تەۋپىق مۇنبىرى - Powered by phpwind

خەلق قوشاقلىرىنىڭ مەزمۇنىدىن ئېيتقاندا، ئۇ خەلق ئاممىسىنىڭ تۇرمۇشىنى ۋە ئۇلارنىڭ ھاياتقا بولغان كۆز قارىشىنى ئىپادىلەيدۇ. شۇڭا خەلق قوشاقلىرى كۈچلۈك ئىدىيىۋىلىككە، جەڭگىۋارلىققا ۋە رېئاللىققا ئىگە.
خەلق ئەدەبىياتىمىزدا ئېغىزدىن-ئېغىزغا كۆچۈپ، ھازىرغىچە بىر قەدەر مۇكەممەل ساقلىنىپ كېلىۋاتقان، ھازىرمۇ كىشىلەر سۈيۈنۈپ ئېيتىدىغان «كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» ۋەتەنپەرۋەرلىك ھېسسىيات بىلەن سۇغۇرۇلغان تارىخىي قىممەتكە ۋە رېئال ئەھمىيەتكە ئىگە خەلق ئەدەبىيات – سەنئىتىدۇر.
«كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» نڭ سىياسىۋىيلىكى كۈچلۈك بولۇپ ، ئۇنىڭدا چار رۇسىيىنىڭ ۋەتىنىمىزنى بۆلىۋېلىشقا ئورۇنغان جىنايەتلىرى ۋە چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتىنىڭ كۈچلۈك جاھانگىرلارغا تېز پۈككەنلىكى، نەتىجىدە ئىلى ئۇيغۇرلىرى ۋەتىنىدىن ئايرىلىپ باشقا يۇرتتا نۇرغۇن جاپا-مۇشەققەت تارتقانلىقى شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ۋەتىنىگە بولغان چوڭقۇر مۇھەببىتى كۈچلۈك ئەكس ئەتتۈرۈلگەن.
1 – ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدىن يەنى 1840- يىلدىكى ئەپيۈن ئۇرۇشىدىن كېيىن، چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ تەسلىمچىلىكى تۈپەيلىدىن، خەلقئارادىكى جاھانگىر دۆلەتلەر تەرەپ-تەرەپتىن بېسىپ كىرىپ ۋەتىنىمىزنى بېسىۋېلىشقا ئورۇندى . 1865- يىلى ئەنگلىيە ياقۇببەگنى يۆلەپ تۇرغۇزۇپ، جەنۇبىي شىنجاڭنى بېسىۋالدى. چىرىكلەشكەن چىڭ ھۆكۈمىتى بىر قاتار تەڭسىز شەرتنامىلەرگە ئىمزا قويدى. مانا بۇنىڭغا قارشى مەملىكىتىمىزنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتىگە قارشى خەلق قوزغىلاڭلىرى ۋە ئىسيانلىرى كۆتۈرۈلدى.
ئىلى خەلقىمۇ ئۆزلىرىنىڭ 1864- يىلى ساتقىن چىڭ ھۆكۈمىتىگە قارشى ئۇرۇشقا قاتناشقانلىقىنى نەزەردە تۇتۇپ، ھەم چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئۆچ ئېلىشىدىن قورقۇپ، تۇغۇلۇپ ئۆسكەن يۇرت-ماكانلىرىنى تاشلاپ يەتتىسۇغا كۆچۈشكە باشلىدى. يەتتىسۇغا ئەڭ بۇرۇن چاررۇسىيە چېگراسىغا يېقىن بولغان چاپچال ناھىيىسىنىڭ خۇنخاي مازىرىدىكى ئۇيغۇرلار كۆچتى. خۇنخاي مازىرىدىكى ئۇيغۇرلار دەسلەپتە ئارلىقنىڭ يېقىنلىقىدىن يەتتىسۇغا قانداق تېز كۆچۈپ چىققان بولسا، كېيىن چاررۇسىيىنىڭ زۇلمىغا چىدىماي ئۆز ماكانلىرىغا شۇنداق تېز قايتىپ كەلدى.
«كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» 19- ئەسىرنىڭ 60- يىللىرىدا چاررۇسىيە جۇڭگو زېمىنىنى يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ بېسىۋېلىشنى قەستلەپ، ئىبلىس قۇلىنى ئېلىمىزنىڭ غەربىي شىمالدىكى ئىلى رايونىغا سوزغاندا مەيدانغا كەلگەن. چاررۇسىيە «رۇسىيە چېگراسىنىڭ بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىش» دېگەننى باھانە قىلىپ، 1871- يىلى 6- ئايدا ئەسكەر چىقىرىپ ئىلىنى بېسىۋالغان ھەمدە «ئىلى مەڭگۈ رۇسىيە قارمىقىدا بولىدۇ » دەپ جاكارلىغان. ھەم خەلقلەرنى كۆچۈشكە مەجبۇرلىغان. لېكىن شۇنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتۈش ھاجەتكى، يەتتىسۇغا كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ كۆپچىلىكى نامرات دېھقانلار بولغاچقا، ئۇلار كۆچۈش داۋامىدا نۇرغۇنلىغان جاپالارنى چەككەن، كۆچۈشنى خالىمىغانلار قامچا يېگەن ، ئاھۇ-زار ھەممىلا يەرنى قاپلاپ كەتكەن. ئەنە شۇ چاغدا يەتتىسۇغا كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ ھەقىقىي سانى 45 مىڭ 373 كىشىگە يەتكەن.
چاررۇسىيە ئىلىنى بېسىپ ياتقان ئون يىل ئىچىدە (1871ـ1881) خەلقىمىزنى كۆپ قېتىم ئەسكەر بولۇشقا زورلىغان، تەھدىت ئاستىدا رۇسىيە تەۋەسىگە كۆچكەن جۇڭگو دېھقانلىرى، چارۋىچىلىرى ئۆز يۇرتىدىن ئايرىلىپ سەرسانلىق، سەرگەردانلىق ئازابىنى يەتكۈچە تارتقان. 1881- يىلى «جۇڭگو -رۇسىيە ئىلى شەرتنامىسى» ئىمزالىنىپ، چاررۇسىيە ئىلىنى قايتۇرۇپ بەرگەن بولسىمۇ، لېكىن جۇڭگونىڭ قورغاس دەرياسىنىڭ غەربىدىكى زېمىنىنى يولسىزلارچە بۆلىۋالغان ھەمدە توققۇز مىليون رۇبلى پۇلنى قاقتى-سوقتى قىلغان. بۇنىڭ بىلەنلا قالماي، رۇسىيە سودىگەرلىرىنىڭ شىنجاڭنىڭ بىر قىسىم شەھەرلىرىدە ئەركىن سودا قىلىشىغا يول قويۇشىنى ، ئۇلاردىن ۋاقتىنچە باج ئالماسلىقنى يولسىزلىق بىلەن تەلەپ قىلىپ، «قوغداش» نامى ئاستىدا ئېلىمىزدىكى ھەرمىللەت خەلقىنى مەجبۇرى كۆچۈرمەكچى بولغان. كۆچۈشكە ئۇنىمىغانلارنى ۋەھشىلىك بىلەن قامچىلىغان. «كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» دا ئەينى ۋاقىتتىكى چاررۇسىيىنىڭ جىنايەتلىرى پاش قىلىنغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە خەلقنىڭ چىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ساتقىنلىقىغا بولغان ئۆچمەنلىكى، ئۆز يۇرتىدىن قىلىچ-نەيزە ئاستىدا مەجبۇرىي ئايرىلىش ئاۋازى ۋە ئۆزلىرىنىڭ ئانا يۇرتقا بولغان مۇھەببىتى چوڭقۇر ئوبرازلىق قىلىپ ئىپادىلەنگەن.
چاررۇسىيىنىڭ ئىلى خەلقىنى مەجبۇرى كۆچۈرۈشى ۋە ئۇلارنى ئېغىر دەرىجىدە تالان-تاراج قىلىشى ئارقىسىدا ئىلى رايونى چۆلدەرىگەن، ئادىمى ئاز، باغ-ۋارانلىرى ۋەيران بولغان خارابلىققا ئايلانغان، «كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» ئەنە شۇ ئەلەملىك كۈنلەرنىڭ يالدامىسىدۇر.
«كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» نىڭ مۇھىم ئەھمىيىتى شۇنىڭدىكى، ئۇنىڭدا ۋەتەنپەرۋەرلىك كۈيى ئالاھىدە جاراڭلايدۇ، چاررۇسىيە دائىرىلىرىنىڭ ئىلى خەلقنى قىلىچ-نەيزە ئاستىدا يەتتىسۇغا مەجبۇرىي كۆچۈرگەنلىكىدىن ئىبارەت زوراۋانلىقى بىۋاسىتە پاش قىلىنىدۇ:

«كۆچ – كۆچ قوشاقلىرى» ۋە ...