دەرەخ ۋە قانات

دەرەخ ۋە قانات

ئىنسانىيەت تارىخىي بولۇپمۇ شەرق-ئىسلام جەمئىيەتلىرى ھەمىشە « ئاياللار ئەرلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا » بولغان مىساللار بىلەن تولغانمۇ؟ھازىرمۇ ئەھۋال مۇشۇنداقمۇ؟ ھەر ۋاقىت « ئەرلەر مۇتلەق ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرامدۇ، ئاخىرقى قارارنى ئەرلەر بېرەمدۇ، ئاياللارنىڭ بىردىنبىر ۋەزىپىسى ئەرلەرنى رازى قىلىشمۇ ۋە بارلىق جەمئىيەت قاتلاملىرىدا زادى مۇشۇنداقمۇ؟ مەسىلەن بىر ئايال ئېرىنىڭ خورلىشىغا ئۇچرىغاندا باشقا ئەرلەر، كاتىگورىيە نۇقتىسدىن « ياخشى بوپتو، ئېرىنىڭ بۇنداق قىلىش ھەققى بار » دېيىشەمدۇ؟ ئەنئەنىمىزدە، « ئەر دېگەن ھەم سۆيۈشنى ھەمدە ئۇرۇشنى بىلىشى كېرەك» دەيدىغان بىر گەپ بار بولۇپ، بۇ مەلۇم نۇقتىدىن « لۈكچەكلىكنى ۋە قانۇننى ئېتىراپ قىلمايدىغان بىر ناچار قىلمشنىڭ « ماڭا ئوساللىق قىلغانلارنى ھەرگىزمۇ بوش قويمايمەن » دېگەنگە ئوخشاشلا بىر ئىش. بۇنىڭغا ئوخشاش لۈكچەكلىكلەر، ھەق ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى قاتارلىق قىلمىشلار ھەر ساھەدە كۆرۈلۈشى مۇمكىن. ئائىلە ۋە ئەر-ئاياللىق مۇناسىۋىتىگە غەربنىڭ « زوراۋانلىق » قا بەرگەن تەبىرى بويىچە نەزەر سالغىنىمىزدا، ئەر سەۋىرى تاشقاندا ئايالىغا ۋاقىرىشىغا ياكى يامان يولغا كىرىپ كېتىش ئېھتىمالى بولغان بالىسىنى بىر شاپىلاق سېلىشىغىمۇ « ئائىلىدىكى زوراۋانلىق » دىيەلەيسىز. بىراق بالىسىنى ئېتىلغان بۇ شاپىلاق بەزىدە ئۇنى كەلگۈسىدە بىر ئوغرى بولۇپ قېلىشتىن قۇتقۇزۇپ قالغان بولىشىمۇ مۇمكىن.
مودېرىنىزىمنىڭ بىر ۋاستىسى بولغان فېمىنىزىم ( ئاياللارنى ھوقۇقىنى تەرغىپ قىلىش ئېقىمى ) تىلىمىزغا، ئەنئەنىمىزگە ۋە ئىجىتمائىي پائالىيەتلىرىمىزگە شولىسىنى چاچىدۇ. لېكىن بۇنىڭ كەينىدە يوشۇرۇنغان شەرقشۇناسلىق (ئوريانتالىزىم ) ۋە غەربنىڭ « شەرق- ئىسلام تەسۋىرى ) ياتىدۇ. يەنى فېمىنىزىم ئېقىمى بىۋاستە شەرقشۇناسلىققا سىڭدۈۋېتىلگەن. فېمىنىزىم تارىختا مۇسۇلمان جەمئىيەتلەرنىڭ ( خىرىتسىيان ۋە يەھۇدىيلەرنىڭ ئۆرپ ئادەتلىرىنىمۇ ) ئۆي ۋە ئائىلىنى قوغدايدىغان ھۆكۈملەرنى شەكللەندۈرىدىغان ئەندىزىلىرىنى « ئەرلەر ئۈستۈنلۈكى ۋە ھۆكۈمدارلىقى » رامكىسىى بويىچە ئىزاھلىغاچقا، دىنىي ھۆكۈملەرنىڭ ۋە ئىلاھى ئىرادىلەرنىڭ ئىنسان پىكىرلىرىدىكى ئىپادىلىرىنى نەزەردىن ساقىت قىلغان. بەزى ئىدىيەلەر دىنغا ۋە ھۆكۈملەر ئارقىلىق ئىنساننىڭ ئىلاھىي ئىرادىگە ئىتائەت قىلىشىغا پايدىسى تىگىشى مۇمكىن. بىراق ئىدىيەلەر بىلەن ئەمەلىيەتكە يېتەكچىلىك قىلىدىغان ھەرىكەتلەر ئوتتۇرىسىدا ئىنتايىن روشەن مۇساپە بولۇپ كەلگەن. قۇرئانى كەرىم، ئاتا-ئانىغا « ھۆمىيىپ » قارىماسلىققا، ياشانغاندا پەرزەنتلىرىنىڭ مېھىرى-شەپقەت باغرىغا بېسىشىنى بۇيرۇيدۇ. بۇنىڭ تەۋرات ۋە ئىنجىلدىمۇ ئىپادىلىرىنى كۆرگىلى بولۇشى مۇمكىن. ئۇكرائىنا كۈلتۈرىدە ئائىلە « دەرەخ »، ئەر « قانات » مېتافورىسى بىلەن ئىپادە قىلىنغان بولۇپ، بىزنىڭ ھەق ئىرپانىمىزدىمۇ ئائىلە « يىلىتىزى، شېخى، يوپورمىقى، مىۋىسى بىلەن دەرەخ » سۈپىتىدە قوبۇل قىلىنىدۇ. ئۈچ دىننىڭ داڭلىق ئۆلىمالىرى تارىختا بۇ ھۆكۈمنىڭ ئەمەلىيتىنى « چوڭ ئائىلىگە » مۇۋاپىق كۆرۈشكەن. يەنى ياشانغان ئاتا-ئانىنىڭ پەرزەنتلىرىنىڭ ھىمايىسى ئاستىدا ياشىشى ۋە پەرزەنتلىرىنىڭ يېنىدا ۋاپات بولۇشى، ئەرنىڭ تاللىشى بىلەن بولماستىن، ئۇنىڭغا مەسئۇلىيەت سۈپىتىدە بېرىلگەن دىني بىر ھۆكۈمدۇر. بەزىلەر بۇنى چۈشەنمەي، ئادەتتىكى ئاجرىشىش ئىستاتىستىكىسىدىن پايدىلىنىپ مۇنۇ يەكۈننى بىلجىرلىشىدۇ: « ئاياللارغا نىسبەتەن ئاجرىشىش سەۋەبلىرى تاياق، ھاراق ۋە قىمار بولغان بولسا، ئەرلەرگە نىسبەتەن ئاجرىشىش سەۋەبلىرى ئايالنىڭ ئېرىگە ھۆرمەتسىزلىك قىلىشى ئىكەن. بۇنىڭدىن شۇ غەلىتە نەتىجە چىقىدىكەن، ئەرلەرنىڭ ئىش-ھەرىكەتلىرى سەۋەبلىك ئەرلەر ئۆزلىرىنىڭ ئۈستۈنلۈكىنى نامايەن قىلىش ئارزۇسى ئىكەن ».

attila

2011-05-17 19:47

ئەنئەنىمىزدە، « ئەر دېگەن ھەم سۆيۈشنى ھەمدە ئۇرۇشنى بىلىشى كېرەك» دەيدىغان بىر گەپ بار بولۇپ، بۇ مەلۇم نۇقتىدىن « لۈكچەكلىكنى ۋە قانۇننى ئېتىراپ قىلمايدىغان بىر ناچار قىلمشنىڭ « ماڭا ئوساللىق قىلغانلارنى ھەرگىزمۇ بوش قويمايمەن » دېگەنگە ئوخشاشلا بىر ئىش. بۇنىڭغا ئوخشاش لۈكچەكلىكلەر، ھەق ھوقۇق دەپسەندىچىلىكى قاتارلىق قىلمىشلار ھەر ساھەدە كۆرۈلۈشى مۇمكىن.
بۇنى مۇنداق شەرھىلەپ باقايلى: ئەر دېگەن ھەم سۆيۈشنى ھەمدە ئۇرۇشنى بىلىشى كېرەك. يەنى، ئۇ ۋەتىنىنى سۆيۈشى، بارلىقى بىلەن سۆيۈشى، ۋەتىنىگە ئاسىيلىق قىلغان، تاجاۋۇز قىلغان، يامان نىيەتتە بولغانلارنى ئۇرۇشنى، يەنى، جازالاشنى بىلىشى، ۋەتەن دۈشمەنلىرىدىن قورقۇپ شۈمشۈيۈپ تۇرىۋالماسلىقى كېرەك.
ئەر ئۆز ئائىلىسىنى جېنىدىنمۇ ئەزىز كۆرىشى، ئۇنى سۆيىشى، قوغدىشى، ھەر بىر ئائىلە ئەزالىرىنى جان تىكىپ قوغدىشى، ئۇلار ئائىلىنىڭ ھەم شۇ ئائىلە مەنسۇپ بولغان بىر پۈتۈن توپنىڭ شان-شەرىپىنى، ئابىرويىنى، ئەخلاق-پەزىلىتىنى، ماددىي ۋە مەنىۋىي جۇغلانمىلىرنى زىيانغا ئۇچرىتىدىغان بىرەر ھەرىكەتلەردە بولغاندا يۈز خاتىرە قىلماي جازالاشنى بىلىشى، بۇ مېنىڭ خوتۇنۇم، پەرزەنتىم، قېرىندىشىم، ھەتتا ئاتا-ئانام دەپ يۈز خاتىرە قىلماسلىقى كېرەك.
ئەر يەنە ئۆز جەمىيىتىنى تەرەققى قىلدۇرۇش يولىدا ئىزدىنىشى، باشقىلار ئۇنىڭغا دەخلى قىلماسلىقى، ئايالى ئائىلە ئېغىرچىلىقىنى كۆتۈرۈپ، ۋايسىماسلىقى، كوتىلدىماسلىقى، ئېرىنىڭ ۋاقتىنى، زېھنىنى خوراتماسلىقى، شۇنداق ئىش بولۇپ قالسا ئەر بولغۇچى زۆرۈر ۋاستىلەرنى قوللۇنۇپ، ئۆز يولىنى داۋاملاشتۇرىشى كېرەك.
ئەر-ئايال باراۋەر بولىشى، ئىچىشتە، چېكىشتە، يېيىشتە، ئويۇن-تاماشا ۋە تاشقى مۇناسىۋەتتە ئەمەس بەلكى، ئۆزىنىڭ جىنسىي كاتىگوريىسى ئاستىدىكى ئىش تەقسىماتىدا باراۋەر بولىشى، ئەرنىڭ ئەرلىك جىسمانىي ۋە ئەقلىي قۇدىرىتى ئاستىدىكى ئىش-ھوقۇقلىرىغا ئايالى يو،ل قويۇشى، ئايالنىڭ ئاياللىق جىسمانىي ۋە ئەقلىي قۇۋۋەتلىرى ئاستىدىكى ئىش-ھوقۇقلىرىغا ئەرلەر ھۆرمەت قىلىشى، بىر-بىرىنىڭ تاپتىن چىققان قىلمىشلىرى بولسا ئۆزئارا باشقۇرۇپ تۇرۇشى كېرەك. ئەرلەر ئىلىم-ھېكىمەت ۋە ئىگىلىك تىكلەش يولىنى ئاساس قىلىپ، ئائىلىنى ۋە جەمىئىيەتنى قامدىشى، ئايالى ئائىلىدە تۇغۇش، بالا تەربىيلەش ھەم بېقىش، ئادىمىيلىك پەزىلەت ھەم يولىغا ئىگە قىلىش، يېمەك-ئىچمەك پىششىقلاپ ئىشلەش ھەم ئائىلە ئەزالىرىنى بېقىش ئىشلىرىنى ئۈستىگە ئېلىشى كېرەك. مانا بۇ ھەقىقىي باراۋەرلىك. بىز ھازىر ئەر-ئاياللار باراۋەرلىكى، دېسە بۇنى خاتا چۈشىنىۋاتىمىز. ئەر-ئايال بەسلىشىپ كىيىنىدىغان، خەجلەيدىغان، ئىچىشىدىغان، چېكىشىدىغان، سورۇن-چاي قوغلايدىغان، ئۆزلىرىنىڭ ئىش تەقسىماتىنى بىلەلمەي، بىر-بىرى بىلەن قېيدىشىدىغان ئىشلار بەك ئېغىر.

tawpek

2011-05-18 00:05

ئەر ئايال باراۋەرلىكىنى توغرا چۈشەنمەي بۇنى پۈتۈنلەي ئاياللار مۇستەقىللىقى ،ئەركىنلىكى دەپ چۈشىنىمىز، خۇددى ئاتا بوۋىللىرىمىزنىڭ ئاياللارنى ھۆرمەتلىمىگەندە، ئۇلارنى قۇل قىلغاندەك.

مەدەنىيەتلەر توقونىشى ۋە دۇنياۋى تەرتىپنىڭ قايتا ئورنىتىلىشى دىگەن كىتاپتىكى غەرىپ ئاياللىرى بىلەن ئىسلام ئاياللىرىنىڭ ئۆز قەدىر قىممىتى توغرىسىدىكى بايانىنى ئاڭلىساق بۇنى ھەقىقى چۈشىنىمىز.

ھاتەھاتەم

2014-04-02 13:02

بۇنى مۇنداق شەرھىلەپ باقايلى: ئەر دېگەن ھەم سۆيۈشنى ھەمدە ئۇرۇشنى بىلىشى كېرەك. يەنى، ئۇ ۋەتىنىنى سۆيۈشى، بارلىقى بىلەن سۆيۈشى، ۋەتىنىگە ئاسىيلىق قىلغان، تاجاۋۇز قىلغان، يامان نىيەتتە بولغانلارنى ئۇرۇشنى، يەنى، جازالاشنى بىلىشى، ۋەتەن دۈشمەنلىرىدىن قورقۇپ شۈمشۈيۈپ تۇرىۋالماسلىقى كېرەك.مەن ئاتىللانىڭ يۇقۇرقى پىكرىگە قۇشۇلىمەن،دەۋىر نۇكتىسىدىن قارىغاندىمۇ،بىر ئەر بولغۇچى چۇقۇمئۆزىنىڭ ۋەتىنى،خەلقى ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىشى كېرەك.شۇنداق قىلالىغان ئەر كىشىنى ھەقىقى ئەركەك دىيەلەيمىز

مىېھرىما	2014-04-02 22:08
ھاتەھاتەم:بۇنى مۇنداق شەرھىلەپ باقايلى: ئەر دېگەن ھەم سۆيۈشنى ھەمدە ئۇرۇشنى بىلىشى كېرەك. يەنى، ئۇ ۋەتىنىنى سۆيۈشى، بارلىقى بىلەن سۆيۈشى، ۋەتىنى .. (2014-04-02 13:02) ~d/Doi بۇ ئىنكاس ماڭا ياردى . مەنمۇ سىزدەكلا قاراشتا!!!

مىېھرىما	2014-04-02 22:30
ياخشى تىما بىلەن يۈز كۆرۈشتۈرگەنلىكىڭىزگە رەھمەت !!

لەتىپە	2014-04-02 22:31
بۇ ئىنكاس ماڭا ياردى

رەيھان	2014-04-03 16:50
ياخشى تېما يوللاپسىز