ئوتتۇرا غەربىي ئاسىيا خانلىقلار يىلنامىسى
مۇنبىرىمىزنىڭ بىلىملىك ئەزاسى ، تەتقىقات ساھەسىگە ئۈن - تىنسىز كىرىشكەن تۆھپىكار ئۇستاز ئاتىللانىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرىدىن «ئوتتۇرا غەربىي ئاسىيا خانلىقلار يىلنامىسى» ناملىق ئىلمىي ئەمگىكىنى يوللىدىم ، كۆرۈپ پايدىلىنارسىلەر ...
ئوتتۇرا ئاسىيا ھەم غەربىي ئاسىيا خاندانلىقلىرى يىلنامىسى 8::
y5Yv]
1. ھۇن تەڭرىقۇتلۇقى(م.ب1800-م.ك46) ('BB9#\t
ھۇنلار ئەڭ قەدىمقى چاغلاردىن باشلاپ ئۇرخۇن ۋادىسى، چوغاي تاغلىرى(ئىچكى موڭغۇلدىكى يىنشەن تېغى)، ئالتاي تاغلىرى ۋە تەڭرى تاغلىرىنىڭ ئېتەكلىرىدە ياشىغان. شامان دىنىغا ئېتىقاد قىلىپ ئۆز خانلىقلىرىنى قۇرىغان. ھۇنلارنىڭ ئەڭ دەسلەپكى بوۋىسى چوڭۋېي بولوپ، ئۇ ھۇن دۆلىتىگە تۇنجى خان بولغان. مەلۇماتلارغا قارىغاندا ئۇ بۇندىن 4 مىڭ يىل بۇرۇنقى دەۋردە ياشىغان. باتۇر تەڭرىقۇت دەۋرىدە ھۇن دۆلىتىنىڭ مەركىزى كۆكخوت شەھىرىنىڭ شەرقى جەنۇبىدىكى تەڭرىبالىق بولوپ، كېيىن ئۇرخۇن دەرياسىنىڭ شەرقىي قىرغىقىدىكى خوشوت سايدام كۆلىنىڭ بويىغا يۆتكىگەن. }z\ t}lven
mAIl)mq|g 71 tMX[x 2. شەرقىي ھۇن تەڭرىقۇتلۇقى(م.ك48-216) $ U jSP
مىلادى46-يىلى ھۇنلار ئىچىدە بۆلىنىش يۈز بەردى. ھۇن بەگزادىسى بەي پانۇ تەڭرىقۇتقا قارىشى چىقىپ، خەن سۇلالىسىغا ئۆزىنى ئاتتى ھەمدە 48-يىلى ئۆزىنى «تەڭرىقۇت» دەپ ئاتىدى. نەتىجىدە ھۇن تەڭرىقۇتلۇقى شەرقىي ھۇن تەڭرىقۇتلۇقى ۋە غەربىي ھۇن تەڭرىقۇتلۇقىغا بۆلۈنۈپ كەتتى. شەرقىي ھۇن تەڭرىقۇتى قۇتىنو شىسىقۇتى 140-يىلى ئۆزىنى ئۆلتۈرۋالغاندىن كېيىن ئۈچ يىل، يەنى، 140-يىلدىن 143-يىلغىچە شەرقىي ھۇن تەختى بوش قالدى. Hcd> \0
y`Pp"!P"O BYr_Lz|T
V`R)#G>IH%
3. غەرىبىي ھۇن تەڭرىقۇتلۇقى(م.ك46-118) t-eKr uj+
زىمىنى قازاقىستان، ئوتتۇرا ئاسىيا، شىنجاڭ قاتارلىق جايلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەركىزى تېكەس ئەتىراپىدا. c#\ah}
]Vo
F=
_uNq *D \0.K,o s9uL<$, '
M%7`8KQ ھۇنلارنىڭ شىمالىي جۇڭگو رايونىدا قۇرىغان خانلىقلىرى o)0C-yO0qf
fp9rO}##
4. ھۇن تۇغا خانلىقى(404-429) ^Ku\l #B
pr$~8e=c Z2#`}GI_m
x~EK Goz3 5. ھۇن دۆلىتىنىڭ خانلىرى(433-450) Pr`s0J%m
W&C-/O,m
# SnvV
Cv^`&\[SW+ 6. ھۇن تۇبا دۆلىتىنىڭ خانلىرى(407-431) rMp9jG@3
Es' Um,ku q4 k@l
buMq F-j .tXt cf/
#AVi
M_u y L1bS|@
SUtf[6 W WG /k17
pchBvly+0 .ln8|;%
2>PH 8 _|{aC1Y!V
^]c6RE_ 7. ھۇن قۇتقۇ دۆلىتىنىڭ خانلىرى(400-460) /SR^C$h'I
jx`QB')kX 9h,u6 e
> H|` y@] 8. ئۇيسۇن كۈن بەگلىرىنىڭ نەسەبنامىسى(م.ب13-؟) C 'mL&
%efGt6& K&`Awv
8I#D`yVKc .]t5q%}j
@)0 Y ~A ) !D:k!
otri if@+Z 9D_wG\g
9M2f!kJP$ J_"3UZ~&
f_<Y\ I,P!@
:JV\){P
d6b.z P
zO.6W
J }98-5'u.X
"iek,Y}j7 P;GprJ`l
u4"r>e6 _B rm|7
[mK
S aNN;X0 fv ?45f
js m0kz سىيانپىلارنىڭ نەسەبنامىسى Wo3'd|Y~i
سىيانپىلار ئەسلى تۇڭگۇسلارنىڭ(مانجۇلارنىڭ ئەجدادى) بىر قىسىمى بولوپ، باتۇر تەڭرىقۇت دەۋرىدە ئۇلار قىدىرقان تاغ تىزمىسىدىكى سىيانپى تېغىغا(لىياۋدۇڭ رايۇنى) ماكانلاشقاچقا شۇ نام بىلەن ئاتالغان. مىلادىنىڭ 60-يىلى خۇلىنبىر كۆلى -بويىغا(ئىچكى موڭغۇلنىڭ شەرقىدىكى قارا مۈرەن ۋادىسى)، كېيىن قۇبدۇ رايونىغا كەلگەن. مىلادى50-يىلدىن 150-يىلغىچە بولغان 100يىل ئىچىدە تۈركلىشىشنى ئىشقا ئشۇرغان. 534-يىلى تۇبا خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن خەنزۇلىشىپ كەتكەن. [=~!w_
<7RfBR.9 9. سىيانپى ئىمپېريىسىنىڭ قاغانلىرى(148-235) yWuIu>VJ
,Gf+
U7'K g;|
n8]
p8 E;[ 10. تۇبا سىيانپى قاغانلىرى(235-394) 7!]k#|u
سىيانپى ئىمپېريىسىنىڭ ئورنىغا 235-يىلى قۇرۇلغان خانلىق بولوپ، بۇ خانلىقنىڭ قۇرىغۇچىسى قىپان، ئورنى چوغاي تېغى ئەتىراپىدا. بۇ خانلىق 394-يىلى ئاۋارلار تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغان. تۇبالار 50-150-يىللاردا شەكىللەنگەن بولوپ، ئاتىسى سىيانپى، ئانىسى ھۇن. ,58kjTM
P
Da06(t7 Xs@ ^D, 11. تۇبا قاغانلىرى(386-471) )n@ 3@NV
تۇباغۇي تەرىپىدىن386-يىلى قۇرۇلغان. مەركىزى داتۇڭ شەھىرى بولوپ، 471-يىلى لوياڭغا يۆتكىگەن ھەمدە فامىلىسىنى «يۋەن»گە ئۆزگەرتىپ، 65يىل ئۆتكەندىن كېيىن534-يىلى خەنزۇلارغا ئاسسىملاتسىيە بولوپ، تارىخ سەھنىسىدىن چۈشۈپ قالغان. c F]3g M
*DzPkaYD> 4z9#M;q T . Z*j!{@c
tM^;
?HL] 12. ئاۋار قاغانلىرى(394-553) L$29L :
ئاۋارلار ئەسلىدە قىدىرقان تاغلىرىدا ياشايدىغان خەلق بولۇپ، 4-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا ئۇرخۇن ۋە تۇغلا دەرياسى ۋادىسىغا كېلىپ ماكانلاشقان، كېيىن كۈچۈيۈپ، 394-يىلى تۇبا سىيانپى خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، ئاۋار خانلىقىنى قۇرىغان. ئاۋارلارنىڭ كېلىپ چىقىشى تۈركلەشكەن موڭغۇل بولۇپ، «ئاۋار» سۆزىنىڭ ئەسلى مەنىسى «قەتتىئىي ئىرادىلىك ئىسىيانچى». ئاۋارلار 553-يىلى ئالتاي تېغىدا باش كۆتەرگەن كۆك تۈركلەر تەرىپىدىن يوقۇتۇلغان.
':4}O#
PT bA1.B ;j4 ? >3 4.IU !.Uo
B" 3dQwQ da (km+
sJ]taY ou 13. ئاق ھۇنلار(ئېفتالىتلار) ئىمپېراتۇرلۇقىنىڭ نەسەبنامىسى(420-556) d6
W SL;$
غەرىبىي ھۇن ئېمپېريىسى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن ھۇنلارنىڭ بىرقىسىمى ھازىرقى قاراشەھەر ۋە ئىلى ۋادىسىغا كېلىپ ماكانلاشتى ھەم بۇيەردە بىر مەزگىل ياشىغاندىن كېيىن، يۇلدۇز يايلىقىنى مەركەز قىلىپ تەدرىجى كۈچەيدى. كېيىن ئۇلار بۇ جايدىكى يەرلىك تۈركى قەبىلىلەرنى ئۆزىگە قوشوۋېلىپ، 470-يىلى «ئېفتالىتلار» نامى بىلەن مەشھۇر بولغان دۆلەتنى قۇرىدى ۋە ماراكەند(ئۆزبېكىستاندىكى سەمەرقەند)نى پايتەخت قىلىپ بېكىتتى. ئۇلارنىڭ چىرايى ئاق بولغاچقا ياۋروپا تارىخنامىلىرىدە «ئاق ھۇنلار»دەپ ئاتالدى. W"Gkq!3u{
N 5 $c]
E E~_]Lfs) dx+hhg \L
7=DjI ~ 14. ئۇيغۇر قاغانلىقىنىڭ (高车王国ئېگىز ھارۋىلىقلار دۆلىتى) قاغانلىرى(487-546) ANps1w#TP
ئۇيغۇر قاغانلىقى(ئېگىز ھارۋىلىقلار دۆلىتى) 487-يىلى بۆركلى قەبىلىسىنىڭ باشلىقى ئاكا-ئۇكا ئاي ئۇجرو بىلەن چۇنچى تەرىپىدىن قۇرۇلغان. ئۇلار ئەسلى 120مىڭ ئائىلە، 600مىڭ جان بولوپ، كېيىن جۇڭغار ۋادىسى ۋە تارىم ئويمانلىقىدىكى غەرىبىي تۇرالار بىلەن بىرلىشىپ تېخىمۇ كۈچەيگەن. ئورنى جۇڭغار ۋادىسى، مەركىزى ماناس ئەتىراپىدا. ئۇ 546-يىلى ئالتاي .تۈركلىرى(كۆك تۈركلەر) تەرىپىدىن يوقۇتۇلغان. a$Cdh x !
#jxe%2'Ot ^7.h%lSg VnT>K9&3
UQ.7>Ug+8s ]@M5&
P(a.iu5 15. كۆكتۈرك دۆلىتىنىڭ قاغانلىرى (552-603) | 0,vQv
«تۈرك» سۆزىنىڭ مەنىسى قۇدىرەتلىك، كۈچلۈك، «كۆك تۈرك» سۆزىنىڭ مەنىسى «ئىلاھىي تۈرك» دېگەندىن ئىبارەت بولۇپ، ئۇلار قەدىمدىن تۆمۈر تاۋلاشقا ئىنتايىن ئۇستا ئىدى. ئاتنى قەدىرلەيتتى. تۈركلەر 535-يىلى ئاۋارلارغا بېقىنىش ھېسابىغا بىر خانلىق قۇرىدى. 552-يىلى تۈمەنخان باشچىلىقىدا ئاۋار خانلىقىنى يوقۇتۇپ مۇستەقىل بولدى ۋە شۇ يىلى كۆك تۈرك خانلىقىنى قۇرىدى، ئۆتىكەن تېغىدىكى ئۆتىكەن شەھىرىنى مەركەز قىلىپ بېكىتتى. تۈمەنخان 554-يىلى توڭگۇس(مانجۇ) ۋە موڭغۇللارنى بويسۇندۇردى. تۈرك ئىمپېريىسىنىڭ زېمىنى كېڭەيگەندە شەرقى ساخالىن ئارىلىغا، غەربى قارا دېڭىز بويىغا، شىمالى بايقال كۆلى ۋە يەنسەي دەرياسى بويلىرىغا، جەنۇبى سەددىچىن سېپىلىغا، غەربىي جەنۇبى ھىندىستانغا يەتكەن. ئۇلارنىڭ تېنچ ئوكيان ۋە قارا دېڭىزدا دېڭىز ئارمىيسى بولغان. ئۇلار دۇنياغا داڭلىق مەڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرىنى بىنا قىلىپ، مەدەنىيەتنى گۈللەندۈرگەن ۋە قاراخانىلار دەۋرى مەدەنىيىتىگە ئاساس سالغان. 600-يىلى سۈي سۇلالىسىنىڭ پىلانلىشى ۋە كىمىن تۆرى قاغاننىڭ چوڭ قاغان تۇران قاغاندىن ھوقۇق تارتىۋېلىشى ۋە غەرىبىي تۈرك قاغانلىقىنىڭ مۇستەقىللىق ئېلان قىلىشى تۈپەيلىدىن 603-يىلى كۆك تۈرك قاغانلىقى شەرقىي تۈرك قاغانلىقى ۋە غەرىبىي تۈرك قاغانلىقىدىن ئىبارەت مۇستەقىل ئىككى خانلىققا بۆلۈنۈپ كەتتى. غەرىبىي تۈرك قاغانلىقىنىڭ تېرىتورىيىسىگە ئىلى ۋادىسى، ئوتتۇرا ئاسىيا، غەربىي ئاسىيا ۋە ئافغانىستانلار تەۋە بولدى، قىرغىزىستاندىكى مىڭبۇلاقنى مەركەز قىلدى؛ شەرقىي تۈرك قاغانلىقىنىڭ تېرىتورىيىسىگە قۇبدۇدىن تېنچ ئوكيانغىچە بولغان جايلار تەۋە بولدى، ئۆتۈكەن شەھىرىنى مەركەز قىلدى. تاڭ سۇلالىسىنىڭ سىياسى تەدبىرى نەتىجىسىدە شەرقىي تۈرك قاغانلىقى 745-يىلى، غەربىي تۈرك قاغانلىقى 742-يىلى ئۇيغۇرلار تەرىپىدىن يوقۇتۇلدى. M+!x}$ &v
"p3_y`h6+ ?L`ZKRD $- w5o`e
r~[B _f! MOLO3?H(
)G4rJ~#@ lA4hm4"i(,
-eq =4N=s >D3z V.R
z'e1"Y. 16. شەرقىي تۈرك قاغانلىرى(603-745) 4 4
سىربا قاغاندىن ئاسىنا نىزۇققىچە قورچاق قاغان بولغان. ئاسىنا نىزۇق مۇستەقىللىقنى ئەسلىگە كەلتۈرگەن. vo H4
:Lc3a$qtx5 Am=PUQF$ 9
RJ@e5A6 _ 17. غەربىي تۈرك قاغانلىرى(552-742) LN6 JH !
كۆك تۈرك خانلىقى قۇرۇلغان چاغدىكى غەرىبىي قىسىمنى باشقۇرغۇچى يابغۇلاردىن ھېسابلاندى. CQuvbAo
aXK% m
Mv%"aFC 18. ئۇيغۇر-ئۇرخۇن قاغانلىرى(605-846) 6-6ha7]s
تۇمىد ئۇلۇغ ئىلتەبىر 646-يىلى قۇرىغان خانلىق بولوپ، مەركىزى ئۆتىكىن تېغىدىكى قارا بالاساغۇن(ئۇيغۇر شەھىرى ئىدى. بۇ خانلىق 846-يىلى تەببىئىي ئاپەت ۋە قىرغىزلارنىڭ ھۇجۇمى سەۋەبىدىن ئاغدۇرۇلغان. kH|cB!?x
8nKb
m jM x@I(G " 19. قاراخانلارنىڭ نەسەبنامىسى(850-1212) h >6 'M
ئۇيغۇر- ئۇرخۇن خانلىقى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن خانلىق تەۋەسىدىكى ئۇيغۇر قەبىلىلىرى ئۈچ تۈركۈمگە بۆلۈنۈپ غەرپكە كۆچتى. بۇلارنىڭ بىر بۆلىكى ھازىرقى گەنسۇ تەۋەسىدىكى خېشى كارىدۇرى ئەتىراپىغا كېلىپ، شۇ يەردىكى يەرلىك ئۇيغۇر قەبىلىلىرى بىلەن بىرلىشىپ ۋە باشقا قەبىلىلەرنى بويسۇندۇرۇپ «كەڭسۇ («سۈيى مول» دېگەنلىك بولوپ، ھازىرقى گەنسۇ سۆزى «كەڭسۇ» سۆزىدىن ئۆزگىرىپ كەلگەن) ئۇيغۇر خانلىقى»نى قۇرىدى. ئىككىنچى بۆلىكى ئۇيغۇرلارنىڭ «بۆركىلى»(«كۈچلۈك»، «مەڭگۈ زەئىپلەشمەس» دېگەن مەنىدە) قەبىلىسىنىڭ سەركەردىسى، مەشھۇر سىتراتىگىيچى ۋە ھەربى ئالىم، سىياسىيۇن پانتېكىننىڭ رەھبەرلىكىدە تۇرپان رايونىغا كېلىپ، ئۇ يەردىكى يەرلىك ئۇيغۇرلار بىلەن بىرلىشىپ «قۇجۇ ئىدىقۇت(بەختلىك دېگەن مەنىدە) خانلىقى»نى قۇرۇپ، ھازىرقى تۇرپان ئۇيغۇرلىرىنىڭ ئېتنىڭ مەنبەسىگە ئاساس سالدى. ئۈچۈنچى بۆلىكى قەشقەر ۋە ئىسسىقكۆل رايونىغا كېلىپ ماكانلاشتى ھەم ئۇ يەردە ئەزەلدىن تارتىپ ياشاپ كېلىۋاتقان يەرلىك ئۇيغۇرلار ھەم باشقا تۈركىي قەبىلىلىلىرى بىلەن بىرلىشىپ، ئەتىراپتىكى رايونلارنى بويسۇندۇرۇپ، قەشقەر ھەم بالاساغۇن(ئىسسىقكۆل ئەتىراپىدا)نى مەركەز قىلغان «قاراخانىلار خانلىقى»(قەدىمىي، ئۇلۇغ، مۇققەدەس، كۈن پېتىشتىكى .خانلىق)نى قۇرۇپ، جۇڭگو، ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن دۇنيا مەدەنىيىتىگە ئۆچمەس تۆھپە قوشتى. 70پارچىدىن ئارتۇق ئەسەر، 300پارچىدىن ئارتۇق ماقالە يېزىپ، ئارىستوتېلدىن كېيىنكى دۇنياۋى دەۋىر بۆلگۈچ ئېنىسكىلوپىدىت ئالىم، مەشھۇر پەيلاسوپ، دۇنيا ئىلىم تارىخىدىكى «ئىككىنچى ئۇستاز» (ياۋروپا ئالىملىرىنىڭ باھاسى بولوپ، ئارىستوتېل «بىرىنچى ئۇستاز» دەپ ئاتالغان.) ئەبۇ ناسىر ئۇزۇن ئۇزلۇق مۇھەممەد تارخان ئەل فارابى؛ مەشھۇر دۆلەت ئاتىسى، ئەدىپ، پەيلاسوپ، «قۇتادغۇ بىلىگ» (بەخىت كەلتۈرگۈچى بىلىم) نامىل ئەسىرى ئارقىلىق ئەلنى ئىدارە قىلىشنىڭ يېڭى يولىنى ئاچقان يىتۈك ئالىم يۈسۈپ خاس ھاجىپ؛ «تۈركى تىللار دىۋانى»(دۇنيا تۈركى تىللىرنىڭ سېلىشتۇرما خارەكتېرلىك چوڭ لۇغىتى) ناملىق ئەسىرى ئارقىلىق دۇنيا تۈركىلوگىيە ئىلمىى ۋە سېلىشتۇرما تىلشۇناسلىققا ئاساس سالغۇچىسى، تىلشۇناس ئالىم مەھمۇد قەشقەرى قارىخانىيلار خانلىقى دەۋرىدە ياشىغان. قارىخانىلار خانلىقىدىكى ئۇيغۇرلار مۇشۇ خاندانلىقنىڭ ئۈچۈنچى خانى سۇلتان سىتۇق بۇغراخان (مۇسۇلمانچە ئىسىمى ئابدۇلكېرىمخان) دەۋرىدە ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلغان. 1040-يىلى بۇ خانلىق «شەرقىي قاراخانىلار خانلىقى» ۋە «غەربىي قاراخانىلار خانلىقى» دەپ ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتكەن. 1212-يىلى موڭغۇللار تەرىپىدىن يوقۇتۇلغان. ^/3R/;?
5Z 7
qcdENIy0b
20. قارىخانلارنىڭ شەرقىي خانلىرى(1040-1210) 1u\kxlZ
6Mk@ ,\1
u%}vTCg*p
} doj4
21. قارىخانلارنىڭ غەربىي خانلىرى(1040-1212) pd7 FU~-
Y5( `/
22. ئۇيغۇر ئىدىقۇتلىرىنىڭ نەسەبنامىسى(850-1335) j
b77uH_
ئۇيغۇر-ئۇرخۇن خانلىقى يىمىرىلگەندىن كېيىن پان تېكىننىڭ باشچىلىقىدا تۇرپان ۋادىسىغا كەلگەن ئۇيغۇرلارنىڭ شۇ يەردىكى يەرلىك ئۇيغۇر قەبىلىلىرى بىلەن بىرلىشىپ قۇرىغان خانلىقى بولوپ، ئىدىقۇتنى مەركەز قىلغان؛ 1335-يىلى موڭغۇللار تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغان. ئۆز دەۋرىدە بۇ خانلىق تەۋەسىدە ئىلىم-مەرىپەت يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققى قىلغان ۋە گۈللەنگەن بولوپ «چىستانى ئىلىك بەگ»، «ئىككى تىكىننىڭ ھېكايىسى»، «سامسىتۇ ئاچارىنىڭ تەرجىمىھالى»، «شۈەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى» ھەمدە «مايتىرى سىمىت»كە ئوخشاش مەشھۇر بۇددزىم ئەسەرلىرى ۋە يارغۇل قەدىمى شەھىرىگە ئوخشاش دۇنياۋى مەدەنىيەت مىراسلىرى مەيدانغا كەلگەن. jz/@Zg" ,
LkJ3 :3O
B#O nooJI
v1o q[+
bzF>Efza
0r*E$|zZ
#.'0DWT \-
@@-n/9>vs
:k*'M U}
jhgS@g=@ZC
ePv3M&\J
_2xNio&
1LYz
X;H1
23. شەرقىي چاغاتاي خانلىقىنىڭ نەسەبنامىسى(1347-1571) /Jj7 +?
چاغاتاي ئەۋلادىدىن بولغان تۇغلۇق تۆمۈرخان موڭغۇللارنىڭ سەركەردىسى چىڭگىزخاننىڭ ئىككىنچى ئوغلى چاغاتايغا بۆلۈپ بەرگەن سۇيۇرغاللىق يېرىگە ۋارىسلىق قىلىپ قۇرىغان خانلىق بولوپ، تۇغلۇق تۆمۈرخان ھاكىميەتنى قولغا ئالغاندىن كېيىن موڭغۇللاردىن 200 مىڭغا يېقىن ئادەمنى باشلاپ ئەسلىدىكى شامان دىنىدىن يېنىپ، ئىسلام دىنىغا كىرگەن ھەم ئىسلام دىنىنى دۆلەت دىنى قىلىپ بېكىتكەن. نەتىجىدە بۇ موڭغۇللار تەدرىجى ھالدا ئۇيغۇرلارغا سىڭىپ كەتكەن. q!iTDg
*$
VRU"2mQ.P6
V 3cKbk7~
24. سەئىدىيە خانلىقى (يەركەن خانلىقى)نىڭ نەسەبنامىسى(1514-1678) 6/Xs}[iJ
ئۇيغۇرلىشىپ كەتكەن موڭغۇل ئەۋلادىدىن بولغان سەئىدخان 1514-يىلى يەركەندە قۇرىغان خانلىق بولوپ، سۇلتان ئابدۇرەشىدخان دەۋرىدە قۇدىرەت تېپىپ، مەدەنىيەت گۈللەنگەن. قىدىرخان يەركەندى، ئاماننىساخان ۋە شاھ مەھمۇد جۇراس قاتارلىق مۇزىكانىتلار، ئالىم-تارىخچىلار مۇشۇ دەۋىردە ياشاپ ئۆتكەن، «12مۇقام» رەتلەنگەن. 1650-يىللاردىن باشلاپ ھىدەيتۇللا ئىشان ئاپپاق خوجا ئۆزىنى «مۇھەممىد پەيغەمبەرنىڭ 27-ئەۋلادى» دەپ پەردازلاپ سوپىلىق تەلىماتىنى ئېلىپ كىرىپ، ئىچكى نىزا پەيدا قىلغان، نەتىجىدە خانلىقنىڭ ئىچكى قىسىمىدا بۆلۈنۈش يۈز بەرگەن. 1678-يىلى خانلىق ئىچىدىكى بۆلۈنۈشتىن پايدىلانغان ئاپپاق خوجا لاسادىكى دالاي لاماغا باش ئۇرۇپ، ئۇنىڭدىن مەدەت تىلەپ، قالماق قوشونلىرىنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىپ يەركەن خانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، شىنجاڭنى جۈملىدىن ئۇيغۇر مىللىتىنى ھازىرغىچە داۋاملىشىۋاتقان قاششاقلىق ھەم مىللىي ئاڭ تىراگىدىيسىگە باشلاپ كىرگەن. ئاپپاق خوجىنىڭ ئۆتكۈزگەن جىنايى قىلمىشىنى ھەرقانچە سۆكسەكمۇ دەردىمىز چىقمايدۇ شۇنداقلا سۆكۈش بىلەنلا ئىش پۈتمەيدۇ. ھازىرقى ياش ئەۋلادلار تارىختىن ئىبىرەت ئېلىپ، پىتنە-پاسات ۋە گۇرۇھۋازلىقنى تۈگۈتۈپ، تىرىشىپ ئۆگىنىشى ھەم ئالغا بېسىپ، ئىلىم-پەندە يېڭىلىق يارىتىشىمىز كېرەك. nGkSS
_X
z+yIP ?s}(
8 XY xyOl
%\HE1d5;
7_PY%4T"
h STcL:b
f.$[?Fi
25. غەزنەۋىلەر سۇلتانلىقىنىڭ نەسەبنامىسى(961-1187) C_>XtcU
سامانىلار پادىشاھلىقىنىڭ غەزىنىگە(ئافغانىستان) قويغان ۋالىسى بارقا تېكىن(ئوغوز)نىڭ ئوغلى ئالىپ تېكىن(قەھرىمان شاھزادە دېگەن مەنىدە) ئىراننىڭ شەرقىدىكى نىشاپۇرغا ۋالى بولغاندىن كېيىن ئىسيان كۆتىرىپ قۇرىغان خانلىق. سۇلتان مەھمۇد غەزنەۋى دەۋرىگە كەلگەندە قۇدىرەت تېپىپ، زېمىنى ئىراننىڭ ئوتتۇرا قىسىمى ۋە خارەزىمدىن ھىندىستاننىڭ پەنجاپ ۋادىسىغىچە كېڭەيگەن. ئوبولقاسىم فىردەۋسنىڭ مەشھۇر ئەسىرى«شاھنامە» مۇشۇ دەۋردە مەيدانغا كەلگەن. l'q%bi=f
vu@.;-2E%
\v_t:
"
P3XP=G`E
26. ئۇلۇغ سەلجۇقلار سۇلتانلىقىنىڭ نەسەبنامىسى(961-1187) J2#=`|t"
ئوغوزلار خانى سەلجۇقبەگنىڭ نەۋرىسى توغرۇلبەگ نىشاپۇر ۋە مەرۋىدا قۇرىغان خانلىق بولوپ، كۈچەيگەندە كىچىك ئاسىيا، سۈرىيە، پەلەستىن، ئەرەبىستان، مېسوپوتامىيە، ئىران ۋە ئافغانىستان، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جەنۇبى قىسىمى قاتارلىق جايلار كىرگەن. &9] [ ~$
S+OI?QS
I
cR;A\z
F:o #
27. ئوغوز سۇ باشلىرى(قوماندانلى) wYO"znd
qh%i5Mu
~\2;i]|
1{^CfamF
28. ئوغوز يابغۇلىرى 5)w4)K-%
3+U]?7t
e fO jTA%
v("wKHWTI@
29. غەرىبىي قىتان(لياۋ) خانلىرىنىڭ نەسەبنامىسى(1125-1211) LW:1/w&pv
جىن خاندانلىقى قىتانلارنى مۇنقەرز قىلىش ھارپىسىدا، قىتانلانىڭ يول باشچىسى يەل تاش بىر تۈركۈم قىتانلارنى باشلاپ غەرىپكە كۆچۈپ، 1124-يىلى قۇز ئوردىنى پايتەخت قىلىپ ھاكىمىيەت قۇرىدى. بۇ تارىختا غەرىبىي قىتان (غەرىبىي لياۋ) خانلىقى دەپ ئاتالدى. 'EhBRU%
Es4qPB`g.
rZ1Hf1 1C
5A eQQU
^n.WZUk
30. نايمان خانلىرىنىڭ نەسەبنامىسى(1203-1218) :\~ +#/=:
غەرىبىي قىتانلار ئاغدۇرۇلۇش ھارپىسىدا نايمانلارنىڭ ئاقساقىلى تايانخان قىتان خانلىقىنىڭ ھوقوقىنى تارتىۋېلىپ نايمان خانلىقىنى قۇرىدى. تايانخان ئۆلۈپ ئوغلى كۈچلۈك تەختكە چىققاندىن كېيىن قاراخانىلار خانلىقى ئۈستىدىن دەھشەتلىك ھۆكۈمرانلىق يۈرگۈزۈپ، مەدەنىيەتنى قاتتىق ۋەيران قىلدى.نەتىجىدە خەلىقنىڭ ھىمايىسىدىن ئايرىلىپ قالغان كۈچلۈك جەبە نويان باشچىلىقىدىكى موڭغۇل-ئۇيغۇر بىرلەشمە قوشونلىرى تەرىپىدىن 1215-يىلى ئۆلتۈرۈلدى. B tt]R
L #[]I,
Z-=YM P ]Q
1, y&d}GW
UnWW/]E
01a-{&
$*[{J+t_
31. ئوسمان تۈرۈك ئىمپېريىسىنىڭ نەسەبنامىسى(1298-1922) Agh`]XQ2
سالجۇقلار سۇلتانلىقى 1157-يىلى ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن، سالجۇق تۈركلىرىنىڭ كۆپ قىسىمى كىچىك ئاسىياغا بېرىپ، بىرقانچە كىچىك بەگلىكلەرنى قۇرىدى. قەبىلە ئاقساقىلى ئوسمان غازى 1298-يىلى ئوسمان تۈرك ئېمپېريىسىنى قۇرىدى. ئوسمان تۈرك ئېمپېريىسى 1453-يىلى شەرقىي رىم ئېمپېريىسىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، كونىستانتىپولنى تارتىۋېلىپ، نامىنى ئىستانبۇلغا ئۆزگەرتىپ، قانۇنلۇق پايتەخت قىلدى. زېمىنى ئاسىيا، ئافرىقا، ياۋروپادىن ئىبارەت ئۈچ قىتئەگە كېڭەيدى. بۇ ئېمپېريە 600يىلدىن ئارتۇق ھۆكۈم سۈرۈپ، ئەھلى سەلىپ قوشىنى(كېرست قوشىنى)نىڭ 16قېتىملىق ھۇجۇمىنى تارمار قىلىپ، ئىسلام دۇنياسىنى قوغداش ۋەزىپىسىنى شەرەپلىك ھالدا ئوروندىغاندىن كېيىن، 1922-يىلى ئېمپېريىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى زەئىپلىك ۋە ئەنگىليە فىرانسىيە، گېرىتسىيە قاتارلىق جاھانگىر دۆلەتلەرنىڭ بىرلىشىپ تاجاۋۇز قىلىشى نەتىجىسىدە ئاغدۇرۇلدى. 1923-يىلى مۇستاپا كامال باشچىلىقىدىكى تۈركىيە بۇرجۇئا ئىنقىلابى غەلىبە قىلىپ، مۇستەقىل تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلۇپ، يېڭىچە تەرەققىيات يولىغا قاراپ ماڭدى. HysS_/t~
uhH^>z
KA
h o0@ l
ھۇن-تۈركىي مىللەتلىرىنىڭ ئىدىل-دوناي ۋادىسىدا قۇرىغان خانلىقلىرى C@bm
32. ياۋروپا ھۇن ئېمپېريىسى(374-469) [&nh5 |f
غەرىبىي ھۇن تەڭرىقۇتلۇقى 118-يىلى خەن سۇلالىسى ۋە شەرقىي ھۇنلارنىڭ بىرلىشىپ ھۇجۇم قىلىشى نەتىجىسىدە ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن، غەربىي ھۇن قەبىلىلىرى ئىچىدىكى جەڭگىۋار، ئۇرۇش قىلىشقا يارايدىغان بىر بۆلەك كىشىلەر غەربكە كۆچۈپ، ئارال كۆلىدىن ئۇرال تاغلىرىغىچە بولغان كەڭ جايلاردا ئۆزلىرىنىڭ كىچىك خانلىقلىرىنى قۇرىغان ۋە تەدرىجى كۈچەيگەن. ئۇلار 350-يىللارغا كەلگەندە ياۋروپاغا يۈرۈش قىلغان ھەم ئاتامىنى بالامىرنىڭ (باتۇر تەڭرىقۇت يەنى ئوغوزخاننىڭ ئون بەشىنچى ئەۋلادى) يېتەكچىلىكىدە 374-يىلى ۋولگا دەرياسى ۋادىسىنى بويسۇندۇرغان، قارا دېڭىزنىڭ شىمالىدىكى ئالانلار دۆلىتىنى، شەرقىي گۇتلارنى (شەرقىي گېرمان خانلىقىنى) بويسۇندۇرۇپ، ياۋروپا ھۇن ئېمپېريىسىنى قۇرىغان. ياۋروپا ھۇن ئېمپېريىسى ئاتتىلا(جەسىتى دوناي دەرياسىنىڭ ئاستىغا دەپىن قىلىنغان) دەۋرىگە كەلگەندە مىسلىسىز قۇدىرەت تېپىپ، شەرقىي ۋە غەربىي رىم ئېمپېريىسىنى قارام ھالغا كەلتۈرۈپ قويدى. 469-يىلى ئېمپېراتور دىڭگىزىك شەرقىي رىم ئېمپېريىسىگە ھۇجۇم قىلىش ئۈچۈن كېتىۋاتقاندا دوناي دەرياسى بويىدا ئۆلتۈرۈلدى. بىر مەزگىل ياۋروپانى ۋەھىمىگە سالغان ياۋروپا ھۇن ئېمپېريىسى ئاخىرى ئاغدۇرۇلدى. ياۋروپا ھۇن ئېمپېريىسىنىڭ مەركىزى ۋېنگىريىدىكى تىسا دەرياسىنىڭ بويىدا. U)o$WH.b
^ 8@Iyh
>Csbjf6
f|xLKcOP
bdV3v`
>uHS[ _`nM
um8AdiK
>,h1 N$A+
~q%
gw Qvao
[H caw
33. ياۋروپا ئاۋار(جۇجان) خاقانلىرى(565-835) $(>f8)Uku(
مىلادى4-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا موڭغۇل ئېگىزلىكىدە ئاۋارلار باش كۆتەردى ھەم مەشھۇر خانى تولونخانⅠنىڭ باشچىلىقىدا ئاۋار خانلىقىنى(394-551) قۇرىدى. ئاۋار خانلىقى551-يىلى كۆك تۈركلەر تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن، بىر قىسىم ئاۋارلار بايانخاننىڭ يېتەكچىلىكىدە غەربكە قاراپ قېچىپ، 558-يىلى قارا دېڭىز بويىغا يېتىپ كەلگەن. 595-يىلى ئاۋارلار بايانخاننىڭ باشچىلىقىدا قارا دېڭىزنىڭ غەربىي شىمالىدىن ۋېيناغىچە (ئاۋىستىريىنىڭ پايتەختى) بولغان كەڭ جايلاردا ياۋروپا ئاۋار خانلىقىنى قۇرىغان. ئاۋار خانلىرىدىن بايانخانⅡدەۋرىگە كەلگەندە ئاۋارلار زور دەرىجىدە كۈچەيگەن. زودان ۋە تىئودروسلار 805-يىلى ئەسلىدىكى شامان دىنىدىن يېنىپ خىرىستىيان دىنىنى قوبول قىلغان، نەتىجىدە روھىي جەھەتتىن زەئىپلىشىپ، تەدرىجى ئاجىزلاشقان ھەم835-يىلى فىرانىك خانلىقى تەرىپىدىن يوقوتولغان. ئۇلارنىڭ كۆپ قىسىمى خىرىستىيان دىنىغا كىرگەندىن كېيىن ئۇزۇن ئۆتمەي يەرلىك مىللەتلەرگە سىڭىپ، سىلاۋيانلىشىپ كەتكەن. ئاز بىر قىسىمى شامان دىنىدىن يانماي داغىستان رايونىغا كېلىپ ماكانلاشقان ھەم ئەسلىنى ساقلاپ قېلىپ، داغىستان ئاۋارلىرىنى يەنى ھازىرقى چېچەن ۋە ئىنگۇشلارنى شەكىللەندۈرگەن. 19-ئەسىردىكى چار پادىشاھ مۇستەملىكىسگە قارىشى تۇرغان مىللىي قەھرىمان شەيخ شامىل داغىستان ئاۋارلىرىدىندۇر. ياۋروپا ئاۋار خانلىقىنىڭ مەركىزى ۋېنگىريىدىكى سىيگدىن شەھىرىنىڭ يېنىدا. ) Ypz!
K[ ?R[
v'~nABYH
KUqS(u
?g*T3S"
Ch!Q? 4
=gv/9ce)3
n&78~@H
i|noYo_Ah\
BRLU&@G`1
h
G HzO
Vta;ibdeqW
<W^~Y31:0
O]!
DNN
(ajX ;/
34. ھازار خاقانلىرى(468-965) {IwYoR aXa
ھازارلار 468-يىلى شەرقىي ياۋروپاغا كىرىپ، ياۋروپا ھازار خانلىقىنى قۇرىغان. زېمىنى شەرقتە كاسپى دېڭىزىدىن غەربتە دىنىستىر دەرياسىغىچە، شىمالدا ئىدىل (ۋولگا) دەرياسى ۋادىسىدىن جەنۇبتا ئىراننىڭ شىمالىغىچە سوزولغان. 723-يىلغىچە كاسپى دېڭىزىنىڭ شەرىقىدىكى بىلىنجىر شەھىرى (ھازىرقى ئاندىروۋ)نى، ئۇنىڭدىن كېيىن ئىدىل دەرياسى بويىدىكى ساراي شەھىرىنى(ھازىرقى ئاستىراخان) پايتەخت قىلغان. ھازار خانلىقى بىر مەزگىل كۆك تۈركلەرگە بېقىنغان. 620-يىللارغا كەلگەندە خاقان بولانخاننىڭ باشچىلىقىدا ناھايتى قۇدىرەتلىك ھالغا كەلگەن. 790-يىللاردا كىيىۋ(ھازارچە «مىڭ كىرمان») شەھىرىنى بىنا قىلغان. 965-يىلى رۇسلار تەرىپىدىن يوقۇتۇلغان. ئۇلارنىڭ كېيىنكى ئەۋلادلىرى ھازىرقى ئەزەربەيجان ۋە ئىراندىكى ئەزەربەيجانلار(ئازارىلەر)دۇر. Vi-@z;k
>FO=ioNY
Bq#?g@V
$ o?Wum
IX7<
KDhr.P.~
2M3.xUS
.3l'&".'
+R@5e+auQ.
1a;Le8
9&q<6TZ z
8zS't2
u
D BYD>UA
X[\b!
8 !]$ljg
Z;M]^?
HUiW#x%;
>H?l[*9
4 :RL[;
35. دۇناي بۇلغار دۆلىتىنىڭ خانلىرى(584-1018) OQ;'Xo
ئاتتىلانىڭ چەۋرىسى كۇپرات 584-يىلى ھۇنلارنىڭ ئوتورغور ۋە قوتورغور قەبىلىسىنى بىرلەشتۈرۈپ، ئۇلارغا«بولغار» (بىل-گۇر يەنى بەش ئوغوز) نامىنى بەرگەن. شۇندىن باشلاپ بولغار دۆلىتى شەكىللەنگەن. كۇپراتخاننىڭ ئۈچ ئوغلى ئۈچ بولغار قەبىلىسىگە يېتەكچىلىك قىلغان. ئوتتۇرانچى ئوغلى قوتراقخان ئۆز قەبىلىسىنى باشلاپ ئىدىل بولغار دۆلىتىگە ئاساس سالغان، كىچىك ئوغلى ئاسپاروخ قۇتۇغۇرلارغا يېتەكچىلىك قىلىپ دوناي بولغار دۆلىتىنىڭ مەشھۇر ئېمپېراتورىغا ئايلانغان. دوناي بولغار دۆلىتى ئاسپاروخ دەۋرىدە بالقان يېرىم ئارىلى بىلەن دوناي دەرياسى ئارىلىقىدىكى نۇرغۇن جايلارنى ئىگىلىۋالغان. ئومۇرتاغىخان دەۋرىدە شەرقىي رىمدىن نۇرغۇن جايلارنى تارتىۋالغان. بالامىرخان دەۋرىدە دوناي بولغارلىرى شامان دىنىدىن يېنىپ خىرىستىيان دىنىغا كىرگەن. خىرىستىيانخان خىرىستىيانلىشىشنى كەڭ تەشۋىق قىلىغان، ئۇنىڭ ئوغلى بوگوروس 864-يىلى بولغارلارنىڭ شامان دىنىدىن يېنىپ خىرىستىيان دىنىغا كىرگەنلىكىنى جاكارلىغان. نەتىجىدە دوناي بولغارلىرى يۈز يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە تۈركچىنى پۈتۈنلەي ئۇنتۇپ، تولوق ھالدا سىلاۋيانلىشىپ، بۈگۈنكى بولغارلارغا ئايلانغان. دوناي بولغار دۆلىتى 1018-يىلى شەرقىي رىم ئېمپېريىسى تەرىپىدىن يوقىتىلدى. mk.:V64 >;
v*`
$is+
'=(yh{W
Pb@$RAU6 3
1gYvp9Ma
36. ئىدىل بۇلغار دۆلىتىنىڭ خانلىرى(770-1400) Z$)jPDSr
قۇتۇغۇرلار دوناي بۇلغار دۆلىتىنى قۇرىغاندىن كېيىن، ئوتۇغۇرلار قاما ۋە ئىدىل دەرياسى ۋادىسىغا كېلىپ يەرلەشتى ھەمدە 770-يىلى توقىخاننىڭ يېتەكچىلىكىدە ئىدىل بۇلغار خانلىقىنى قۇرىدى. ئىدىل بۇلغارلىرى 900-يىلى ئالماسخان باشچىلىقىدا شامان دىنىدىن چىقىپ مۇسۇلمان بولدى. 1400-يىلى ئاقساق تۆمۈر تەرىپىدىن يوقوتولدى. ئۇلارنىڭ ئەۋلادلىرى كېيىن «تاتار» نامى بىلەن يېقىنقى زامان ئوتتۇرا ئاسىيا مەدەنىيەت تارىخىدا مۇھىم رول ئوينىدى. پايتەختى ئىدىل دەرياسى بويىدىكى بۇلغار شەھىرى(ھازىرقى قازان شەھىرىنىڭ جەنۇبىدىن115كىلومېتىر يىراقلىقتا). A2fuNV _
#q?:Ac t
r Ocg+5
T7[NcZ:I
((bTwx
XKS8K4"
;j9\b9m
D +RiM~LH8
KOh
A)
(V?: ]
k|xtr&1N.!
37. ۋېنگىر(ھۇنگىر) دۆلىتىنىڭ خانلىرى(889-1526) ~ G6"3"
ۋېنگېرلار (ئەسلى ھۇنگار بولوپ، فىرانسۇزلار ھۇنگىرى، نېمىسلار ھۇنگار، لاتىنلار ھۇنگارى، رۇسلار ۋېنگىر دەپ ئاتايدۇ) ياكى ماجارلار (ياۋروپالىقلار ئۇلارنى «ماجار» دەپمۇ ئاتايدىغان بولوپ، «مىشگار» سۆزىدىن كەلگەن، مەنىسى «بەش ئوغوز») ياۋروپا ھۇنلىرنىڭ ئەۋلادى بولوپ، 889-يىلى ئۇلار ئاتتىلانىڭ پەي نەۋرىسى ئالماسخاننىڭ ئوغلى ئارپادنى خان قىلىپ كۆتىرىپ، ۋېنگىريە دۆلىتىنى قۇرىغان. گىزا ھۆكۈمرانلىقىنىڭ ئاخىرقى دەۋرىگە كەلگەندە ۋېنگىرلار ئارىسىدا خىرىستىيان دىنىنى تارقىتىشقا باشلىغان. ئىشتىۋان گېرمان ئېمپېراتۇرى ھېنىرىخⅡنىڭ سىڭلىسىغا ئۆيلىنىپ، شامان دىنىدىن چىقىپ، خىرىستىيان دىنىنى ۋېنگىرلارنىڭ قانۇنلۇق دىنىغا ئايلاندۇرغان. ۋېنگىرلار يۈز يىلغا يەتمىگەن ۋاقىت ئىچىدە سىلاۋيانلىشىپ كەتكەن. ۋېنگىريە دۆلىتى يانۇش خۇنيادى دەۋرىدە ناھايتى كۈچەيگەن. 10-ئەسىردىن باشلاپ 13-ئەسىرگىچە پۈتۈن ياۋروپاغا دەھشەت سېلىپ، گېرمانىيەگە 20 قېتىم، ئىتالىيەگە يەتتە قېتىم، فىرانسىيەگە تۆت قېتىم، گوللاندىيەگە بىر قېتىم، شەرقىي رىم ئېمپېريىسىگە بىر قېتىم باستۇرۇپ كىرگەن. 1526-يىلى ئوسمان تۈرك ئېمپېريىسى تەرىپىدىن يوقوتولغان. مەركىزى ھازىرقى ئاۋىستىريىدىكى ۋېينا. ۋېنگىريە دۆلىتىگە ئارپادلاردىن 28، ئىتالىياندىن بىر، گېرمانلاردىن ئۈچ، فىرانسۇزلاردىن تۆت، لىتۋادىن ئۈچ، رومىندىن ئىككى، ئوسمان تۈركلىرىدىن 10كىشى خان بولغان. ۋېنگېرلارنىڭ كېيىنكى ئەۋلادلىرى گېرمانلار بىلەن بىرلىشىپ، ئاۋىستىرۇ- ۋېنگىر ئىمپېريىسىنى قۇرۇپ، 1914-يىلى 1-دۇنيا ئۇرۇشىنى قوزغىغان. k{I 01
)]htm&q5
-f% '
غەيرى تۈركىي قەۋىملەر خاندانىلىقىنىڭ نەسەبنامىسى KK iE@_z
38. كۇشان ئېمپېراتورلۇقىنىڭ نەسەبنامىسى(م.ب50-م.كⅤئەسىر) +a^nlW9g
كۇشانلار ئۇلۇغ ياۋچىلارنىڭ بىر تارمىقى بولوپ، ئوتتۇرا ئاسىيادا ياشىغان قەدىمىي خەلىق. ئۇلار مىلادىنىڭ ئالدى-كەينىدە پامىرنىڭ غەربى، ھازىرقى ئافغانىستان، پاكىستان ھەم ئىراننىڭ خۇراسان رايونى ۋە ھىندىستاننىڭ شىمالىي قىسىمىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان كەڭ رايونلاردا قۇدىرەتلىك دۆلەت قۇرۇغان ھەم پادىشاھ قەنىشقا دەۋرىدە يۈكسەك دەرىجىدە قۇدىرەت تاپقان شۇنداقلا بۇددا دىنىنى دۆلەت دىنى دەپ جاكارلاپ، بۇددا دىنىنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيا، جۈملىدىن شىنجاڭ رايونىغا تارقىلىشىدا، بۇددزىم مەدەنىيىتىنىڭ دۇنياۋى مەدەنىيەتلەر قاتارىدىن ئورون ئېلىشىدا كاتتا رول ئوينىغان. 5=v}W:^v.
g;qx">xJ`o
[M?}uK ^
rjl`&POqc
< 3(LWxw
39. ئەھمانىيلار سۇلالىسىنىڭ نەسەبنامىسى(م.ب700-م.ب330) "B8Q:
م.ب 700-يىلى پارىسلارنىڭ ئەھمان ئىسىملىك يېتەكچىسى پارىس قەبىلىلىرگە يېتەكچىلىك قىلىپ، ئىران ۋە ئۇنىڭ ئەتىراپىدىكى رايونلاردا قۇرىغان خانلىق. كەيخىسراۋ ئىمپېريە ھالىتىگە كەلتۈرگەن. گۇشتەسىپ دارا دەۋرىدە (م.ب 521-م.ب 486) مىسلىسىز قۇدىرەت تاپقان.تېرىتوريىسىگە شەرقتە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ جەنۇبىي قىسىمىدىن غەربتە مىسىر ۋە كىچىك ئاسىياغىچە، شىمالدا ئەزەربەيجاندىن جەنۇبتا ھىندى ئوكيانغىچە بولغان كەڭ رايونلار كىرگەن. م.ب330-يىلى يۇننان ماكودونىيە ئىمپېريېسىنىڭ شاھنىشاھى ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن يەنى ئالىكساندىر ماكودونىسكى(م.ب 356-م.ب 323-يىللاردا ياشىغان) تەرىپىدىن يوقوتولغان. PEN \-*Pv
J2d.f}-
_M,l Q~
0_ yP\m
/^#G0f*N
40. ئىران ساسانىيلار ئېمپىراتورلۇقىنىڭ نەسەبنامىسى(225-651) ]Z4zF"@
پارىسلارنىڭ يېتەكچىسى ئەردەشىر ئارشاكلار سۇلالىسىغا قارىشى ئۇرۇش قوزغاپ، 225-يىلى ئارشاكلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختى باغداتنى بېسىۋېلىپ، پارىسلارنىڭ مۇستەقىل دۆلىتىنى قۇرىدى ھەم بۇ يېڭى قۇرۇلغان دۆلەتنىڭ نامىنى بوۋىسى ساسانىنىڭ نامى بىلەن «ساسانىيلار» دەپ ئاتىدى. شاپۇر ۋە بەھرام گور دەۋرىدە قۇدىرەت تېپىپ، ئەرمىنىيە قاتارلىق جايلارنى بېسىۋالغان. 651-يىلى يېڭىدىن باش كۆتەرگەن ئەرەب ئىسلام ئېمپېريىسى تەرىپىدىن يوقوتولغان. *~z#.63oZ
RbQ < m!A
\d
v9:X$
41. تاھىرلەر سۇلالىسىنىڭ نەسەبنامىسى(821-873) -+c_TJ.dC
oBIKt S*L
پارىسلارنىڭ تاھىر ئاتلىق شاھزادىسى قۇرىغان بولوپ، ئورنى خۇراساندا (ئىراننىڭ شەرقى). كېڭەيگەندە پۈتۈن ماۋرىئۈننەھىر (ئامۇ-سىر دەرياسى ۋادىسى) ۋە پەرغانە ۋادىسىنى ئىگىلىگەن. KS%xo6k.
+ }*]9nG
Q1hHK'3w
F{,<6/ayRz
"/ 9EUbca
42. سامانىلار خانلىقىنىڭ نەسەبنامىسى(870-999) _dQg5CmlG
cvf?ID84
/;:4$2R(;
43. ئەرەب خەلىپىلىرىنىڭ نەسەبنامىسى(632-661)
m5a'Vs
ئىسلام دىنىنىڭ ئاساسچىسى، مۇسۇلمانلارنىڭ پەيغەمبىرى مۇھەممەد ئەلەيھىسسالام 630-يىلى ئەرەب يېرىم ئارىلىنى بىرلىككە كەلتۈرۈپ، ئىسلام دىنىنى ئەرەبلەرنىڭ بىردىن بىر قانۇنلۇق دىنى قىلىپ بېكىتكەندىن كېيىن، 632-يىلى مەككىدە قازا قىلدى. ئۇنىڭ ئەگەشكۈچىلىرى خەلىپىلىك تۈزۈمىنى ئورنىتىپ، ئۆزلىرىنى «مۇسۇلمانلارنىڭ خەلىپىسى»دەپ ئاتىدى ھەم مۇھەممەد پەيغەمبەرنىڭ ئىشلىرىغا ۋارىسلىق قىلىپ، ئىسلام دىنىنى كېڭەيتىش ئۈچۈن غازات ئۇرۇشلىرى قىلدى. ئاخىرقى خەلىپە ھەزىرىتى ئەلى ئالەمىن ئۆتكەندىن كېيىن بىر پۈتۈن ئەرەب خەلپىلىكىدە جەمەتنى ئاساس قىلىپ خەلىپىلىككە ۋارىسلىق قىلىش تۈزۈمى ئورنىتىلىپ، ئىلگىرى-ئاخىر بولوپ بىرقانچە خەلىپىلىك مەيدانغا كەلدى. ئۇلار ئۆممەۋىلەر خەلىپىلىكى، ئابباسلار خەلىپىلىكى ھەم كورداۋا(ئىسپانىيەدە قۇرۇلغان)خەلىپىلىكى...قاتارلىقلاردۇر. ئەرەپ خەلىپىلىكى راسا كۈچەيگەندە زېمىنى شەرقتە ھىندى دەرياسىدىن غەرپتە ئاتلانتىك ئوكيانغىچە يېتىپ بارغان؛ ئاسىيا، ئافرىقا ۋە ياۋروپادىن ئىبارەت ئۈچ قىتئەگە كېڭەيگەن. b6H7>x
!KT.p2\
UID `3X
44. ئەرەب ئۆممەۋىلەر خەلىپىلىگىنىڭ نەسەبنامىسى(661-750) X~/-,oV=A
j)ju vat
fWDTP|DV
^1aY,6I:
45. ئەرەب ئۆممەۋىلەر خەلىپىلىگىنىڭ خۇراسان ۋە ئوتتۇرا ئاسىياغا قويغان نائىبلىرى(671-754) B rZ17
c$
R
46. ئەرەب ئابباسلار خەلىپىلىگىنىڭ نەسەبنامىسى(661-750) h >&t``<
_ h5d~
Knqv|jJVx1
E;{CoL
.\T!oSb4[
Hzm_o>^KC
47. يۇننان ماكودونىيە ئىمپېريىسىنىڭ نەسەبنامىسى (م.ب 336-م.ب 64) \wsVO"/
بۇ ئېمپېريىنى يۇننانلىق مەشھۇر ئىستىلاچى ئالىكساندېر ماكودونىسكى يەنى ئىسكەندەر زۇلقەرنەيىن (قوش مۈڭگۈزلۈك ئىسكەندەر) م.ب 336-يىلى 20 يېشىدا قۇرىغان، 13يىل تەخىتتە ئولتۇرغان. ئۇ يۇنناندىن يولغا چىقىپ، كىچىك ئاسىيا، كاپكاز، ئوتتۇرا شەرق، ئوتتۇرا ئاسىيا، ھىندىستان ھەم شىمالىي ئافرىقىنى بويسۇندۇرۇپ، ئاجايىپ ھەربىي تالانتىنى نامايەن قىلىپ، ياۋرو-ئاسىيا قىتئەسى ۋە شىمالىي ئافرىقىنى ۋەھىمىگە سېلىۋەتكەن. ئاخىردا ئۇيغۇر قوشونلىرى بىلەن قىلغان جەڭدە مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن ئاندىن ئۆزىنىڭ شەرققە قىلغان ھەربىي يۈرۈشىنى توختىتىشقا مەجبۇر بولغان. م.ب 323-يىلى 33 يېشىدا ئالەمدىن ئۆتكەن. Y:O|6%00Y
.=Oww
jF4h/((|EU
$7
1(g$6#
48. ماكودونىيە ئانتىگون سۇلالىسىنىڭ نەسەبنامىسى (م.ب306-م.ب 168) p<%76H
A
F2QFQX(j
S6Y2(qdP
VkdG GY
49. رىم ئىمپېريىسىنىڭ نەسەبنامىسى (م.ب27-م.ك1453) > ~:M d
بۇ ئېمپېريىنى م.ب 27-يىلى ئوكتاۋىئان قۇرىغان. مىلادى395-يىلى شەرقىي گۇتلارنىڭ (ۋىزىگۇتلارنىڭ) زەربىسى نەتىجىسىدە شەرقىي رىم ھەم غەربىي رىم ئىمپېريىسىگە پارچىلانغان. غەربىي رىم ئىمپېريىسى 476-يىلى غەربىي گۇتلار تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلغان. شەرقىي رىم ئىمپېريىسى 1453-يىلى ئوسمان تۈرك ئىمپېريىسى تەرىپىدىن يوقوتولغان. رىم ئىمپېريىسى دۇنيا تارىخىدا ئەڭ ئۇزۇن ھۆكۈم سۈرگەن ئىمپېريە بولوپ، مىلادىدىن بۇرۇنقى 27-يىلدىن مىلادىدىن كېيىنكى 1453-يىلغىچە جەمىئىي 1480يىل مەۋجۇت بولوپ تۇرغان. 4P jC[A*
K*I!:1;3N
^|^ek
c|<*w[%C
;K
تك |