| ozqan |
2012-03-23 14:07 |
ئەدەبىيات نەزىريەسىدىن مۇھىم نۇقتىلار
ئەدەبىيات نەزىريەسىدىن مۇھىم نۇقتىلار : -V % gVI[
V_U'P>_I
d6 _C"r
;SKh
ئوقۇغۇچىلارنىڭ تىل-ئەدەبىيات نەزەريىسى ھەققىدىكى بىلىملىرىنى پۇختىلاش ھەم ئۇلارنىڭ ئالىي مەكتەپ ئىمتىھانىغا تاقابىل تۇرۇش ئىقتىدارىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن زۆرۈر دەرسلىك بەش قىسىم كىتاب ۋە تاللىما دەرسلىك ئۈچ قىسىم كىتابتىكى بۆلەك كۆرسەتمىلىرىدە ۋە بىلىۋېلىڭ قىسمىدا بېرىلگەن نەزەرىيەلەرنى رەتلەپ چىقتىم . ئۇلار تۆۋەندىكىچە :
q W^vz
~bA,GfSn0
6a}r( yP
] Nk!4"
لىرىك نەسىر : nZvU 'k:
q7]>i! A
لىرىك نەسىردە ئاپتورنىڭ تەبىئەت ۋە جەمئىيەتتىن ئالغان تەسىراتلىرى ، مەلۇم مەسىلە ھەققىدىكى كۆزقاراش ، پىكىرلىرى ۋە ياكى قەلبىدە پەيدا بولغان كۈچلۈك ھېس-ھاياجانلىرى ئاساس قىلىپ ئىپادىلىنىدۇ . 6!7Pm>ml
B1T5f1;uY
8cr NOZS6
f~gSJ< t4
پروزا ئەسەرلىرى : ua& @GXv Z
^e9aD9
پروزا ئەسەرلىرىدە پېرسوناژلارنىڭ خاراكتىرى ، پىسخىكىسى كۆپ تەرپلىمە تەسۋىرلىنىپ ، پىرسوناژلار ئارىسىدىكى زىدىيەت-توقۇنۇشلار مۇكەممەل ئىپادىلىنىدۇ . پىرسوناژلارنىڭ ياشاش مۇھىتى كونكىرىت ،جانلىق ئەكس ئەتتۈرلىدۇ ، شۇڭا ، پىروزا ئەسەرلىرى مۇرەككەپ ئىجتىمائىي تۇرمۇشنى ئەكس ئەتتۈرۈشتە ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىككە ئىگە . ^87 42.
cF.m
b*$K
ئادەم ، ۋەقە ، مۇھىت ئەنئەنىۋى پروزا ئەسەرلىرىدىكى مۇھىم ئامىل . ئەمما ، ھازىرقى يېڭىچە پروزا ئەسەرلىرىدە پېرسوناژلارنىڭ ئىچكى دۇنياسىنى ئېچىپ بېرىش بەكرەك تەكىتلىنىدىغان بولغانلىقتىن ، ۋەقەلىك سۇس بولىدىغان ئەھۋاللار مەۋجۇت . NNX% Bq
ec'tFL
#u{
(t74a E pi
n0FYf qH
ئىپىك نەسىر : YX `%A6
"`]'ZIx[R/
ئىپىك نەسىردە ئىخچام ۋەقە – مۇھىت ، مەنزىرە ۋە پېرسوناژلار كۈچلۈك ھېسسىيات ئارقىلىق بىر گەۋدىلەشتۈرۈلۈپ ، مەلۇم ئىدىيە كۆزقاراش يورۇتۇپ بېرىلىدۇ . ;&`: |Hf*
|P~q/Wff
ھېكايە : :4] J2U\@
#O>
ھېكايىدە ھېسسىيات ۋەقەلىك ئارقىلىق گەۋدىلىنىدۇ ، بايان ماقالىسىدە ۋەقەلىك سەۋەب-نەتىجىنىڭ ئېھتىياجى بىلەن راۋاجلىنىپ بارىدۇ ، ئىپىك نەسىردە بولسا ۋەقەلىك ھېسسىيات ئارقىلىق گەۋدىلىنىدۇ . noUZ9M|hz
{=7i}xY]T
Vp{2Z9]}
Qo *]l_UO;
S\ !E ;p
3[Iw%% q
مۇھاكىمىلىق نەسىر : j pv,0(
r'\TS U5!
مۇھاكىمىلىق نەسىردە تەبىئەت ، جەمئىيەت ، كىشىلىك تۇرمۇش ۋە ھايات قانۇنىيەتلىرى لىرىك ، بەدئىي يول بىلەن مۇلاھىزە قىلىنىپ ، مەلۇم پەلسەپىۋى پىكىر ئىلگىرى سۈرۈلىدۇ ياكى مەلۇم بىر خىل كۆز قاراش بەدئىي يول بىلەن مۇھاكىمە قىلىنىپ ئىسپاتلىنىدۇ . مۇھاكىمە بىلەن لىرىكا بىرلەشتۈرۈلىدۇ ، پىكىر جەھەتتە ئوقۇرمەننىڭ مۇنازىرىسىگە مەلۇم بوشلۇق قالدۇرۇلىدۇ . .9 Fm>e+!C
=>*N W9c
pj]
'%N)(S`O7P
3(5Y-.aK}^
&) -?=M
نۇتۇق : zn|}YovY+
K#r` ^aUc
نۇتۇق بىلىم بېرىش ، كۆزقاراشنى ئېلان قىلىشنىڭ مۇھىم يولى . پىكىرلىشىش قوللىغۇچىلارغا ئېرىشىشىتىكى ۋاستە ، شۇڭا ، ئۇ كىشىلەرنىڭ ئىجتىمائىي ھەركىتىدە ئاكتىپ رول ئوينايدۇ . نۇتۇق تېكستى نۇتۇق سۆزلىگەندە ئىشلىتىلىدىغان ماقالە بولغانلىقتىن ئۇ نۇتۇقنىڭ ياخشى سۆزلىنىش ، سۆزلەنمەسلىكىنىڭ ئاساسى ھەم مۇھىم تەركىبىي قىسىمى ھېسابلىنىدۇ ، ئۇنىڭدا كۆز قاراشلىرى ئېنىق ، لوگىكىچانلىقى كۈچلۈك بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلەر بار بولغاندىن باشقا يەنە ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كەيپىياتىنى قوزغاپ ، ئۇلاردا ئورتاق سادا پەيدا قىلىش ئۈچۈن ، كۆپ خىل بەدئىي ۋاستىلەرمۇ قوللىنىلىدۇ . 3yN1cd"#?
rej[G!
^MUM04l
2lRZ/xaF%P
J++D\x#@
}_ E
پروزا ئەسەرلىرى : [ z\*Zg
/NZ R|
پروزا ئەسەرلىرى كىشىلىك ھاياتنىڭ «ئېنىسكلوپېدىيىسى»دېيىشكە بولىدۇ . پروزا ئەسەرلىرىنى ئوقۇش ئارقىلىق نەزەر دائىرىنى كېڭەيتىپ مىجەز-خاراكتىرىنى تاۋلاپ ، مەدەنىيەت ساپاسى ۋە ئېستېتېكىلىق قابىليەتنى يۇقىرى كۆتۈرگىلى بولىدۇ . Sc&_6} K
`|R{^Sk1o
o&=m]hKpQl
4"{q|~&=:$
ساياھەت ئەدەبىياتى : |c) #zSv
=$MV3]
ساياھەت ئەدەبىياتى ــ ئاپتور تارختىكى مەشھۇر شەھەر ، قەلئەلەر، مەدەنىيەت ۋە ئېتنىك ئالاھىدىلىكى ساقلىنىپ قالغان تارىخىي ئورۇنلار ، ئالاھىدە تەرەققىيات پەللىسىنى ياراتقان سانائەت رايونلىرى ۋە مەنزىرىلىك جايلارنى ساياھەت قىلىش پائالىيىتىنى ئاساسىي تېما قىلىپ ، ئۆزىنىڭ باھاسى ، كۆز قارىشى ، ۋە ھېس-تۇيغۇسىنى بىرلەشتۈرۈپ ، مەلۇم ئىدىيەنى گەۋدىلەندۈرىدىغان ھەمدە تەشەببۇس قىلىدىغان ئەدەبىي ئۇسۇلدا يېزىلىدىغان ئەسەر . pxgv(:Tw
B6BOy~B0
ساياھەت تېمىسىدىكى ئەسەرلەردە نوقۇل ھالدا ساياھەت جەريانىدا كۆرگەن- ئاڭلىغان مەنزىرە ، ئىشلار يېزىلىپلا قالماي ، يەنە ئۇنىڭغا ئاپتورنىڭ لىرىكى ھېسسىياتى ئىدىيەسى سىڭدۈرۋېتىلگەن بولىدۇ . q;rU}hAzG0
r_)*/
پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرى : \o/oM,u
\!_ >ul
پەننى ئومۇملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىنى ئوقۇش ئارقىلىق ، ئەقىلنى ئۇرغۇتۇپ ، تەسەۋۇرنى قاناتلاندۇرغىلى بولۇپلا قالماي ، ئۇ ئارقىلىق يەنە ئىلىم-پەن دېڭىزىدا ئەركىن ئۈزۈش پۇرسىتىگە ئىگە بولالايمىز . {9(N?\S1`a
cEe>Lyt
مۇنەۋەر پەننى ئوموملاشتۇرۇش ئەسەرلىرى بىزگە پەننىي بىلىملەرنى بىلدۈرۈپلا قالماي ، يەنە بىزنىڭ ئىلىم-پەننى قىزغىن سۆيۈش روھىمىزنى ئۇرغۇتۇپ ، ناتونۇش دۇنيا ھەققىدە ئىزدىنىپ بېقىش ھەۋىسىمىزنى يېتىلدۈرىدۇ . ~GZ(Ou-&
Hg<]5
m/<7FU8
YI|7a#*F
}.x?$C+\"
gz8<& *2
سەھنە ئەسەرلىرى : h60*=+vdJ
fs\l*nBig
سەھنە ئەسەرلىرى تىياتىرنى سەھنىدە ئورۇنداشتىكى ئاساس ، نادىر سەھنە ئەسەرلىرىنى ئوقۇغاندا ، ئېستېتىكىلىق زوققا ئېرىشكىلى بولىدۇ . ئۇنىڭدا ئاپتور سۆزى ۋە دېئالوگلار ئۆزئار كىرىشتۈرلۈپ ۋەقەلىكنى بايان قىلىش ئۇسۇلى ئارقىلىق ئۆزگىچە ئۈنۈم ھاسىل قىلىنىدۇ . ^.Xom~
W6 y-~
r,FPTf
[ ]#>r
k~
ئەدەبىي تەرجىمىھال : 4IUdlb
'G>gNq
ئەدەبىي تەرجىمىھال ــ مەلۇم تارىخىي ۋە رېئال شەخسلەرنىڭ ھاياتىدىكى تىپىك ئىش-پالىيەتلىرىنى پاكىت ئاساسىدا جانلىق ، ئوبرازلىق ئىپادىلەپ بېرىدىغان بەدئىيلىك ئارقىلىق تەرجىمىھال گەۋدىلەندۈرۈلىدىغان ئەسەر . ئەدەبىي تەرجىمىھال گەرچە بەدئىي ئۇسۇلدا يېزىلسىمۇ ، ئەمما ئۇنىڭدا مۇبالىغە قىلىشقا ، توقۇلما قىلىشقا بولمايدۇ . a|5^4 J \%
_=*ph0 nu
ئەدەبىي ئوبزور : :rcohzfa
8+=-!": ]
ئەدەبىي ئوبزور ئەدەبىياتشۇناسلىقنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى . ئۇ ئەدەبىي ھادىسىلەر ، ئەدەبىي ئىجدىيەتتىكى يۈزلىنىشلەر ، مۇئەللىپلەرنىڭ ئۆسۈپ-يېتىلىش جەريانى ۋە ئۇلارنىڭ كەچۈرمىشلىرى بىلەن ئىجادىيىتىنىڭ مۇناسىۋېتى قاتارلىقلارنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبىكتى قىلىدۇ . ئەدەبىي ئوبزور ئەدەبىيات نەزەرىيەسىنى بېيىتىدۇ . ئەدەبىي ئوبزور ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىياتىغا نەزەرىيىۋى جەھەتتىن يېتەكچىلىك قىلغۇچىدۇر . شۇنىڭ ئۈچۈن ئەدەبىي ئوبزورچىنىڭ بىلىم قۇرۇلمىسى ناھايىتى مول بولۇشى تەلەپ قىلىنىدۇ . 6vL+qOd x
Ee0}Xv
7~H
.\4HB
fHc/5uYW
-q6d&D'B+
7 8n`VmH~L
ئاخبارات خەۋەرلىرى : 4Y!_tZ>
oy<
q;'
ئاخبارات خەۋەرلىرىنىڭ ۋاقىتچانلىقى ۋە چىنلىقى ئىنتايىن كۈچلۈك بولۇپ ، ئۇنىڭدىن ھەرخىل شەكىللەر ئارقىلىق ھەر تەرەپلىمە ئۇچۇرلارغا ئېرىشىپ تۇرىمىز . SGK=WLGM8
8*\PW l
تەپسىلىي خەۋەر ئەدەبىي ئاخبارات خەۋەرلىرىدىن ئايرىلىپ چىققان ، ئۇنىڭدا چىنلىق تەكىتلەنسىمۇ لېكىن ، ئاخبارات خەۋەرلىرىدىن روشەن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ . ئەدەبىي ئاخباراتتا ۋەقە ھەم پېرسوناژلارغا مۇۋاپىق بەدئىي تۈس بېرىلسىمۇ ئاپتورنىڭ ئىدىيىۋى ھېسسىياتى تولۇق ئىپادىلەنسىمۇ بولىۋېرىدۇ . `^#V1kRmH
@Q#<-/
d4[mR~XXT
sn=_-uoU
8&2W^f5
:^H#i:4
تەبئىي پەنگە ئائىت ئاممىباپ ماقالىلەر : 8e{S(FZ7Ed
lf?dTPrD
تەبئىي پەنگە ئائىت ئاممىباپ ماقالىلەر پەننى ئوموملاشتۇرۇش ئەسەرلىرىدىكى دائىم ئۇچراپ تۇرىدىغان بىر خىل شەكىل بولۇپ ، ئاممىباپ ، چۈشىنىشلىك تىل ئارقىلىق تەبئىي پەننىڭ مەلۇم بىر ساھەسىدىكى بىلىملەر تونۇشتۇرۇلۇپ ، مۇئەييەن بىر خىل ئىلمىي ئۇقۇم ۋە ئىلمىي ئۇسۇل بايان قىلىنىدۇ ، پەننى بىلىملەر ، ئىلمىي روھ تەشەببۇس قىلىنىپ ، ئاممىنىڭ ئىلىم-پەنگە بولغان قىزىقىشى قوزغىتىلىدۇ . شۇ ئارقىلىق پەننىي بىلىملەرنى ئومۇملاشتۇرۇش ئىلگىرى سۈرۈلىدۇ . kEr; p{5
6Rcl HU
QW[
gDc
wx2 EMr
شېئىردىك ئىماگ : Zho d %n3
2
@>#?c7
شائىرنىڭ ئارزۇ-ئارمىنى ئۇنىڭ شېئىرىدا سېمۋولنى تۇغىدۇ . بۇ ئاۋال شائىرنىڭ شېئىرىدا ئەكس ئېتىدۇ ، ئۇنىڭ خىيالىدا ئەكس ئەتكەن سېمۋوللۇق مەنىگە ئىگە ئاشۇ سۈرەت ياكى مەنا مۇھىتلىرى شېئىرىيەتتە ئىماگ دېيىلدۇ . PNRZUZ4Z|
e eCrHt4;
ئىماگنىڭ تۈرلىرى : z w}Wm4OH
d_ )VeuE2
1. بىۋاستە ئىماگ : ئۇ مەلۇم ھادىسىلەر تۈپەيلى شائىرنىڭ ئويىدا بىۋاستە نامايەن بولغان تەسەۋۇر بولۇپ ، شائىرنىڭ ئىدىيىۋى ھېسسىياتى كونكىرىت تەسەۋۇرىغا بىۋاستە سىڭىپ كەتكەن بولىدۇ . بىۋاستە ئىماگ ئەڭ كۆپ ئۇچرايدىغان ، تۈپكى ئىماگدۇر . u$
a7
jPmp=qg "q
2. ۋاستىلىك ئىماگ : بەزىدە شائىر ئۇچراتقان ھادىسىلەر بىر قەدەر مۇرەككەپ ، ئويلىنىدىغان مەسىلىمۇ بىر قەدەر ئابىستىراكىت ، تەلەپ قىلىنىۋاتقان ھېسسىياتمۇ بىر قەدەر نازۇك بولغاچقا بىۋاستە ئىماگ ئۇلارنى ئىپادىلەپ بولالمايدۇ-دە ۋاستىلىك ئىماگقا ھاجەت چۈشىدۇ . ۋاستىلىك ئىماگ بىۋاستە ئىماگنى ئاساس قىلىدۇ . بۇ خىل ئىماگنىڭ مەزمۇنى تېخىمۇ مول بولىدۇ . j!/=w q
W+ v#m>G
ۋاستىلىك ئىماگ مەجازىي ئىماگ ۋە سىمۋوللۇق ئىماگ دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ . , `U'q|b
.M >g`UW
;C~:C^Q\H
p(pL"
xM D]b
i1DJ0xC]
بىلەرمەنلەرچە كۆرۈش بۇلۇڭى ۋە چەكلىك كۆرۈش بۇلۇڭى \>)#cEX5
]C5/-J,F
el;ey Ga
M!9gOAQ P
بىلەرمەنلەرچە كۆرۈش بۇلۇڭى : ^4\h Z
41 S.&-u
ئەنئەنىۋى پروزىچىلىقتا قوللىنىلغىنى مۇشۇ خىل بايان ئۇسۇلىدۇر . E,/<;
9uNkd2 #
بۇ خىل باياندا بايانچى ھېكايىنىڭ يىپ ئۇچى ، راۋاجى ۋە يېشىملىرىنى بەش قولدەك بىلىپ تۇرىدۇ .ھەر بىر پېرسوناژنىڭ روھى ھالىتى ، ئۆتمۈشى ۋە كېلەچىكى توغۇرلۇق ئېنىق مەلۇماتقا ئىگە . ھەتتاكى پېرسوناژلارغا خالىغانچە باھا بېرەلەيدۇ . ئۇلارنىڭ ئەخلاق ۋە ھېسسياتىغا ھۆكۈم قىلالايدۇ . {c;][>l
G= . vo3
xn fMx$fD
~^{jfHTlv
چەكلىك كۆرۈش بۇلۇڭى : zA
; 7Nv$3
_+OnH!G0
بايان جەھەتتە ئۆز مەقسىتىنى يوشۇرۇپ ، بەزى تەپسىلاتلارنى قەستەن ئاشكارلىماي ، ئوقۇرمەننىڭ ھۆكۈم چىقىرىشىغا ئېلىپ قويىدىغان ، ئەسەردىكى دۇنياغا پۈتۈنلەي پېرسوناژنىڭ كۆزى بىلەن قاراپ ، ئوقۇرمەننىڭ ئاكىتىپلىقىنى ئەڭ يۇقىرى چەككە كۆتۈرىدىغان ، نەتىجىدە ئوقۇرمەن نوقۇل ئەسەرنى ئوقۇغۇچى بولۇپلا قالماستىن ، ئۆزىمۇ ھېكايە ئۈستىدە ئىزدىنىدىغان ئۆزىنىڭ تەجىربە ۋە تەسەۋۇرىنى ئىشقا سالىدىغان بايان ئۇسۇلىدۇر . B$ Z%_j&
](^FGz
n )P qA*
AquO#A[, #
E.,
9&zQ 5L>
يۇمىلاق ۋە چاسا پېرسوناژ : TQykXZ2Yb)
nG$+9}\UlP
p*l=rni4
dM-~Qo
ئەنگىلىيەلىك ياغۇچى فوستېر «پروزا ھەققىدىكى قاراشلىرىم » ناملىق كىتابىدا پروزىدىكى پېرسوناژلارنى « چاسا پېرسوناژ » ۋە « يۇمىلاق پېرسوناژ » دەپ ئىككىگە ئايرىغان . NZ?dJ"eq7
A Nfy
+ @
چاسا پېرسوناژ دېگىنى تىپىك ياكى ھەجۋىي شەخسلەرنى كۆرسىتىدۇ .ئۇلار ئاددىي ئىدىيە ياكى ئۆزگىچە خاراكتىرغا ئاساسەن يارىتىلىدۇ . Y?-Ef
sK
7eW6$$ju,N
يۇمىلاق پېرسوناژلارنىڭ خاراكتىرى مۇرەككەپراق بولۇپ ، كۆپۈنچە ئىككى بىسلىق ، ئۆزگۈرۈشچان شەخسلەرنى كۆرسىتىدۇ .يۇمىلاق پېرسوناژلارنىڭ خاراكتىرى چاسا پېرسوناژلارنىڭ خاراكتىرىدىن كۈچلۈك بولىدۇ . بۇ خىل پېرسوناژ ئەمەلىيەتتە بىز تولۇقسىزدا ئۆگىنىپ ئۆتكەن مۇرەككەپ پېرسوناژلاردۇ . ND/oK M+?
$~\Tl:!#?
qTN30(x2
$j \jT
فولوكلور ھەققىدە : . .w$p-1
$ab{GxmX'4
«فولكلور» (Folklove) ئەسلىدە سافۇن تىلىدىكى «Folk» (خەلق، خەلق ئارىسىدىكى ) ۋە «love» (ئىلىم ، پەن) دېگەن ئىككى سۆزنىڭ بىرىكمىسى بولۇپ، «خەلق ئارىسىدىكى بىلىم» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۈ. «فولكلور» دېگەن سۆزنىڭ ئىككى خىل مەنىسى بار. بىرى، ئۇ خەلقنىڭ ئۆرپ - ئادىتىنى كۆرسىتىدۇ. يەنە بىرى، ئەنە شۇ خەلقنىڭ ئۆرپ - ئادىتىنى تەتقىق قىلىدىغان ئىلىمنى كۆرسىتىدۇ. DiZ;FHnaG?
d[*NDMO
فولكلورنى مۇنداق تۆت چوڭ rv
ad9u;uS
تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ: ylDfr){
$Rn9* OKr
1. ماددىي فولكلور 2. ئىجتىمائىي فولكلور
um\A
jpOcug`f
3. مەنىۋى فولكلور 4 . ئەدەبىيات-سەنئەت فولكلور !!m GsgnW
Q5IN1
^=HF
1. ماددىي فولكلور iR8;^C.aT
6'e 'UD
بۇ كىشىلەرنىڭ ماددىي بايلىقنى ئىشلەپچىقىرىش ۋە ئىستېمال قىلىش جەريانىدا ئۈزلۈكسىز تەكرارلايدىغان ۋە قېلىپلاشقان پائالىيىتىنى، شۇنداقلا بۇ خىل پائالىيەت كەلتۈرۈپ چىقارغان تۈركۈملەشكەنمەھسۇلات شەكلىنى كۆرسىتىدۇ.ئۇ ئىشلەپچىقىرىش ئادىتى، يېمەك - ئىچمەك ئادىتى، كىيىم - كېچەك ئادىتى، ئولتۇراقلىشىش ئادىتى، قاتناش - ترانسپورت ئادىتى، كېسەل داۋالاش ئادىتى (كىشىلەرنىڭ ئۆز - ئۆزىنى داۋالاش ئادىتى) قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. L rV|Y~
6U]r 3
Rr
2. ئىجتىمائىي فولكلور ^HHT>K-m
j"&Oa&SH
بۇ ئىجتىمائىي تەشكىلات ۋە قائىدە - تۈزۈم ئادىتىنى كۆرسىتىدۇ. ئىجتىمائىي فولكلور كىشىلەرنىڭ ئالاھىدە شارائىت ئاستىدا شەكىللەندۈرگەن ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت ئادىتىدۇر. ئۇ، ئائىلە، جەمەت، قەبىلە، مىللەت، دۆلەت ۋە خەلقئارا جەمئىيەتنىڭ تەشكىللىشى ۋە ئالاقىسى جەريانىدا قوللىنىلىدىغان كوللېكتىپ ھەرىكەت ئۇسۇلىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ ، ئىجتىمائىي تەشكىلاتلارنىڭ ئادىتى (قانداشلىق تەشكىلى، يۇرتداشلىق تەشكىلى ۋە كەسىپداشلىق تەشكىلىنىڭ ئادەتلىرى)، ئىجتىمائىي قائىدە - يوسۇن، ئۆمۈر مۇراسىمى (تۇغۇلۇش مۇراسىمى، بالاغەتكە يېتىش مۇراسىمى، نىكاھ - توي مۇراسىمى، دەپنە مۇراسىمى قاتارلىقلار) ۋە ھەر خىل ھېيت - بايرام ئادەتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.
"
b`3
CR-2>,*a9
3. مەنىۋى فولكلور ;Udx|1o
A .<M*[{q
بۇ ماددىي فولكلور ۋە ئىجتىمائىي فولكلور ئاساسىدا شەكىللەنگەن بىر قىسىم ئاڭ فورمىسى جەھەتتىكى ئادەتلەرنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ كىشىلەرنىڭ ھايات كەچۈرۈش جەريانىدا شەكىللەندۈرگەن پسىخىك تەجرىبىسى بولۇپ، بۇ خىل تەجرىبە پەيدا بولۇش بىلەنلا كوللېكتىپ پسىخىك ئادەت سۈپىتىدە مەيدانغا كېلىپ، ئالاھىدە ھەرىكەت شەكلىدە ۋە ئەۋلادمۇ-ئەۋلاد ۋارىسلىق قىلىپ كېلىش جەريانىدا ئىپادىلەنگەن. ئۇ ئېتىقاد ئادەتلىرى (تەبىئەتكە چوقۇنۇش، ئەجدادقا چوقۇنۇش، توتېمغا چوقۇنۇش ۋە بۇ خىل ئېتىقادلار ئاساسىدا كېلىپ چىققان پالچىلىق، سېھىرگەرلىك، پەرھىزچىلىك، بېشارەتچىلىك ئادەتلىرى)، خەلق پەلسەپىسى ۋە ئەخلاق قاراشلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. z>spRl,dr
Bo/i =/7%
4 . ئەدەبىيات-سەنئەت فولكلور IZZ
$p{
OC `Mzf%.
ئۇ ئېغىز تىلى، مۇزىكا تىلى ۋە بەدەن ھەرىكىتى ئارقىلىق ئورۇندىلىدىغان، كوللېكتىپ تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان ۋە تارقىتىلغان سەنئەت شەكىللىرىنى كۆرسىتىدۇ. ئۇ خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى، خەلقنىڭ مۇزىكا - ئۇسسۇللىرى، ھەر خىل كۆڭۈل ئېچىش ئويۇنلىرى ۋە ئويۇن خاراكتېرىلىك تەنتەربىيە پائالىيەتلىرىنى كۆرسىتىدۇ. ZZW%6 -B
kJ B u7
]#J-itO
R 9%"Kxm
سېمۋوللۇق رەك چۈشەنچىلىرى : aX35^K /
I yt.`z
ئاق رەڭ : 9 H~OC8R:
AM4
: xz
بەخت-ئامەت ، ياخشىلىق ، پاكلىق ، ئالىيجاناپلىقنىڭ سېمۋولى . M rpT5|t
~*ll,
كۆك رەڭ : ياخشىلىق ۋە ئامەتنىڭ سېمۋولى . @GpM 4>:
U? }>A5H
قىزىل رەڭ : ياخشىلىق ، خوشاللىق ، بەخت-سائادەت ، گۈزەللىك ، جەڭگىۋارلىق ، غەلىبە قاتارلىقلارنىڭ سېمۋولى . ,(6U3W*bu
'
سېرىق رەڭ : قۇياشقا ، مول-ھوسۇلغا ، ئالىيجاناپلىققا سېمۋول قىلىنىدۇ .يەنە بەزىدە چۈشكۈنلۈككە ، روھسىزلىققا ، پەرىشانلىققىمۇ سېمۋول قىلىنىدۇ . {q[l4_
8e`'Ox_5a
uK:?6>H
rHir>
p
تۆت ئىمىنىت قارىشى : RGw=!0V
],lrT0_cT
ئۇيغۇرلارنىڭ تەبىئەت قارىشىنىڭ يادروسى قەدىمكى ئىپتىدائىي دەۋرلەردە شەكىللەنگەن «تۆت ئىلمىنت » قارىشىدىن ئىبارەت بولۇپ ، بۇ تۆت ئىلمىنت : تۇپراق ، ھاۋا ، ئوت ، سۇدىن ئىبارەت . s)=fs#%
VOk EDH
O>Vb7`z0<
R. sRH/6
- ئەپسانە - رىۋايەتلەر : 3fS+,>s\O
As&=Pb9
ئەڭ بۇرۇن مەيدانغا كەلگەن خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ژانىرى ـ- ئەپسانە-رىۋايەتلەردۇر . gWxpGW^eZ~
or ?@Ti;
ئەپسانە ــ تەبئەت ۋە جەمئىيەت ھادىسىلىرىنى يۈكسەك خىيالىي تەسەۋۇرنىڭ ياردىمى بىلەن ئىلاھقا باغلاپ ئىنكاس قىلىدىغان ھېكايىلەردۇر. مەسىلەن : توپان بالاسى . cs]N%M^s
HLL[r0P`F
رىۋايەت ــ تارىخىي شەخس ، تارىخىي ۋەقە ، جايلارنىڭ خاس مەنزىرىسى ۋە ھايۋانلارنىڭ ھەر خىل ئالاھىدىلىكلىرى بىلەن زىچ بىرلىشىپ كەتكەن ئاغزاكى ھېكايىلەردۇر .ئۇنى «ئاغزاكى تارىخ » دېيىشكە بولىدۇ . مەسىلەن: بۆكۆخان ، تۇمارىس، نەۋەئىي ھەققىدىكىلەر رىۋايەتلەردۇر . -^C't_Q o
6}Se$XMl
,/d
R
sFd"VRAV~E
چۆچەكلەر : IO,ddVO
,QDS_u$xi&
خەلق چۆچەكلىرى ــ ئىنسانلارنىڭ تەبئەت ھادىسىلىرى ۋە ئىجتىمائىي تۇرمۇش ھەققىدىكى تونۇشى ، تەسىراتلىرى ، گۈزەل ئارزۇ-ئارمانلىرىنى رېئالىستىك ياكى فانتازىيەلىك (خىيالىي ) ئۇسۇل بىلەن كۈلكىلىك ھەم قىزىقارلىق ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان خەلق ئېغىز ئىجادىي ھېكايىلىرى بولۇپ ، ئۇ ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا خەلق قوشاقلىرىدىن قالسىلا كۆپ سالماقنى ئىگىلەيدۇ . مەسىلەن :« ياغاچ ئات» ، «تۇغقانلىق رىشتى » PNm WZW*
K+9oV [DMs
«تاۋۇس ئەللەيىن » . 7+I%0U}m
tVSURYA8
Ee
& A5~
4'&j
قوشاقلار : ?vHow
$
I6bekOvP
قوشاقلار خەلق ئەدەبىياتىنىڭ مۇھىم ۋە ئاساسىي بىر تۈرى .
2h<{~;
$
O1w 6\}_
قوشاقلارنىڭ تۈرلىرى : تارىخىي قوشاقلار ، ئەمگەك قوشاقلىرى ، تۇرمۇش قوشاقلىرى ، بالىلار قوشاقلىرى . .C]V==z`[4
68m (%%E@
Gp=X1 F
;aZ$qgN*Y
خەلق داستانلىرى : U) tqo _
"AN2
K
خەلق داستانلىرى ــ نەسرىي بايان ۋە نەزمىي تەسۋىرلەر ئارقىلىق مول ئىجتىمائىي تۇرمۇش مەزمۇنىنى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان چوڭ ھەجىملىك سۇژىتلىق ئەسەرلەردۇر . }E=:k&IDPB
yo)a_rY
خەلق داستانلىرىدا ھەم نەسىر ھەم نەزىم شەكىللىرى ، ھەم لىرىكىلىق ھەم ئىپىكىلىق ، ھەم رېئالىزىملىق ھەم رومانتىزىملىق ئۇسۇللار قوللىنىلىدۇ . 44
H#
8kV
*/=5
m]
داستانلارنىڭ تۈرلىرى : V=
.&:GO D
قەھرىمانلىق داستانلىرى ، تارىخىي داستانلار ، تۇرمۇش داستانلىرى ، مۇھەببەت داستانلىرى دېگەن تۈرلەرگە بۆلۈنىدۇ . مەسىلەن : «ئەمىر گۆر ئوغلى»،« ياچىبەگ » >KjyxJ7
~#X,)L{y7v
IUX~dO
`aY{$>$S
مەدداھلىق : ;p~ &G"-C`
,vBi) H
ئۇيغۇرلار ئارىسىدا يېتىشىپ چىققان خەلق داستانچىلىرى ، سۆزمەن –ناتىقلار ، شېئىر –قوشاق ئوقۇش ، نەزمە-نەسىرلەرنى بايان قىلىش ، داستان ئېيتىش ، ھېكايە- قىسسەلەرنى سۆزلەش ، ئەدەپ-ئەخلاق ، قائىدە –يوسۇن ،ئۆرۈپ-ئادەت قاتارلىقلارنى چۈشەندۈرۈش ، مۇنازىرە ، سوئال-جاۋاب قىلىش قاتارلىقلار بىلەن مەشغۇل بولۇپ ، ئۆزىگە خاس ماھارەت ئارقىلىق بۇ خىل نۇتۇقنى سەنئەت شەكلىگە ئايلاندۇرغان .مانا بۇ مەدداھلىقتۇر . az7<@vSXi
neQ2k=ao
:3qA7D }
(bfHxkR.
لەتىپە ، چاخچاق ، لاپ : ebk{p <
nQ\ +Za==
لەتىپە ــ كۈلكىلىك ۋەقە ، ھادىيسە ھەققىدىكى كىچىك ھېكايە .ئۇنىڭدا جەمئىيەتتىكى ناچار خاھىش ، يامان ئىللەتلەر پاش قىلىندۇ، خەلقنىڭ دانالىقى ، سەزگۈلۈكى نامايەن قىلىنىدۇ . خەلقىمىز ئارىسىدىكى لەتىپىچىلەر : نەسىردىن ئەپەندى ، موللازەيدىن ، سەلەي چاققان ... قاتارلىقلار *G"vV>OSV
ien >Ou
مەسىلەن :« ئاۋۇت ئەزمە بىلەن ساۋۇت ئەزمە »،«قىيىن سوئال»، «مەندىن قورقىدۇ» ^H'zS3S
5MJ`B: He+
چاقچاق لەتىپە بىلەن قوشماق ژانىر بولسىمۇ ئۆزىگە خاس شەكىلگە ئىگە .لەتىپىلەر كۈلكە قوزغاشنىلا مەقسەت قىلمايدۇ ، چاقچاقنىڭ مەلۇم سورۇنلاردا بارلىققا كېلىدۇ ، شۇڭا ، لەتىپىنىڭ ئۆمرى چاخچاخنىڭكىدىن ئۇزۇن بولىدۇ، چاقچاق كۈچلۈك نەق مەيدانچىلىق خاراكتىرگە ئىگە . jEBZ "Jvb
Zmf\A
7&G[mOx0
]Xcq f9k
لاپ ئەسلى چاقچاققا مەنسۇپ بولسىمۇ ئاستا-ئاستا ئۆزىگە خاسا شەكىلگە ئايلانغان .ئامىۋىلىقى كۈچلۈك بولغان ھەجۋىي ژانىردۇر. لاپلاردا كۆپۈنچە مۇبالىغە ، كۆپتۈرۈش ، بىمەنىلەشتۈرۈش ئۇسۇللىرى قوللىنىلىدۇ . مەسىلەن:« ئىككى لاپچى » @F_#d
)+%>
}a@ZFk_>
|
|
