلدۇق. N7QK>
"a
ئۇ سىز بىلەن كۆرۈشەي دەپ كەپتۇ. [z\$?VJspQ
ئۇ ئىنتىزامنى قەستەن بۇزدى. be Ga#JH,
مەن دوختۇرغا (كۆرۈنۈشكە) باردىم. E \EsWb
|
