7- يىللىق 1- قىسىم ئۇيغۇرتىلىدىكى مەزمۇنلار
تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ 7- يىللىق 1- قىسىم دەرىسلىكىدىكى مۇھىم مەزمۇنلار تىزىسى (ئۇيغۇر تىلى قىسمى) Hjy4tA7,l
1) ئۇيغۇر تىلنىڭ تەركىبى قىسىملىرى: >k 2^A
HDhG1B"NL
ئۇيغۇر تىلى-فۇنېتىكا،لېكسىكا ۋە گىمماتكىدىن ئىبارەت ئۈچ تەركىبي قىسىمدىن تەشكىل تاپىدۇ. ?&b"/sRS
&([Gc+"5E.
فۇنتىكا-تىل تاۋۇشلىرى تۇغرىسىدىكى پەن.لىكسىكا-سۆزلۇك دىمەكتۇر. ;:Y/ "5h
e" p5hpl
گىرامماتكا- سۆزلەرنىڭ ياسىلىشى،تۇرلىنىشى،جۇملە تۇزۇش ۋە جۇملە تۇغرىسىدىكى قائىدىلەرنىڭ يىغىندىسىنى كۆرسىتىدۇ.گىرامماتكا-مورفۇلۇگىيە،سىنتاكىس دەپ ئىككىگە بۆلىنىدۇ.مۇرفۇلۇگىيە-سۆزلەرنىڭ تۇرلىنىشى،ياسىلىشى ۋە تۇركۇملەرگە بۆلىنىشى ھەققىدىكى قائىدىلەرنىڭ يىغىندىسىدۇر. Z ^yn
S
w8-L2)Q}I
2)مورفىما-تىلدىكى مەنىلىك بۆلەكلەرگە ئاجراتقىلى بولمايدىغان،مەنە ئىپادىلىگۇچى ئەڭ كىچىك گىرامماتكىلىق بىرلىك دۇر. E J Ta~
|Fzt |
\
ئۇ- باش مۇرفىما،ۋە ئەگەشمە مورفىما دىگەن ئىككى تۇرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. z%/<|`
7
G4,BcCPQ
باش موفىما-مۇستەقىل تۇرغاندا ئۆز ئالدىغا لىكسىكىلىق مەنە ئىپادىلەيدىغان مورفىمىدۇر.مەسىلەن:سۇدان،ئاشپەز،تۇمۇرچى. Qk g([q4
wRE2rsXoU
ئەگەشمە مورفىما-ئۆز ئالدىغا ئايرىم تۇرۇپ،بەلگىلىك لىكسىكىلىق مەنە ئىپادىلىمەيدىغان،پەقەت باش مورفىمىغا قۇشۇلۇپ گىرامماتكىلىق مەنە ئىپادىلەتدىغان مورفىمىدۇر.مەسىلەن:گۇچ،ۈم،بى،لەر،كە. 29^bMau)v
2hJ3m+N^
3)سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى-ئۇرغۇلۇق بوغۇملاردىكى ۆۇچلۇك ئىيتىلدىغان سوزۇق تاۋۇش«ئا،ئە»تاۋۇشلىرى باشقا بوغۇمغا يۇتكىلىش سەۋەبىدىن«ئې،ئى»تاۋۇشىغا ئاجىزلىشىدۇ. [Z\1"m
QV$dKjMS
4)سۇزۇق تاۋۇشلارنىڭ چۇشۇپ قىلىشى-«ئى،ئۇ،ئۈ»تاۋۇشلىرى شەخىس قۇشۇمچىسى ئۇلانغاندا چۇشۇپ قالىدۇ ZHlin#"
&6=ZT:.6Te
5)سۇزۇق تاۋۇشلارنىڭ قوشۇلۇپ قىلىشى-رۇس ياكى ياۋرۇپا تىللىرىدىن قوبۇل قىلىنغانسۆز بىشىدا«س،ش»تاۋۇشلىرىدىن كىيىن«ت،پ،ك،ف»تاۋۇشلىرىنىڭ كىلىشى ئارقىلىق،بىر بوغۇمدا ئىككى ئۈزۇك تاۋۇش قاتار كىلىپ قالىدىغان بەزى سۆزلەردە«س»ياكى«ش»تاۋۇشلىرىنىڭ ئالدىغا«ئى»تاۋۇشى قوشۇلىدۇ. sFCs_u1tNN
0Y*gJ! a
6)ئۈزۇك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى-ئاخىرى ئۈزۇك تاۋۇش بىلەن ئاخىر لاشقان سۆزلەرنى ئەدىبى تەلەپپۇز ياكى جانلىق تىلدائايرىم تەلەپپۇز قىلىش ۋە قوشۇمچىلارنى ئۇلاپ تەلەپپۇز قىلىش جەريانىداسۆز ئاخىردىكى بىر ئۈزۇك تاۋۇشنىڭ يەنە بىر ئۇزۇك تاۋۇش بىلەن ئالمىشىپ كىلىشنى كۆرسىتىدۇ P8 ,jA
'3UIriY6
7)ئاساسى لۇغەت تەركىبى-لۇغەت تەركىبى ئىچىدىكى ئەڭ تۇراقلىق،ئىشلىتىش دائىرسى ئەڭ كەڭ بولغان ۋە يىڭى سۆزلەرنى ياساشتا ئاساس بولدىغان سۆزلەرنى كۆرسىتىدۇ. 'Oy5G7^R
bA^: p3
8)ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى-تىلىمىزدىكى نىسبەتەن تۇراقسىز،ئاممىباپلىقى تۇۋەن،سۆز ياساش ئىقتىدارى ئاجىز،شۇنداقلا ئاساسى لۇغەت تەركىبىگە كىرمەيدىغان سۆزلەرنى كۆرسىتىدۇ. wQrPS
x*"pDI0k)
9)تۇراقلىق ئىبارىلەر: (1)ئىدىئوم-دائىم ئۆز ئارا بىرىكتۇرۇپ قۇللىنىش نەتىجىسىدە قۇرۇلمىسى ۋە مەنىسى تۇراقلىشىپ ئومۇملاشقان،يەككە تۇرغان چاغدىكى مەنىسىدىن باشقىچە مەنىنى ياكى كۆچمە مەنىنى ئىپادىلەيدىغان تۇراقلىق ئىبارىلەردۇر. مەسىلەن:غازاڭ بولماق (2)ماقال-ماقالدا ئوي پىكىر بىۋاستە ئىپادىلىنىدۇ.مەسىلەن:بۇگۇنكى ئىشنى ئەتىگە قۇيما (3)تەمسىل-تۇرمۇشتىكى تۇرلۇك ھادىسلەر،كىشىلەرنىڭ ھەركىتى،خۇسۇسىيەتلىرى قاتارلىقلار ھايۋان ۋە باشقا نەرسىلەرنىڭ ھەرخىل قىلىقلىرى،تەبىتى ھالىتى قاتارلىقلارغا ئوخشىتىلىپ،سىلىشتۇرلۇپ،ئۇزاق مۇددەت قۇللىنىش نەتىجىسىدە تىلىمىزغا كەڭ ئومۇملاشقان جۇملىلەردۇر.تەمسىلدە-ئۇي پىكىر بىۋاستە ئىپادىلەنمەيدۇ.مەسىلەن:قاغا بالام ئاپپاق بالام،كىرپە بالام يۇمشاق بالام.(4)ھىكمەتلىك سۆز-ئەمىلىيەت جەريانىدىكى تەجرىبە ساۋاقلارغا ئاساسەن،خەلىق ئاممىسى تەرپىدىن يەكۇنلەنگەن،ياكى مەلۇم شەخىس تەرپىدىن ئوتۇرغا قۇيۇلغان،چوڭقۇر مەنىلىك،پەلسەپەۋى پىكىر ئەكىس ئەتتۇرۇلگەن جۇملىلەرنى كۇرسىتىدۇ.مەسىلەن:باتۇرلارنى خار قىلما،يۇگۇرۇك ئاتنى يىغىر(مەھمۇت قەشقەرى) -5,y
1_M
&T/q0bwd
10)كۆپ مەنىلىك سۆزلەر-بىر-بىرگگە مۇناسىۋەتلىك بىرقانچە مەنىگە ئىگە سۆزلەردۇر.مەسىلەن:قاقماق (:bCOEZ
8j +:s\
11)مەنىداش سۆلەر-شەكلى ھەرخىل مەنىلىرى بىر-بىرىگە وخشاش سۆزلەردۇر.مەسىلەن:ئەل،ۋەتەن،دۆلەت،مەملىكەت. y7Ib E
zmfRZ!Eh
12)قارمۇ-قارشى مەنىلىك سۆز-تىلىمىزدىكى لىكسىكىلىق مەنىلىرى ئۆز-ئارا بىر بىرىگە قارمۇ قارشى بولغان سۆزلەردۇر. c>WpO Z,
N"
Jtg@w
13)ئاھاڭداش سۆزلەر-تەلەپپۇز قىلىنىشى ۋە يىزىلىشىپۇتۇنلەي ئوخشايدىغان،ئەمما ئىپادىلىگەن مەنىلىرى بىر بىرىگە تامامەن ئوخشىمايدىغان ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزلەردۇر.مەسىلەن:«ئاتقا مىنىش»«ئات قويماق»«سۇغا تاش ئات» q~'
K9
mA] 84zO
14)شەكىلداش سۆزلەر-يىزىلىشى ئوخشاش،ئەمما تەلەپپۇزى،مەنىلىرى ئوخشىمايدىغان ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنى كۆرسىتىدۇ.مەسىلەن:«بالا»-يىڭى تۇغۇلغان.«بالا»-باشقا كەلگەن ئاپەت، o
+
QzQ+ Z
e" s {_V
15)ياردەمچى سۆزلەر-بۇلار ئۈچ تۇرگە بۆلىنىدۇ.(1)تىركەلمىلەر.مەسىلەن : ئۈچۇن،قارىتا،كۆرە،نىسبەتەن،باشقا، ئىبارەت،ئوخشاش، قەتتىنەزەر، ئارقىلىق، ھەققىدە، توغۇرلۇق،قاتارلىق،قەدەر،ئەئىت،بىلەن...قاتارلىقلار(2)باغلىغۇچىلار (3)يۇكلىمىلەر:مەسىلەن: غۇ.قۇ،لا،زە،ئا،ئە،چۇ،دە،ھە....قاتارلىقلار g"dZB2`C
[cTRz*\s
16)تىنىش بەلگىلىرى-(جاۋابى قىسقارتىلدى) fBWJ%W
y5AXL5
|