تەۋپىق مۇنبىرى - Powered by phpwind

«بىر فىزىكنىڭ تەربىيىلىنىش جەريانى»(تېكىست)

بىر　فىزىكنىڭ　تەربىيىلىنىش　جەريانى

كاكۇ مىچىئو①

مەن　پەقەت　تەڭرىنىڭ　بۇ　دۇنيانى　قانداق　ياراتقانلىقىنىلا　بىلمەكچى،　بۇنداق　ياكى　ئۇنداق　كونكرېت　ھادىسىلەرگە　ئانچە　قىزىقمايمەن.　مەن　پەقەت　دۇنيانىڭ　ئىچكى　قانۇنىيىتىنىلا　بىلمەكچى،　ئۇنىڭدىن　باشقىلىرىنىڭ　ھەممىسى　ئەھمىيەتسىز　ئىشلاردۇر.
−　ئېينىشتېين

بالىلىق　چاغلىرىمدىكى　ئىككى　قىزىقارلىق　ئىش　مېنىڭ　دۇنياغا　بولغان　چۈشەنچەمنى　زور　دەرىجىدە　چوڭقۇرلاشتۇردى　ھەمدە　مېنىڭ　فىزىك　بولۇپ　قېلىشىمغا　سەۋەبچى　بولدى.
ھېلىمۇ　ئېسىمدە،　ئۇ　چاغلاردا　ئاتا　-　ئانام　پات　-　پات　مېنى　سان　فرانسىسكودىكى　داڭلىق　ياپونىيە　چايزارلىقىغا　ئويناتقىلى　ئاپىرىپ　تۇراتتى.　مەن　ئۇ　جايدىكى　كۆلچەك　بويىدا　زوڭزىيىپ　ئولتۇرغىنىمچە　سۇدىكى　نېلۇپەرلەر　ئارىسىدا　ئۈزۈپ　يۈرگەن　رەڭگارەڭ　بېلىقلارغا　مەپتۇن　بولۇپ　قاراپ　كېتەتتىم.　بۇ　مېنىڭ　بالىلىق　چاغلىرىمدىن　قالغان　ئەڭ　كۆڭۈللۈك　ئەسلىمەم.
ئاشۇ تىمتاس　مىنۇتلاردا　مەن　چەكسىز　خىياللارغا　چۆمەتتىم.　ئۆز　-　ئۆزۈمگە،　كۆلچەكتىكى　سازاڭ　بېلىقلار　ئەتراپىدىكى　نەرسىلەرنى　قانداق　كۆزىتىدىغاندۇ،　دېگەندەك　بالىلارچە　ئەخمىقانە　سوئاللارنى　قوياتتىم　ھەمدە　ئۇلار　چوقۇم　ئاجايىپ　-　غارايىپ　خىياللارنى　قىلسا　كېرەك،　دەپ　ئويلايتتىم.
سازاڭ　بېلىقلارنىڭ　ئاشۇ　تېيىز　كۆلچەكتىن　چىقىپ　كېتەلىشى　مۇمكىن　ئەمەس　ئىدى.　ئۇلار　پۈتكۈل　ئالەم　مۇشۇ　قاراڭغۇ　كۆلچەك　بىلەن　نېلۇپەرلەرلا　دېگەنگە　ئىشىنەتتى.　ئۇلارنىڭ　كۆپىنچە　ۋاقتى　سۇ　تېگىدە　ئاستا　ئۈزۈش　بىلەن　ئۆتىدىغان　بولغاچقا،　سۇ　سىرتىدا　باشقا　بىر　دۇنيانىڭ　مەۋجۇت　ئىكەنلىكىنى　پەقەت　غۇۋالا　ھېس　قىلالايتتى.　ماڭا　خاس　دۇنيانىڭ　ماھىيىتى　ئۇلارنىڭ　چۈشىنىش　ئىقتىدارىدىن　ھالقىپ　كەتكەنىدى.　سازاڭ　بېلىقلارغا　شۇنچە　يېقىندىن　قارىساممۇ،　لېكىن　نېمىشقىدۇر　بىزنى　ناھايىتىمۇ　كەڭ　ھاڭ　ئايرىپ　تۇراتتى.　مەن　ۋە　سازاڭ　بېلىقلار　پۈتۈنلەي　ئوخشىمايدىغان　باشقا　-　باشقا　ئىككى　دۇنيادا　ياشايتتۇق.　ئارىمىزنى　سۇ　يۈزىدىن　ئىبارەت　بۇ　نېپىز　«پەردە»　ئايرىپ　تۇرسىمۇ،　ئەمما　بىر　-　بىرىمىزنىڭ　دۇنيايىمىزغا　كىرەلىشىمىز　ئەسلا　مۇمكىن　ئەمەس　ئىدى.
ئۇ　چاغلاردا　سۇ　تېگىدىكى　ئاشۇ　بېلىقلار　ئىچىدە　«ئالىم»　بېلىقلارمۇ　بار،　دەپ　ئويلايتتىم.　مېنىڭچە　بۇ　«ئالىملار»　ئاشۇ　كۆلچەكتىنمۇ　باشقا　دۇنيانىڭ　بارلىقىنى　تىلغا　ئالغۇچىلارنى　مەسخىرە　قىلاتتى.　ئۇلار　بىردىنبىر　مەۋجۇت　نەرسە　بېلىقلار　كۆرەلەيدىغان　ھەمدە　تۇتالايدىغان　نەرسىلەردىن　ئىبارەت،　دۇنيادا　كۆلچەكتىن　باشقا　ھېچ نەرسە　يوق،　كۆلچەك　سىرتىدىكى　كۆرگىلى　بولمايدىغان　دۇنيانىڭ　قىلچە　ئىلمىي　قىممىتى　يوق،　دەپ　قارايتتى.
بىر　كۈنى　بورانلىق　يامغۇردا　قالدىم.　ساناقسىز　يامغۇر　تامچىلىرى　كۆلچەككە　شىددەتلىك　تۆكۈلمەكتە　ئىدى.　سۇ　يۈزى　توختىماي　داۋالغۇپ،　سۇدىكى　نېلۇپەرلەر　شاش　دولقۇنلارنىڭ　زەربىدىن　ھەدەپ　ئىرغاڭشىيتتى.　يامغۇردىن　دالدىلىنىپ　تۇرغان　چېغىمدا،　سازاڭ　بېلىقلارنىڭ　ئۆز　ئەتراپىدا　يۈز　بېرىۋاتقان　بۇ　ئۆزگىرىشلەرگە　قانداق　قاراشتا　ئىكەنلىكىنى　بىلىپ　باققۇم　كەلدى.　ئۇلار　نېلۇپەرلەرنى　ئۆزلىرى　ئىرغاڭلاۋاتىدۇ،　ئۇلارغا　ھېچقانداق　نەرسە　چېقىلغىنى　يوق،　دەپ　ئويلاۋاتقاندەك　قىلاتتى.　چۈنكى،　خۇددى　بىز　ئەتراپىمىزدىكى　ھاۋا　ۋە　بوشلۇقنى　كۆرەلمىگەندەك،　سازاڭ　بېلىقلارمۇ　ئۆزلىرى　ياشاپ　كېلىۋاتقان　سۇنى　كۆرەلمەيدۇ،　شۇڭا　نېلۇپەرلەرنىڭ　ھەرىكەت　قىلىشى　ئۇلار　ئۈچۈن　مەڭگۈ　سىر.　
ئۇ　چاغلاردا　مەن،　«ئالىم»　بېلىقلار　ئەقىل　ئىشلىتىپ　مەلۇم　بىر　يالغان　نەرسىنى　توقۇپ　چىقىرىدۇ،　ئۇ　نەرسە　«كۈچ»　دەپ　ئاتىلىدۇ،　ئۇلار　ئەنە　شۇ　نەرسە　بىلەن　ئۆزلىرىنىڭ　بىلىمسىزلىكىنى　يوشۇرىدۇ،　دەپ　ئويلايتتىم.　مېنىڭچە،　ئۇلار　كۆرۈنمەس　سۇنىڭ　يۈزىدىكى　دولقۇنلارنى　چۈشەنمىگەنلىكتىن،　نېلۇپەرلەر　كۆرگىلى　بولمايدىغان　بىر　خىل　سىرلىق　كۈچنىڭ　تۈرتكىسىدە　ھېچنېمە　تەگمىسىمۇ　ھەرىكەتلىنىۋېرىدۇ،　دېگەن　خۇلاسىگە　كېلىشكەنىدى.　ئۇلار　بۇ　خىل　خاتا　تۇيغۇغا　ناھايىتىمۇ　چۈشىنىكسىز　ئىسىم　قويۇۋالغان　بولۇشى　مۇمكىن.
ئۇ　چاغلاردا　مەن　ناۋادا　كۆلچەكتىن　بىرەر　«ئالىم»　بېلىقنى　تۇتۇپ　سوراپ　باقسام　قانداق　بولار،　دەپمۇ　ئويلاپ　قالغانىدىم.　ئۇنىڭ　كۆزلىرىمگە　قارىغىنىچە　تېپىرلىشى　تۇرغان　گەپ.　ئۇنداقتا،　باشقا　بېلىقلار　بۇ　ئىشقا　قانداق　قارايدىغاندۇ؟　ئۇلارغا　قارىتا　بۇ　ئىش　ھەقىقەتەن　قورقۇنچلۇق.　بۇ　چاغدا　ئۇلار　«ئالىم»　بېلىقنىڭ　ئۆزلىرىنىڭ　ئالىمىدىن　ھېچقانداق　ئىز　قالدۇرماي،　ئاسانلا　يوقالغانلىقىنى　تۇنجى　قېتىم　ھېس　قىلىشىدۇ.　ئۇلار،　ئەمدى　ھەرقانچە　ئىزدىگەن　بىلەنمۇ　بۇ　«ئالىم»　بېلىقنى　مەڭگۈ　تاپالمايمىز،　دەپ　قارىشىدۇ.　لېكىن،　بىرنەچچە　سېكۇنتتىن　كېيىن　بۇ　«ئالىم»　بېلىقنى　كۆلچەككە　قويۇپ　بەرگىنىمدە،　ئۇلار　ئۇنىڭ　تۇيۇقسىز　پەيدا　بولۇپ　قالغانلىقىنى　كۆرۈشۈپ،　بۇنى　ئاجايىپ　مۆجىزە　دەپ　بىلىشىدۇ.
ئۇلار　ئۆزلىرىگە　قايتىشقاندىن　كېيىن،　بۇ　«ئالىم»　بېلىق　ئۇلارنى　ھەقىقىي　ھەيرەتتە　قالدۇرىدىغان　ئاجايىپ　قىزىقارلىق　ھېكايىنى　سۆزلەشكە　باشلايدۇ.　«تۇيۇقسىزدىنلا،　نېمىشقىدۇر　كۆز ئالىمىمدىن (كۆلچەكتىن)　تارتىپ　چىقىرىلىپ،　−　دەيدۇ　ئۇ،　−　غەلىتىلا　بىر　دۇنياغا　چىقىپ　قالدىم.　ئۇ　جايدا　كۈچلۈك　نۇرلار　كۆزنى　چېقىپ،　ئەزەلدىن　كۆرۈلۈپ　باقمىغان　غەلىتە　مەخلۇقلار　قەدەمدە　بىر　ئۇچراپ　تۇرىدىكەن.　ئەڭ　غەلىتە　يېرى،　مېنى　تۇتۇۋالغان　جانىۋار　بېلىقلارغا　ئازراقمۇ　ئوخشىمايدىكەن.　مېنى　تېخىمۇ　ھەيرەتتە　قالدۇرغىنى،　ئۇ　　بىرەر　تال　قانىتى　يوق　تۇرۇقلۇقمۇ　ھەرىكەت　قىلىۋېرىدىكەن.　　بىزگە　تونۇشلۇق　بولغان　تەبىئەت　قانۇنىيىتى　ئۇ　يەرگە　قىلچە　ماس　كەلمەيدىكەن.　كېيىن　قارىغۇدەك　بولسام،　ئۆزىمىز　ياشاۋاتقان　بۇ　دۇنياغا　يەنە　قايتىپ　كەپتىمەن.«(ئەلۋەتتە،　ئالەمنىڭ　سىرتىغا　چىقىپ　كەلگەنلىك　ھەققىدىكى　بۇ　ھېكايە　سازاڭ　بېلىقلارغا　غەلىتە　تۇيۇلىدىغانلىقى　تۇرغان　گەپ،　كۆپ　سانلىق　بېلىقلار　بۇنى　جۆيلۈگەنلىك　دەپ　قارايدۇ.)
ئۇ　چاغلاردا　مەن　بىز　كۆلچەكتە　ئۆزىچە　كۆرەڭلەپ　ئۈزۈپ　يۈرگەن　ئاشۇ　بېلىقلارغا　ئوخشايدىكەنمىز،　دەپ　ئويلىغانىدىم.　مېنىڭچە،　بىز　ئۆمۈر　بويى　ئۆزىمىزنىڭ　«كۆلچىكىمىز»دە　ياشاپ،　ئالەمنى　ئۆزىمىز　كۆرەلىگەن　ۋە　تۇتالىغان　نەرسىلەرلا　دەپ　قاراپ　كەلگەنىدۇق.　خۇددى　ئاشۇ　سازاڭ　بېلىقلارغا　ئوخشاش　بىزمۇ　ئالەمنى　بىزگە　كۆرۈنۈپ　تونۇش　بولۇپ　كەتكەن　شەيئىلەردىنلا　تەركىب　تاپىدۇ،　دەپ　قارايتتۇق.　بىز　ياشاۋاتقان　ئالەمدىنمۇ　باشقا　پاراللېل　ئالەم　ۋە　كۆپ　ئۆلچەملىك　بوشلۇقنىڭ　بارلىقىنى　ئېتىراپ　قىلمايتتۇق.　يەنە　كېلىپ　بۇ　ئۆزگە　ئالەم　بىزنىڭ　چۈشىنىش　دەرىجىمىزدىن　كۆپ　ھالقىپ　كەتكەنىدى.　بىزنىڭ　ئالىملىرىمىز　ئەتراپىمىزدىكى　كۆرگىلى　بولمايدىغان　ھەر　خىل　تەۋرىنىشلەرنى　كۆز　ئارقىلىق　تەكشۈرۈپ　چىقالمايدۇ،　　شۇڭا　ئۇلارمۇ　كۈچكە　ئوخشاپ　كېتىدىغان　مۇشۇنداق　ئۇقۇمنى　كەشىپ　قىلغان　بولسا　قانداق　بولار -　ھە.　بەزى　ئالىملار　تەجرىبىخانىدا　ئىسپات　تاپالمىغانلىقى　ئۈچۈن،　تېخىمۇ　يۇقىرى　ئۆلچەملىك　دۇنيا　ھەققىدىكى　تەلىماتقا　سەل　قارىشىدۇ.
شۇنىڭدىن　كېيىن　مەن　يۇقىرى　ئۆلچەملىك　دۇنيانىڭ　مەۋجۇت　بولۇش　مۇمكىنچىلىكىگە　بەكلا　قىزىقىپ　قالدىم.　نۇرغۇن　بالىلارغا　ئوخشاشلا　بۇ　ھەقتىكى　قورقۇنچلۇق　ھېكايىلەرنى　دۈم　يېتىپ　ئوقۇشقا　باشلىدىم.　بۇ　ھېكايىلەردە　ۋاقىت　سەيياھلىرى　باشقا　كۆپ　ئۆلچەملىك　　بوشلۇقلارغا　كىرىپ،　بىز　كۆرەلمەيدىغان　پاراللېل　ئالەمنى　قىدىرىشقا　باشلايتتى.　ئۇ　جايدا　ئادەتتىكى　فىزىكىلىق　قائىدىلەر　ئاسانلا　ئۆز　رولىنى　يوقىتىپ　قوياتتى.　ئۇ　چاغلاردا　مەن　چوڭ　بولسام　بېرمۇدادىكى　خەتەرلىك　ئۈچ　بۇرجەك　رايوندا　سىرلىق　ھالدا　يوقاپ　كەتكەن　پاراخوتنىڭ　راستتىنلا　بىر　ئۆڭكۈردە　مۇئەللەق　تۇرۇپ　قالغانلىقىنى　بىلىپ　بېقىشنى　تولىمۇ　ئارزۇ　قىلاتتىم　ھەمدە　ئاسىموفنىڭ　ئەسەرلىرى② نى ئوقۇپ　تولىمۇ　ھەيران　قالغانىدىم.　كىتابتىكى　ئالاھىدە　ئۆلچەملىك　بوشلۇقتىكى　سەپەر　سامانيولى　ئىمپېرىيىسىنىڭ　گۈللىنىشىگە　سەۋەبچى　بولغانىدى.　
بالىلىق　چاغلىرىمدا　ماڭا　چوڭقۇر　تەسىر　قالدۇرغان　يەنە　بىر　ئىش　بار.　سەككىز　ياش　مەزگىلىمدە　بىر　ھېكايە　ئاڭلىغانىدىم،　ئەنە　شۇنىڭدىن　كېيىن　بۇ　ھېكايە　زادىلا　كاللامدىن　چىقمىدى.　ئېسىمدە　قېلىشىچە،　ئوتتۇرا　مەكتەپتىكى　ئوقۇتقۇچۇم　سىنىپتا　بىزگە　مەرھۇم　بۈيۈك　ئالىم　ھەققىدىكى　ھېكايىنى　سۆزلەپ　بەرگەنىدى.　مۇئەللىم　ئۇ　ئالىم　ھەققىدە　چوڭقۇر　ھۆرمەت　تۇيغۇسى　بىلەن　سۆزلەپ　كېلىۋېتىپ،　ئۇنى　ئىنسانىيەت　تارىخىدىكى　بۈيۈك　ئالىم　دەپ　ئاتىغانىدى.　ئۇنىڭ　دېيىشىچە،　ئۇ　ئالىمنىڭ　ئىدىيىسىنى　چۈشىنىدىغانلار　بەك　ئاز　بولسىمۇ،　لېكىن　ئۇنىڭ　بايقاشلىرى　پۈتكۈل　دۇنيا　ۋە　ئەتراپىمىزدىكى　بارلىق　نەرسىلەردە　ئۆزگىرىش　ياسىغانىكەن.　مۇئەللىمنىڭ　بىزگە　ئېيتماقچى　بولغان　نۇرغۇن　سۆزلىرىنى　چۈشىنەلمىسەممۇ،　ئەمما　مېنى　ئەڭ　قىزىقتۇرغىنى،　بۇ　ئالىم　ئۆزىنىڭ　ئۇلۇغۋار　بايقىشى　ھەققىدىكى　تەتقىقاتىنى　ئاياغلاشتۇرماي　تۇرۇپلا،　بۇ　ئىشتىن　قول　ئۈزگەنىدى.　مۇئەللىمنىڭ　دېيىشىچە،　بۇ　ئالىم　بۇ　جەھەتتىكى　نەزەرىيىسىگە　نۇرغۇن　يىل　ئەجىر　قىلغان،　لېكىن　ئۇ　ئۆلگەندىن　كېيىن،　پۈتمەي　قالغان　قوليازمىلىرى　ئۆزىنىڭ　ئىش　ئۈستىلىدە　شۇ　پېتى　قويۇپ　قويۇلغانىكەن.
مەن　بۇ　ھېكايىگە　رام　بولۇپ　قالغانىدىم.　مەندەك　بىر　بالىغا　قارىتا،　بۇ　ھەقىقەتەنمۇ　سىرلىق　ئىش.　ئۇنىڭ　پۈتكۈزەلمىگەن　ئىشى　زادى　نېمىدۇ؟　ئۇنىڭ　ئۈستىلىگە　قويۇپ　قويۇلغان　قوليازمىغا　زادى　قانداق　مەزمۇنلار　يېزىلغاندۇ؟　يەشمەك　شۇنچىلىك　تەس　ھەم　شۇنچىلىك　مۇھىم　بولغان،　مۇشۇنچىۋالا　بۈيۈك　ئالىم　بارلىق　ئۆمرىنى　ئاتاپ　تەتقىق　قىلغۇدەك　زادى　قانداق　مەسىلە　بولغىيتى　ئۇ؟　بۇ　ئىشقا　قىزىقىپ　قالغانلىقىمدىن،　ئېينىشتېيننىڭ　مەن　تېخى　ئۆگىنىپ　بولالمىغان　بارلىق　نەزەرىيىسىنى　ھەمدە　تېخى　تاماملاپ　بولالمىغان　بۇ　نەزەرىيىسىنى　بىر　باشتىن　ئۆگىنىپ　چىقىشنى　كۆڭلۈمگە　پۈكتۈم.　ھېلىمۇ　ئېسىمدە،　بۇ　بۈيۈك　زات　ۋە　ئۇنىڭ　نەزەرىيىسىگە　ئائىت　تاپالىغانلىكى　كىتابنى　قويماي　ئوقۇپ　چىقتىم.　بۇ　ئىشنى　ئەسلىسەم،　ھېلىمۇ　كۆڭلۈم　ئىللىق　سېزىمگە　تولىدۇ.　مەن　ئۆز　جايىمىزنىڭ　كۇتۇپخانىسىدىكى　كىتابلارنى　ئوقۇپ　بولغاندىن　كېيىن،　شەھەردىكى　بارلىق　كۇتۇپخانا　ۋە　كىتابخانىلارنى　ئارىلاپ،　ئالاقىدار　يىپ　ئۇچلىرىنى　تەقەززالىق　بىلەن　ئىزدەشكە　كىرىشتىم.　ئۇزاق　ئۆتمەي،　بۇ　ھېكايىنىڭ　ھەرقانداق　سىرلىق　قەستلەپ　ئۆلتۈرۈش　ھېكايىلىرىدىنمۇ　قىزىقارلىق،　مەن　ئويلىغان　باشقا　ھەرقانداق　ئىشتىنمۇ　مۇھىم　ئىكەنلىكىنى　تونۇپ　يەتتىم.　ئەنە　شۇنىڭدىن　كېيىن،　بۇ　سىرنى　تولۇق　قېزىپ　چىقىش　قارارىغا　كەلدىم.　بۇنىڭ　ئۈچۈن　چوقۇم　نەزەرىيە　فىزىكا　ئالىمى　بولۇپ　يېتىشىپ　چىقىشقا　توغرا　كېلەتتى.
ئۇزاق　ئۆتمەي　ئېينىشتېيننىڭ　ئۈستىلىدە　تاماملانماي　قېپقالغان　قوليازمىسىدا　يازغانلىرىنىڭ　ئۇنىڭ　بارلىققا　كەلتۈرۈشكە　تىرىشقان　بىرلىككە　كەلگەن　مەيدان　نەزەرىيىسى　ئىكەنلىكىنى　بىلىپ　يەتتىم.　بۇ　نەزەرىيە　كىچىككىنە　ئاتوم　يادروسىدىن　تارتىپ　بىپايان　يۇلتۇزلار　تۈركۈمىگىچە　بولغان　بارلىق　تەبىئەت　قائىدىلىرىنى　چۈشەندۈرۈپ　بېرەلەيدۇ.　ئەمما،　تېخى　كىچىك　بولغانلىقىم　ئۈچۈن،　ھېلىقى　كۆلچەكتىكى　سازاڭ　بېلىق　بىلەن　ئېينشتېيننىڭ　ئۈستىلىگە　قويۇپ　قويۇلغان　تېخى　پۈتمىگەن　ماقالە　ئارىسىدا　زادى　قانداق　باغلىنىشنىڭ　بارلىقىنى　زادىلا　چۈشىنىپ　يېتەلمىدىم.　تېخىمۇ　يۇقىرى　　ئۆلچەم　سانىدىن　پايدىلىنىشنىڭ　　بىرلىككە　كەلگەن　مەيدان　نەزەرىيىسىنى　چۈشەندۈرۈپ　بېرىش　مۇمكىنچىلىكىنى　　تېخىمۇ　چۈشەنمەيتتىم.
كېيىنچە　تولۇق　ئوتتۇرا　مەكتەپ　باسقۇچىدا　نۇرغۇن　جايلاردىكى　كۇتۇپخانىلارغا　بېرىپ　بۇنىڭغا　ئائىت　كىتابلارنى　كۆردۈم　ھەمدە　ستامفورد　　ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ　فىزىكاشۇناسلىق　كۇتۇپخانىسىغا　پات　-　پات　بېرىپ　تۇرىدىغان　بولدۇم.　ئۇ　جايدا　ئېينىشتېيننىڭ　ئانتى　(تەتۈر)　ماددا　　دەپ　ئاتىلىدىغان　بىر　خىل　ماددىنىڭ　پەيدا　بولۇشىغا　نەزەرىيىۋى　ئاساس　سېلىپ　بەرگەنلىكىنى　بىلدىم.　بۇ　خىل　ماددىنىڭ　تەسىر　شەكلى　　ئادەتتىكى　ماددىلار　بىلەن　ئوخشاش،　ئەمما　ئادەتتىكى　ماددىلار　بىلەن　ئۇچراشقاندىن　كېيىن　مەڭگۈلۈككە　يوقىلىدۇ　ھەمدە　شىددەتلىك　ئېنېرگىيە　ھاسىل　قىلىدۇ.　ئالىملار　«ئېلېكترون　توقۇنۇشتۇرغۇچ»　دەپ　ئاتىلىدىغان　چوڭ　تىپتىكى　ئۈسكۈنىلەرنى　ياساپ　چىقىشتى.　بۇ　خىل　ئۈسكۈنىلەر　تەجرىبىخانىدا　ناھايىتى　ئاز　مىقداردا　بۇ　خىل　ئانتى　ماددا　دەپ　ئاتىلىدىغان　غەلىتە　ماددىنى　ئاجرىتىپ　چىقىرىدۇ.
ياشلارنىڭ　بىر　ئارتۇقچىلىقى　شۇكى،　ئۆرپ　-　ئادەتنىڭ　چەكلىمىسىگە　ئانچە　ئۇچراپ　كەتمەيدۇ.　ئەمما،　چوڭلارنىڭ　بۇ　خىل　چەكلىمىدىن　ھالقىپ　كېتەلىشى　ئىنتايىن　تەس.　شۇڭا،　مەن　مېنى　قانداق　قىيىنچىلىقلارنىڭ　كۈتۈپ　تۇرغانلىقىنى　ئويلىشىپ　ئولتۇرمايلا　ئۆزۈمنىڭ　ئېلېكترون　توقۇنۇشتۇرغۇچىمنى　ياساشقا　تۇتۇش　قىلماقچى　بولدۇم.　پەن　-　تېخنىكىغا　ئائىت　نۇرغۇن　ماتېرىياللارنى　كۆرگەندىن　كېيىن،　ئاخىر　ئىندۇكسىيىلىك　ئېلېكترون　تېزلەتكۈچتىن　بىرنى　ياساپ　چىقالايدىغانلىقىمغا　ئىشەنچ　باغلىدىم.　بۇ　خىل　تېزلەتكۈچ　ئېلېكتروننىڭ　سۈرئىتىنى　مىليون　ئېلېكتروۋولتقا　يەتكۈزەلەيتتى.
مەن　ئاۋۋال　ناترىي22دىن　ئازراق　سېتىۋالدىم،　بۇ　تەبىئىي　يوسۇندا　مۇسبەت　ئېلېكترون　قويۇپ　بېرەلەيدىغان　(ئانتى　ئېلېكترون)　بىر　خىل　رادىئوئاكتىپ　ماددا.　ئاندىن　مەن　تۇمانلىق　كامېرادىن　بىرنى　ياسىدىم،　چۈنكى　تۇمانلىق　كامېرادا　سۇب　ئاتوم　زەررىچىسى　قالدۇرغان　ئىزنى　كۆرگىلى　بولاتتى.　شۇنداق　قىلىپ　ئانتى　ماددىنىڭ　تۇمانلىق　كامېرادا　قالدۇرغان　ئىزنالىرىدىن　نەچچە　يۈز　پارچە　ئېسىل　كۆرۈنۈشلەرنى　تارتتىم.　ئاندىن　شۇ　ئەتراپتىكى　رايونلاردىكى　ئېلېكترون　ئامبارلىرىنى　ئىزدەپ　تېپىپ،　كېرەكلىك　ماتېرىياللارنى　تەييارلىدىم.　بۇلارنىڭ　ئىچىدە　نەچچە　يۈز　قاداق　(1　قاداق　=　454　گرام)　كېرەكسىز　پولاتمۇ　بار　ئىدى.　ئۆز　سېخىمدا　2　مىليون　300　مىڭ　ئېلېكتروۋولتلىق　ئىندۇكسىيىلىك　ئېلېكترون　تېزلەتكۈچتىن　بىرنى　ياساپ　چىقتىم.　بۇ　تېزلەتكۈچ　ئانتى　ئېلېكترون　ھاسىل　قىلىشقا　تامامەن　يارايتتى.　ئىندۇكسىيىلىك　ئېلېكترون　تېزلەتكۈچكە　لازىملىق　زور　ماگنىت　مەيدانىنى　ھاسىل　قىلىش　ئۈچۈن،　ئاتا　-　ئانامنى　مەن　ئوقۇغان　ئوتتۇرا　مەكتەپنىڭ　پۇتبۇل　مەيدانىغا　22　مىل(1　مىل　=　1.61　كىلومېتىر)　ئۇزۇنلۇقتىكى　مىس　سىمنى　ئايلاندۇرۇپ　تارتىشىمغا　ياردەملىشىشكە　ماقۇل　كەلتۈردۈم.　بىز　مىلاد　بايرىمى　كۈنى　تولۇق　كۈن　ھەپىلىشىپ　يۈرۈپ　ئاخىر　50　يارد (1　يارد　=　0.91　مېتىر)　ئۇزۇنلۇقتىكى　بۇ　يولغا　ناھايىتىمۇ　كېلەڭسىز　سىم　چەمبىرەكنى　تۇرغۇزۇپ　بولدۇق.　بۇ　خىل　سىم　چەمبىرەك　يۇقىرى　ئېنېرگىيىلىك　ئېلېكتروننىڭ　ھەرىكەت　يولىدا　ئېگىلىش　ھاسىل　قىلالايتتى.　
300　قاداق　ئېغىرلىقتىكى،　ئالتە　كىلوۋاتلىق　بۇ　ئىندۇكسىيىلىك　ئېلېكترون　تېزلەتكۈچ　ئاخىر　پۈتتى.　ئۇنى　توكقا　ئۇلىشىم　بىلەنلا　بىخەتەرلىك　سىمىنى　كۆيدۈرۈپ　تاشلاپ،　ئۆيۈم　قاپقاراڭغۇ　بولۇپ　قالدى.　بۇ　ئىش　تەكرارلىنىۋەرگەنلىكتىن،　ئاپام　بېشىنى　چايقىغىلى　تۇردى(قارىغاندا　ئاپام　مېنىڭ　بۇ　ئىشىمنى　چۈشەنمىسە　كېرەك).　ئەمما،　ئاخىر　كۆڭلۈمدىكىدەك　نەتىجىگە　ئېرىشتىم.　بۇ　　ئەسلىدىكى　ماگنىت　مەيدانىدىن　2　مىليون　ھەسسە　كۈچلۈك　بولغان　ماگنىت　مەيدانى　ھاسىل　قىلدى.　مانا　بۇ　تېزلەتكۈچ　ئۈچۈن　ئەڭ　زۆرۈر　بولغان　شەرت　ئىدى.

ئىزاھاتلار:
① كاكۇمىچىئو − ياپون　قان　سېستىمىسىدىكى　ئامېرىكىلىق　فىزىك.
②ئاسىموفنىڭ　ئەسەرلىرى　يۈرۈشلەشكەن　فانتازىيىلىك　رومانلاردىن　تەركىب　تاپقان　بولۇپ،　ئالدىنقى　قىسمى　«بازانىڭ　مۇقەددىمىسى»،　«بازىغا　يۈرۈش»　ناملىق　ئىككى　قىسىم　كىتاب،　«بازا»،　«بازا　ۋە　ئىمپېرىيە»،　«ئىككىنچى　بازا»　ناملىق　ترىلوگىيە،　داۋامى　«بازا　قىرغاقلىرىدا»،　«بازا　ۋە　يەر　شارى»　قاتارلىقلارنى　ئۆز　ئىچىگە　ئالىدۇ.　

مۇھاكىمە ۋە مەشىق: 1.　سىز　تەبىئەت　دۇنياسىغا　قىزىقامسىز؟　ئىلىم　-　پەنگە　ئىشتىياقىڭىز بارمۇ؟　تېكىستنى　ئوقۇپ،　سازاڭ　بېلىقلار دۇنياسى　ھەققىدىكى　قىياس　بىلەن　ئېينېشتېيننىڭ　تاماملانمىغان　ئىشىغا　بولغان　ئىنتىلىشنىڭ　ئاپتورنىڭ　ئىلىم　-　پەن　يولىدا　ئىزدىنىشىگە　قانداق　تۈرتكە　بولغانلىقىنى　بىلىپ　بېقىڭ.
2.　فىزىكلارنىڭ　نەزەرىيىلىرى　ھەرقانچە چوڭقۇر بولغان تەقدىردىمۇ،　ئۇنىڭدىكى　قائىدىلەر　كۈندىلىك　تۇرمۇشتىكى　تەسىراتلار　بىلەن　زىچ　باغلىنىپ　كەتكەن　بولىدۇ.　بۇ　تېكىستتە　تەسۋىرلەنگەن　سازاڭ　بېلىقتىن　قانداق　ئىلھام　ئالدىڭىز؟　سىزدىمۇ　مۇشۇنداق　ئاجايىپ　خىياللار　بولغانمۇ؟
3.　ئاپتورنىڭ　«ئالىم»　بېلىق　ھەققىدىكى　خىياللىرى　تولىمۇ　قىزىقارلىق.　ناۋادا　بىز ئىنسانلارنى　ھايۋانلارنىڭ　نەزىرىدە　كۆزىتىپ　باقىدىغان　بولساق،　بۇمۇ　قىزىقارلىق　بولامدۇ،　قانداق؟　مەسىلەن،　ناۋادا　بىرەر　ھايۋان (ئىت،　مۈشۈك،　توخۇ　ياكى　قارلىغاچ　دېگەندەك)　«ئالىم»　مەخسۇس　ئىنسانلارنىڭ　بەزى　ھەرىكەتلىرىنى　تەتقىق　قىلىپ،　ئىنسانلارنىڭ　ھەرىكىتىدىكى　سىرلار　ھەققىدە　بىرەر　پارچە　«پەننى ئومۇملاشتۇرۇش　ئەسىرى»　يازماقچى　دەپ　قارايلى.　سىز　ئاشۇ　«ئالىم»　ھايۋاننىڭ　ئورنىدا　قەلەم　تەۋرىتىپ　باقالامسىز؟

(مەنبە: تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ تىل- ئەدەبىيات زۆرۈر دەرسلىك 3-كىتاب 76 –بەتتىن ئېلىندى. 2012-1-25 )

引用第6楼erpan0992于2012-03-12 22:01发表的 : بۇدەرىسنىڭ پ پ ت سىنى مەن چۈشۈرەلمەيدىكەنمەن،نومۇرۇم يەتمەيدىكەن ،،،ئاۋارە بولماي ماڭا ئەۋەتىپ بەرسىڭىز چچ:314347393