查看完整版本: [-- تىل-ئەدەبىيات سۆزلەرلۇغىتى --]

تەۋپىق مۇنبىرى -> ئاتالغۇلارغا ئىزاھات -> تىل-ئەدەبىيات سۆزلەرلۇغىتى [打印本页]

登录 -> 注册 -> 回复主题 -> 发表主题

abdumijit

2011-03-22 22:51

تىل-ئەدەبىيات سۆزلەرلۇغىتى

1. نەسىردىن ئەپەندى لەتىپىلىرى

نەسىردىن ئەپەندى ـــ تەتقىقاتلاردىن قارىغاندا نەسىردىن ئەپەندى تارىختا ياشاپ ئۆتكەن رىئال شەخىس بولۇپ مىلادىيە 1208- يىلى تۈركىيىنىڭ ئاقشەھىرگە قاراشلىق فۇرتۇ يېزىسىدا توغۇلغان. كىچىك ۋاقتىدا دادىسى ئابدۇللادىن تەلىم ئالغان. كېيىن ئۆز ۋاقتىدىكى داڭلىق مەدەنىيەت ئۇچاقلىرىدىن بىرى بولغان كونىياغا بېرىپ، ئۇ يەردىكى مەدىرىستە بىلىم ئالغان. 1237- يىلى ئاقشەھىر جامەسىنىڭ مۇدەررسى بولغان. ئۇ مىلادىيە 1284- يىلى ئاقشەھىر ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇنىڭ قەبرىسى ھازىرمۇ شۇ جايدا قەد كۈتۈرۈپ تۇرماقتا. نەسىردىن ئەپەندى نامىدىكى لەتىپىلەر يالغۇز ئۇيغۇرلار ئارسىدىلا ئەمەس، بەلكى تۈركىيە، ئەرەب دۆلەتلىرى، ئىران، ھېندىستان، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە شەرقى ياۋرۇپادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەردە ئىنتايىن كەڭ تارقالغان.

خەلق ئەدەبىياتى ـــ ئەمگەكچى خەلق بىۋاستە ئىجاد قىلغان، ئەمگەكچى خەلق ئارىسىدا كەڭ تارقالغان ئەدەبىيات. ئۇ ئەپسانىلەر، رىۋايەتلەر، خەلق چۆچەكلىرى، خەلق دىراممىلىرى، ئەلنەغمىلەر، قۇشاقلار ۋە باشقىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ.

بېشارەت ـــ ① ئالدىن بىرىلگەن خەۋەر، ئۇچۇر، بەلگە. ② ئىپادە، ئنكاس، ئىشارەت.

ئۆرنەك ـــ ① باشقىلارنىڭ تەقلىد قىلىپ ياسىشىغا، ئىشلىتىشىگە ئەرزىيدىغان نەرسىلەرنىڭ ئۆلگىسى ۋە شۇنداق ئۈلگە بولىدىغان نەرسە. ② باشقىلار ئەگەشسە، ئۆگەنسە ئەرزىيدىغان ئىش ياكى ئىلغارلىق نەمۇنىسى.

تەپەككۇر ـــ ① ئادەم مېڭىسىنىڭ رىئاللىقنى ئومۇملاشتۇرۇپ ئىنكاس قىلىشى، ئوبىيكتىپ ۋەقەلىك ھەققدىكى چۈشەنچە، تەسەۋۋۇر. ② پىكىر يۈرگۈزۈش، ئويلاش، خىيال.
تەكەببۇر ـــ ئۆزىنى چوڭ تۇتىدىغان كىبىرلىك.

كايىش ـــ ① خاپا بولۇش، ئاچچىقلىنىش؛ ② ئاۋارە بولماق، مۇشاققەت تارتىماق.

ۋىجدان ـــ كىشىنىڭ ئۆز ھەرىكىتى، قىلمىشى، يۈرۈش- تۇرۇشى ھەققىدە جەمئىيەت ۋە خەلق ئالدىدىكى مەسئولىيەت تۇيغۇسى ۋە ئنىساب، دىيانەت.

ساختىپەز ـــ يالغانچىلىق، ئالدامچىلىق بىلەن ئىش كۆرىدىغان، باشقىلارنى ساختا قىلىدىغان كىشى.

تارازا ـــ ئېغىرلىق ئۆلچەش ئەسۋابىنىڭ بىر تۈرى.

ئىشتىياق ـــ بىرەر ئىش ياكى بىرەر نەرسە، ئىشقا بولغان قىززىقىش، زوق، ھەۋەس.

2. مەسەللەر

مالچى ـــ قوي، ئۆچكە قاتارلىق چارۋىلارنى يايلاقتا يايلىتىپ باققۇچى؛ پادىچى.

خىرىس قىلىش ـــ بىراۋغا قەستەن ياكى ئۆچلۈك بىلەن قىلىنغان ھەيۋە ، چېقىلىش .

پەخەس بولۇش ـــ ھۇشيار بولۇش، دىققەت قىلىش، ئاگاھ بولۇش.

قاپسىلىش ـــ قۇرشاۋدا قېلىش، مۇھاسىرىگە چۈشۈپ قېلىش، بىر يەرگە قىسىلىپ قېلىش.

ئالاقىزادە بولۇش ـــ نېمە قىلىشىنى ئېنىق بىلمەي، تىنەپ- تەمتىرەپ، ئالاق- جالاق ھالەتتە، قۇرۇققان ھالدا.

خۇن ـــ ① قان؛ ② جان؛ ③ نۇر؛ ④ قان- قەرز.

شىكايەت قىلىش ـــ بىرەر ئىش ياكى ئەھۋالنىڭ ئادىل بولمىغانلىقىنى ۋەياكى ئۆز كۆڭلىدىكىدەك ئېلىپ بېرىلمىغانلىقى سەۋەبلىك ئېيتىلىدىغان نارازىلىق.

زۇلۇم ـــ ① كۆچلۈكلەرنىڭ ئاجىزلارغا، زالىملارغا مەزلۇملارغا ھۆكۈمرانلىق قىلغۇچىلارنىڭ ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچىلارغا سالىدىغان جەبىر- جاپاسى، شەپقەتسىز ئىزىش، ئىستىبىداتلىق. ② جەبىر-جاپا، مۇشاققەت.

ئۇجۇقتۇرۇش ـــ ① يۇقۇتۇش، ئۆلتۈرۈش. ② گەپ قىلالمايدىغان قىلىۋېتىش، جىمقتۇرۇش.

تالاش ـــ جىدەل، غۇلغۇلا.

گوداڭ ـــ ئۇيۇلۇپ ئورا بولۇپ قالغان ياكى توپىسى قېزىۋېلىنغان چوڭ ئويمان يەر؛ ئازگال.

تۇمۇز ـــ ① ئەڭ ئىسسىق بولغان 6-ئاي ۋە 8- ئاي ئارىلىقىدىكى ۋاقىت. ② 24 مەۋسۈمنىڭ بىرى بولۇپ 7- ئاينىڭ 22-، 23- ياكى 24 – كۈنلىرى.

خەيىرسىز ـــ يامان خۇسۇسىيەتكە ئىگە، سەلبىي، بەخىتسىز، تەلەيسىز.

قاپ يۈرەك ـــ قۇرۇقماس، تەۋەككۈلچى.

قاپاق كاللا ـــ دۆت، كاللىسى ھېچنەرسىگە ئىشلىمەيدىغان، خاتىرىسى جايىدا ئەمەس، تەپەككۇر قىلالمايدىغان.

ئالىيلىرى ـــ ئالىي تەبىقىگە مەنسۈپ ياكى مەنسەپكە ئىگە كىشلەر ۋە ئۇلارنىڭ نامىنى ئۇلۇغلاپ ئېيتىلىدىغان مۇراجەت فورمىسى.

ئىجازەت قىلىش ـــ بىرەر ئىش ئۈچۈن بىرىلگەن رۇخسەت.

تايغان ـــ ① ئىتنىڭ بىر خىلى. بىلى ئىنچىكە، پاچىقى ئوزۇن ۋە يۈگىرەك كىلىدۇ. ② تىۋىتى، تۈكى، مويى پەس.

ئەبلەخ ـــ قىلىمىشى، ھەرىكىتى چېكىدىن ئاشقان، ئۆتۈپ كەتكەن، قەبىھ، يارىماس، رەزىل.

كوي ـــ Ⅰ ① ئوي، خىيال. ② غەرەز، مەقسەت. ③ بىرەر مەقسەت بىلەن ئېلىپ بېرىلىۋاتقان پائالىيەت ياكى ئىش. Ⅱ كوچا، يول. Ⅲ جۇڭگۇنىڭ پۇل بىرلىكى يۈەن.

ھىساب ئېلىش ـــ مەسئولىيتىنى، جاۋابكارلىقىنى سۈرۈشتە قىلىش.

تەقدىر ـــ ① دىنىي چۈشەنچە بۇيىچە ئالدىن بەلگىلەپ قويۇلغان پىشانىگە پۈتۈلگەن كۆرگۈلۈك، قىسمەت. ② كېلىچەك، ئاقىۋەت، ئىستىقبال.

شۆلگەي ـــ رىفلىكىس تەسىرىدە ئېغىز بوشلۇقىدا پەيدا بولىدىغان سۇيۇقلۇق، شال.

شاھ ـــ ① پادىشاھلىق تۈزۈم يۈرگۈزىۋاتقان دۆلەتلەردىكى ئەڭ ئالىي ھاكىمىيەت يۈرگۈزگۈچى شەخىس؛ پادىشاھ، خان. ② شاھمات ئويۇنىدا ئەڭ ئاساسى باشقا ئۇرۇقلارنىڭ ھەممىسى قوغدايدىغان ئۇرۇق، باشقا ئۇرۇقلارغا قارىغاندا ئېگىزرەك بولىدۇ. ③ شاھمات ئويۇنىدا قارىشى تەرەپنىڭ شاھىغا قىلىنغان ھوجۇم، زەربە.

ئەرۋاھ ـــ ① روھ ؛ ② ئۆلگەن كىشىنىڭ ئادەم خىيالىدا ياكى چۈشىدە كۆرگەن كۈلەڭگىسى. ③ ئادەمنىڭ جانسىز، گۈشسىز ئىسكىلىتى.

پالاش ـــ بىرەر جىنايەت ياكى گۇناھ بىلەن ئەيىبلەپ بىر يۇرتتىن باشقا بىر جاپالىق يۇرتقا ھەيدەش، سۈرگۈن قىلىش.

خائىن ـــ ① ئەھدىسىنى، قەسىمىنى بۇزۈپ ئىش قىلغان كىشى. ② ئۆز ۋەتىنى، خەلقىنىڭ مەنپەئەتىگە زىت ئىش قىلىدىغان، دۈشمەن تەرەپ بىلەن ھەمكارلاشقان، دۈشمەن تەرەپكە ئۆتكەن كىشى؛ ساتقىن.

مەسەل ـــ ① ئەخلاقى تەربىيە خاراكتىرىنى ئالغان ۋە ھەجىۋى تۈستىكى ئوبىرازلاشتۇرۇلغان كىچىك شېئىرىي ياكى نەسىرىي ئەسەر. ② ئوخشاش .

ھالاك بولۇش ـــ ئۈلۈش ، يوقىلىش ، تۈگەش .

مۇتتەھەم ـــ باشقىلارغا يولسىزلىق قىلىدىغان، ئۇرۇنسىز بۇزەك قىلىشقا ئۇرۇندىغان، ئۇششۇق.

رەزىل ـــ ① كىشىنى يىرگەندۈرىدىغان، پەسكەش، ئىپلاس، رەسۋا. ② رەھىمسىز، قەبىھ، ئەشەددىي، ۋەھشىي.

3. قوشاقلار

كۆچ- كۆچ قۇشىقى ـــ 1871 –يىلى چارۇسسىيە ئەسكەر چىقىرىپ، ئىلى رايۇننى بېسىۋالدى. مەملىكىتىمىزدىكى ھەر مىللەت خەلقى ئون يىل جاپالىق كۈرەش قىلىش ئارقىلىق 1881- يىلى تۈزۈلگەن « ئىلى شەرتنامىسى» دىن كېيىن چارۇسىيە ئېلىدىن چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدى. ئىلى رايۇنى چارۇسىينىڭ قولىدىن قايتۇرۇپ ئېلىنغاندىن كېيىن، چارۇسىيە جاھانگىرلىكىنىڭ ئالدىشى ۋە تەھدىتى، شۇنداقلا چىڭ سۇلالىسىنىڭ قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن خەلقتىن دەھشەتلىك ئۆچ ئېلىشى سەۋەبىدىن بۇ يەردىكى ئۇيغۇرلاردىن 56 مىڭ ئۆيلۈك كىشى چارۇسىيە زېمىنىغا كۆچۈشكە مەجبۇر بولدى، ئۇنىمغانلار دۇمبالاندى، كۆچۈرۈلگەن ئاھالىلەر روسىيە زېمىنغا كىرگەندىن كېيىن قۇللارچە مۇئامىلىگە ئۇچىرىدى. خەلق چارۇسىيە جاھانگىرلىكىنىڭ ئەنە شۇ جىنايى قىلىمىشلىرى ۋە جاھانگىرلارغا بولغان قاتتىق ئۆچمەنلىكى ۋە غەزەپ- نەپرىتىنى ۋە ئۆز ئانا يۇرتى، ئۇرۇق- تۇققانلىرى ۋە يۇرتداشلىرىنى چوڭقۇر سېغىنىش ھىسياتىنى ئىپادىلەيدىغان قۇشاقلارنى قۇشاقلارنى ئىجاد قىلغان . كېيىن بۇ قۇشاقلار « كۆچ- كۆچ قۇشىقى» نامى بىلەن كەڭ تارقالغان.

قېرىشىش ـــ باشقىلار بىلەن ئۆچەكىشىش، زىتىلىشىش.

تۆمۈر خەلىپە ـــ 1891- يىلى تۇرپاندا توغۇلغان. 1893- يىلى ئائىلىسى بۇيىچە قومۇلىنىڭ قۇراي يېزىسىغا كۆچۈپ كەتكەن. 1912- يىلى قۇمۇل دىھقانلىرىغا باشلامچىلىق قىلىپ ئەينى ۋاقىتتىكى قومۇل ۋاڭلىرىغا ۋە ئەكسىيەتچى ھۆكۈمەتكە قارىشى قوزغىلاڭ كۆتۈرگەن. ياڭ زىڭشىننىڭ دامىغا چۈشۈپ ئۈرۈمچىگە كەلگەن. 1913- يىلى كۆزدە ياڭ زىڭشىن تەرىپىدىن مەخپىي ئۆلتۈرۈلگەن. 1MV\Jm

لاچىن ـــ قۇشلار كىلاسى لاچىن ئائىلىسىدىكى بىر قۇش. ئەركىكىنىڭ ئوزۇنلۇقى 40 سانتىمىتىر كېلىدۇ. باش قىسمى بىلەن بوينىنىڭ يان تەرەپلىرىدىكى پەي تۈكلىرى قارا رەڭلىك، ئازراق كۈكۈچ ئارىلاش، دۈمبە تەرەپلىرى كۆك كۈلرەڭ، قۇرساق قىسىملىرى ئاقۇچ ھەم قارا ئالىسى بار، ئۇچۇشى تىز، يىرىتقۇچ كىلىدۇ، چوڭ قۇشلارنىمۇ ئوۋلىيالايدۇ. شىمالدا كۆپىيىدۇ، دۆلىتمىزنىڭ جەنۇبىدا قىشىنى ئۆتكۈزىدۇ. شىنجاڭدىمۇ بار.

توڭگۈز ـــ ① سۈت ئەمگۈچى ھايۋان بولۇپ ، بۇرۇن ۋە ئېغىز تۇمشۇقلىرى ئۇزۇنچاق ، كۆزى كىچىك ، قولىقى چوڭ ، پوتى قىسقا ، تېنى سىمىز بولىدۇ . ئادەتتە كۆندۇرۈلۈپ ئۆيدە بېقىلىغىنى «چوشقا » دەپمۇ ئاتىلىدۇ . ② كۆچمە . « ئەبلەخ » ، « ھايۋان » دېگەن مەنىدىكى تىل ئاھانەت سۆزى . ③ مۆچەل يىل ھىسابىدا ئون ئىككىنچى يىلنىڭ نامى .

كۈرە ـــ ① ئاشلىق ئۆلچەيدىغان ئەسۋاب. ياغاچ ياكى قۇمۇچتىن سۈكەن شەكلىدە ياسىلىدۇ. ② ئون شىڭغا تەڭ ھەجىم ئۆلچەم بىرلىكى.

خەلىپە ـــ ئىسلام دىنىنىڭ شەرىئەت ئەقدىلىرىنى ياخشى بىلىدىغان ئۇقۇمۇشلۇق دىنىي زات.

خۇخەنزە ـــ باتۇر ۋە قەيسەر ئەر ، يىگىت ؛ ئوغۇل بالىنىڭ ئوغۇل بالىسى .

ياۋ ـــ ئۇرۇش ، جەڭدىكى قارىشى تەرەپ ، دۈشمەن ، رەقىپ .

دارىن ـــ مەرتىۋىلىك ئەمەلدار.

ئارچا ـــ ئارچا ئائىلىسىدىكى دائىم كۆكىرىپ تۇرىدىغان دەرەخ. ئېگىز ئۆسىدۇ، كىچىك شاخلىرى تۈز، تۆۋەنگە ساڭگىلاپ تۇرىدۇ. يۇپۇرمىقى تەڭگىچە شەكلىدە بولۇپ، مېۋىسى شارسىمان، ياغىچى پۇراقلىق ھەم بەك چىڭ بولىدۇ. قۇرلۇشقا ماتىرىيال قىلىنىدۇ.

بابلاش ـــ ① ئەدىبىنى، جازاسىنى بىرىش، جايلاش. ② بىرەر ئىشنى كۆڭلىدىكىدەك، مۇۋاپىق بىجىرىش، بەجا كەلتۈرۈش، ئورۇنداش. ③ بىرەر ئىشتا ياكى گەپتە باشقىلارنى ئالداش، گوللاش.

زارەتلىك ـــ ئۆلگەن كىشلەرنى كۆمىدىغان جاي؛ قەبرىستانلىق.

رەھمەتلىك ـــ خۇدانىڭ رەھمىتىگە لايىق؛ مەرھۇم.

ھاشار ـــ ھۆكۈمەت ياكى ھۆكۈمدارلارنىڭ ئۇرۇنلاشتۇرۇشىغا ئاساسەن ھەقسىز ئىشلەپ بىرىدىغان مەجبۇرىي ئىشلەپ بىرىدىغان ئەمگەك.
يارلىق ـــ ① تەبىئەت ھادىسلىرىدىن يار شەكىللىنىپ قالغان جاي. ② بىرەر كىمگە ئەمەل، ئونىۋان بىرىلگەنلىكى ياكى بىرەر ئىشنى ئۇرۇنلاش توغرىسىدىكى رەسمىي ئۇختۇرۇش، ھۆججەت، پەرمان، بۇيرۇق.

زالىم ـــ كىشلەرگە جەبىر- زۇلۇم سالىدىغان، كىشلەرنى ئىزىدىغان، رەھىمسىز.

دورغا ـــ ① ۋاڭ تەرىپىدىن بىر يېزىنىڭ مەمۇرىي ئىشلىرىنى باشقۇرۇشقا بەلگىلەنگەن ئەمەلدار. ② كونا جەمئىيەتتە ئەمەلدارلارنىڭ يۈگۈر- يىتىم ئىشلىرىنى قىلىدىغان خىزمەتچى.

ھار ـــ ئۇيات، نۇمۇس.

خار ـــ ① ئىتىبارغا ئېلىنمايدىغان ، ئەزىز ئەمەس ، كەمسىتىلىگەن . ② قىممىتى يوق قەدىرسىز . ③ (خا ) ئۆي ئۆگزىسىگە سېلىنغان جەگىلەرنى كۆتۈرۈش ئۈچۈن ئىككى ئۇچى تامنىڭ بېشىغا قۇيۇلىدىغان چوڭ لىم ياغاچ .

سىيادان ـــ ① ئېيىقتاپان ئائىلىسىدىكى بىر ياكى ئىككى يىللىق سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك، مايسىسى ۋە ئۇرۇقى دورا قىلىنىدۇ. سۇغۇق يەلنى ھەيدەش، خۇننى راۋان قىلىش، قاننى جانلاندۇرۇش رۇلىغا ئىگە. ② شۇ خىل ئۆسۈملۈكنىڭ ئۇرۇقى.

تاۋار ـــ ① ئالماشتۇرۇش ئۈچۈن ئىشلەپچىقىرىلغان ئەمگەك مەھسۇلاتى. ② فابرىكىدا توقۇلغان تىگى بىلەن گۈللىرىنىڭ رەڭگى ئوخشاش بولغان يىپەك رەخت.

جانان ـــ ① قەددى- قامىتى كىلىشكەن گۈزەل ئايال. ② ياخشى، گۈزەل، چىرايلىق. ③ يېقىن كىشىلەرگە نىسبەتەن مۇراجەت ۋە ھۆرمەت مەنىسىدە قوللىنىلىدۇ. ④ ئاياللارنىڭ ئىسمى.

پوتا ـــ بەلگە باغلىنىدىغان رەخت، بەلۋاغ.

يېزىقچىلىق ۋە ئاغىزاكى ئالاقە

لەتىپە ـــ كۈلكىلىك ۋەقە-ھادىسە ھەققىدىكى كىچىك ھېكايە. ئۇ خەلق ئېغىز ئىجادىيتىنىڭ ئەڭ ئاممىباب ژانىرلىرىدىن بىرى بولۇپ ئۇنىڭدا جەمئىيەتتىكى ناچار ئىش، ناچار خاھىش ۋە خىيانەتچى، پارىخۇر، جازانىخۇر كىشىلەر پاش قىلىنىدۇ. خەلقنىڭ دانالىقى، سەزگۈرلىكى ۋە تەدبىرچانلىقى ئىپادىلىنىدۇ.

قوشاق ـــ Ⅰ ① بىر- بىرىگە چېتىلىغان، قوشۇلغان. ② بىر ئارغامچا بىلەن ئۆز- ئارا چېتىلىپ باغلانغان ئۇلاغلار. Ⅱ كۆپىنچە يەتتە بوغۇملۇق، تۆت مىسرالىق بولىدىغان رېتىم ۋە ئاھاڭدارلىقى كۈچلۈك، سۆزلىرى ئاددى، ئەمما جانلىق، ئوبىرازلىق، ناخشا قىلىپ ئوقۇشقا ئەپلىك بىر خىل شېئىرىي ئەسەر.

كارتىنا ـــ ( رۇسچە ) كىنو- فىلىم ، كىنو كارتينىسى ، مۇستەقىل بەدئىىي قىممەتكە ئىگە بولغان تەسۋىرى سەنئەت ئەسىرى. ئەدەبى ئەسەرلەردىكى مەلۇم كۈرۈنۈشلەرنىمۇ كۆرسىتىدۇ .

تەقلىد قىلىش ـــ ① باشقىلارغا ئەگىشىش، ئوخشىتىش، دوراش. ② ئەمەلىي ئىھتىياجىغا ئاساسەن ئادەم ۋە جانلىق، جانسىز نەرسىلەرنىڭ ئاۋازىنى، ھالىتىنى ئۆز پېتىچە ئىپادىلەش ھالىتى.

ئىجادىي ـــ ئىجاد قىلىش ۋە ئىجادىيەت بىلەن باغلىنىشلىق بولغان ئىجادىيەت يېڭىلىق يارىتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان، ئىجاد قىلىنغان.

4. قوش لوككىلىق ياۋا تۆگە

كۈچتۈڭگۈر ـــ جىسمانى كۈچى ئارتۇق، قاۋۇل، ناھايىتى كۈچلۈك.

سەلتەنەت ـــ ① خان، ئەمىر، پادىشاھلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ۋە شۇنداق ھۆكۈمرانلارنىڭ قول ئاستىدىكى دۆلەت ياكى ئۇلار يۈرگۈزگەن ھاكىميەت. ② ھەيۋەت، سۈر، داغدۇغا، تەنتەنە، ھەشەمەت.

بەتنىيەت ـــ يامانلىقنى ئويلايدىغان، نىيىتى بۇزۇق، نىيىتى يامان.

ساتتار سالىخ ـــ (1945-1992) مىللىتى تاتار، تۆگە تەتقىقاتچىسى، ئىلى چاۋىچىلىق، مال دۇختۇرلۇق مەكتىپىنىڭ دوتىسېنىتى.

لوككا ـــ ئۆركەش ؛ ① دەريا، دېڭىز سۇلىرىنىڭ بۇران تەسىرىدە داۋالغۇپ ھاسىل بولغان دولقۇننىڭ يۇقىرىغا تىك كۆتۈرۈلگەن قىسمى؛ سۇنىڭ داۋالغۇپ ئېگىز كۆتۈرۈلىشى؛ دولقۇن. ② تۆگىنىڭ دۈمبىسىدە بىر ياكى ئىككىلا بولىدىغان، قېلىن يۇغان ياغ قاتلىمىدىن ئىبارەت چوقچىيىپ تۇرىدىغان ئۆسمە؛ لوككا. ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى.

رەزىل ـــ ① كىشىنى يىرگەندۈرىدىغان، پەسكەش، ئىپلاس، رەسۋا. ② رەھىمسىز، قەبىھ، ئەشەددىي، ۋەھشىي.

سالجا ـــ بۇغۇم پۇتلۇق ھايۋان، تېنى ئېلىپپىس شەكىلىدە بولۇپ، باش، كۆكرەك ۋە قۇرساق قىسمى بىرلىشىپ كەتكەن، تۆت جۈپ پۇتى بار قان شۇرىغۇچى پارازىت.

قان شۇرىغۇچى پارازىت ـــ ھايۋانلار ۋە قۇشلار تىنىدە ياشاپ، شۇ خىل جانلىقنىڭ قېنىنى شۇراپ ھايات كەچۈرىدىغان بىر خىل زىيانداش قۇرت.

تەبئىي تاللىنىش ــــ جانلىقلارنىڭ تەبىئىي مۇھىتتا ياشاش جەريانىدا تەبىئەت قانۇنيىتى بۇيىچە كۈچلۈكلەرنىڭ، تەبىئەتكە ماسلىشالغانلىرىنىڭ ھايات قېلىپ، ماشلىشالمىغانلىرى ۋە ئاجىزلىرىنىڭ شاللىنىپ يۇقىلىشنى كۆرسىتىدۇ.

ھالاك بولۇش ــــ ئۈلۈش ، يوقىلىش ، تۈگەش .

كۈيلەش ــــ ① بىرەر ئادەم ياكى نەرسە قاتارلىقلارنى ناخشا قۇشاقلار بىلەن تەرىپلىمەك . ② يۇقىرى دەرىجىلىك ھايۋانلارنىڭ چىشىللرى تۇخۇم يىتىلىشنىڭ ھارپىسىدا فىزىئولوگىيە جەھەتتىن چېتىشىشىنى تەلەپ قىلماق .

بوتلاق ــــ تۆگىنىڭ يېڭى تۇغۇلغان بالىسى .

تەمتىلەپ ــــ ① ئۇياق- بۇياققا ئۆردەكسىمان چايقىلپ، تاشلىنپ ، ئاستا- ئاستا قەدەم ئالماق. ( بالىلار ھەققىدە ) ② بىرەر نەرسىگە تايىنىپ ، ئاستا دەلدەڭشىپ ماڭماق.

خالىس ــــ ① ھەممىگە بىر خىل نەزەر بىلەن قارايدىغان ، بىر تەرەپكە يان باسمايدىغان ؛ بىتەرەپ . ② ئۆز مەنپەئەتىنى كۆزلىمەيدىغان، تەمە قىلمايدىغان ، غەرىزى يوق. سەمىيمىي . ③ ھەق تەلەپ قىلمايدىغان ، ھەق ئالمايدىغان، ھەقسىز؛ چىن كۆڭلىدىن . ④ ئاياللارنىڭ ئىسمى.

پروفىسسۇر ــــ ئالىي مەكتەپلەردىكى ئالىي دەرىجىلىك ئىلمى ئونۋان ئالغان ئوقۇتقۇچى .

قاقشال ــــ ① بەك قۇرۇپ كەتكەن ، ناھايىتى قۇرۇق . ② قۇرۇپ ، شاخ ۋە يۇپۇرماقلىرى قالمىغان دەل- دەرەخ ، يۇلغۇن ، چاتقال ۋە شۇ قاتارلىق نەرسىلەر. ③ ئۇرۇقلۇقتىن بىر ئۇستىخان بولۇپ قالغان ، قۇرۇق ئۇستىخان ، ناھايىتى ئۇرۇق ، جۈدەڭ .
ساقاتقى ــــ بىر خىل پارازىت جانلىق ، چوڭ ھايۋانلارنىڭ قېنىنى شۇراش ئارقىلىق ھايات كەچۈرىدۇ .
ــــ ھالاكەت ، خەۋپ- خەتەر ، بەخىتسىلىك بىلەن ئاخىرلىشىدىغانلىقى ئېنىق بولغان ۋەھىمە ؛ تەشۋىش .

ئاتكىرىتكا ــــ بىر تەرىپىگە سۈرەت چۈشۈرۈلگەن ، سالام خەت ، تەكلىپ ۋە تەبىرىكنامىلەر يېزىشقا ئشلىتىلىدىغان كارتا .

ماياق ـــ قوي، ئۆچكە، تۆگە قاتارلىق بەزى ھايۋانىلارنىڭ، توخۇ، كەپتەر قاتارلىق بەزى قۇشلارنىڭ يۇمىلاق ياكى قاتتىقراق پوقى.

كۆرگە ـــ چۆلدە ئۆسىدىغان يانتاقسىمان ئۆسۈملۈك. قۇمۇش- باشاقلار ئائىسىلىدىكى كۆپ يىللىق، سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك، كۆپىنچە سۇ بۇيلىرىدا ئۆسىدۇ. يۇپۇرمىقى تۆمۈنە شەكلىدە، غۇلىنىڭ ئىچى كاۋاك، غۇلىدا بورا تۇقۇغىلى ياكى قەغەز ياسىغىلى بولىدۇ.

ياۋا ھىڭگان ــــ دالىلاردا چۆل- جەرىلەردە ياشايدىغان ئادەملەرگە كۆنمىگەن چىشى تۆگە، قايمال.

زىمىستان ـــ ① قىش پەسلى، قىش. ② كۆچمە مەنسى : مۇددىھىش، قاراڭغۇ، زۇلمەت.
ئاشىق ـــ ① بىراۋنى ئىنتايىن ياخشى كۆرۈپ ئۇنىڭغا خۇشتار بولۇپ قالغان، مۇھەببەت قويغان كىشى. ② كۆچمە مەنىسى : بىرەر نەرسىنى ياخشى كۆرۈپ قالغان، ئۇنىڭغا بىرىلگەن كىشى. ③ تەركىدۇنيا ھالدا بارلىقىنى خۇداغا بېغىشلىغان، كۆپىنچە ئىبادەتخانىلاردا يېتىپ- قۇپىدىغان، چاچ-ساقاللىرى ئۆستۈرۈلگەن كىشى، دەرۋىش.

ۋاپا ـــ دوستىغا، يارىغا ۋە يېقىن كىشىلىرىگە بولغان ساداقەت؛ كۆيۈم، سۆزىدە قەتئىي تۇرۇش، ۋەدىسىگە ئەمەل قىلىش.

5. بۈركۈت

سىموۋۇل ـــ ① ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەرنىڭ بىرى بولۇپ ، بۇنىڭدا بىرەر ئىش ، نەرسە ، ھادىسە قاتارلىقلار شەرتلىك ھالدا شۇلار ئىپادىلەپ بىرىدىغان ياكى ئەسلىتىدىغان تۇرمۇش ھادسىلىرى، ئۇقۇملار ۋە نەرسىلەرگە بەلگە قىلىندۇ ياكى تەققاس قىلىنىدۇ . ② بىرەر غايە ، چۈشەنچە ، ھادىسە ۋە شۇ قاتارلىقلارنى ئىپادىلەيدىغان ، ئەسلىتىدىغان باشقا خىل نەرسە ، ھادىسە ياكى شەرتلىك بەلگە .
ـــ يىرىتقۇچ قۇشلار تۈركۈمىدىكى بىر خىل ئوۋ قۇشى، تىنى قېنىق قوڭۇر، ئۈستۈنكى تومشۇقى ئىلمەك، تىرنىقى ئۆتكۈر، كۆرۈش قۇۋۋىتى يۇقىرى كېلىدۇ. قولغا كۆندۈرۈلسە، ئۇنىڭ بىلەن غاز، ئۆردەك، قىرغاۋۇل، پاختەك قاتارلىق قۇشلارنى ۋە ياۋا توشقانلارنى ئوۋلاشقا بولىدۇ.

يىرىتقۇچ ـــ ① يىرتىدىغان، ئۆتكۈر. ② جانلىقلار بولۇپمۇ ھايۋانلار كۆشى بىلەن ئۇرۇقلىنىدىغان، گۆشخۇر، ۋەھشىي، ياۋۇز ( ھايۋانلار ھەققىدە ) .
تاز قارا ـــ ئېلىمىزدە ياشايدىغان بۈركۈت تىپىدىكى ناھايىتى كۈچلۈك، يىرىتقۇچ قۇش. ئاساسەن ئۆلگەن ھايۋانلارنىڭ تاپلىرىنى يەيدۇ، بەزىدە يەنە كىچىك قۇشلار ۋە بەزى جۇغى كىچىك ھايۋانلارنىمۇ تۇتۇپ يەيدۇ، چۆل- باياۋانلاردا، تاغلىق رايۇنىلاردا ياشايدۇ.

شۇڭقار ـــ ① بۈركۈت تىپىدىكى ناھايىتى كۈچلۈك، يىرتقۇچ ئوۋچى قۇش. ② كۆچمە مەنسى : باتۇر، قەھرىمان، مەرد، پالۋان.

بىئولۇگىيلىك ـــ بىئولوگىيىگە ئائىت، بىئولوگىيىگە تەئەللۇق.

ئولجا ــــ ① ئۇرۇش - جەڭلەردە قارشى تەرەپتىن تارتىۋېلىنغان ، غەنىمەت ئېلىنغان بۇيۇم ، نەرسە . (2) شىكار ، ئوۋغا چىققاندا ئوۋلىغان نەرسە .

تاپ ــــ Ⅰ ھايۋانات ياكى جانلىقلارنىڭ ئۆلۈكى ، مۇردا ، جەسەت . Ⅱ ① ئېتىزنى ئاغدۇرغاندا قالغان قوش ئىزى . ② ساناق سانلار بىلەن كىلىپ مىقدارنى بىلىدۈرىدۇ. Ⅲ پەيىت ، پۇرسەت ، ۋاقىت Ⅳ چىدام ، تاقەت ، بەرداش .

چىرىندىخۇر ـــ چىرىندىنى يەپ، چىرىندى ئىچىدە ياشايدىغان.

تاغ قىيالىرى ـــ تاغلاردىكى تىك يارلار ياكى نىسبەتەن تىكرەك بولغان جىرالار.

چىۋىق ـــ تال، سۆگەت قاتارلىقلارنىڭ يېڭى ئۆسكەن، يۇمران ۋە ئىنچىكە شېخى. ② ئىنچىكە تۆمۈر تاياقچە.

تاغ يۇتىسى ـــ تاغنىڭ يانباغىرى، بەل.

ھاۋا ئېقىمى ـــ ئاتمۇسفۇرادىكى تۈرلۈك تەركىبكە ئىگە ماددىلارنىڭ ئارىلاشما ھالەتتە تۈرلۈك ھاۋارايى سەۋەبلىرى تۈپەيلىدىن تەرتپلىك يۆتكىلىشى نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن ئېقىم؛ شامال، بۇران ياكى ئىسسىق ھاۋانىڭ بەلگىلىك يۈنلىشتە يۈتكىلىشى.

يەلكە ـــ بۇيۇننىڭ ئارقا قىسمى؛ مۈرە، ئۆشنە.

ئالىتاغىل ـــ ① ئاق داغلىرى بولغان، ھەر خىل رەڭ ئالغان. ② بىر خىل بولمىغان، تەرتىپسىز، قالايمىقان؛ ئېگىز-پەس، يۇقىرى- تۆۋەن.

ئىكولوگىيلىك تەڭپۇڭلۇق ـــ ئىكولۇگيلىك سېستىمىدىكى ئورگانىزىملار بىلەن مۇھىت شارائىتى ئارىسىدا ئوزۇن تارىخى دەۋىرلەر ئارقىلىق ئۆز- ئارا تەسىر قىلىپ، ئۆز- ئارا تىزگىنلەپ، ئەڭ ئاخىرىدا بىر مۇرەككەپ، بىر پۈتۈن گەۋدە شەكىللىنىدۇ. مانا بۇ ئىكولۇگىيلىك تەڭپۇڭلۇقتۇر.

5. چايان بىلەن دۆنىڭ ئېلىشىشى

مەخلۇق ــــ ① ئىنسان ۋە پۈتۈن جانىۋارلارنىڭ ، تىرىك مەۋجۇداتلارنىڭ ئومۇمى نامى . ② كۆچمە . بىر نەرسىگە ئوخشىمايدىغان ، خۇنۈك ياكى ئەخلاقسىز ، نىيىتى يامان ۋە شۇنىڭدەك ئۆزىنىڭ كۆڭلىگە ياقمىغان ، ئۆچ كۈرىدىغان كىشلەرنى كەمسىتىپ ئېيتىلىدۇ .

تەسەۋۋۇر ـــ ① كۆز ئالدىدا مەۋجۇت بولمىغان شەيئىلەرنىڭ كونكىرىتنى ئوبىرازىنى ئويلاپ چىقىش . ② سەزگۈ ماتىرىياللىرى ئاساسىدا يېڭىدىن ماسلاشتۇرۇش ئارقىلىق ، يېڭى ئوبراز يارىتىشنىڭ پىسخولۇگىيلىك جەريانى . ③ ھىسسى بىلىش باسقۇچىنىڭ يۇقىرى پەللىگە تەۋە بىلىش جەريانى . ئىدىراك ئاساسىدا ھاسىل بولىدۇ . ئىدىراكتىن يۇقىرى تۇرىدۇ . بىلىش نەزەريىسىدە بەزىدە «ئوبراز» دەپمۇ ئېيتىلىدۇ .

يىرگىنىچلىك ـــ كىشىنى قاتتىق بىزار قىلىدىغان، يىرگەندۈرىدىغان.

كۆپۈشكەن ـــ ① ئۆرلىگەن، كېڭەيگەن، يوغىنىغان. ② كۆچمە مەنسى: رەنجىمەك، نارازى بولماق.

جاۋىغاي ـــ ئېغىزنىڭ ئىككى چەت بۇرجىكى.

لۆمشۈپ ـــ لۆم-لۆم قىلىپ، بىر كۆتۈرۈلۈپ بىر بېسىلىپ تۇرماق.

قەبىھ ـــ كىشىنى يىرگەندۈرىدىغان، نەپرەتلەندۈرىدىغان، سەسكىندۈرىدىغان رەزىل، يارىماس.

ژورنالىست ـــ گېزىت- ژورناللارغا ھەر خىل تېمىدا ماقالىلەر يېزىپ تۇرىدىغان ۋە ئۇنى چىقىرىشقا قاتنىشىدىغان كىشى، ئەدىب.

مېدالىئون ـــ ئىچىگە رەسىم ياكى باشقا نەرسىلەر سېلىنغان، يۇمىلاق ياكى قىرلىق شەكىلدە قاپچۇققا ئوخشاش ياسالغان، بۇيۇنغا ئېسىلىدىغان زىننەت بۇيۇمى.

نىمكەش ـــ بىر ئاز كېيىلىگەن ياكى ئىشلىتىلگەن، پېتىدىن چۈشكەن.

نالە ـــ ① غەم- ئەلەم، دەرت- ھەسرەتنى ئىپادىلەيدىغان دەردلىك ئاۋاز؛ پەرياد، پىغان. ② يالۋۇرۇش، ئىلتىجا، ئۆتۈنۈش قاتارلىق تەلەپ تۇيغۇلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مۇڭلۇق ئاۋاز، يېلىنىپ قىلىنغان ئىلتىجا ئاۋازى.

پارس ـــ شۇ نام بىلەن ئاتالغان كىشى ۋە شۇ مىللەتكە تەۋە كىشى. ئۇلار ئىراننىڭ ئاساسىي ئاھالىسىنى تەشكىل قىلىدۇ.

ئەرەب ـــ شۇ نام بىلەن ئاتالغان كىشى ۋە شۇ مىللەتكە تەۋە كىشى. ئۇلار سەئۇدى ئەرەبىستان ۋە ئەتراپىدىكى بىر قىسىم ئەرەب دۆلەتلرىنىڭ ئاساسىي ئاھالىسىنى تەشكىل قىلىدۇ.
ھىندى ـــ شۇ نام بىلەن ئاتالغان كىشى ۋە شۇ مىللەتكە تەۋە كىشى. ئۇلار ھىندىستاننىڭ ئاساسىي ئاھالىسىنى تەشكىل قىلىدۇ.

رىۋايەت ـــ مەلۇم كىىشى ، ئىش ، نەرسە ياكى مەلۇم ۋەقە توغىرىسىدا خەلق ئارىسىدا قەدىمىدىن تارتىپ ، ئېغىزدىن- ئېغىزغا كۈچۈپ كەڭ تارقىلىپ كىلىۋاتقان ئاغىزاكى ھېكايە ؛ ئەپسانە .

چۆچەك ـــ Ⅰ ئىنسانلارنىڭ تەبىئەت ھادىسلىرى توغرىسىدىكى تەسەۋۋۇرلىرىنى، كىشىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئىجتىمائىي مۇناسىۋەتلەرنى ۋە ھەر خىل ئىجتىمائىي ھادىسىلەرنى فانتازىيلىك ئاساستا كۈلكىلىك ۋە قىززىقارلىق قىلىپ ئەكىس ئەتتۈرۈپ بىرىدىغان ئاغىزاكى ھېكايە. Ⅱ ياغاچتىن ئۇيۇپ ياسالغان چىنە.

كامار ـــ ① ئويۇلغان جاي، تۆشۈك. ② ئۇۋا، ئىن.

نەشتەر ـــ ① يارىنى يېرىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان ئۆتكۈر تىغ. ② زەھەرلىك ھاشارەتلەرنىڭ چاقىدىغان ئەزاسى.

قەبرىستان ـــ قەبرە كۆپ جاي، مازار، گۆرىستانلىق.

يار ـــ Ⅰ ① ئەڭ يېقىن كىشى ، بۇرادەر ، ئاغىنە ؛ ② ئۆز- ئارا تۇنۇشقان ، مۇھەببەتلەشكەن ؛ مەشۇق . ③ كۆچمە . مەدەت ، ئىلھام ، يار- يۈلەك . Ⅱ سۇ ، تەبىئەت ھادىسىلىلىرىدىن شەكىللەنگەن ئىنتايىن تىك چوڭقۇرلۇق ؛ يارداڭ ، قىيا .

باشمالتاق ـــ باش بارماق.

ئېكىسكاۋاتۇر ـــ يەر كولاش، توپا قېزىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل مىخانىزىم.

ئىسكەتلىك ـــ ① تەقى- تۇرقى قاملاشقان، قامەتلىك، فىگورىلىق. ② قۇرۇلمىسى، ھالىتى، نۇسخىسى چىرايلىق.

روبىرو ـــ ① مەلۇم بىر نەرسە ياكى سۆزلىگۈچىگە قارىمۇ- قارىشى بولغان تەرەپ؛ ئالدى، ئۇدۇلى. ② يۈز- تۇرانە، يۈزمۇ- يۈز، ئۇدۇلمۇئۇدۇل.

بەتبەشىرە ـــ ① ئەلپازى، ئەپتى، چىرايى بۇزۇق؛ كۆرۈمسىز؛ سەت. ② يامان قىياپەت، ماھىيەت.

قىسقۇچپاقا ـــ بۇغۇم پۇتلۇق ھايۋان. پۈتۈن تىنىدە قاسراقلىق قاپچۇقى بار، كۆزىنىڭ سېپى بار، توغرىسىغا ئۆمىلەيدۇ. خىلىرى كۆپ.

شېشخال ـــ ① بىر خىل قىمار ئەسۋابى. سۆڭەك، چاقچۇق، ياغاچ ۋە سۇلياۋ قاتارلىقلاردىن ياسىلىدۇ. كۇب شەكلىدە بولۇپ، ئالتە يېقىغا رەت بۇيىچە ئايرىم- ئايرىم ھالدا 1، 2، 3، 4،5، 6 دانىدىن قىلىپ رەڭلىك چىكىتلەر ئۇيۇلغان بولىدۇ. ② شۇ خىل ئەسۋاب ئارقىلىق ئوينىلىدىغان قىمار.

قوۋۇز ـــ Ⅰ ئېغىز بوشلۇقىنىڭ ئىككى يان تەرىپى، يەنى ئىككى يان دىۋارى؛ Ⅱ ئېغىزدا چېلىنىدىغان بىر خىل چالغۇ ئەسۋابى. پۇلات، مىس، ئالتۇن، كۈمۈش قاتارلىق مېتاللاردىن ياسىلىدۇ.

بۆرتۈپ چىققان ـــ تۈرتۇپ چىققان، كۈتۈرۈلۈپ چىقىپ تۇرغان.

چاڭگال ـــ ① چاڭ، پەنجە. ② كۆچمە مەنىسى : زۇلۇم، ئاسارەت، تۇتقۇنلۇق، نەزەربەنىد، رىجىم؛ ئىسكەنجە. ③ ساناق سانلار بىلەن قوشۇلۇپ، چاڭگاللىغىلى بولىدىغان نەرسىلەرنىڭ مىقدارىنى بىلدۈرىدۇ.

رەقىب ـــ ① رىقابەتلىشىش خاراكتىرىنى ئالغان مۇسابىقە ئويۇنلىرى، تالاش- تارتىش، بەس-مۇنازىرە ۋە شۇ قاتارلىقلاردىكى قارىمۇ-قارىشى تەرەپ، ئۆز- ئارا رىقابەتلەشكۈچى ( بىر-بىرىگە نىسبەتەن ) ② دۈشمەن، ياۋ. ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى.

كېپىنەك ـــ بىر خىل ھاشارات. قاناتلىرى كەڭ، رەڭگى چىرايلىق، تىنىچ تۇرغاندا تۆت قانىتى دۈمبە قىسمىدا تىك تۇرىدۇ، قۇرسىقى تار، ئۇزۇن، گۈل شىرنىلىرىنى شۈمۈرۈپ يەيدۇ.

ھالاك قىلىش ـــ ئۈلتۈرۈش ، يوقىتىش ، تۈگىتىش ؛ مەغلۇب قىلىش.

ناگان- ناگاندا ـــ ئاندا- ساندا، بەزى- بەزىدە، گاھى- گاھىدا.

تاكتىكا ـــ ① ئۇرۇش قىلىشىتىكى پىرىنسىپ ۋە ئۇسۇل. ② كۆزلىگەن مەقسەتكە يىتىش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلىدىغان كۈرەشنىڭ كونكىرىت شارائىتىغا ماس ھالدىكى يۇلى، فورمىسى ۋە ئۇسۇل، چارە- تەدبىرلىرى.

جانباز ـــ بىرەر ئىشتا ئۆلۈش- تىرىلىشىگە قارىماي ئەستايىدىل غەيرەت كۆرسەتكۈچى، پىداكار.

ساۋۇت ـــ قەدىمىكى زامانلاردا بەدەننى نەيزە ، قېلىچ ، ئوق زەربىسىدىن ساقلاش ئۈچۈن جەڭدە كىيلگەن ، تۈمۈر پارچىللرىنى بىر – بىرىگە ئۇلاش ياكى پولات سىمدىن توقۇش ئارقىلىق تەييارلانغان ئۇرۇش كىيىمى .

قالقان ـــ Ⅰ قەدىمقى زامان ئۇرۇشلىرىدا بەدەننى قېلىچ، نەيزە قاتارلىقلارنىڭ زەربىسىدىن ساقلاش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان چەمبەر ياكى تۆت بۇرجەك شەكلىدىكى بىر خىل قۇرال. Ⅱ مۇداپىئە ئۈچۈن قۇرغان تامنىڭ ئۈستىگە ئۈچبۇلۇڭ شەكلىدە تىزىلغان كېسەك قۇرۇلما.

زەرداب ـــ ① كۆڭۈل ئېلىشقاندا ياكى قەي قىلغاندا ئېغىزدىن يانىدىغان ئاچچىق سېرىق سۇ. ② جارائەتلەنگەن، يارىلانغان ئورگاندىن ئاجىرىلىپ چىقىدىغان ياكى ئۇنىڭدا يىغىلىپ قالىدىغان سۇيۇقلۇق. ③ كۆچمە مەنسى : دەرد- ئەلەم، ئازاب- ئوقۇبەت، خاپىلىق.
ـــ بۇژ- بۇژ ئاۋاز چىقىرىش، بۇژ- بۇژ قىلىش.

مەڭدەش ـــ نېمە قىلىشىنى بىلمەي قېلىش، ھاڭۋېقىپ قېلىش؛ ھاڭ- تاڭ قېلىش، گاڭگىراش.

بىتاپ ـــ بىرەر كىسەللىك بىلەن ئاغىرىغان؛ ئاغرىق، كىسەل.

گىلدىڭشىپ ـــ ھەر تەرەپكە سىلكىنىش؛ « گىلدىڭ-گىلىدىڭ» قىلىش؛

قاقۋاش ـــ ① تۇرمۇشتا جېق ئىشلارنى بېشىدىن ئۆتكۈزۈپ تەجىرىبىلىك بولۇپ كەتكەن؛ زىيان تارتىدىغان، ئۆزىگە بەخىتسىزلىك كېلىدىغان يولغا ماڭمايدىغان؛ بەك قۇۋ، پىشقان. ② بېشىدىن كۆپ ئىش ئۆتكەن، كۆپنى كۆرگەن تۈپەيلى قۇۋلىشىپ كەتكەن ئادەم؛ قۇۋ كىشى.

پاجىئە ـــ ئېچىنىشلىق ۋەقە؛ ھالاكەت؛ مۇسىبەت؛ بەخىتسىزلىك.

يېزىقچىلىق ۋە ئونىۋىرسال ئەمەلىيەت پائالىيتى

ياۋايى ـــ ① ئادەمگە كۆنمىگەن ، كۆندۈرۈلمىگەن ، تەبىئەتتە ئەركىن ياشاۋاتقان . ② ئۆزى تەبىئيى ئۆسىدىغان ياكى ئۆسكەن . ( ئۈسۈملۈك ) ③ مەدەنىيەتنىڭ ئىپتىدائى ھالىتىگە خاس بولغان ، قالاق ، مەدەنىيەتسىز : ④ ئىجىتمائى تۇرمۇشتىن چەتنىگەن ؛ قەبىھ، ، ۋەھشىي .

بۆكەن ـــ Ⅰ سۈت ئەمگۈچىلەرنىڭ بىر تۈرى. تەن شەكلى ئۆچكىگە ئوخشاپ كېتىدۇ. ئادەتتە شىنجاڭدىكى قاڭشارلىق بۆكەن كۆزدە تۇتىلىدۇ؛ يۈگۈرۈك ۋە ئۇسسۇزلۇققا چىداملىق؛ مۈڭگۈزلىرى ئاقۇچ ياكى سارغۇچ بولۇپ، سەل يايسىمان، ئاستى تەرىپى كاۋاك كېلىدۇ؛ مۈڭگۈزنىڭ تىبابەتچىلىكتە قىزىتمىنى قايتۇرۇش، زەھەرسىزلەندۈرۈش، جىگەرنى كۈچلەندۈرۈش ۋە ئۇششاق ئاغرىقلارنى داۋالاشتا ئالاھىدە رولى بار. Ⅱ لوككا.

ئاق پالاقلىق دېلفىن ـــ سۈت ئەمگۈچى ھايۋان تىنىنىڭ ئوزۇنلۇقى 3 مىتىر ئەتراپىدا بۇرۇن تۈشۈكى بېشىنىڭ ئۈستىدە، دۈمبىسى قارا كۆك رەڭدە بولۇپ، ئۈستىدە پالاقچىسى بولىدۇ. قۇرسىقى ئاق، ئالدى پۇتى پالاقچىگە ئۆزگەرگەن، ئادەتتە دېڭىز چوشقسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ.

تەخىرسىز ـــ تەخىر قىلىشقا، ساقلىتىپ قويۇشقا بولمايدىغان؛ ھايالسىز.

قۇشخانا ـــ قوي، كالا قاتارلىق ئۆي ھايۋانلىرىنى بۇغۇزلاپ سۇيۇشقا تەييارلانغان مەخسۇس جاي.

ئەتكەسچىلىك ـــ دۆلەت تەرىپىدىن ئېلىپ- سېتىش چەكلەنگەن ماللارنى ئېلىپ سېتىش بىلەن شۇغۇللىنىش پائالىيتى.

مەشھۇر ئەسەرلەرنى تۇنۇشتۇرۇش كەلىلە ۋە دېمىنە

نادىر ـــ كەم تېپىلىدىغان، كەم ئۇچىرايدىغان، ناھايىتى ئېسىل، ئەلا؛ بىباھا، قىممەتلىك.

نەزىرى چۈشۈش ـــ دىققىتىنى تارتىش، قاراش، كۆرۈش.

شۈمشەيگەن ـــ ① بىرەر سىرىتقى تەسىردىن بەدەنلىرى قورۇلۇپ تۈگۈلۈپ قالغان ھالەت؛ ② كۆچمە مەنسى : ناچار ھالەتتە قېلىش، بىچارىلىشىش، غەمكىن، مىسكىن بولۇپ قېلىش.
روزغار ـــ ① كۈن كەچۈرۈش ئۈچۈن ئىستىمال قىلىنىدىغان ئۇزۇق- تۈلۈك، يىمەك- ئىچمەك، ئاشلىق ۋە شۇ قاتارلىق نەرسىلەر؛ ئۇزۇقلۇق. ② ئۆي- جاي، ماكان؛ مال- مۈلۈك، تەئەللۇقات، ئۆي، بىسات. ③ تۇرمۇش، تىرىكچىلىك.

دەرۋىش ـــ ① مال- دۇنيادىن كىچىپ خۇداگۇيلۇق بىلەن خانىقا ياكى مەلۇم بىر ئىبادەت ئورنىدا ئىتىقامەت بىلەن ياشىغۇچى كىشى، سۇپى. ② تەركىدۇنيا بولۇپ يۇرت كەزگۈچى، جاھانكەشتى.

غوۋغا ـــ ئۇرۇش- جېدەل، ماجىرا؛ قىيا- چىيا.

پەرمان ـــ ① ھاكىميەت ئورگانلىرى ئېلان قىلغان بۇيرۇق، يوليۇرۇق، قارار قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ھۆججەت. ② بىرەر ئىشنى ئۇرۇنلاش ھەققىدىكى بۇيرۇق، ئۇقتۇرۇش.

تەرەددۇت قىلىش ـــ تەييارلىق قىلىش، ھازىرلىق كۈرۈش، تەمشىلىش.

لاتاپەت ــــ گۈزەللىك ، خۇشخۇيلۇق ، نازۇكلۇق ، مۇلايىملىق .

ئىنايەت ــــ مەرھەمەت ، ئىلىتىپات ، ياردەم ، ياخشىلىق .

موم ــــ ھايۋان ، مىنىرال ياكى ئۆسۈملۈكلەردىن ئېلىنغان مايسىمان يۇمشاق ماددا . ئېلاستىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە . ئاسان سۇيۇقلىنىدۇ . سۇدا ئىرىمەيدۇ ، كاربۇن سولفىد ۋە بىنزولدا ئىرىيدۇ .
پاسىبان ــــ ① بىرەر كىشى ياكى بىرەر نەرسىنىڭ خەۋىپسزلىكىنى ، ئامانلىقىنى ، دەخلىسىزلىكىنى قوغداش ئۈچۈن كۈزەتكە، پوسىتقا قويۇلغان كىشى . ② ھىمايە قىلىغۇچى ، مۇھاپىزەت قىلغۇچى ، ساقلىغۇچى .

چوبگەز ــــ تامچىلار سۇۋاقتا تامنى تەكشىلەش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان ئەسۋاپ ، ئۇزۇن ھەم قېلىن گەز .

شەيتان ــــ Ⅰ ① دىننى چۈشەنچە بۇيىچە ئادەملەرنى دىن يولدىن ئازدۇرغۇچى ، يامانلىققا ، بەتقىلىقلىققا باشلىغۇچى ئەپسانىۋى مەخلۇخ . ② شوخ ، چاققان ، ھەرىكەت ۋە قىلىقلىرى ئادەمنى مەھلىيا قىلىدىغان . ③ قارا نىيەت ، ئالدامچى ، ھىيلىگەر ، مەككار ، شۇم نىيەت . ④ ئادەمنى ئېزىقتۇرىدىغان ھىس ، ئادەمنى يامان ئىشلارنى قىلىشقا ئۈندەپ تۇرىدىغان ئىچىكى تۇيغۇ . Ⅱ گۇرزۇنتال تەكشىلىكنى ئۆلچەيدىغان ئەسۋاپ ، رامكا بىلەن ئىچىگە ئېتتىل ئېفىر ياكى ئىسپىرىت قاچىلانغان ئەينەك نەيچىدىن تۈزۈلىدۇ . نەيچە ئىچىدە بىر دانە كۈپۈك قالدۇرۇلغان بولۇپ ، ئۇ باشتىن ئاخىر نەيچىنىڭ ئەڭ يۇقىرى نوقتىسىدا تۇرىدۇ . شەيتان گۇرزۇنتال تەكشىلىكتە تۇرغاندا كۈپۈك نەيچىدىكى شىكالىنىڭ ئوتتۇرىسىغا كىلىدۇ ، بۇ شۇنداق ئەسۋاپنىڭ بىر خىلى .

ئىشتىھا ــــ كىشىنىڭ يىمەك- ئىچمەككە كۆڭلى تارتىشى ، مايىللىقى .

ياساۋۇل ــــ بۇرۇنقى خان- پادىشاھ دەۋرىدە يۇقىرى مەنسەپتىكى ئەمەلدارلارغا خىزمەت قىلىدىغان خىزمەتچى خادىم ، ساقچى .

مەھرەم ــــ ① پادىشاھنىڭ ئوردا – سارايلىرىدا ھەم يېنىدا ھەر خىل خىزمەتلەرنى قىلىدىغان خىزمەتكار. ② مۇھاپىزەتچى خادىم . ③ ئەر ياكى خۇتۇننىڭ شەرىئەت بۇيىچە بىر- بىرىنى كۈرۈشى مۇمكىن بولغان ، ئەمما نىكاھ راۋا بولمايدىغان قېرىندىشى .

كەكە ــــ تىغى دەستىگە ئورنىتىلغان كىچىك تىپتىكى چېپىش ، يۇنۇش قۇرالى .

سەندەل ــــ Ι تۈمۈرچى ، زەرگەر مىسكەرچىلەرنىڭ تۈمۈر قاتارلىق مىتاللارنى ئۈسىتىدە قويۇپ بولقا ياكى بازغان بىلەن ئۇرۇپ بىر نەرسە ياسايدىغان قۇيما ئەسۋابى. Ⅱ① سەندەل ئائىلىسىدىكى دائىم يېشىل تۇرىدىغان دەرەخ ، ياغىچى چىڭ ۋە خۇشپۇراق ، ئۇنىڭدىن قۇرال – جابدۇق ياسىغىلى ، مېۋىلەرنى ئسلىغىلى ياكى دورا ۋە پۇراقلىق ماتىرىياللارنى چەككىلەپ ئالغىلى بولىدۇ . ② شۇ خىل دەرەخنىڭ ياغىچى . Ⅲ قىشنىڭ كۈنلىرى سوغۇقتا پۇت- قوللارنى ئىسسىتىش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان، ئىچىگە چوغ سېلىپ قۇيىدىغان ، تەلەڭگە شەكىللىك بىر خىل سايمان ، چوغدان . Ⅳ چەمى يوپقا ، پاشنىسىز ۋە يەڭگىل قىلىپ تىكىلىدىغان بىر خىل يازلىق ئاياغ كىيىمى، شىۋەك . Ⅴ يىغسا يىغقىلى بولىدىغان ھەم ئەپچىل قىلىپ ياسىلىدىغان بىر خىل ئۇرۇندۇق .

كۈرەك ــــ Ⅰ بۇغداي سورۇش ۋە قار تازىلاش قاتارلىقلارغا ئىشلىتىلىدىغان ئۇزۇن ساپلىق ياغاچ گۈرجەك . Ⅱ تۆت ياشلىق ۋە ئۇنىڭدىن ئاشقان تۆگىلەرنىڭ ئېزىق چىشى .

تەمە ــــ ① باشقىلارنىڭ بىر نەرسە ئىنئام قىلىشىنى كۈتۈش ، مەنپەئەتكە ئىرىشىشكە ئىنتىلىش . ② ئارزۇ ، يېلىنىش ، ئۈمىد .

سانسىكىرىت ــــ قەدىمقى ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىكى ھىندى دىنى، پەلسەپە ۋە بەدئىي ئەدەبىياتنىڭ تىلى.

تائەت- ئىبادەت ـــ دىنىي ئەمەللەرنى ئىتائەتمەنلىك ۋە چىن ئىخلاسى بىلەن بىجىرىش؛ ئىبادەت قىلىش.

كەمەر ـــ كىيىم ئۈستىدىن بەلگە باغلايدىغان تاسما، بەلۋاغ.

ئىشىكئاغىسى ـــ بۇرۇنقى خان ئوردىسىدا تۇرۇپ ئىشككە قارايدىغان ئوردا ئىشكىدىن كىرگەن خاس ئەمەلدار ۋە باشقىلارنىڭ كىرگەن- چىقىۋاتقانلىقىنى مەلۇم قىلىدىغان كىشى.

نائىپ ـــ ① ئۇرۇنباسار، ياردەمچى. ② ۋاڭلىق تۈزۈمدە، مەسچىتكە نامازغا بارمىغانلارنى دەررىلەش، شەرىئەت قېلىپىدىن چىققانلارنى جازالاش ئىشىنى قىلىدىغان كىچىك ئەمەلدار. ئادەتتە بۇنداقلارنىڭ قۇلىدا ھامان دەررە بولىدۇ.

تاناپ ـــ يەر ئۆلچەش، قىر- ئېرىقلارنى رۇسلاش، سىزىق چۈشۈرۈش ئۈچۈن تارتىلىدىغان، پاختا ياكى چېگىدىن ئىنچىكە ئېشىلىگەن تانا.
تاۋابىئات ـــ بىر ئائىلىگە تەۋە بولغان بارلىق بارلىق كىشىلەر.

نىجاسەت ـــ تېزەك، پوق، گەندە، پاسكىنا، ئىپلاس، ھارام نەرسە.

شەربەت ـــ ① پىشقان ھۆل مېۋىنىڭ تەركىبىدىكى قەنت ماددىسى، شىرنە؛ مېۋە سۈيى. ② مېۋىنى مۇۋاپىق مىقداردىكى سۇغا سېلىپ قاينىتىشتىن ھاسىل بولغان سۇيۇقلۇق.

دەرگاھ ـــ ① تۇرار جاي. ② ئىشىك ئالدى.

بەتبۇي ـــ پۇرىقى، ھىدى يېقىمسىز؛ سېسىق پۇرايدىغان؛
پارە قىلىش ـــ پارچىلاش، بىر نەرسىنى بىر قانچىلىغان پارچىلارغا ياكى قىسملارغا ئايۋېتىش.

بىئەدەب ـــ ئەدەپسىز، ئەخلاقسىز.

ئىبىرەت ـــ كىشىلەر ئۈلگە ئېلىشقا بولمايدىغان، ساقلىنىش ئۈچۈن ساۋاق بولىدىغان ئىش- ھەرىكەت، ۋەقە، ھادىسە.
بارگاھ ـــ ھەربىي قۇشۇن، پادىشاھ، خان، ۋاڭ، بەگ قاتارلىق ئەمەلدارلارنىڭ تۇرار جايى؛ دەرگاھى.

نەشتەر ـــ① يارىنى يېرىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان ئۆتكۈر تىغ. ② زەھەرلىك ھاشارەتلەرنىڭ چاقىدىغان ئەزاسى.

شۈركۈنۈش ـــ جۇغۇلداپ تىتىرەش، ئەندىكىش ئىچىدە سىلكىنىپ تەۋرىنىش، سەسكىنىش.

كاساپەت ـــ ① يامان ئاقۋەتلەرگە سەۋەبچى بولغۇچى كىشى ياكى نەرسە. ② « بالا تەگكۈر» ، « ئۆلگۈر» دېگەن مەنىلەردىكى ھاقارەت سۆزى. ③ شەخىس قوشۇمچىلىرى بىلەن كىلىپ « سەۋەبى، تۈپەيلى» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ.

پەسلىك ـــ ① پەس، تۈۋەن ھالەت. ② رەزىللىك، ئىپلاسلىق.

خالاس بۇلۇش ـــ ① بىرەر ئىش ياكى مەسىلە، ھادىسە، غەم- ئەندىشە ۋە شۇ قاتارلىقلاردىن قۇتۇلغان، خالىي، ئازادە. ② جۈملىنىڭ ئاخىرىغا قوشۇلۇپ كېلىپ، ئىشنىڭ شۇ جۈملىدە ئېيتىلغىنى بىلەنلا چەكلىنىشنى بىلدۈرىدۇ.

پاراغەت ـــ ① كىشى ئارام ئالىدىغان ئەھۋال، شارائىت، تىنىچلىق؛ راھەت. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى.

خىلۋەت ـــ كۆپ كىشى بارمايدىغان ، ئادەملەردىن خالى ، كۆزدىن يىراق ، ھېچكىم كۆرمەيدىغان ، خالى ، چەت ، ياقا .

پاراكەندە قىلىش ـــ ① تەرەپ- تەرەپكە چۇۋۇش، تىرىپرەن قىلىۋېتىش، پاتىپاراقلىق كەلتۈرۈپ چىقىرىش. ② خاتىرجەمسىزلىك پەيدا قىلىش، پەرىشانلىق پەيدا قىلىش، دەككە- دۈككىگە سېلىش.

تەشۋىش ـــ قايغۇ، غەم- ئەندىشە، ئارامسىزلىق.
راۋا ـــ ① بىرەر مەسىلىگە، ئىشقا قارىتا يول قۇيۇلىشى مۇمكىن بولغان؛ ئۇرۇنلۇق، توغرا. ② مۇناسىپ، لايىق، ماس. ③ كۆچمە مەنىسى : تەئەللۇق، تەۋە، مەنسۈپ، خاس.

مەدەن ـــ يەر ئاستىدىكى تۈرلۈك كان بايلىقلىرى.

تىرە ئەيلەش ـــ تىرە پىشۇرۇش، پىششىقلاپ ئىشلەش.

ئالاھازەل ـــ تەخمىنەن، قىياس قىلىنىشىچە، مۆلچەرلىنىشىچە.

قىياس ـــ① ئالدىدىن بىلىنگەن ئەھۋالغا ئاساسەن مەلۇم بولمىغان ئەھۋالنى تەسەۋۋۇر قىلىش ، مۆلچەر ، پەرەز ؛ ② ئوخشاش ، تەڭ . ③ كۆز ئالدىدا بولمىغان شەيئىلەرگە نىسبەتەن ، ئويلاپ چىقىرىلغان تەسىرات ، تەسەۋۋۇر .

تەنھا ـــ يەككە، يالغۇز.

تەمە ـــ ① باشقىلارنىڭ بىرەر نەرسە ئىنئام قىلىشىنى كۈتۈش، مەنپەئەتكە ئىرىشىشكە ئىنتىلىش. ② ئارزۇ، يىلىنىش، ئۈمىد.

ئېتەك ـــ ① كېيىمنىڭ ئاستىنقى كەڭ تەرىپى. ② تاغنىڭ تۈز يەرگە يېقىن قىسمى، تاغنىڭ تۆۋەن تەرىپى. ③ كۆچمە مەنىسى : تەۋەلىكىدىكى زېمىن، يەر؛ باغىر.

ئىختىلاپ ـــ قارىمۇ- قارىشلىق، كېلىشمەسلىك، زىدىيەت، نىزا.

تەئەددى قىلىش ـــ ئاچچىقلىنىش، دوق قىلىش، ھەيۋە؛ زەھەرخەندىلىك.

ئىقلىم ـــ ① مەملىكەت؛ يەر يۈزىنىڭ بىر بۆلىكى، قىتئە ( بورۇنقىلار يەر شارىنى يەتتە ئىقلىمغا بۆلگەن. ) ② مەلۇم رايۇننىڭ كۆپ يىللىق ھاۋارايى ئالاھىدىلىكى.

مەرتىۋە ـــ Ⅰ ① جەمئىيەتتىكى كىشىلەر ئارىسىدا ئىرىشكەن ئابروي، ئىتبار، نۇپۇز؛ ئىناۋەت. ② مەنسەپ، ئەمەل. Ⅱ قېتىم، نۆۋەت، مەرتە.

شىرنە ـــ ① ئۆسۈملۈكلەرنىڭ مېۋىسى، گۈلى، غۇلى ياكى بەزى ماددىلار تەركىبىدە بولىدىغان شىرىن سۇيۇقلۇق. ② ھۆل ياكى قۇرۇق مېۋىلەر ۋە بەزى زىرائەتلەردىن قاينىتىپ ئېلىنغان قىيام. ③ مەلۇم نىسبەتتە سۇ ۋە شېكەر بىلەن قىيام بولغۇچە قاينىتىپ تەييارلىنىدىغان شىرنىلىك، مۇراببا.

نىجىس ـــ ئىپلاس، رەزىل؛ ۋەھشىي.

ھۆر ـــ Ⅰ ① باشقىلارنىڭ باشقۇرۇشىدا بولمىغان، ئەركىنلىكى ئۆزىدە بولغان؛ ئازادە، ئەركىن. ② قۇلدارلىق جەمئىيەتتە قۇلدىن باشقا ئاھالىنىڭ ئومۇمي ئاتىلىشى. Ⅱ مۇسۇلمانلارنىڭ ئېتىقادى بۇيىچە جەننەتتە ياشايدىغان گۈزەل قىز؛ پەرى.

كەيىب- ساپا ـــ شاراپخۇرلۇق، يىيىش-ئىچىش ۋە شۇ قاتارلىقلار بىلەن كۆڭۈل ئېچىش، ھوزۇر- ھالاۋەت.

خاراب ـــ ① بۇزۇلغان؛ چېقىلغان؛ بۇزۇلۇپ تاشلانغان؛ ۋەيران، نابۇت. ② مەدەنىي ۋە مەنىۋى جەھەتتىن چۈشكۈنلۈككە ئۇچىرىغان، زاۋاللىققا يۈز تۇتقان؛ تۇرمۇشى، ھال- ئەھۋالى قېيىن.

تەۋىسىيە ـــ ① بىراۋنى بىرەر ئىشقا لايىق، مۇۋاپىق دەپ كۆرسىتىش. ② مەسلىھەت، تەكلىپ.

ئۆزرە ـــ كەچۈرۈم، ئەپۇ، ئۆزىرىخاھلىق.

ئىنئام ـــ بىرەر تەشكىلات، كوللىكتىپ ياكى شەخىس تەرىپىدىن بىرىلگەن سوۋغا؛ ھەدىيە، تارتۇق، مۇكاپات.

6. ئولۇغبەگ

ئاستىرونۇمىيە ــــ ئاسمان جىسىملىرىنىڭ ئورنى، تارىلىشى، ھەرىكىتى، شەكىلى، قۇرۇلمىسى، خېمىيلىك تەركىبى، فىزىكىلىق ھالىتى ۋە ئۆزگىرىشى، تەرەققى قىلىشى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىدىغان پەن.

ئاسترۇنۇم ـــ ئاسترۇنومىيە ئالىمى، مۇتەخەسسىسى.

چولپان ـــ ① قۇياش سېستىمىسىدىكى توققۇز چوڭ پىلانىتنىڭ بىرى بولۇپ يەر شارىغا ئەڭ يېقىن، قۇياشتىن ھىسابلىغاندا ئىككىنچى پىلانىتا زۆھرە ، ۋىنېرا ②تەنتەربىيە ، ئەدەبىيات - سەنئەت ساھەسىدە ، ئالاھىدە ماھارەت كۆرسىتىش ئارقىلىق داڭ چىقارغان شەخىس . ③ ئاياللارنىڭ ئىسمى. ④ يېڭىسار ناھىيسىدىكى بىر يېزىنىڭ نامى .

تەرجىمشۇناس ـــ تەرجىمە نەزەريىسى ۋە ئۇنىڭ قائىدە- قانۇنىيەتلىرىنى تەتقىق قىلغۇچى مۇتەخەسسىس .

جاھالەت ـــ ئىلىم- مەرىپەتتىن مەھرۇم بولغان ھالەت نادانلىق ، قالاقلىق.

مەشئەل ـــ ① ئۇچىغا كۆيىدىغان بىر نەرسە ئۇرالغان، يۇرۇتۇش ياكى ئوت يېقىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان تاياق. ② يول ۋە نىشاننى كۆرسىتىپ بىرىدىغان نەمۇنە، ماياك؛

مەرىپەت ـــ ① كىشىلەرنىڭ ئاڭ- سىزىمىنى ، بىلىمىنى، مەدەنىيتىنى ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئېلىپ بېرىلىدىغان تەلىم- تەربىيە، ئوقۇ- ئوقۇتۇش؛ مائارىپ؛ ② ئاياللارنىڭ ئىمىسى .

ئابدۇقادىر جالالىدىن ـــ 1964- يىلى قەشقەرنىڭ بەشكىرەم يېزىسدا توغۇلغان. شىنجاڭ مائارىپ ئىنىستىتوتىنىڭ دوتېسىنتى، شائىر. 1983- يىلى « قەشقەر گىزىتى » دە شېئىر ئېلان قىلىش بىلەن ئەدەبىيات سېپىگە كىرىپ كەلگەن بولۇپ، ھازىرغىچە « شاراب تۇمۇرى» ، « ئەقىل مېۋىسى ۋە شەيتان» ، « ئابدۇقادىر جالالىدىن ماقالىلىرى» ، « ئۆزىنى ئىزدەش بۇسۇغىسىدا» قاتارلىق كىتابلىرى ۋە « ئەفلاتون پاراڭلىرى » ، « زورۇ ئاستىر شۇنداق دەيدۇ» ، « ھۆكۈمدارلار دەستۇرى » ، « غەربلىكلەر قانداق تەپەككۇر قىلىدۇ » قاتارلىق تەرجىمە ئەسەرلىرى ئېلان قىلىنغان.

ئولۇغبەگ ـــ مۇھەممەت تاراغاي ئولۇغبەگ تۆمۈرىيلەر ئىمپىرىيسىنىڭ قۇرغۇچىسى، مەشھۇر ئىمپىراتۇر، ئەمىر تۈمۈرنىڭ نەۋرىسى بولۇپ، 1394- يىلى سولتانىيە شەھىرىدە دۇنياغا كەلگەن. 1409 – يىلى تەختكە چىققان. ئولۇغبەگ سالتەنەت تەختىدە ئولتۇرغان زاماندا سەمەرقەنىد ئىلىم- مەرىپىتىنىڭ، ئەدەبىيات سەنئىتىنىڭ، ھۈنەر- تېخنىكىنىڭ ئۇچىقىغا ئايلانغان. ئۆزى بىر تەرەپتىن دۆلەت باشقۇرسا يەنە بىر تەرەپتىن ئاسترۇنۇم بولۇش سۈپىتى بىلەن ئولۇغ ئىلىمى ئىشلارنى بارلىققا كەلتۈرگەن. رەسەتخانىدا تۇرۇپ كىچە- كىچىلەپ يولتۇزلارنى كۆزىتىپ 1018 يۇلتۇزنىڭ ھالىتى ۋە ھەرىكىتىنى تەتقىق قىلغان. 1437- يىلى « يېڭى ئاسترۇنۇمىيلىك جەدىۋەل» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى پۈتتۈرگەن. بىر يىلنى 365 كۈن ئالتە سائەت 10 مىنۇت سەككىز سىكونت قىلىپ بەلگىلىگەن. ئۇ ھازىرقى زامان ئۆلچىمىىدىكى كالىنداردىن پەقەتلا بىر مىنۇت پەرق بولغان. ئۇ ئىدىيسى ئىلغار پادىشاھ بولۇپ ئاياللارنىڭ ئەرلەر بىلەن باراۋەرلىكىنى ئۇلارنىڭ سەنئەت ئىشلىرىغا قاتنشىشنى ھىمايە قىلغان. « تۆت ئۇلۇس تارىخى » ناملىق بىر تارىخى كىتابنىمۇ يازغان.

ئولۇغبەگنىڭ ئىلغار ئىدىيسى ۋە ئىلمىي قاراشلىرى ئەينى ۋاقىتتىكى روھانىيەت كۈچلىرىنى ئالاقىزادە قىلىۋەتكەچكە ئۇلار تىل بىرىكتۈرۈپ، ئۇلۇغبەگنىڭ تەخت تەمەسى كۈچلۈك، قارا نىيەت ئوغلى ئابدۇلىتىپنى ئىشقا سېلىپ ئۇنىڭ قۇلى بىلەن 1449- يىلى 27- ئۆكتەبىردە ئۇلۇغبەگنى 55 يېشىدا پاجىئەلىك رەۋىشتە ئۆلتۈرگۈزگەن.

ئوتتۇرا ئاسىيا ــــ ئاسىيا قۇرۇقلۇقىنىڭ دېڭىز- ئوكيانلاردىن يىراق بولغان مەركىزى قىسمىنى كۆرسىتىدۇ.

كەنجى ئويغىنىش دەۋىرى ـــ تۆمۈرىيلەر دەۋرىدە ئوتتۇرا ئاسىيا، ھىندىستان، ئىران، ئەرەبىستان، مىسىر قاتارلىق جايلاردا يەنە بىر قېتىملىق مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇش دولقۇنى كۆتۈرۈلدى. نەتىجىدە سەمەرقەنىد، ھىراتنى مەركەز قىلىغان يەنە بىر مەدەنىيەت كۆرىشى مەيدانغا چىقتى. پەن ئالىملىرى بۇنى « كەنجى ئويغىنىش » دەپ ئاتىدى.
ـــ مەخسۇس ئەسۋابلارنىڭ ياردىمى بىلەن ئاسمان جىسىملىرى، يەر تەۋرەش ۋە ھاۋارايى قاتارلىق ھەر خىل ھادىسىلەرنى كۆرسىتىدىغان ئۇرۇن، ئىستانسا. MFsy`aiS
!#s7 F
مەدىرىسە ـــ ئىسلام دىنى بۇيىچە ئىلىم ھاسىل قىلىدىغان ئالى مەكتەپ، بىلىم ئېلىش ئورنى. g'7hc~=
1Sk6[h'CL
قەتىل قىلىنىش ـــ ئۆلتۈرۈلۈش، قىرغىن قىلىنىش. $s!meg@s
!_!b\
چۆكۈش ـــ ① ھۈجەيرىدىن باشقا ماددىلارنىڭ ئورگانىزىم توقۇلمىلىرىغا سىڭىپ يېغىلىپ قېلىش. ② يەر يۈزىدىكى يىمىرىلىش مەھسۇلاتلىرى، ئورگانىك ماددىلار ۋە بەزى يانار تاغ ماددىلىرى تاشقى كۈچنىڭ تەسىرىدە ئەسلى ئورۇندىن باشقا ئۇرۇنغا يۆتكىلىش كۈچىنىڭ ئاجىزلىشىشى ياكى فىزىكىلىق، خېمىيلىك تەسىرلەر تۈپەيلىدىن ئاستىغا چۈكۈپ دۆۋلىنىپ قالىدىغان بىر خىل ھادىسە. ③ ئۆي- ئىمارەتلەر ئۇلىنىڭ ئۆز ئېغىرلىقى تۈپەيلىدىن يەرگە ئولتۇرۇپ كىتىشى. k (+u"T
Bz~h-
دۆلەتپاناھ ـــ ئۆز دۆلىتى، ئۆز زېمىنىنى ھىمايە قىلغۇچى، قوغىدىغۇچى. S6X<3L`FfH
PaJwM%s)L
مىرزا ـــ ① پۈتۈكچى، كاتىپ. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى. 3vD,hL`&
[nD4\x+
كۆراگان ـــ پادىشاھ ئەۋلادى، خان ئەۋلادى. "PtH F`mo
J< M;vB)
كۈيلەش ـــ ① بىرەر ئادەم ياكى نەرسە قاتارلىقلارنى ناخشا قۇشاقلار بىلەن تەرىپلىمەك. ② يۇقىرى دەرىجىلىك ھايۋانلارنىڭ چىشىللرى تۇخۇم يىتىلىشنىڭ ھارپىسىدا فىزىئولوگىيە جەھەتتىن چېتىشىشىنى تەلەپ قىلماق. 4*W7{MPY
UC@"<$'C
جەم قىلىش ـــ يىغىش، توپلاش، بىر يەرگە كىلىش؛ _R6> Ayw*
?2;G_P+
سەمەرقەنىد ـــ ئۆزبىكىستانغا جايلاشقان، تارىخى، مەدەنىيەتلىك قەدىمى شەھەرلەرنىڭ بىرى. oMbCljUC
nj$K4_
كۆكساراي ـــ پادىشاھ ئۇلۇغبەگنىڭ ئۇردىسى ۋە ۋەزىر – ۋۇزرالارنىڭ خىزمەت قىلىدىغان ئورنى. Jt8 v=<@
gP@ni$n
بېشارەت ـــ ① ئالدىن بىرىلىگەن خەۋەر، بەلگە، ئۇچۇر. ② ئىپادە، ئىنكاس، ئىشارەت. ]'q< wPi
.$iIr:Tc>
مىيىقىدا كۈلۈش ـــ ئېغىزىنىڭ بىر بۇرجىكىدە كۈلۈش. f] }F_]
85mQHZ8aR
مەغرۇر ـــ ئۆزىنى ئەركىن، ئۈستۈن تۇتىدىغان، روھى كەيپىياتى ئۈستۈن، غۇرۇرى بار؛ كىبرلىك، تەكەببۇرلۇق. PR+!CFi&
LHb{9x
چار ساقال ـــ ئاق بىلەن قارا ئارىلاشقان، ئاق كىرگەن، ئاق باسقان . heWb(E&
5h1j.t!
دىرەك بىرىش ـــ بىر يەردىن بىر كىم ياكى بىرەر نەرسە توغرىسىدا ئۇچۇرغا ئىگە بولۇش، خەۋەر بىرىش. ② بىرەر نەرسىدىن دالالەت بىرىدىغان ئالامەت، بەلگە نىشانە. c.fj[U|j
zP9!fA
تۆمۈرىيلەر ـــ چڭگىزخان نەسلىدىن بولغان تۈرك ئىمپىراتۇرى ئەمىر تۆمۈر خان جەمەتىدىكىلەرنى كۆرسىتىدۇ. bA)Xjq)Rr
Aq"_hjp
قامىتى ـــ ئادەم بەدىنىڭ تاشقى قۇرۇلمىسى، بەسىتى، بوي– تۇرقى.
A-W7!0
ئۇپۇق ـــ ئاسمان بىلەن يەر ياكى سۇ يۈزىنىڭ كۆز يەتكۈدەك يىراقلىقتا تۇتاشقاندەك كۈرىنىدىغان قىسمى. >eC^]#c
@.})nU
مەيلىنى تارتىش ـــ بىرەر ئشقا بولغان قىززىقىشى، ھەۋىسىنى پەيدا قىلىش، ياخشى كۈرۈش ھىسياتنى پەيدا قىلىش، تەلپۈنۈش ھىسياتى قوزغىتىش؛ خالاش . 1 )r1/0
Qu\E/T`
سالاپەت ـــ ھەيۋەتلىك، مەغرۇر، تاشقى كۈرۈنىش؛ سۆلەت. ~DJ/sY2/
u7/M>YJ`T
قىر ـــ ① بىرەر نەرسىنىڭ قىرغىقى، يېنى ياقىسى، گىرۋىكى. ② كەڭ كەتكەن تۈزلەڭلىك، دالا. ③ دىھقانچىلىقتا ئېتىزلارنى بىر - بىرىدىن ئايرىش ۋە سۇغىرىش ئۈچۈن توپىدىن سېلىنغان توسما؛ تىرگەن . ④ كۆزنىڭ كىرپىك ئۇرۇنلاشقان جايى . >fjf] 6
'g^]ZTxb
كائىنات ـــ يەر شارى ۋە باشقا بارلىق ئاسمان جسىمىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان چەكسىز بوشلۇق؛ ئالەم . ,^+3AT
9@h>_1RJz
ھەشەمەتلىك ـــ ھەشەمىتى بار، داغدۇغىسى كۈچلۈك، دەبدەبىلىك، سۆلەتلىك؛ كۆركەم ھەيۋەتلىك. 04(h!@!g:
9`b*Y*d
ئافراسياب ـــ تۈركىي مىللەتلەرنىڭ پادىشاھى بولۇپ ئۇ يەنە ئالىپ ئەرتۇڭا دەپمۇ ئاتىلىدۇ. D`LwW` 9
Qc3!FW<26
خەندەك ـــ ① دۈشمەننىڭ ئۆتەلمەسلىكى ئۈچۈن قېزىلغان چوڭ ۋە ئۇزۇن چوڭقۇرلۇق. ② بىرەر نەرسىنى ئۇرۇنلاشتۇرۇش، ساقلاش قاتارلىقلار ئۈچۈن كولانغان ئۇزۇن چوڭقۇرلۇق. `dj/Uk
=U^B,q
گۈمبەز ـــ قۇببە يەنى قازان شەكلىدە ياسالغان قۇرۇلما، قۇببە تەقلىدىدىكى نەرسە. &Z f@vD
%~6+=*(\
مۇنار ـــ بىرەر ئىمارەتكە قوشۇپ ياكى ئالاھىدە قۇرۇلغان تۇرخۇن شەكلىدىكى ئېگىز قۇرلۇش. nrZv>r
*{C)o0D
سەلتەنەت ـــ ① خان، ئەمىر، پادىشاھلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ۋە شۇنداق ھۆكۈمرانلارنىڭ قول ئاستىدىكى دۆلەت ياكى ئۇلارغا يۈرگۈزگەن ھاكىميەت. ② ھەيۋەت، سۈر- داغدۇغا، تەنتەنە، ھەشەمەت. ③ ئاياللارنىڭ ئىسمى. s_RYYaM
6R?J.&|
كۈنگۈرە ـــ سېپىل ۋە بەزى تاملارنىڭ ئۈستى تەرىپىگە ئۈچ ياكى تۆت بۇرجەكىلىك قىلىپ قويۇلغان تۈشۈك. [7$
{"@Bf
مەدەنىيەت ــــ ① ئىنسانلارنىڭ جەمئىيەت تارىخى تەرەققىيات جەريانىدا ياراتقان ماددى ۋە مەنىۋىي بايلىقلىرى، ئۇتۇقلىرى. ئادەتتە كۆپرەك مەنىۋىي بايلىقلارنى يەنى ئەدەبىيات- سەنئەت، مائارىپ، ئىلىم- پەن قاتارلىقلارنى كۆرسىتىدۇ. ② بىرەر ئىجتىمائىي گۇرۇپپا، سىنىپ ياكى خەلقنىڭ مەلۇم دەۋىردە قولغا كەلتۈرۈلگەن شۇنداق ئۇتۇقلارنىڭ دەرىجىسى. ③ ئوخشاش بىر تارىخى دەۋىردە تارقىلىش نوقتىسىنىڭ يۆتكىلىشىگە قارىماستىن ساقلىنپ قالغان خارابە ئىزلىرى ۋە باشقا نەرسىلەرنىڭ يېغىندىسى. ④ يېزىق ئىشلىتىش قابىلىيىتى، ئومۇمى ساۋات؛ تەلىم- تەربىيە كۆرگەنلىك؛ زىيالىيلىق، مەرىپەت؛ N`#v"f<~Q
dso\+s
رىيازەت ـــ جاپا-مۇشاققەت، قىينچىلىق، ئازاپ- ئوقۇبەت، ئازاب. 4E"qpy \(
u0i @.
بىجىرىم ـــ ① بۇزۇلمىغان، تازا، ساق. ② باشقا نەرسە ئارىلاشمىغان، ئەينى، تەبىئىي، ساپ. ③ نوقسانسىز، ساغلام، پاك. ④ راۋرۇس، مەزمۇت. R/P.m~ ?
4}8Xoywi1
سۆلەت ـــ كۆركەم تاشقى قىياپەت، سالاپەتلىك كۆرۈنۈش، كۆرك. m@jOIt!<
qHvW{0E
سەييارە ـــ ① مۇقىم تۇرار جايى يوق ياكى بىر جايدىن بىر جايغا كۆچۈپ يۈرۈپ ئىش ئېلىپ بارىدىغان خىزمەت قىلىدىغان، ئۆتكۈزىلىدىغان ياكى كىزىپ يۈرىدىغان. ② چوڭ- كىچىكلىكى ئوخشاش بولمىغان ئېللىپىس شەكلىدىكى ئوربيتىلاردا قۇياشىنى ئايلىنىپ ھەرىكەت قىلىدىغان ئاسمان جىسىملىرى. ئۇلار ئۆزلىرى نۇر چىقارماي پەقەت كۈن نۇرىنى قايتۇرىدۇ. ③ ئاياللارنىڭ ئىسمى. dedi6Brl
,ll!19y
ھىكمەت ـــ ① ھەددىدىن زىيادە دانالىق، دانىشمەنلىك ، ئەقىل – ئىدىراك . ② بىلىش ، چۈشىنىش قىيىن بولغان يۇشۇرۇن، چوڭقۇر مەنا، يۇشۇرۇن سىر؛ مۆجىزە . ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى . QAX+oy
rNI3_|a
زەي ـــ سۇ ئۇرنىڭ يۇقىرى بولۇشى، ھۆل - يىغىننىڭ كۆپ بولۇشى سەۋەبىدىن تۇپراقنىڭ نەملىكى ئېشىپ كىتىش ئەھۋالىنى كۆرسىتىدۇ . #He:p$43
W+Iln`L
سايىۋەن ـــ ① كۈن نۇرى ياكى يامغۇردىن مۇداپىئەلىنىش ئۈچۈن ئۈستىگە كۈنلۈكسىمان رەخىت تۇتۇلغان قۇرۇلما. ② كۆچمە : باشپاناھ، ھامىي، خەيرىخاھ . Ih"f98lV
M"~B_t,Nw
خار ـــ ① ئىتىبارغا ئېلىنمايدىغان، ئەزىز ئەمەس، كەمسىتىلىگەن. ② قىممىتى يوق قەدىرسىز . ③ (خا ) ئۆي ئۆگزىسىگە سېلىنغان جەگىلەرنى كۆتۈرۈش ئۈچۈن ئىككى ئۇچى تامنىڭ بېشىغا قۇيۇلىدىغان چوڭ لىم ياغاچ . Kz'W |
$z` jR*
ئۇيۇق ـــ ① تۈرلۈك نەرسە كىرەكلەرنى قۇيۇش ئۈچۈن ئۆي ۋە ھويلا تاملىرىنى ئۇيۇش ياكى ئۆي تاملىرىغا يۈلەپ مەلۇم ئىگىزلىكتە تام قوپۇرۇش يۇلى بىلەن چىقىرىلغان جاي، تەكچە . ② قاشتېشى ئېلىش ئۈچۈن ئەتراپنى كولاپ بۇشىتىلغان بوشلۇق . 3):7mE(
]_#[oS
تۈگۈن ـــ ① ئارغامچا، يىپ، لىنتا، تاسما قاتارلىقلارنىڭ باغلاپ ئۇلانغان ياكى سىرتماق قىلىپ ئۇلانغان جايى. ② باغلاپ، ئۇلاپ، ئۇرالغان نەرسە؛ بوخچا، باغ. ③ يىغىش، تۈرۈشتىن ھاسىل بولغان، تومپىيىپ چىققان جاي. ④ ئاساسى يول ۋە لىنىيلەرنىڭ تۇتاشقان ئېغىزى. ⑤ ۋەقە، ھادىسە، ئىش - پائالىيەت قاتارلىقلارنىڭ گىرەلەشكەن، يىغىلىغان مۇھىم نوقتىسى. ⑥ بەدئىي ئەسەردىكى ئاساسى ۋەقەنىڭ باشلىنىش نوقتىسى. ⑦ كۆچمە: كۆڭۈلدە ساقلانغان ، يىشىلمىگەن، گۇمانلىق، سىرلىق ئەھۋال. ⑧ بىرلىككە كەلگەن پىكىر . DfqXw^BKD
'?Hy"5gUA
مىش-مىش ـــ كىمنىڭ ئېيتقانلىقى، راسىت- يالغانلىقى ئىنىق بولمىغان گەپ- سۆز. ?ILNp`k
nj)M$'
ئېدىر ـــ تەكشىلىككە نىسبەتەن ئېگىز يەر، تۆپىلىك، ئېگىزلىك. v82@']IN
%K?~$;Z.
ئىمارەت ـــ ئولتۇرۇش، ئىشلەش ئۈچۈن مەخسۇس سېلىنغان قۇرلۇش، چوڭ ئۆي، بىنا. R?^FO:nM%!
`s@1'IG;R_
ئىللەت ـــ ① بەدەندىكى دەرت، كىسەللىك، كەمتۈكلۈك، ئاغرىق. ② بىرەر ئىشقا سەۋەپ بولغان كەمچىللىك، ئەيىب، نوقسان. Z=n& fsE
{}vW=
زەبۇنلۇق ـــ زەيىبلىك، نىمجانلىق، ۋەيرانچىلىق، مۈشكۈللۈك. Tf*X\{"
-O. MfI+
ئاۋام ـــ ① ئاممىۋىي، ئومۇمىي ② ئاددىي خەلق، ئامما، پۇقرا. nn5S7!
p8o%H-Xk
پىتنە- پاسات ــــ يالغان ياۋىداق سۆز. '}LH,H:%G
%%klR{
قوليازما ـــ بىرەر ئەسەرنىڭ قول بىلەن يېزىلغان ئەسلى نۇسخىسى، ئورىگىنالى. Et N"K-X
K\=bpc"Fy
مەھمۇد كاشىغەرىي ـــ دۇنيا تۈركىلوگىيە ئىلىمىنىڭ ئاساسچىسى. Ⅸ ئەسىردە ياشاپ ۋە ئىجاد قىلىپ ئۆتكەن مەملىكىتىمىزنىڭ مەشھۇر ئېنىسكىلوپېدىك ئالىمى ۋە دۇنيا ئىتىراب قىلىغان تىلشۇناس مەھمۇد بىننى يۈسەيىن كاشىغەرىي تەخمىنەن 1008- يىلى قاراخانىيلار سۇلالىسىنىڭ پايتەختى قەشقەرگە تەۋە ئۇپا يېزىسىنىڭ ئازىخ كەنتىدە توغۇلغان. ئۇ 1058- يىلى يۇرتىدىن ئايرىلىپ تۈركىي خەلقلەر ياشاۋاتقان نۇرغۇنلىغان شەھەرلەرنى، يېزا- قىشلاقلارنى، بىپايان يايلاق ۋە دالا- قىرلارنى ئارىلاپ 15 يىل تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان ۋە تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىڭگىل، باسمىل، ياغما، قىرغىز قاتارلىق تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ تىلى ۋە ئۇنىڭ پەرقلىرىنى، ئىتىنوگىرافىيسىنى، تارىخىنى، جۇغراپىيلىك جايلىشىنى، مەدەنىيتىنى ۋە ئۆرپ- ئادەتلىرىنى تەپسىلىي تەكشۈرۈپ چىقىپ، « تۈركىي تىللار دىۋانى » نى يازغان. ئۇ 1105- يىلى ئەتراپىدا ئۆز ئانا يۇرتى ئۇپالدا تەخمىنەن 97 يېشىدا ۋاپات بولغان. 6R dfF$f
fJC)>doM
يۈسۈپ خاس ھاجىپ ـــ بۈيۈك مۇتەپەككۇر، ئۇلۇغ پەيلاسوپ، ئالىم ۋە شائىر، مەشھۇر دۆلەت ئەربابى يۈسۈپ خاس ھاجىپ Ⅸ ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا قاراخانىيلار پايتەختلىرىدىن بىرى بولغان بالاساغۇن شەھىرىدە توغۇلغان ۋە قەشقەردە ياشاپ ئېلىم تەھسىل قىلىغان ۋە ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغان. ئۇ مىلادىيە 1018- يىلى ( ياكى 1019- يىلى) توغۇلغان 50 ياشلاردىن ئاشقاندا « قۇتادغۇبىلىك » داستانىنى تاماملاپ ئۇنى قاراخانىيلار ھۆكۈمدارى تاۋغاچ بۇغرا قارا خان ئەبۇ ئەلى ھەسەن بىننى سۇلايمانغا تەقدىم قىلغان. شۇنىڭ بىلەن ھەسەن بۇغرا خان مۇئەللىپكە خاس ھاجىپلىق ئونىۋانى بەرگەن. « قۇتادغۇبىلىك » دېگەن سۆز – بەخىت كەلتۈرگۈچى بىلىم دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. « قۇتادغۇبىلىك » 13 مىڭ مىسرادىن ئارتۇق چوڭ ھەجىمدىكى دىداكتىك داستان بولۇپ ئۇنىڭدا ئاپتۇر ئاساسەن دۆلەتنى باشقۇرۇش يوللىرى ۋە ئۆزىنىڭ پەلسەپىۋى ئەخلاقى قاراشلىرىنى ئۆزىگە خاس بىر خىل بەدىئي ئۇسۇلدا يەنى سىموۋۇللۇق ئوبىرازلار ۋاستىسىدە كۆركەم ئەدەبىي تىل بىلەن بايان قىلىنغان. 0Rrz
k$3.FO"
سەھىپە ـــ ① كىتاب، گىزىت، ژورنال ۋاراقلىرىنىڭ ھەر بىر يۈزى، بېتى. ② كۆچمە مەنىسى : ئۇزۇن داۋاملاشقان ياكى داۋاملىشىدىغان ھادىسە، ھايات قاتارلىقلارنىڭ ئايرىم دەۋرى، قىسمى. )bPwB.}kq
z[IG+2
قۇشچى ـــ ئوۋ قۇشلىرىنى باقىدىغان ۋە ئوۋ قۇشلىرى بىلەن ئوۋ ئوۋلايدىغان كىشى. 8I NVn'G
YWd:Ok0
خۇپىيانە ـــ باشقىلارغا بىلىندۈرمەسىتىن، يۇشۇرۇن ھالدا، يۇشۇرۇنچە. Tb:n6a@
!OC?3W:^_
تەئەججۈپلەنمەك ــــ تەئەججۈپتە قالماق، ھەيران قالماق، ئەجەپلەنمەك. ax'Dp{Q
c\]h YKA
بەنىت بولۇش ـــ ① بىرەر ئىش - پائالىيەت بىلەن مەشغۇل بولۇش، بوش ئەمەس . ② باغلانغان، موپتىلا بولغان. ③ باغلاق، تۇزاق، قاپقان. ④ ئەسىرلىك، تۇتقۇنلۇق ھالىتى. ⑤ بىكىتىلىگەن مىخلانغان جاي. ⑥ بىر نەرسىگە بىرىلگەن مەپتۇنلۇق. h9g5W'.#
Ca?pK_Y
غۇرۇر ـــ ① كىشىنىڭ ئۆز قەدىر قىممىتىنى بىلىش ھىسسى، ئىززىتى نەپسى. ② كىشىلەرنىڭ بىر نەرسىدىن مەمنۇن بولۇش ھىسياتى؛ پەخىر، ئىپتىخارى. ③ كىشلەرنىڭ پەخىرلىنشكە ئاساس بولىدىغان نەرسە. *RN*Bh|$
Z~muQ c?
ئۆرتىنىش ـــ ① كۆيدۇرۇش. ② كۆچمە : دەرت- ئەلەم بىلەن قىينىماق، ئازاپلىماق . e,:@c3I
YC,)t71l{
سۈرلۈك ـــ ① قۇرقۇنۇچلۇق، ۋەھىمىلىك. ② سۈرى بار، سالاپەتلىك. qhE1 7Hf
Wjf, AjL\
ھۇزۇر ـــ ① راھەت- پاراغەت، ئارام، لەززەت، تىنىچلىق، خاتىرجەملىك. ② بىرەر كىشىنىڭ قېشىدا، يېنىدا كۆز ئالدىدا بولۇش؛ قاتنىشىش، تەشىرىپ قىلىش . R}T8cVxc
_/\U
زىكىرى قىلىش ـــ ① ئەسلەش، خاتىرىلەش، سۆزلەش، تىلىغا ئېلىش. ② مۇسۇلمانلارنىڭ بىر كىشىنىڭ يىتەكچىلىكىدە ھالقا شەكىللىك يۇمىلاق بولۇپ ئولتۇرۇپ، خۇدانىڭ ياكى ئۆتكەن ئەۋلىيالارنىڭ نامىنى تىلغا ئېلىپ تەسۋى سىرىپ، دۇئا - تەگبىر ئوقۇپ ئۆتكۈزىدىغان مۇراسىمى. Q)lN7oD
eI@nskq#
كەيىپ- ساپا ـــ   شاراپخورلۇق، يىيىش - ئىچىىش ۋە شۇقاتارلىقلار بىلەن كۈڭۈل ئېچىش، ھۇزۇر ھالاۋەت. dX^d\ wX
;1[a*z
زەر ـــ ① ئالتۇن . ② ئالتۇن بىلەن ھەل بىرىلىگەن، ئالتۇن سۈيى بىلەن سۇغرىلىغان، ئالتۇن رەڭگىدىكى. *ydh.R
R?Ou= p .
ھەزرەت ـــ ① كۆپىنچە « ھەزرەتلىرى» شەكلىدە ئۇلۇغلاش، ھۆرمەتلەش دېگەن مەنىدە كىلىدۇ.② ھۆرمەت يۈزىسىدىن بەزى شەخسلەرنىڭ ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا قوشۇلۇپ تەخەللۇس ئورنىدا قوللىنىلىنىدۇ. ③ قەشقەر شەھىرىنىڭ شەرقىدىكى ئاپئاق خۇجا مازىرى جايلاشقان يېزىنىڭ نامى. pPD}>q
C" 2K U*
ساراي ـــ ① خان- پادىشاھلار ۋە ئۇلارنىڭ ۋەزىر- ۋۇزرالىرى، ئائىلە جەمەتى تۇرغان ھەمدە تۈرلۈك مەقسەتلەر ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان ھەر خىل خانىلەر، زاللار ۋە ھويلىلاردىن تەشكىل تاپقان ھەشەمەتلىك جاي؛ ② ئىجتىمائى مەقسەتلەر ئۈچۈن سېلىنغان ۋە جاھازلانغان ياكى نەنتەربىيە ياكى ھەر خىل مەدەنىي كۆڭۈل ئېچىش پائالىيەتلىرى سودا ئىشلىرى بولۇپ تۇرىدىغان جاي، زال، بىنا؛ ③ يۇلۇچى ۋە سودىگەرلەر قونىدىغان ياتاق، ھويلىسى ۋە ئېغىلىسى بار مىھمانخانا، دەڭ؛ ④ مەخسۇس مىھمانلار ئۈچۈن سېلىنغان ياكى تەييارلانغان چوڭراق ئۆي، مىھمانخانا. ⑤ ئامبار، ئسكىلات. o"19{D^.
*ujJpJZ2
تۈرۈكمەن ـــ مۇشۇ نام بىلەن ئاتالغان مىللەت ۋە مۇشۇ مىللەتكە مەنسۈپ بولغان كىشى. ئۇلار ئاساسەن تۈرۈكمەنىستان جۇمھۇريىتىگە، ئازراق قىسمى ئىران ۋە ئافغانىستان، تۈركىيە قاتارلىق دۆلەتلەرگە ئولتۇراقلاشقان. t}X+P`Ovq
PHh4ZFl]_I
غىلاپ ـــ قۇرال- ياراغ ۋە تىغلىق ئەسۋاپلارنى سېلىش ئۈچۈن شۇ نەرسە شەكىلىدە تىكىلگەن قاپ، قىن. m2x=Qv][@c
,T;T%/ S
دىۋان ـــ ① شېئىرلار توپلىمى، توپلام. ② ساپا. ③ خان، پادىشاھلىق تۈزۈمدىكى دۆلەتنىڭ باش مەھكىمىسى؛ ئوردا. ④ خان، پادىشاھلار تۇرىدىغان جاي؛ ئۆي، خانا. l\"wdS}
#8CeTR23cw
تۈس ـــ ① رەڭ، بۇياقلارنىڭ بىر- بىرىدىن پەرىقلىنىپ تۇرىدىغان ئايرىم تۈرى، رەڭ. ② تاشقى كۈرۈنۈش، قىياپەت، تەقى- تۇرقى. ③ خاراكتېر. ④ پېئىلدا ئىپادىلىنىدىغان گىراممانتىكىلىق كاتىگۇرىيلەرنىڭ بىرى. بىر قەدەر كۆپرەك ئۇچىرايدىغان تۈسلەردىن ئىزچىل تۈس، ئىمكان تۈس ، چەكلىمىسىز تۈس، سىناق تۈس، تەمشەلمە تۈس قاتارلىقلار بار . DPBWw[
)>r sX)
ئەلەم ـــ ① شەرىئەت يۇلى بىلەن چىقىرىلغان پەتىۋانى تەستىقلايدىغان ياكى رەت قىلىدىغان دىننى زات، باش موپتى، دىننى ئۆلىما. ② جىسمانى ئازاپ، ئاغرىق. ③ روھىي ئازاپ، دەرت- ھەسرەت. ④ قەسىت، ئۆچ، قىساس . ⑤ بايراق ، توغ . ⑥ مازارلارنى تاۋاپ قىلغۇچىلار تەرىپىدىن شۇ مازارلارغا ئېسىلغان لاتا. J}Ji /
g=Bge)
خانە ـــ ① ئۆي ياكى بىر پۈتۈن بىنانىڭ تام بىلەن بۆلۈنگەن ھەر بىر قىسمى بۆلۈم. ② تۇرالغۇ جاي، ئائىلە، ئۆي. ③ سانلارنىڭ تۇرۇش ئورنى. w1:%P36H
Z,:}H6Mj9
باغدات ـــ ئىراقنىڭ پايتەختى بولۇپ، تارىخى ئۇزۇن، قەدىمى مەدەنىيەتلىك شەھەرلەرنىڭ بىرى. /ULO#CN?;
:IRQouTf:,
قاھىرە ـــ مىسىرنىڭ پايتەختى، نىل دەريا ۋادىسىغا جايلاشقان بولۇپ، دۇنيادىكى قەدىمقى مەدەنىيەت بۈشۈكلىرىنىڭ بىرى. تارىخى ئۇزۇن، مەدەنىيەتلىك قەدىمى شەھەرلەرنىڭ بىرى. YE[{Y(5;q
OJ, Z
قاپقاق ـــ ① كەڭ ئېغىزلىق نەرسىلەرنىڭ ئېغىزىنى يېپىش ئۈچۈن ياسالغان ياپقۇچ. ② دەرىزە ۋە شۇ قاتارلىقلارنىڭ سىرتىنى يېپىش ئۈچۈن ئۇرۇنلاشتۇرۇلىدىغان قانات، ياپقۇچ. ③ توما، چۈشۈرگە ۋە باشلام ئېغىزلىرىدا سۇنىڭ ئاز- كۆپ ئېقىشىنى تەڭشەش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان، ياغاچ، سىمۇنت قاتارلىقلاردىن مەخسۇس ياسىلىىدىغان قۇرۇلما؛ قاپقا، تاقاق. ④ ئادەم ياكى ئۇمۇرتقىلىق ھايۋانلارنىڭ ئىچكى ئەزالىرى ئىچىدىكى ئېچىلىپ- يېپىلىپ تۇرىدىغان پەردىسىمان توقۇلما. Mk|*=#e;
(&xIBF_6
خەزىنە ـــ ① پۇل، ئالتۇن – كۈمۈش، تىللار ۋە باشقا قىممەت باھالىق بۇيۇملار ساقلىنىدىغان مەخسۇس جاي ، ئامبار. ② بىرەر شەخىس، تەشكىلات ياكى دۆلەت ئىختىيارىدىكى قىممەت باھالىق بويۇملار؛ مەبلەغ؛ بايلىق. ③ كۆچمە : مەدەنىي، مەنىۋى بايلىقلار . O+PRP"$g"
]X
ئەۋج ئېلىش ـــ ① كۈچىيىش، زورىيىىش، يۇقىرى پەللىگە كۈتۈرۈلۈش. ② يۇقىرى پەللە . ?Y'r=Q{w
k*o>ZpjNH
تاپىلاش ـــ بىرەر ئىش ياكى بىرەر مەسىلىنىڭ ھەل قىلىنىشى، بىجىرىلىشى، ساقلىنىشى قاتارلىقلارنى بىر كىمگە تاپشۇرماق؛ جىكلىمەك . 28=L9q
A\T9>z^k
پۇشتى ـــ ① ئادەم ياكى نەرسىلەرنىڭ ئۇرۇقى ياكى تۇخۇمىدا بولدىغان، مەلۇم شارائىتتا راۋاجلىنىپ تۈرەلمىگە ئايلىنىدىغان، ئۆز راۋاجلىنىشنىڭ باشلانغۇچ باسقۇچتىكى ھۈجەيرىسى. ② ھەر قانداق بىر ئائىلىنىڭ ئۆزىدىن ئىلگىرىكى ئەجدادى ۋە كىينكى ئەۋلادى، نەسلى. A]AM|2 D
VQHQvFRZ)
زەردە ـــ ① ئاشقازاندىكى ئۆت سۇيۇقلۇقى، سەپرا. ② كۆچمە: كۈچلۈك غەزەپ– نەپرەت، ئاچچىق. *kKdL
73tWeZ8rvx
تەسۋى ـــ خۇدانىڭ نامىنى زىكىرى قىلىپ سانىلىدىغان مارجان تاش ۋە شۇ خىلىدىكى نەرسىلەردىن قىلىنغان تىزىقچە. n^$HC=}S
-[-Ry6G
شەرىئەت ـــ ① مۇسۇلمانلارنىڭ قۇرئان ئاساسىدا تۈزۈلگەن دىننى ئىشلار ، جىنايىى ئىشلار ۋە پۇخرالىق ھوقۇقى قاتارلىقلارغا ئائىت قانۇن- قائىدىلەرنىڭ چوغلانمىسى ، ئسلام دىننى قانۇنى . ② دەۋا- دەستۇر ئشلىرىنى دىننى يول بىلەن بىر تەرەپ قىلىدىغان ئۇرۇن ، قازىيخانا؛ سوت مەھكىمىسى . eKek~U&
kU$M 8J.
تايماق ـــ ① سىلىق، تېيىلغاق يەردە سىيرىلىپ، تېيىلىپ كەتمەك . ② كۆچمە : يېنىۋالماق، قايتماق، يالتايماق. ③ ئورنىدىن قوزغىلىپ كەتمەك، چىقىپ كەتمەك. rkC6-9V
}^ G&n';J
تەكەببۇر ـــ ئۆزىنى چوڭ تۇتىدىغان، كىبىرلىك. d*TpHLm
9dXtugp|
تەكەللۇپ ـــ كىشلەرگە ھۆرمەت- ئىھتىرام بىلەن قىلىنغان مۇئامىلە. l\Or.I7n
4yu ^cix(
ئاداشماق ـــ ① نىشان، يول، ھېساب، پىكىر، سۆز، خىيال، ئەقىل قاتارلىقلاردىن ئازماق. ② سەۋەنلىك ئۆتكۈزمەك، خاتالاشماق، يولدىن چىقماق. B[rxV
Ug|o($CY
ئۆلىما ـــ ئسلام دىنىنىڭ بارلىق تەلىمەتلىرىنى بىلىدىغان، دىننى جەھەتتە يۇقىرى بىلىمگە ئىگە بولغان كىشى؛ دىننى ئالىم . ,Cckp! 6
}uE8o"q
روھ ـــ ① دىننى چۈشەنچىلەرگە ئاساسەن كىشى ھايات ۋاقتىدا تەندە بولىدىغان، ۋاپات بولغاندىن كېيىن تەندىن چىقىپ مەڭگۈ ياشايدىغان بىر خىل غەيرىي تەبىئىي ئامىل. ② ئىدىيە، ئوي- پىكىر. ③ كىشىنىڭ ئىچكى ھالىتىنى، پىسخىكىسىنى، ھىس- تۇيغۇلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان كەيپىيات. ④ جانلىقلىق، جانلىنىش، پەيىز. ⑤ ئىش- ھەرىكەت ۋەقە- ھادىسە ۋە شۇ قاتارلىقلارنىڭ خاراكتىرلىك خۇسۇسىيتى. ⑥ بىرەر يېغىن قۇرۇلتاي، ھۆججەت، يوليۇرۇق ۋە شۇ قاتارلىقلارنىڭ ئاساسى مەزمۇنى ياكى ئىدىيىسى. =7c1l77z
Sh_=dzM
ئەلپاز ـــ ھالەت، قىياپەت، تۇرق، ئەپت. o(/(`/
0Up@+R2
خانىقا ـــ ① ئىشان، سوپىلارنىڭ توپلىشىپ بىرلىكتە زىكىرىغا چۈشىدىغان زىكىرى- ئىبادەت قىلىدىغان خانىسى، ئورنى. ② بىر قېتىمدا كۆپرەك ئادەم ناماز ئوقۇشقا بولىدىغان قىلىپ سېلىنغان چوڭ مەسچىت، جامە. ③ چوڭ مەسچىتلەرنىڭ ناماز ئوقۇلىدىغان، ئادەتتە كەڭ ۋە كاتتا بولىدىغان گۈمبەزلىك خانىسى. i7[CqObzc
4C;4"6
سوپى ـــ ① ئىبادەت بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ۋە سوپىزم يولىنى تۇتقان كىشى. ② ياخشى- يامان ئىشلاردىن قول ئۆزگەن، گۇناھ بولىدىغان ئىشلارنى قىلىشتىن توختاتقان. gq6C6
+_?;%PKkuF
ئىشان ـــ ① ئىسلام دىنىنىڭ سۇپى مەزھىپىگە مەنسۈپ دىننى ئۆلىما، تەرغىباتچى. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى. OH28H),}
$.}fL;BzVz
پانىي دۇنيا ـــ بۇ دۇنيا، تىز ئۆتۈپ كىتىدىغان، ۋاقىتلىق، ئۆتكۈنچى، ئامانەت. /c`)E r6d
`OnN12`
تەقۋا ـــ ئۆزىنى يامان ئىشلاردىن يىراق تۇتۇپ ئىبادەت بىلەن مەشغۇل بولىدىغان پەرھىزكار، خۇداگۇي، دىندار. f{lg{gA(
g?M\Z";
تەرك ئېتىش ـــ تاشلاش، كىچىپ كىتىش. v|jBRKU99
SPL72+S`,
ھەمدۇسانا ـــ تەڭرى، پەيغەمبەرلەر ياكى باشقىلارنىڭ شەنىگە ئېيتىلىدىغان ھەدىيە، ئالقىش سۆزلىرى، رەھمەت- تەشەككۈر. :9c QK]O6
>E?626*
شۈركىنىش ـــ جۇغۇلداپ تىتىرەش، ئەندىكىش، ئىچىدە سىلىكىنىپ تەۋرىنىش، سەسكىنىش. :SSe0ZZ_6b
m$A|Sx&sG$
مۇرىت ـــ ① بىرەر روھانىي، ئۇستاز، پىز، ئىشان قاتارلىق تۇنۇلغان كىشىلەرگە قول بەرگەن، ئەگەشكەن كىشى ياكى ئۇنىڭ شاگىرىتى، مۇخلىسى، تالىپى. ② مەلۇم بىر دىن، مەسلەك، گۇرۇھ، ئېقىم قاتارلىقلارغا ئىتقاد قىلىدىغان، ئۇنىڭغا مەنسۈپ بولغان، ئۇلارغا ئەگەشكەن كىشى. c3!d4mC:
Yv9(8
سارايۋەن ـــ يولۇچىلار چۈشىدىغان ساراينىڭ ئىگىسى. 1Xt%O86
?W9$=
قەندىل ـــ بىر نەچچە تال شام ئورنىتىلغان ئاسما، شامدان ياكى بىر قانچە لامپۇچكا ئورنىتلىغان ئاسما چىراغ ياكى جازا. TNUzNA
l^%Ez?-:s
قەسىر ـــ ① پادىشاھلار، خانلار ياكى فىئوداللارنىڭ ھەشەمەتلىك سارىيى. ② قەلئە، قۇرغان. ③ ئومۇمەن ھەشەمەتلىك ساراي، كاتتا ئۆي- بىنا. 7
O2q`2L~
تۆھمەت ـــ باشقىلارنى قارىلاش، ئەيىبلەش، قەستلەش مەقسىتىدە ئويلاپ چىقىرىلغان ئاساسىسىز گەپ-سۆز، بەدىنام، بۆھتان، پال. C!]hu)E
<6)Ogv",
پوزۇر ـــ چىرايلىق، سۆلەتلىك، مەدەنىي. p2GkI/6)uu
DFQp
مەھرەم ـــ ① پادىشاھنىڭ ئوردا، سارايلىرىدا ھەم ئەمەلدارلارنىڭ يېنىدا ھەر خىل خىزمەتلەرنى قىلىدىغان خىزمەتكار. ② مۇھاپىزەت خادىمى. ③ ئەر ياكى خۇتۇننىڭ شەرىئەت بۇيىچە بىر- بىرىنى كۆرۈش مۇمكىن بولغان ئەمما نىكاھ راۋا بولمايدىغان قېرىنىدىشى. 3J32W@}.K
7;jwKA;k
ئەمىر ـــ خان، پادىشاھ، باش سەركەردە. szu!*wc9
WUm83"
بەگ ـــ ① بۇرۇنقى مەنىۋىي ئەمەل ۋە شۇنداق ئەمەل ئالغان كىشى؛ ② مۇراجەت ۋە ھۆرمەت سۆزى. ③ كىشى ئىسىملىرىنىڭ كەينىگە كىلىپ ھۆرمەت نامىنى بىلدۈرىدۇ. @e8b'w3
!K-lO{Z^
زەرباپ ـــ زەر يىپ قۇشۇپ توقۇلغان ياكى ئالتۇن ھەل بىرىلگەنگە ئوخشاش كۆرىنىدىغان يىپەكتىن توقۇلىدىغان رەخت. S<#>g s4
B9 ^@d
تون ـــ Ⅰ① تاۋۇشنىڭ ئېگىز ياكى پەسلىكى. ② خەنزۇ يېزىقىدىكى ھەر بىر خەتنىڭ ئوقۇلىشىدىكى ئاھاڭنىڭ يۇقىرى تۆۋەنلىكى. Ⅱ ئالدى ئۇچۇق، تۈز ياقىلىق ئوزۇن سىرىتقى كىيىم. n}/?nP\%
Q#w mS&$f
زەخمەت ـــ ئازاپ، كۈلپەت، مۇشاققەت. <qJI]P
$;7,T~{
بەربات ـــ خاراب، ۋەيران، سورۇلغان، بۇزۇلغان، تۈگەشكەن. vP6NIcWC3
WK$75G,
تەئەللۇق ـــ ① تەۋە، مەنسۈپ، ئىگىدارچىلىقىدا، قاراشلىق. ② بىر كىمگە مەنسۈپ، تەۋە بولغان مال- مۈلۈك، نەرسە- كىرەك. :{sy2g/+
?.Iau/
كۆن ـــ ئەيلەنگەن، پىششىقلانغان تىرە، يەرلىك چىگرىن. 1i=lJmr
QFekj@
پەلەك ـــ ① يەردىن گۈمبەز، قازان شەكىلىدە بولۇپ كۆرىنىدىغان ھاۋا بوشلۇقى، ئاسمان، كۆك. ② تەقدىر قىسمەت. qZQB"Q.*
cnw?3/J
خۇراپات ـــ ئاساسسىز، ئىلمىيلىكى يوق، ساختا سۆز ۋە مۇشۇ ئاساستىكى ئىتىقاد، بۇنىڭدىن شەكىللەنگەن خىلمۇ- خىل كونا ئۆرپ- ئادەتلەر. Pk?M~{S
f]sc[_n]
تۇتقۇن ـــ ① تۇتۇلغان، قامالغان، ئۆز ئەركىدىن، ئىختىيارلىقىدىن مەھرۇم قىلىنغان. ② بىرەر نەرسىگە ياكى كىشىگە بىرىلىپ كەتكەن، مەپتۇن بولغان، بەنىد قىلىنغان. ③ قولغا ئېلىش، تۇتۇش، قاماش ئىشلىرى. ④ سۇلاق، قاماق. r;n^\[Ov0,
Wf!u?nH.5
ياساۋۇل ـــ بۇرۇنقى خان، پادىشاھ دەۋرىدە يۇقىرى مەنسەپتىكى ئەمەلدارلارغا خىزمەت قىلىدىغان قۇراللىق خادىم، ساقچى. $G
F[q)ME+`)
شەيىخ ـــ ① ئىسلام دۆلەتلىرىدىكى بىلىملىك كىشىلەر، ئالىملار، ئۆلىمالارۋە دىننى ئالىي مەكتەپلەرنىڭ مۇددرسلىرىگە بىرىلىدىغان ئونىۋان. ② تەرىقەت خانىقاسىنىڭ باش دەرۋىشى. ③ زىيارەتگاھ قاتارلىقلاردا ئەۋلىيالارغا، خۇدا يۇلىغا ئاتالغان سەدىقە ۋە نەزىر- نىيازلار ھېسابىغا ياشايدىغان كىشى، مازارغا قارىغۇچى. ④ تەييار، بىكار تاماققا ئادەتلەنگەن كىشى. ZrNBkfe:
4`Ib wg6"B
دەھرىي ـــ خۇداغا ئىشەنمەيدىغان ئادەم، دىنسىز كىشى. |=u }1G?
\x=j
ئازغۇن ـــ يولدىن ئازغان، توغرا يولدىن چىقىپ كەتكەن، ئاينىغان كىشى ياكى جانلىق. _uL8TC^
bHRRgR`,
قىيامەت ـــ ① دىننى ئىتقاد بۇيىچە بۇ دۇنيا تۈگەپ ئۇ دۇنيادا ھەممە تىرىلىپ ھېساب بىرىش ئۈچۈن مەھشەرگاھقا توپلىنىدىغان ۋاقىت، ئاخىرەت. ② قىيا- چىيا، يىغا- زارغا تولغان، ئۇر-چاپ. ③ ئىنتايىن جىددىيلىك، بەك ئالدىراشلىق. ④ ئۈلۈم بىلەن ئاخىرلىشىدىغان مۈشكۈل، قىيىن ئىش. 1v~1?+a\2
o_C]O"
ئاسىي ـــ ① گۇناھكار، گۇناھ قىلغۇچى، ② خائىن، ساتقۇن. &gdhq~4#
5~FXy{ZIH
پەرھىز ـــ ① ئاللانىڭ بەندىلىرى ئەمەل قىلىشىغا ۋە ساقلىنىشىغا بۇيرۇغان ۋەزىپىلىرى. ②چوقۇم ئۇرۇنداش زۈرۈر بولغان ۋەزىپە، مەجبۇرىيەت. 1|WrJ-Uf
/?%1;s:'
پەتىۋا ـــ بىرەر چىگىش، مۈشكۈل مەسىللەرگە قارىتا شەرىئەت ۋە قانۇنغا ئاساسەن دىننى ئۆلىمالار تەرىپىدىن چىقىرىلغان خۇلاسە، قارار، ھۆكۈم. bH}?DMq]O
e~ %=H 0n
كۇپۇرلۇق ـــ ئاللانى، دىننى كەمسىتىدىغان، ئاللاغا كۆرگەن ياخشىلىقىنى ئۇنتۇش، سۆز- ھەرىكەت، قىلىق؛ كۆرگەن ياخشىلىقنى ئۇنتۇش، نانكۇرلۇق. ^&7gUH*v
-Oplk*
8. كوماراجىۋا Oj1B @QE
ئۆمەرجان ھەسەن بوزقىر ـــ 1965- يىلى 2- ئايدا باي ناھىيسىدە توغۇلغان. « جۇڭگۇ مىللەتلىرى » ژورنىلىنىڭ مۇھەررىرى، ھازىرغا قەدەر 30 پارچىغا يېقىن ھېكايىسى 60 پارچىدىن ئارتۇق ئىلمىي ماقالىسى ۋە نەچچە يۈز پارچە تەرجىمە ئەسىرى ئىلان قېلىنغان. « كۇماراجىۋا » ، « مىڭئۆيلەر سىلەرگە يۈز كىلەلمەيمىز» ، « كۈسەن تاشكېمىرلىرى ۋە دەريا- ئېقىنىلار » قاتارلىق كىتابلىرى بار. E_H.!pr
`u" )*Q}
كۇماراجىۋا ـــ مىلادىيە 344 – يىلى كۈسەن ( كۇچار ) دە توغۇلغان بولۇپ، بۇددا نوم- ئەھكاملىرىنى تەرجىمە، تەپسىر قىلىپ ئوتتۇرا تۈزلەڭلىككە تۇنۇشتۇرۇشقا ئاجايىپ زور تۆھپە قوشقان بۈيۈك بۇددا ئالىمى. مىلادىيە 413- يىلى 8- ئاينىڭ 20- كۈنى 70 يېشىدا چاڭئەندە ئالەمدىن ئۆتكەن. P?|>, \t
cD'|zH]
بۈيۈك ـــ ① ئۇلۇغ، زور، كاتتا. ② يۈكسەك، يۇقىرى، ئېگىز. AP9>_0=
i:2eJ.
مەنىۋىي ھايات ـــ كىشىنىڭ ئىچكى، روھىي ھاياتى. 8Z>=sUMQ
u} |+p+
ئىدېئولۇگىيە ـــ مەلۇم سىنىپ ياكى پارتىينىڭ مۇئەييەن كۆز قاراش، پىكىر، ئوقۇم ئىدىيىلەرنىڭ سېستىمىسى ياكى سىياسىي كۆز قاراش، پەلسەپە، سەنئەت، دىنلارنىڭ ھەممىسى ئىدېئولوگيىنىڭ شەكىلىدۇر. >JHQA1mX
|W*i'E
بۇددىزم ـــ بۇددا دىنى . 64l(ru<
Gg3< }(
ئىسلام دىنى ـــ دۇنيادىكى ئاساسلىق دىنلارنىڭ بىرى . يەنى ئاخىرقى پەيغەمبەر مۇھەممەت تەرىپىدىن مىلادىيە Ⅶ ئەسىرنىڭ باشلىرىدا بەرپا قىلىنغان دىن . ئۇ بىر ئىلاھقا ئىشىنىدىغان ئاخىرقى دىن بولۇپ ، مۇھەممەدتىن كېيىن پەيغەمبەر كەلمەيدۇ ، بۇنىڭ ئۈچۈن ئاللاھ بۇ دىننىڭ ئىتىقاد ، ھۆكۈملىرىنى ھەر زامان ، ھەر ماكانغا شۇنداقلا پۈتۈن ئىنسانىيەتكە ئويغۇن بىر شەكىلگە كەلتۈردى ۋە بۇنىڭ بىلەن پۈتۈن ئىنسانىيەتكە مەجبۇرىيەت قىلىپ بەردى دەپ قارايدۇ . بۇ دىن ئەينى ۋاقىتتا ئاسىيانىڭ غەربى قىسمى، ۋە ئافرىقىنىڭ شىمالى قىسمىدا كەڭ ئەۋج ئالغان بولۇپ ، Ⅹ ئەسىردە ئۇيغۇرلار ئارىىسىغا كەڭ تارقىلىشقا باشلىغان . Id=g!L|
ZDr&Alp)o
ئۆتكەل ـــ ① ئۆتىدىغان جاي ، مۇھىم ئېغىز ، مۇھىم يول ؛ تۈگۈن . ② كۆچمە . ھالقىلىق پەيت ، مۇھىم پەيىت . ھالقىلىق پۇرسەت . ③ كۆچمە . بېسىپ ئۆتۈشكە تىگىشلىك بولغان جەريان ، ئىشنىڭ ھالقىسى ، باسقۇچ . ④ نىشانلانغان ، مۆلچەرلەنگەن ئەڭ يۇقىرى پەللە . jfjT::f>l
I*0TI@Lo
روناق تېپىش ـــ گۈللەپ ياشناش ، تەرەققى قىلىش ، راۋاجلىنىش . L+Q.y~
kZNVUhW6S
ياتلىق قىلىش ـــ تۇرمۇشقا چىقارماق ، تالالىق قىلىماق ، ئەرگە بەرمەك . o,_R;'\E[a
q]wP^;\Jl
يۈكسىلىش ـــ ① ئېگىزلىمەك ، ئۆرلىمەك ، يۇقىرىلىماق . ② كۆچمە . ئۆسمەك ، راۋاجلانماق ، تەرەققى قىلماق ، ياخشىلانماق . cc:,,T/i
c3C

ئىلىم تەھسىل قىلىش ـــ ئىلىم ئۆگىنىش ، ئوقۇش . f~{4hVA
/yFs$t>9
مەنسىتمەسلىك ـــ تۆۋەن نەزەر بىلەن ئېتىبارسىز قاراش ، كۆزگە ئىلماسلىق ، پىسەنىت قىلماسلىق . c. 06Sw*
,L$,d
داڭقى ـــ نام- ئاتاق ، شۆھرەت ، ئىناۋەت . /7uAf{
oE&#Tl?Vt
مەنسەپ ــــ بىرەر ئورگاندىكى مەسئۇل ۋەزىپە، ئەمەل. 0 ![
5'S~PQka*
دىن ـــ بىر خىل ئىجتىمائى ئىدىئولۇگيە . ئۇ ئىلاھى كۈچكە ئىشىنشكە ئاساسلانغان دۇنيا قاراش ۋە تەسەۋۋۇرلار . xH>2$ ;f
-gVsOX0
كاتتا ـــ ① چوڭ ھەشەمەتلىك ، ئىسىل . ② بۈيۈك ، داڭلىق . ③ ياش جەھەتتە چوڭايغان ، ھۆرمەتكە سازاۋەر كىشى ؛ باشلىق ، ئەمەلدار . PEPf=sm
A_2oQ*
كىمخاپ ـــ ئۆرۈشى يىپەك ، ئارقىقى زەر يىپتىن توقۇلغان رەخىت . =_Ip0FfK!
mY&(&'2T"
ئەۋلىيا ـــ ① ئىتقادلىق ، دىندار كىشلەر نەزىرىدە گۇيا ئاجايىپ كارامەتلەرگە ئىگە ، كارامەت كۆرسىتەلەيدىغان ، مۆجىزىلەرنى يارىتالايدىغان مۇقەددەس ، ئەزىز ئادەم . ② كۆچمە . گەپ ، ۋەقە ، ھادىسە قاتارلىقلارنىڭ مەنبەسىگە چۈشىنىپ يەتكەن ؛ دانىشمەن ، ئۇلۇغ ئادەم . ③ كۆچمە . مۇبالىغە ، مەسخىرە قىلىشتا كىنايە ئۈچۈن قوللىنىلىدۇ . ! dGSZ|YZ
#TPS?+(
كامالەت ـــ تۇلۇق يىتىشكەنلىك ، مۇكەممەللىك . ,dXJCX8so
maOt/-
دۆلەت ئۇستازى ـــ دۆلەتنىڭ چوڭ ئشلىرى ، ھاكىمەت يۈرگۈزۈش قاتارلىقلاردا يول كۆرسەتكۈچى ، پادىشاھ ۋە ۋەزىر- ۋوزرالارنى تەربىيلىگۈچى ، ئىدىيە جەھەتتىن يىتەكچىلىك قىللايدىغان نەزەررىيە يارىتىپ بەرگۈچى . CqR ^w(
!yD$fY
نوم بىتىگ ـــ بۇدا دىنىنىڭ كىلاسسىك كىتابى . Dy|)u1?
%gEgpJd
نەزمە ـــ شېئىر ، شېئىرىيەت ، پوئېزىيە . @G^m+-
Td5yRN! ?
مەلۇمات ـــ ① ئوقۇش ، ئۆگىنىش نەتىجىسىدە ئىگەللىگەن بىلىم ، ئىلىمى سەۋىيە . ② بىرەر نەرسىگە دەلىل بولىدىغان خەۋەر ، ئۇچۇر ، ئاخبارات ، ماتىرىيال . <Wm'V-
~PyZh5x
ئۇسلۇب ـــ ① بىر دەۋىر ، مىللەت ، ئېقىم ياكى بىرەر شەخىسنىڭ بەدئىي ئەسەردە ئىپادىلىگەن ئاساسلىق ئىدىيىۋى ئالاھىدىلىكىۋە سەنئەت ئالاھىدىلىكى ؛ ئسىتىلى . ② يازغۇچىنىڭ تىل ۋاستىللىرىدىن پايدىلىنىشىكى ئۆزىگە خاس يولى ؛ ئۇسۇلى . w\y)
Kp>fOe'KW
مۇتەخەسسىس ـــ بىرەر ساھەدە مەخسۇس بىلىم ئىگەللەپ ھەم شۇ ساھەدە مول تەجىربىگە ئىگە بولغان كىشى ، ئىختىساس ئىگىسى . eXi}-~o
@ RP?)*8}&
مېيىت ـــ ئۆلۈك ، جەسەت . WSbD."p<
sB wzb
قىزىل مىڭۆي ــــ بۇددىزىم مەدەنيتگە ئائىت بولغان ئۆي - ئىمارەت قورلۇشى . باي ناھىيسىگە جايلاشقان . 6[Wv g
2]cU:j6G
نوم ـــ بۇددا دىنىنىڭ كىلاسسىك كىتابلىرى ۋە توپلاملىرىنىڭ ئومۇملاشتۇرۇلۇپ ئاتىلىشى. 88Vl1d&b
BMb0Pu8
ئەھكام ـــ ھۆكۈم، ئەمىر- پەرمان، يوليۇرۇق. Lum5Va%0
#N'bhs
تەپسىر ـــ ئەرەبچە سۆز بولۇپ مەنىسى يېشىپ چۈشەندۈرۈش، ئىزاھ، شەرھ دېگەنلىك. R%6KxN)+@
6*:U1{Gl)
تەرك ئەيلەش ـــ كىچىش، تاشلاش. f@0Km^aUc
[JKLlR
ئىستېداتلىق ـــ ئىجادىي قابىلىيەتكە ئىگە، قابىليەتلىك، تالانىتلىق. e17]{6y
\7G.a nY
بۇددىست ـــ بۇددا دىنغا ئىتىقاد قىلغۇچى شەخىس، بۇدقا چوقۇنىدىغان ئادەم. >aT~G!y
R]0tG
مىلادىيە ـــ خەلقئارادا ئورتاق قوللىنىلىدىغان كالىندار. aX? tnDv
?N&s.
سانسىكرىت تىلى ـــ قەدىمقى ۋە ئوتتۇرا ئەسىردىكى ھىندى دىنى، پەلسەپە ۋە بەدئىي ئەدەبىياتنىڭ تىلى. 6foiN W+
*mn"GK6
كامىل ـــ ① كامالەتكە يەتكەن، مۇكەممەل، تولۇق، تەلتۈكۈس. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى. )B"E+Q'h{7
l_pf9!z
ئەقىدە ـــ ① چىن كۆڭلىدىن مۇئەييەنلەشتۈرۈلگەن پىكىر، ئىشەنىچ. ② بىرەر نەرسە توغرىسىدا شەكىللەنگەن ھۆرمەتلەش ۋە ياخشى كۆرۈش ئادىتى، ئېتىقاد. ③ ئىشەنچ ۋە ئېتىقادقا ئاساسەن شەك يوق دەپ قارالغان قائىدە ۋە ھۆكۈملەر. w`[`:H_z
} wx(P3BHD
راھىب ـــ بۇددا ۋە خىرىستىئان دىنلىرىدا ئائىلىنى تەرك ئېتىپ تەركىدۇنيا بولۇپ ئۆمرىنى چىركاۋ ۋە ئىبادەتخانىلاردا ئىبادەت قىلىش بىلەن ئۆتكۈزىدىغان كىشى. goc; .~?
GjbOc
مۇناجات ـــ خۇدادىن ياردەم، مەدەت، نىجاتلىق تىلەپ قىلىنىدىغان دۇئا. &;U F,
a0 's6C
راھىبە ـــ ئايال راھىب. zb.sh
{Rn*)D9
مۇنازىرىلىشىش ـــ ئۆز پىكىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ تالاش- تارتىش قىلماق، بەس مۇنازىرە قىلماق. 60l!3o"p!
XpPcQIM*
رەقىب ـــ ① رىقابەتلىشىش خاراكتىرىنى ئالغان، رىقابەتلىشىش خاراكتىرىنى ئالغان مۇسابىقە ئۇيۇنلىرى، تالاش- تارتىش، بەس مۇنازىرە ۋە شۇ قاتاردىكى قارىمۇ- قارىشى تەرەپ، ئۆز- ئارا رىقابەتلەشكۈچى. ② دۈشمەن، ياۋ. ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى. rdH^"(
7A{Z1[7
بەلىخ ـــ ئافغانىستاندىكى بىر شەھەرنىڭ نامى. JY%l1:}G3
;rl61d}NH#
كۆسەن ـــ ئاقسۇ ۋېلايىتىدىكى كۇچا ناھىيە ( شەھەر ) نىڭ قەدىمقى ئاتىلىشى. 6t gq.XL^n
}S{VR(i`J
پەلسەپە ـــ ① دۇنيا قاراش ھەققىدىكى تەلىمات. كىشىلەرنىڭ پۈتكۈل دۇنيا توغرىسىدىكى تۈپ كۆز قاراشلىرىنىڭ سېستىمىسى، تەبىئەت بىلىملىرى بىلەن جەمئىيەت توغرىسىدىكى بىلىملەرنىڭ ئومۇملاشتۇرۇلىشى ۋە يەكۈنى. ② كۆچمە مەنىسى : ئاڭلىغاندىن كېيىنكى مۇلاھىزە قىلىشقا ئەرزىمەيدىغان پاكىتسىز، ئاساسسىز پىكىر، سەپسەتە، قۇرۇق گەپ. %&wi@ *#
y2nT)nL
تىلشۇناسلىق ـــ تىلىنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبىيكىتى قىلغان پەن. تىلشۇناسلىق ئۆزىنىڭ تەتقىقات دائىرىسىنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ ئومۇمى تىلشۇناسلىق ۋە كونكىرىت تىلشۇناسلىق دېگەن ئىككى تۈرگە ئايرىلىدۇ. Wr+1e1[
;aH3 {TS
ئىلمىي نۇجۇم ـــ ئاسترۇنۇمىيە ئىلىمى. %K0Wm#)
Wr8}=\/
تەخت ـــ ① پادىشاھ، خان ۋە دۆلەت باشلىقلىرىنىڭ ئولتۇرۇش ئۈچۈن مەخسۇس ياسالغان ئالاھىدە بىزەلگەن ھەشەمەتلىك ئۇرۇن، ئۇرۇندۇق. ② كۆچمە مەنىسى : ئەمەل، مەنسەپ، ھوقۇق. vnqLcNB H
0Y8Cz/$
روم ـــ رىم، ئىتالىينىڭ قەدىمقى شەھەرلىرىدىن بىرى. 2B+qS'OT
E`|vu*l7
سوتىرا ـــ بۇددا نوملىرىنىڭ بىرىنىچى قىسمى، رىۋايەت قىلىنىشىچە ئۇنىڭدا ساكيامۇنىنىڭ ئۆزى ئېيىتقان گەپ- سۆزلىرى مەزمۇن قىلىنىدىكەن. W)L*zVj~
#V y:6O
مۇتالىئە قىلىش ـــ مەزمۇنىنى چۈشەنگەن ، ئۆزلەشتۈرگەن ئاساستا ئىنىچىكە ئوقۇش، تەتقىق. H>%L@Btw
K*M1$@5
ئىستېداتلىق ـــ ئىجادىي قابىلىيەتكە ئىگە، قابىليەتلىك، تالانىتلىق. Kp19dp}'b
z~ua#(z1S
ماھايانا ـــ بۇددىزم تەلىماتىدىكى بىر مەزھەپ، ئۇ چوڭ كۇلۇنگۇ ياكى بۈيۈك راۋان تەلىماتى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. 1JV-X G6
o* e'D7
نىزا ـــ كىلىشمەسلىك، دۈشمەنلىشىش؛ ئاداۋەت، نارازىلىق. T&j:gg
'f8'|o)
ئىدارە قىلىش ـــ بەلگىلىك تەرتپتە باشقۇرۇش، يولغا سېلىش. &g]s@S|%
:es=T`("A8
مەنىۋىي داھىي ـــ كىشىگە روھىي جەھەتتىن يىتەكچىلىك قىلغۇچى. z6|kEc"{
H%0WD_
ئالدىنقى چىن ـــ مىلادىيە 4- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرى بارلىققا كىلىپ قىسقا مۇددەت دەۋىر سۈرگەن خانلىقنى كۆرسىتىدۇ. >` u8(
eV"Uv3
شىرمەت سانغۇن ـــ باتۇر سانغۇن دېگەنلىك بولۇپ، ھەربىي ئەمەل نامى. سانغۇن سۆزىنىڭ مەنىسى يۇقىرى دەرىجىلىك ھەربىي ئەمەل نامى ۋە شۇ ئەمەلگە ئىرىشكەن كىشىنى كۆرسىتىدۇ. ئېلىمىزنىڭ شىمالىدا ياشىغان بىر قىسىم ئاز سانلىق مىللەتلەرنىڭ ئۇرۇش ۋە جەڭلەرگە قۇماندانلىق قىلىش ئىقتىدارى يۇقىرى كىشلەرگە بىرىدىغان ئەمەل نامى ۋە شۇ ئەمەلگە ئىرىشكەن كىشىنى كۆرسىتىدۇ. ھازىرقى گىنىرال بىلەن ئوخشاش دەرىجە. fr}.#~{5Y
MjK<n[.
ئۆلىما ـــ ئىسلام دىننىڭ بارلىق تەلىماتلىرىنى بىلىدىغان، دىننى جەھەتتىن يۇقىرى بىلىمىگە ئىگە بولغان كىشى؛ دىننى ئالىم. @h(Z;
)5u#'5I>
دىئالىكت ـــ بىر تىلىنىڭ مەلۇم دائىرىدىلا قوللىنىلىدىغان ۋە ئەدەبىي تىلىدىن پەرقلىنىدىغان ئىجتىمائىي ۋارىيانىتى، ئۇ يەنە بىر قانچە شېۋىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. O^_CqT%
mZ.gS1Dq
تەرجىمە ئاپاراتى ـــ تەرجىمە خىزمىتى بىلەن شۇغۇللانغۇچى ئورگان. uH#X:Vne
x@D>JG
ئىزاھلاش ـــ ① تىكىست ئىچىدىكى مەلۇم جۈملە ۋە سۆزگە ئىزاھات بەرمەك. ② سۆز- ئىبارە ياكى بىرەر ئىش ۋەقە- ھادىسە ۋە شۇ قاتارلىقلارنىڭ مەنىسىنى چۈشەندۈرۈش، ئۇنىڭ مەنىسىنى، ماھىيتىنى ئېچىپ كۆرسىتىش، يىشىش، شەرھىيلەش. gUYTVp Vf
Pfd%[C/vdm
شەرھىلەش ـــ بىرەر نەرسىنىڭ مەزمۇنى، ماھىيتى ۋە ئالاھىدىلىكىنى ئېچىپ، بايان قىلىپ چۈشەندۈرۈش، ئىزاھلاش. #}Bv/`t
@VyF' ?}
جىلىد ـــ ① بىر نەچچە كىتابتىن ئىبارەت ئەسەر، مۇقاۋىلانغان ھۆججەت قاتارلىقلارنىڭ ھەر بىر ئايرىم كىتابى، توم. ② مۇقاۋا، قاپ، تاش /JIVp_-p
8"rK
يۇپۇق ـــ ① ئات- ئۇلاغنى سوغۇقتىن مۇداپىئە قىلىش ئۈچۈن ئۇچىسىغا يېپىپ قۇيىلىدىغان يېپىنچا. ② بىرەر نەرسىنىڭ ئۇچۇپ تۇرماسلىقى ئۈچۈن يېپىلىدىغان پەردە. O{Q+
SJE!14|e
جاھانشۇمۇل ـــ ئالەمشۇمۇل، خەلقئارا ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان، ئەھمىيتى ئىنتايىن چوڭ. m8INgzVTC
TCi0]Y~a
9. مەمتىلى ئەپەندى #%{
مەمتلى ئەپەندى ـــ مەشھۇر مائارىپچى، تالانلىق تەشكىلاتچى، ئوت يۈرەك كومپۇزىتۇر ۋە شائىر. مەمتىلى ئەپەندى 1901- يىلى ئاتۇشتا توغۇلغان. 1937- يىلى 29- مايدا 36 يېشىدا ئۆلتۈرۈلگەن. ئۇنىڭ « مەرىپەت مارىشى » ، « ئىزچىلار مارىشى » قاتارلىق جەڭگىۋار ناخشىلىرى كەڭ تارقالغان. \w-3Spk*
dP"cm0
سەيپىدىن ئەزىزى ـــ 1915- يىلى 3-ئاينىڭ 12- كۈنى ئاتۇشتا توغۇلغان. 1933- يىلى قەشقەردە قۇراللىق قوزغىلاڭغا قاتناشقان 1934- يىلى مەمتىلى ئەپەندىگە ئەگىشىپ يېڭى مائارىپ ھەرىكىتىنى قوزغىغان. كېيىن « ئۈچ ۋېلايەت ئىنقىلابى » غا قاتنىشىپ مۇھىم رەھبەرلىك رولىنى ئوينىغان. 1955- يىلى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنىغا رەئىس بولغان. ئۇ كۆزگە كۆرۈنگەن يازغۇچى، دىرامماتورگ ۋە شائىر. ئۇنىڭ « سولتان سۇتۇق بوغراخان» ، « ئاماننىساخان » ، « ئۆمۈر داستانى » ، « ئەۋلىيا ئاتا » ، « سەيپىدىن ئەزىز روبائىيلار توپلىمى » قاتارلىق كىتابلىرى بار. سەيپىدىن ئەزىز 2003- يىلى 11- ئاينىڭ 24- كۈنى 88 يېشىدا بېيجىڭدا ۋاپات بولغان. S_s;foT
Ga` 8oY+~
يېڭى مائارىپچىلىق ھەرىكىتى ـــ ئىلىم- پەن ئارقىلىق خەلقنى تەربىيلەش، نادانىلىق، خۇراپىيلىقتىن قۇتۇلدۇرۇش، ئويغىتىش ھەرىكىتى. pP%+@;
Z/;hbbG
مائارىپچى ـــ ئوقۇ- ئوقۇتۇش، مائارىپ ئىشلىرى بىلەن مەشغۇل بولغۇچى، بىلىم بەرگۈچى، تەربىيلىگۈچى. ^c"\%!w"O
24fN3
تەشكىلاتچى ـــ كىشلەرگە يىتەكىچلىك قىلىپ تەشكىللەشكە، ئۇيۇشتۇرۇشقا ماھىر كىشى، تەشكىلات قۇرغۇچى. >n1UK5QD
#XNUR j
كومپوزىتور ـــ مۇزىكا ئەسەرلىرىنى ئىجاد قىلغۇچى كىشى. [p)2!]y
wHQYBYKcd
دورقى ـــ قېتېم ، نۆۋەت رەت . Uq2Qh@B
oc&yz>%q
ئەپەندى ـــ ① جاناپ . ② ئۇقۇمۇشلۇق كىشىلەرنىڭ ئىسمىغا قۇشۇلۇپ ھۆرمەت مەنىسىنى بىلدۈرۈپ كىلىدۇ . ③ ئوقۇتقۇچى ، مۇئەللىم . GZ"J6/0-|
8f#&CC!L
مەخمۇت شىجاڭ ــــ تۇرپاندىكى مۇھىتىلار جەمەتىدىن بولۇپ مەھمۇد مۇھىتىنى كۆرسىتىدۇ . قومۇل دىھقانلار قۇزغىلىڭىدىن كېيىن قەشقەرنىڭ ھەربىي مەمۇرىي ھوقۇنى كونتىرول قىلىپ تۇرغان . 1937 – يىلى 4-ئايدا شىڭ شىسەينىڭ تۈرلۈك بېسىملىرى تۈپەيلىدىن چەتئەلگە چىقىپ كىتىشكە مەجبۇر بولغان . F}#=qBa[
a7l-kG=R;
تاشكەنت ـــ ئۆزبىكىستاننىڭ پايتەختى . ed7Hz#Qc
_{'HY+M
قارا دېڭىز ـــ رۇسىيە تەۋلىكىدىكى رۇسىيە بىلەن تۈركىيە زىمىننىڭ ئىچىگە سۇزلۇپ كىرگەن دېڭىز ۋە ئۇنىڭ نامى . }!RFX)T
To19=,:
تەمبۇر ـــ چالغۇ ئەسۋاپنىڭ نامى. ئالتە تارىلىق چالغۇ ئەسۋاپ . |JH1?n
DcQsdeuQ
رەئىس ـــ ① بەزى دۆلەت ، دۆلەت ئورگانلىرى ، پارتىيە – گۇروھ ياكى بەزى ئىدارە ، تەشكىلاتلار رەھبىرىنىڭ ۋەزىپە نامى ۋە شۇ ۋەزىپىگە تەيىنلەنگەن كىشى ، ② مەجىلىسنى باشقۇرغۇچى شەخىس ، يىغىن رىياسەتچىسى . ③ دىننى مۇراسىم ۋە ئۆرىپ – ئادەتلەرنىڭ بىجىرىلىشىنى كۆزىتىپ تۇرغۇچى كىشى ۋە شۇنىڭدەك جىڭ تېشى تارازا قاتارلىقلارنىڭ توغرىلىقىنى تەكشۈرۈپ تۇرىدىغان مەنسەپدار كىشى . u4[3JI>
X6]eQ PN2
كاتىپ ـــ ① ئىدارە ئورگانلارنىڭ خەت- ئالاقىللىرىنى ، يىغىن خاتىرىلىرىنى يازىدىغان كىشى ، خادىم . ② بەزى كىشلەرنىڭ سۆزىنى خاتىرىلەيدىغان ياكى قوليازمىلارنى كۆچۈرۈش بىلەن شۇغۇللىنىدىغان كىشى ؛ مىرزا . xA9{o+
Py[Z9KLX
مەدرىسە ــــ ئىسلام دىنى بۇيىچە ئىلىم تەھسىل قىلىدىغان ئالى مەكتەپ ، بىلىم ئېلىش ئورنى . L;0ZB=3n
bb6J$NR
ئىئانە ــــ ① بىرەر ئىش ياكى پائالىيەت ئۈچۈن بىرىلىگەن ماددى ياردەم . ② ياردەم قىلىش ، قوللاش مەقسىتىدە يىغىدىغان پۇل . q8;WHfGf
ui,#AZQ#{4
ئاقارتىش ھەرىكتى ــــ جەمئىيەتتىكى كەڭ خەلقنىڭ پەن - مەدەنىيەت ساپاسىنى ئۆستۈرۈش ، بىلىم مەرىپەت ئىگەللىتىش ، كىشىلەرنى تەربىلەش ، نادانلىقتىن قۇتۇلدۇرۇش مەقسىتىدە ئېلىپ بىرىلىدىغان ئسلاھات خاراكتىرلىك ھەرىكەتىنى كۆرسىتىدۇ .   ?+S&`%?
;Bo{.916
قوغۇشۇن ــــ مىتال ئېللىمىنت بولۇپ ، كۈلرەڭ ، يۇمشاق ، ئەمما ئېغىر ، سۇزۇلۇشچانلىققا ئىگە . ئاسان ئوكسىدلىنىدۇ . قېتىشما ، باتارىيە ، قېرىنداش ئۇچى ، خىلمۇ - خىل قۇراللارنىڭ ئوقى قاتارلىقلارنى ياساشقا ئشلىتىلدۇ . e}?#vTRI}
dwKre#4F
تەۋپىق ــــ كىشلەرنىڭ مۇۋاپىقيىتى ئۈچۈن بەختى ئۈچۈن قىلىنغان مەدەت ، ياردەم . h5G>FPM-=
#_}lF
قالتىس ــــ ① ئىنتايىن ، بەك ، تۇلىمۇ ، ناھايىتى . ② كۆزگە كۈرۈنەرلىك دەرىجىدە، ئالاھىدە ، قاتتىق . ③ جاھاندا بىر ، كارامەت . \eE0Rnaf-
:2?J#/o
تەتۈر تەشۋىقات ــــ ئۆز دۆشمىنىڭ ياخشى تەرەپلىرىنى كۈمۈپ ، ئۆزىنى كۆككە كۈتۈرۈپ ، ھەق - ناھەقنى ئاستىن - ئۈستۈن قىلىپ كىشلەرنى قايمۇقتۇرىدىغان ئەكسىيەتچىل تەشۋىقات . dZm>LVjG
gM20n^
ئېغۋا ــــ ئارىنى بۇزۇش ، ئىتتىپاقسىزلىق پەيدا قىلىش مەقسىتىدە قىلىنغان يالغان گەپ - سۆز ، ئويدۇرما ، بوھتان ۋە شۇ قاتارلىقلار . Z.$ncP0s
Dg/&m*Yl
گۇرۇھ ــــ بىرەر كۆز قاراش ، ئىتىقاد ، مەسلەك بۇيىچە ئۇيۇشقان شەخسلەر كوللىكتىپى ؛ مەزھەپ . nbMnqkNb
; )O)\__"-
غەيرى رەسمى ــــ باشقىلارغا نىسبەتەن باشقىچە، ئۆزگىچە بولغان ئۆزىگە نىسبەتەن رەسمى رەۋىشتە قوبول قىلغان ، يۇچۇن تۇيۇلمايدىغان ھال . @0?Mwy!
@"-<m|lM
ئەزىۋەيلەپ ــــ ① سۆزدە ، ھەرىكەتتە جىدديىلىشىپ بارغانسىرى ئۆرلەپ كەتمەك ، كۈچەيمەك ، ئەۋجىگە چىقماق ، ئەدەپ كەتمەك . ② تىز پۇرسەتتە ئېگىز بولۇپ ئۆسمەك . Ot(U_rJCi
e//28=OH
تەھدىت ــــ ① قورقۇتۇش ، پوپوزا . ② بىرەر ئاپەت ۋە پالاكەتنىڭ يۈز بىرىش خەۋىپى ، خەۋىرى . 9M:wUYHT
P49lE
جەڭگىۋار ــــ ① جەڭ ۋە كۈرەش قىلىشقا ھەر دائىم تەييار تۇرىدىغان ، كۈرەش قىلغۇچى ، كۈرەشكە قاتناشقۇچى ؛ كۈرەشچان . ② جەڭ ئورنى قىلىپ بەلگۈلەنگەن ، جەڭ ئېلىپ بېرىلغان، جەڭ قىززىغان . ③ جەڭلەرنى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن ، جەڭگە ئۆزىنى ئاتىغان ، جەڭدىن قايتمايدىغان . ④ كۆچمە . كۈرەشكە تەييار ، كۈرەش روھىغا ئىگە ، جەسۇر . ⑤ كۆچمە . ئىنتايىن مۇھىم، جىددى ، كەسكىن ، زۆرۈر . 0K`3BuBs
~K 8eRT
سازچى ــــ ساز چالغۇچى كىشى ، سازەندە . >5#`j+8=q
nM34zVy
ئىنتىقام ــــ بىرەر سەۋەپ ياكى دۈشمەنلىكتىن كىلىپ چىققان ئۆچ ؛ قىساس . Gn#5zx#l
I1BVqIt1i
نىجاتلىق ــــ ئازاتلىق ، قىيىنچىلىقتىن قوتۇلۇش . _W/s=pCh
2B3H-`
مۇتەئەسسىپ ـــ كونا ئەقىدە ۋە نەرسىلەرگە يېپىشىۋالىدىغان، كونىلىقنى ياقىلىغۇچى. ZK1d3
7f#e#_sM;
ئىگىلىك ـــ ① ئىگە بولۇش، ئىگدارچىلىق. ② ئىقتىساد، بايلىق. n'9Wl'
0=#:x()e
ئاپاق خۇجا مازىرى ــــ قەشقەر شەھىرىنىڭ شەرقىگە جايلاشقان قەبىرستانلىق بولۇپ ⅣⅩ ئەسىرلەردە بىنا بولغان ، ئاپاق خۇجا ۋە ئۇنىڭ دادىسى مۇشۇ قەبرىستانلىققا دەپنە قىلىنغان . ئاپاق خۇجا دەۋرىدە بۇ قەبرىستانلىقنىڭ كۈلىمى كېڭەيتىلىگەن ۋە ئاساسى ئىمارەت بولغان ئاپاق خۇجا قەبىرىسى ۋە جامە كېڭەيتىلىپ، يىڭىلاپ سېلىنغان . ztTj2M"
;{EIx*
شىتاپ ــــ ① ھەربىي قىسىملارنىڭ قۇماندانلىق ئورگىنى . ② كۆچمە . يەرلىك ئۇرۇنلاردىكى بىرەر ئىنشائات ياكى قۇرلۇش ئۇرۇنلىرىغا يىتەكچىلىك قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۆز ئۈستىگە ئالغان ئورگان ؛ رەھبەرلىك ئاپپاراتى . |tIr?nXSW3
1DgRV7
ئارتىس ــــ كىنۇ- تىياتىر ، سىرىك قاتارلىق سەنئەت ئەسەرلىرىدە رول ئالغۇچى شەخىس . #V&98 F
q;Tdqv!Ju
پارلاش ــــ   يارقىن نۇر چېچىپ تۇرۇش ، يۇرۇماق ، چاقنىماق ، LvtHWt
#(swVo:+E
تەنتەنە ـــ ① بىرەر مۇھىم ۋەقە ، ھادىسە قاتارلىقلارنى تەبىرىكلەپ ، ئالقىشلاپ ئۇيۇن _ تاماشا بىلەن شاد- خۇراملىق ئىچىدە ئۆتكۈزىلىدىغان مۇراسىم . ② ئۇچىرىشىش ، يىغلىش ، مەرىكىلەردە خۇشاللىقنى ئىپادىلەپ ئېلىپ بېرىلغان ھەرىكەت ۋە كۈي . ③ غەلبە ، شادلىق تويغۇسى ، كەيپىياتى ؛ داغدۇغا . EP,j+^RVf
pHQrjEF *
بوھتان ـــ ئاساسى بولمىغان پىكىر ، تۆھمەت . #1*#3p9UL
SU,G0.
جاھالەت ــــ ئىلىم- مەرىپەتتىن مەھرۇم بولغان ھالەت نادانلىق ، قالاقلىق. n(I,pF
r{>Q{$Q
مۇشتۇمزور ــــ يوقسۇل ، نامرات ، كەمبەغەللەرنى رەھىمسىزلەرچە ئېكسپىلاتاتسىيە قىلىدىغان ، ئىزىدىغان زوراۋان .
umT *
ئۇتۇق ــــ ① ئىرىشكەن نەتجە ، مۇۋاپىقيەت ، غەلىبە . ② خىزمەت ، ئىش قاتارلىقلارنى يەكۈنلەش داۋامىدىكى ئىجابى تەرەپلەر ؛ نەتىجە . ③ ئەرلەرنىڭ ئسىمى . FKZ'6KM&A
(+yH
پەيغەمبەر ــــ دىننى ئىتقاد بۇيىچە ئاللانىڭ ئىرادىسى ۋە ئەمىر- پەرمانلىرىنى بەندىلەرگە يەتكۈزگۈچى ئىلاھى ۋەكىل . |kY}G3/
TAxu]C$P
غۇلغۇلا قىلىش ــــ بىرەر مەسىلە ئۈستىدە باشقىلارنىڭ ئۆز- ئارا قىلىشقان گەپ- سۆزلىرى ، پىكىرلىرى . /KLkrW
q9:g
تەۋپىق ـــ توغرا يولغا باشلىغۇچى، يول كۆرسەتكۈچى، توغرا يول. C.BlB
tr5 j
جۇمھۇرىيەت ـــ ھاكىمىيەتنىڭ ئالى ھاكىميەت ئورگانلىرى يەنە مەلۇم مۇددەتتە سايلام ئارقىلىق ۋۇجۇدقا كىلىدىغان دۆلەت، تۈزۈم ھەم شۇنداق دۆلەت. nY7gST
ue^HhZ9
مۇستەبىت ـــ زالىم ھۆكۈمران، ئىستىبىدات. s`ZP2"`f
O wuc9
نىسپىي ـــ يېرىم، تۇلۇق بولمىغان. _1Q6FI5iR
}K8e(i6z
شىڭ شىسەي ــــ ( 1896 – 1970 ) تەخەللۇسى جىڭ يۇڭ، لىياۋنىڭ ئۆلكىسى كەييۈەن ناھىيسىنىڭ شىجىيا كەنتىدە چوڭ پومىشچىك ئائلىسىدە توغۇلغان. 1933- يىلى قۇمۇل دىھقانلار قوزغىلىڭىنى باستۇرۇشقا قاتنىشىدۇ. « 12- ئاپرىل سىياسىي ئۆزگىشى » دە جىن شۇرىننى تەخىتتىن چۈشۈشكە مەجبۇر قىلىپ، شىنجاڭنىڭ ئەڭ ئالى مەمۇرى ۋە ھەربىي ھوقۇقىنى كونتىرۇل قىلىۋالغان. 1940- يىلى ئۆلكە رەئىسلىكىنى قوشۇمچە ئۆتەيدۇ. 1944- يىلى گۇمىنداڭ مەركىزى ھۆكۈمىتىنىڭ دىھقانچىلىق، ئورمانچىلىق مىنسترلىكىنىڭ مىنىسترلىقىغا تەينلىنىدۇ. ئۇ شىنجاڭ خەلقنىڭ قان- تەر بەدىلىگە كەلگەن ئالتۇنلارنى بۇلاپ تالايدۇ. يۈز مىڭلىغان بىگۇناھ خەلقنىڭ جېنىغا زامن بولىدۇ. 1949 – يىلى ئائىلىسى بىلەن تەيۋەنگە قېچىپ كېتىدۇ. 1970- يىلى 7- ئايدا 75 يېشىدا مېڭىسىگە قان چۈشۈپ ئۆلىدۇ. PW|=IPS
I 1n,c d[
خۇجىنىياز ھاجى ــــ ئۈچ ئەۋلاد قۇللۇقتا ئۆتكەن قۇل دۇرغىسى ئىمىننىياز ئائىلىسىدە 1889- يىلى دۇنياغا كەلگەن. 1912- يىلىدىكى تۆمۈر خەلىپە باشچىلىقىدىكى « قۇمۇل دېھقانلار قوزغىلىڭى » گە قاتنىشىپ، بىر تەرەپتىن ئۇرۇش قىلسا بىر تەرەپتىن تۆمۈر خەلىپىگە مەسلھەتچى بولغان. قۇمۇل دىھقانلار قوزغىلىڭى باستۇرۇلغاندىن كېيىن چەتئەلگە قېچىپ كەتكەن ۋە سۇدا كارۋانلىرىغا قۇشۇلۇپ سۇدا- سېتىق قىلغان. كېيىن يۇرتىغا قايتىپ كەلگەن. 1928- يىلى پارتىلغان قومۇل دىھقانلار قوزغىلىڭىنىڭ يولباشچىسى بولغان. كېيىن سوۋىت ئتتىپاقى كونسۇلىنىڭ كىپىل بولۇشى بىلەن شىڭ شىسەيگە ئىشىنىپ جەنۇبى شىنجاڭ ئامانلىق ساقلاش شىتابىنىڭ قۇماندانلىق ۋەزىپىسى ۋە مۇئاۋىن ئۆلكە رەئىسلىك ۋەزىپىسىنى قوبۇل قىلغان. 1937- يىلى شىڭ شىسەي تەرىپىدىن تۆھمەت بىلەن قاماققا ئېلىنغان. 1938- يىلى كۈزدە ئۈرۈمچىدە ئۆلتۈرۈلگەن. ,#FP]$FK
~uH_y-
ۋالىي مەھكىمىسى ـــ ۋىلايەت دەرىجىلىك قانۇن، ھۆكۈمەت ئىشلىرىنى باشقۇرىدىغان ئورگان. 5L:-Xr{
RYA@{.O
مەپە ـــ مەخسۇس ئادەم چۈشۈش ئۈچۈن ياسالغان، ئات ياكى قېچىر قوشۇلىدىغان، ئۈستى يېپىق، تۆت چاقلىق قاتناش قۇرالى. R2n 2mQ<
uf90
كۇرس ـــ ① مەلۇم بىر پەن سېستىما بۇيىچە قىسقا مۇددەتلىك ئېچىلغان ئوقۇش. ② بىرەر پەن ياكى ئۇنىڭ بىر قىسمىنىڭ مەلۇم جەھەتتىكى سېستېمىلىق بايانى، قىممەت، باھا. ③ كۆچمە مەنىسى : ئىززەت- ھۆرمەت، ئابروي. k`Ifl)
VK]U*V1
مەش دەسسەش ـــ رەتلىك تىزىلىپ ھەربىيچە مېڭىش؛ ھەربىيچە يۈرۈش، چامداش. t$z[ja=
?' .AeoE-
مەمۇرىي ـــ ① مەمۇرىيەتكە دائىر، باشقۇرۇش ۋە ئىجىرا قىلىش بىلەن شۇغۇللىنىدىغان. ② مەمۇرىيەت يۇلى بىلەن ئەمەلگە ئاشۇرىلىدىغان، ئىجىرا قىلىنىدىغان. @2/|rq
Q0Ft.b
ئىستىقبال ـــ ① كەلگۈسىدىكى ھايات ، تىرىكىچىلىك يۇلى ، كەلگۈسدىكى چىقىش يۇلى . ② بىرەر ئىشنىڭ ، نەرسىنىڭ كېلەچەكتىكى تەقدىرى ؛ ئاقىۋەت . ③ ياخشى كۆرگەن ، ھۆرمەت قىلىدىغان كشىنىڭ ئالدىغا چىقىپ كۈتۈپ ئېلىش ؛ قارىشى ئېلىش . 8^>c_%e}
0SQr%:zG
جىلۋىلىنىش ــــ نۇرلىنىش ، جىلۋە قىلىش ، پارقىراش ، چاقناش ؛ ئەكىس ئەتمەك ، ئىپادىلەنمەك . +Cw_qS"=
3NtUB;!
ئىتوت ـــ كىچىك تىپتىكى تىياتىر شەكىلى، ئۇنىڭدا تۇرمۇشتىكى ئۇششاق ۋەقەلىكىلەر ئاددى ئىپادىلەش ئۇسۇللرى ئارقىلىق يۇرۇتۇپ بىرىلىدۇ . ئادەتتە تىياتىرنىڭ ئۇرۇنلاش سەنئىتىنى دەسلەپ ئۆگەنگۈچىلەر ئەڭ دەسلەپ ئىتوتتىن باشلايدۇ . aX^T[
0cq@lT6
تەشكىلىي ـــ تەشكىلگە ئائىت؛ تەشكىللەش، تۈزۈلۈش بىلەن باغلىنىشلىق بولغان. ;Zd_2 CZ
p H y
ئىلىمىي ـــ ① ئىلىمگە، ئىلىم- پەنگە ئائىت، ئىلىم- پەنگە ئاساسلانغان؛ ② ئوقۇشقا، ئوقۇش- ئوقۇتۇش، مائارىپ ئىشلىرىغا ئائىت ھەم شۇ قاتارلىقلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان؛ Hw]E#S
\b"rf697,
كەنت ـــ ① مەلۇم خۇسۇسىيەتلىرى بىلەن شەھەر ھەمدە قىشلاقلاردىن پەرىقلىنىپ تۇرىدىغان، ئاھالە ياشايدىغان جاي. ② دىھقانلار توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان يېزىدىن كىچىك مەمۇرىي بىرلىك. Plp.\N%f3
[CI&4)#
ماددىي ـــ ① ماددىدىن ئىبارەت بولغان، ماددىدىن تۈزۈلگەن. ② مال ۋە پۇل، بايلىقتىن ئىبارەت بولغان. ! I@w3`
6h;(b2p{
قالاقلىق ـــ قالاق ھالەت؛ ① تۈۋەن تەرەقىيات باسقۇچىدا تۇرۇپ قالغان، تەرەققىيات جەھەتتە ئارقىدا قالغان، ھازىرقى زامان تەلىپىگە ئۇيغۇنلىشالمىغان، تەرەققىي قىلمىغان، كونا. ② دۇنيا قاراش، ئاڭ چۈشەنچىسى تۆۋەن بولغان؛ ئىلغار ئەمەس. fCr2'+O"b
!DZ=`a?y
ئىلغارلىق ـــ ھەر قانداق ئىش- ھەرىكەت، پائالىيەتلەردە باشقىلارنىڭ ئالدىدا تۇرىدىغان، باشقىلارغا ئۈلگە بولىدىغان ھالەت، ئاۋانگارتلىق. H#TkIFo]
!=dz^f.{
خۇراپاتلىق ـــ خۇراپات مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان، خۇراپاتلىق داۋاملىشىۋاتقان ھالەت. P1eSx#3bR
lMFR_g?r
بولشىۋىكلار ـــ ئەينى ۋاقىتتا لېنىن رەھبەرلىدە قۇرۇلغان سوۋېت ئىتتىپاقى كوممۇنىستىك پارتىيىسىنىڭ ئاتىلىشى بولۇپ رۇسچە « كۆپ سانلىقلار» دېگەن مەنىدە، بۇ ئىسىم بولشىۋىك پارتىيسىنىڭ ئەزاسى، كوممۇنىست دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. 24jf`1XFW
L`+[mX&2B
دەھرىي ـــ خۇداغا ئىشەنمەيدىغان ئادەم، دىنسىز كىشى. $J7V]c*-b
d0aXA+S%
مۇناپىق ـــ ① تىلى باشقا، دىلى باشقا، سۆز- ھەرىكىتى بىر- بىرىگە توغرا كەلمەيدىغان، سەمىمىيەتسىز، ئىككى يۈزلىمە. ② قارا يۈز، ۋىجىدانسىز دېگەن مەنىدىكى تىل ھاقارەت سۆزى. R]"Zv'M(AM
'Ea3(OsuXn
فورما ـــ ① بىرەر نەرسىنىڭ تاشقى كۈرۈنۈشى، شەكلى، نۇسخىسى، پاسۇنى. ② مەلۇم بىر ساھەدىكى كىشلەر ئۈچۈن مەخسۇس تىكلگەن، تىكىلىش ئالاھىدىلىكى ۋە بەلگىلىرى ئوخشاش بولغان كىيىم. `^)`J
# &v4c
شىكايەتنامە ـــ بىرەر شەخىس، گۇرۇھ، تەشكىلات ياكى شۇ قاتارلىقلارنىڭ ئادالەتسىز ئىش- ھەرىكەت، پائالىيەتلىرىگە نارازىلىق بىلدۈرۈپ يېزىلغان شىكايەت خېتى، ئەرز. P27Ot1px
:w^:Z$-hf
مەشئەل ـــ ① ئۇچىغا كۆيىدىغان بىر نەرسە ئۇرالغان، يۇرۇتۇش ياكى ئوت يېقىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان تاياق. ② يول ۋە نىشاننى كۆرسىتىپ بىرىدىغان نەمۇنە، ماياك؛ khX/xL
BValU
ئىزچىلار ـــ يول ئاچقۇچىلار دېگەن مەنىدە. xU\!UVQ/
2tz4Ag
مارش ـــ ① ھەربىي يۈرۈشتە، سەپتە باراۋەر قەدەم تاشلاپ مېڭىشقا ماسلاشتۇرۇلغان مۇزىكا ياكى مۇشۇنداق مۇزىكىغا سېلىنغان ناخشا. ② تەنتەنىلىك مۇراسىم سورۇنلاردا ئوقۇلىدىغان مەلۇم تەشكىلاتقا ۋەكىلىك قىلىدىغان ھەيۋەتلىك ناخشا. sX?arI=_U
5zS%F: 3
چەكمەن ـــ پىششىق ئىگىرىلگەن پاختا ياكى يۇڭ يىپتىن پۇختا، سىلىق قىلىپ توقۇلغان يەرلىك رەخت. {JWixbA
Z@q1&}D!
شالۋۇر ـــ تېرىدىن تىكىلگەن شىم، ئىشتان. jzi%[c
5!Er;e
چېكىلىك ـــ ① شەپكە، قۇلاقچا قاتارلىق باش كىيىملىرىنىڭ ئالدىغا قۇيۇلىدىغان قىسمى. ② تىكىلىدىغان باش كىيىمنىڭ چېكىسى ئۈچۈن تەييارلانغان، چېكىگە ئاتاپ كېسىلگەن. ③ ئات، ئىشەكلەر نوقتىسىنىڭ چېكىگە توغرا كىلىدىغان يېرى. PR;Bxy
"P5,p"k:)
نوغۇچ ـــ ① خېمىرنى يېيىش ئۈچۈن ياغاچتىن ياسالغان توم، ئىككى ئۇچى ئىنچىكە، 70-80 سانتىمىتىر ئۇزۇنلۇقتىكى ئۆي سايمىنى. ② يىپ ئايرىش تاياقچىسى. :|l0x a
iLdUus!
شۈمدەكلەنگەن ـــ تۈرگەن، شىمايلىغان. ;&b=>kPlZ
j;Z hI y
گاڭ ـــ ① پولات –تۆمۈر بىلەن ئۇگلېرودنىڭ قوشۇلۇشىدىن ھاسىل بولغان بىر خىل قېتىشما مېتال. ئۇنىڭ تەركىبىدە % 1.7 دىن تۆۋەن ئوگلېرودتىن باشقا يەنە ئاز مىقداردا مانگان، كىرىمىنىي، گۈڭگۈرت، فوسفۇر قاتارلىق ئېلېمېنتلار بار. ② پەقەت بىرلا خىل نەرسىدىن تەشكىل تاپقان، باشقا بىر تەركىب ئارىلاشمىغان، ساپ، يالغۇز. s$^ 2Cuhv
@&h_+|:-
ۋىجدان ـــ كىشىنىڭ ئۆز ھەرىكىتى، قىلىمىشى، يۈرۈش- تۇرۇشى ھەققىدە جەمئىيەت ۋە خەلق ئالدىدىكى مەسئولىيەت تۇيغۇسى، ئىنساب، دىيانەت. 7vqE@;:dt
"t{D5{q|[k
ئىرپان ـــ كىشلەرنىڭ ئاڭ سەۋىيسىنى، مەدەنىيتىنى ئاشۇرۇشقا قارىتىلىغان تەلىم- تەربىيە؛ مەرىپەت، مائارىپ. iA2TvP#
x G%O^
پىدا ـــ ① بىرەر شەخىس، ئىش-ھەرىكەت ياكى نەرسە ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلاش؛ قۇربان بىرىش. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى. CfLPs)\ACm
Jl)Q#
قۇمال تاغ ـــ قەشقەر بىلەن ئاتۇش ئوتتۇرىسدىكى تاغ نامى. c }7Rt|`c
&-.2P!t
باشپاناھ ـــ ① قوغدىغۇچى، ھېمايە قىلغۇچى، پاناھ بولغۇچى. ② پاناھلىنىدىغان جاي. v3/G.B@=
^^*dHWHn<
سۈيۈنچە ـــ كىشىنى خۇشال قىلىدىغان، مەمنۇن قىلىدىغان خەۋەر ئۈچۈن بىرىلىدىغان سوۋغا، ئىنئام. = :\o/)+
[%6"UH r
قازى ـــ ① ئۆتمۈشتە شەرىئەت قانۇنى بۇيىچە دەۋا ئىشلىرىنى سۇرايدىغان ئەمەلدار. ② مەشرەپ، ئەلنەغمە ئۇيۇنلرىدا باشقۇرۇش ۋە كەتكۈزۈپ قويغانلارنى جازالاشقا مەسئۇل بولغان كىشى. 7NfA)$
"f`{4p0v
موپتى ـــ شەرىئەت قانۇنلىرىنى چۈشەندۈرۈپ، شەرىئەتكە ئاساسەن پەتىۋا ( ھۆكۈم ) چىقىرىدىغان، مەسىلىلەرگە يول تېپىپ بىرىدىغان دىننى ئەرباب، ئۆلىما. $>PV6
xrl!$xE GX
ھارامتاماق ـــ ئىشلىمەي، تەر تۆكمەي باشقىلارنىڭ ئەمگىكى ھىسابىغا ياشايدىغان؛ تىرىكتاپ، تەييارتاپ. L(qQ,1VY
?r-W , n
پەرھىز ـــ ① ئاللانىڭ بەندىلىرىگە ئادا قىلىشقا ۋە ساقلىنىشقا بۇيرۇغان ۋەزىپىلىرى. ② چوقۇم ئۇرۇنداش زۈرۈر بولغان ۋەزىپە، مەجبۇرىيەت. TW}nO|qw
OB5`a,5dI
سۈننەت ـــ ① ئىسلامىيەتنىڭ شەرئىي ھۆكۈملىرىنىڭ ئىككىنىچىسى، يەنى مۇھەممەت پەيغەمبەرنىڭ سۆزلىگەن، قىلغان ۋە باشقىلار تەرىپىدىن سۆزلىگەندە، قىلىنغاندا ئۇنىڭغا ئاساسەن مۇسۇلمانلاردا ئەنئەنىگە ئايلانغان ئىشلار ۋە دىنىي ئۆرپ- ئادەت. ② مۇسۇلمانلاردىكى ئوغۇل بالىنىڭ جىنسىي ئەزاسىنىڭ ئۇچ قىسمىدىكى تېرىنى قىسمەن كىسىش ياكى كەستۈرۈش ئادىتى. DF!*S{)
RW04>oxVn
غەپلەت ـــ خەۋەرسىزلىك، بىلمەسلىك؛ بىخەستەلىك، بىپەرۋالىق، غاپىللىق، نادانلىق. ?B~S4:9
hMvLx>q3)
مۇخالىپ ـــ قارىشى، زىت، خىلاپ، مۇخالىپ كەلمەك. i917d@r(<
UiLiy?EJ
ئىختىلاپ ـــ قارىمۇ- قارىشلىق، كىلىشمەسلىك، زىدىيەت، نىزا. V 0M&D,
_gl7Ma
لومودى ـــ تېپىشتۇرغۇچى دەللال، دەللە. :@8N${7`$A
T>2_r6;
مەشھەت ـــ ئاتۇش شەھىرىدىكى بىر كەنتنىڭ نامى. _^ny(zy(
%!r@l7<
سولتان سۇتۇق بۇغراخان ـــ قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ تۇنجى مۇسۇلمان ئۇيغۇر خانى. bs9X4n5
J':x]_;
ئاخۇن ـــ ① ئىسلام دىنىدىكى ئوقۇمۇشلۇق كىشى، دىنىي زىيالىي، موللا. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا قۇشۇپ ئېيتىلىدىغان ھۆرمەت سۆزى. o;5ns
/c:78@
مۆتىۋەر ـــ خەلق ئىچىدە يۈز ئابرويى بار، ھۆرمەتكە ئىگە بولغان. _my!YS5n
G~nQR qv
ئەڭگۈشتەر ـــ ① ئالتۇن، ياقۇت قاتارلىق قىممەت باھالىق مېتال ۋە تاشلاردىن ياسالغان ئۈزۈك. ② كۆچمە مەنىسى : خاسىيەتلىك، نۇرغۇن نەرسىنى قىلىشتا قۇدرەتلىك نەرسە، يول، نىشان كۆرسەتكۈچى. }u?DK,R
Oz-;2
يېزىقچىلىق ۋە ئاغىزاكى ئالاقە h= Mmd
خاسلىق ـــ ① خاس بولغان ھالەت، مەخسۇسلۇق. ② بىرەر شەيئىنىڭ باشقا شەيئىلەردىن پەرقلىق بولغان ئايرىم، ئالاھىدە خاراكتېرى. ③ شەخىسنىڭ تۇراقلىق بولغان پىسخىكىلىق خۇسۇسىيەتلىرىنىڭ يىغىندىسى. "l[ c/q[
:&`,T.N.vK
ئىچ مىجەز ـــ جىمغۇر، كەمسۆز، ئۆز كۆڭلىدىكىنى ئاشكارىلاشنى خالىمايدىغان. $*q^7ME
X]+z:!
ئۆكتەم ـــ ئۇششۇقلۇق قىلىپ يۈرۈپ، باشقىلارغا ئۆز تەسىرىنى، سۆزىنى ئۆتكۈزىدىغان، بىشەم، ئۇششۇق، ئۆكتەم ئادەم. BBDt^$
}!*CyO*
پىسخىكا ـــ ئوبىيكتىپ ۋەقەلىكىنىڭ ئاڭغا تەسىر قىلىشىدىن ھاسىل بولغان روھى ھالەت . J7FzOwd1h
L=9^Y/8Q
پورترېت ــــ كونكىرېت ئادەملەرنىڭ ئوبىرازى تەسۋىرلەنگەن رەسىم . ioJ|-@!#o
yt[*4gF4
ئوبىيكىت ــــ ① بىزدىن تاشقىرى ۋە ئېڭىمىزغا باغلىق بولمىغان ھالدا مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان بارلىق ماددى دۇنيا، مەۋجۇدىيەت، سوبىيكىتنىڭ ئەكىسى . ② كىشىنىڭ پائالىيتى ، دىققەت ئىتىبارى قارىتىلغان ھادىسە ، نەرسە ياكى ئادەم . ③ كۆچمە . مۇھەببەتلىشىۋاتقان ئىككى تەرەپتىن بىرى . 1w}DfI
'mYUAVmSC#
مۇخبىر ــــ گېزىت– ژورنال ، رادىئو ، تېلىۋېزىيە قاتارلىق مەتبۇئات ئۇرۇنلىرىغا خەۋەر ، ماقالە ، ئوبزور يېزىپ تۇرىدىغان كىشى . FO{?Z%& ;
L "5;<
زىيارەت ـــ ① مۇقەددەس جاي، چەت دۆلەت ياكى يېقىن- يىراق، مەنزىرىلىك جاي، داڭلىق شەخىس ياكى كىشلەرنىڭ قەبرىسى قاتارلىقلارغا قىلىنىدىغان سايائەت. ئىكىسكۇرسىيە. ② ھۆرمەت ياكى رەسمىيەت يۈزىسىدىن بىرەر شەخىس بىلەن كۆرۈشۈش، ئەھۋاللىشىش ياكى بۇ ھەقتە قىلىنغان پاتىھە. ③ خەۋەر، ماقالىلەرگە ماتىرىيال تەييارلاش يۈزىسىدىن مۇخبىرلار بىلەن ئالاقىدار كىشلەر ئوتتۇرىسىدا ئۆتكۈزۈلگەن سۆھبەت، ئۇچىرىشىش، مۇخبىر زىيارىتى. j^m x,
cCv@fks
بىر تالاي ـــ ئىنتايىن كۆپ، نۇرغۇن. #n.XOet<\
0aa&13!5
كونكىرىت ـــ رىئال مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان، ئېنىق، رۇشەن؛ ئەمەلىي، بەلگىلىك، ئابىستىراكىت بولمىغان. kE854Ej
hH_\C.bL
تېيىز ـــ ئانچە چوڭقۇر ئەمەس، تېيىز كۆلچەك. ~(}nd
jE!?;} P1
تومتاق ـــ ① قىسقا ۋە توم؛ ② باش- ئايىغى يوق، مۈجىمەل، چۈشىنكسىز. ~\u~>mtchu
Bpp(5
چوۋالچاق ـــ قالايمىقان، باش- ئايىغى يوق، رەتسىز، چىگىش، كىشىنىڭ كۆڭلىنى ئېلىشتۇرىدىغان ھالەت. rw%OA4>
+HEL^
قاتمال ـــ ① قېتىپ قالغان، قۇپاللىشىپ قالغان، جۈدەڭ. ② بىر ئىزدا توختاپ قالغان؛ ئۆزگەرمەس، ئادەتكە ئايلىنىپ قالغان، جاھىل. ~;@\9oPpz%
]u47]L#
قوتو ئاپپارات ـــ سۈرەت تارتىش ئۈچۈن ئىشلىتىدىغان بىر خىل مېخانىزم، ئادەتتە كۆز، لىنتا قاپچۇقى، زاتۋۇر، دالنۇمېتىر، مەنزىرە رامكىسى ۋە فوتومىتىر قاتارلىق بۆلەكلەردىن تەركىب تاپىدۇ. ,"Nb;Yhg
b$Q#Fv&P
مۇنەۋۋەر ـــ ① ئەڭ ياخشى، ئەڭ ئېسىل، ئالدىنقى قاتاردىكى. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى. scyv]5Hm!
&?^"m\K4J*
10. ئۇيغۇر بۇددا مىڭئۆيلىرى &Y-jK<
ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن ـــ 1933- يىلى ئاتۇشتا توغۇلۇپ، 1995- يىلى ئۈرۈمچىدە ۋاپات بولغان. ئالىم، مۇتەپەككۇر ۋە ئەدىب. شىنجاڭ ئونېۋىرسېتىتىنىڭ پىروفىسورى. « ئۇيغۇر كىلاسسىك مۇزىكىسى 12 مۇقام ھەققىدە » ، « شىنجاڭنىڭ تاڭ دەۋرىدىكى ناخشا- ئۇسۇل سەنئىتى » ، « فارابىي ۋە ئۇنىڭ پەلسەپە سېستىمىسى» ، « ئۇيغۇر پەلسەپە تارىخدىن ئومۇمىي بايان » ، « قۇتادغۇبىلىك خەزىنىسى » ، « ئۇيغۇر مۇقام خەزىنىسى» ، « غەربىي دىيار تاشكېمىر سەنئىتى » ، « قارلىق تاغ شەجەرىسى » ، « چوغلۇق » ، « قاتلاملىق ئىستىتىكا» قاتارلىق 20 دىن ئارتۇق كىتاب، 300 گە يېقىن ئىلمىي ماقالە، 200 دىن ئارتۇق شېئىر، روبائىي، ئۈچ كىنۇ سىنارىيسى يازغان. g3c,x kaO
:U6Q==B$_
مىڭئۆي ـــ قەدىمدە تاغ ياكى يارلىقلارنى تىشىپ ياسىغان بۇددا ئىبادەتخانىلىرى. CPJ%<+4%b
90">l^HX=
ئىدېئولۇگىيە ـــ مەلۇم سىنىپ ياكى پارتىينىڭ مۇئەييەن كۆز قاراش، پىكىر، ئوقۇم ئىدىيىلەرنىڭ سېستىمىسى ياكى سىياسىي كۆز قاراش، پەلسەپە، سەنئەت، دىنلارنىڭ ھەممىسى ئىدېئولوگيىنىڭ شەكىلىدۇر. 5 &s<&h
R?8/qGSVqJ
تەۋەرۈك ـــ ① ئۇلۇغ، ھۆرمەتكە لايىق، ئەزىز.② ئۇلۇغ، ھۆرمەتكە لايىق دەپ ئەتىۋارلانغان نەرسە، يادىنامە. ③ يېقىن مۆتىۋەر دەپ ئەتىۋارلايدىغان نەرسە. ④ يېقىن مۆتىۋەر كىشلەردىن خاتىرە بولۇپ ساقىلانغان نەرسە. '19 kP.
T
نەقىش ـــ ① ئۇيۇپ ئىشلەنگەن گۈل، بىزەك، نەقىش ئويماق . ② ئاپتۇۋا جوغىسىنىڭ ئۈستۈنكى تاجىسىمان گۈلى. gCM(h[7A
z*`nfTw l
بېزەكچىلىك ـــ بىرەر نەرسىگە نەقىش ئىشلەش، بىزەش، زىننەتلەش كەسپى. =HHb ]JE
+{cCKRm
چۆكۈندى ـــ ① چۆكۈش ئارقىلىق ھاسىل بولغان، چۆككەن. ② ئېقىنلارنىڭ سۈرئىتى ئاسىتىلىغاندا سۇ تەركىبىدىكى مىنرال ماددىلار، قۇم- شىغىللار ۋە باشقا لاي- لاتقىلارنىڭ سۇ ئاستىغا چۆكۈشى بىلەن ھاسىل بولغان ئارىلاشما ماددا. Q=#Wk$1.
0yL%Pjn6
مىمارچىلىق ـــ تۈرلۈك ئۆي- ئىمارەت قۇرلۇش قاتارلىقلارنى لايىھەلەش، قۇرۇش، بىزەش ماھارىتى، سەنئىتى ۋە شۇنداق كەسىپ. 'V}4_3#q
@O)1Hnm
ئۆكسىمەيدىغان ـــ كەمىيپ قالمايدىغان، توختاپ قالمايدىغان، ئۈزۈلۈپ قالمايدىغان، تۈگىمەيدىغان. "PC9[i
h F *c
تاغ جىنسلىرى ـــ يەر پوستىنىڭ مەلۇم قاتلىمىنى ھاسىل قىلىدىغان مىنرال. lNB<_SO
\(ju0qFqH
ئىستىقامەت ـــ ① ۋاقىتنى بىرەر جايدا يىگانە خۇداغا سېغىنىش، تاۋاپ قىلىپ ئېتىكاپتا ئولتۇرۇش بىلەن ئۆتكۈزۈش ياكى خۇداغا تېۋىنىش بىلەن ئۆتۈش. ② بىرەر جايدا ياشاش، تۇرۇش، ھايات كەچۈرۈش. |\SwZTr
<@+{EK'`q
مۇتائىلە قىلىش ـــ مەزمۇنىنى چۈشەنگەن، ئۆزلەشتۈرگەن ئاساستا، ئىنچىكە ئوقۇش، تەتقىق. Y$ '6p."=
CF/8d6}Vf
خىلۋەت ـــ كۆپ كىشى بارمايدىغان، ئادەملەردىن، كۆزدىن يىراق، ھېچكىم كۆرمەيدىغان، خالىي، چەت، ياقا. 6>F]Z)]}
7oZtbBs]M
تاشكېمىر ـــ تاغ ياكى يارلىقلارنى تىشىپ، ئۈستى گۈمبەز شەكىلدە ئەگمە قىلىپ ياسالغان ئۆي. y!jq!faqt
wak'L5GQE
ئېكىسپىدىتسىيچى ـــ ئكىسپىدىتسىيە قىلىغۇچى كىشى. مەلۇم جاينىڭ يەر بايلىقى، مەدەنىيەت يادىكارلىقلرى قاتارلىقلار ئۈستىدە گىئولوگىيلىك ياكى ئارخىئولوگيىلىك چارلاش، تەكشۈرۈش پائالىيەتلىرىنى ئېلىپ بارغۇچى. &v
#lO~n.+P
سېۋىن ھېدىن ـــ ( 1865-1952 ) شېۋىتسىيلىك ئېكىسپىدىتسىيچى، تەتقىقاتىچى ۋە يازغۇچى. ئۇ ھاياتىدا 40 يىلغا يېقىن ۋاقىت سەرپ قىلىپ ئوتتۇرا ئاسىياغا ئۈچ قېتىم سەپەر قىلىغان ۋە قىممەتلىك بايقاشلارنى قولغا كەلتۈرۈپ تارىخى ئەھميەتكە ئىگە ماتىرىياللارنى قالدۇرۇپ كەتكەن. ئۇ تەكلىماكانغا قىلىغان تۇنجى سەپىرىدە دەندان ئۆيلۈك خارابىسىنى بايقىغان. ئىككىنچى قېتىمىلىق سەپىرىدە كىروران خارابىلىكىنى بايقىغان ھەمدە لوپنۇر كۆلىنىڭ قۇرۇپ كېتىش ئىھتىماللىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. g\=e86
>IE`, fe
قاپتال ـــ ① تاغ ۋە ئېگىزلىكلەرنىڭ تەكشىلىك بىلەن تۇتاشقان باغىرى، يان تەرىپى. ② ئات، ئىشەك قاتارلىق ھايۋانلارنىڭ ئۇچىسى بىلەن قۇرسىقى ئارىلىقىدىكى ئىككى يېنى. ③ ئىگەرنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى قانىتى. ~=Q Tv8
(v1~p3H
قۇمتۇرا مىڭئۆيى ــــ ئۆگەن دەرياسى باشلىنىدىغان تاغ جىلغىسىغا جايلاشقان ، بۇددىزىم مەدەنىيتىگە ئائىت بولغان ئىمارەت . d^ZrI\AJ
0:qR,NW^#
مازارباغ مىڭئۆيى ــــ كۇچا دەرياسى بۇيىغا چايلاشقان ، بۇددىزىم مەدەنىيتىگە ئائىت بولغان ئىمارەت . JFh_ 3r'
|}naI_Qudv
قىزىل قاغا مىڭئۆيى ــــ كۇچا ناھىيسىنىڭ غەربى شىمالىدىكى تاغ جىلغىسىنى بويلاپ غەربى ۋە شەرقىگە جايلاشقان . ^@OdY&5^
p~f=0K
توغراق ئېقىن مىىڭئۆيى ــــ توقسۇ ناھىيسىگە جايلاشقان ، بۇددىىزىم مەدەنىيتىگە ئائىت بولغان قەبرە - ئىمارەت قۇرلۇشى .    YK%rTbB(
!?5YXI,
تۇيۇق مىڭئۆيى ــــ پىچان ناھىيسىنىڭ غەربى جەنۇبىدىكى تۇيۇق جىلغىسىنىڭ ئىككى تەرپىگە جايلاشقان قەبرە ئىمارەت قۇرلۇشى . rWNywxnT
*^[j6
ئۈچ تۈشۈكلۈك ئۆڭكۈر ــــ ئاتۇش شەھەر ئۈستۈن ئاتۇش يېزا چاقماق دەرياسى بۇيىدىكى تاغ ئىتىكىگە جايلاشقان ئۆڭكۈر . dq^vK
{.o@XP,.
گۇمات ــــ قارىقاش دەرياسىنىڭ بۇرۇنقى نامى . 1:22y:^j
?@CbaX~+K
كېسەك ــــ ① قېلىپ ئارقىلىق ھەرخىل ئۆلچەمدە تىك تۆت تەرەپلىك شەكىلدە قۇيۇپ قۇرۇتۇلغان قاتقان لاي . ②) چالما پارچىسى ياكى قاتقان لاي . ③ كىسەككە ئوخشاش قۇيۇلغان . qylI/,y{
_BZ6Ws$C2
مىس ــــ مېتال ئېلېمېنت بولۇپ، قىزغۇچ قوڭۇر رەڭدە ، كۈچلۈك سۇزۇلۇشچانلىققا ، ئېلىكىتىر ئۆتكۈزۈشچانلىققا ھەم ئىسسىقىلىق ئۆتكۈزۈشچانلىققا ئىگە . ئۇنىڭ قېتىشمىسى سانائەتنىڭ خام ماتىرىيالى قىلىندۇ . 8p_6RvG
<nc6&+
ئالتۇن ــــ ① مېتال ئېلېمىننىت بولۇپ ، رەڭگى قىزغۇچ سېرىق سۇزۇلۇشچان ، خېمىيۋى خۇسۇسىيتى تۇراقلىق پۇل ۋە زىننەت بويۇملىرى ياسىلىدىغان قىممەت باھالىق ئەتىۋار مىتال ؛ زەر. ② كۆچمە . قىممەتلىك ، بىباھا ، گۈللەنگەن ، تەڭدىشى يوق . ③ كۆچمە . ئالتۇنغا ئوخشاش سارغۇچ قىزىل . {r'+icvLX
!cW!zP-B*p
يېلىم ــــ دەرەخنىڭ غۇلى ياكى شاخلىرىدىن شاقىپ چىقىپ قېىتىپ قالىدىغان بىر خىل يېپىشقاق نەرسە . ② نەرسىلەرنى بىر- بىرىگە ئۇلاش ، بىرىكتۈرۈش ، چاپلاش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان يېپىشقاق سۇيۇقلۇق . &%m%b5
e, fZ>EJ
جەسەت كۈلى مۇنارى ــــ بۇددسىتلارنىڭ جەسەتلىررىنى كۆيدۈرۈلگەندىن كېيىن جەسەت كۈلى دەپنە قىلىنغان مۇنار . wf`A&P5tF
& x7iEbRs
سۇپا ــــ ① ئولتۇرۇش ياكى يېتىپ قوپۇش ئۈچۈن ئۆي ئىچى پىشايۋان ، ھويلا ياكى باغ- ۋارانلارغا خش ياكى كىسەك ۋە تۇپا بىلەن يەردىن 50- 60 سانتىمىتىر كۈتۈرۈپ سېلىنغان قۇرۇلما ، ئۇرۇن ؛ ② ئىشلەپچىقىرىش، قۇرلۇش ئۇرۇنلىرىدىكى ئۈستىدە مەشغۇلات ئېلىپ بېرىلىدىغان ھەمدە ئىگزلەتكىلى ، تۈۋەنلەتكىلى بولىدىغان ئورنىنى يۆتكىگىلى بولىدىغان رۇستەك . W/g_XQ
d ::9,~
كاھىش ـــ تام ۋە ئۆگزىگە ياتقۇزىلىدىغان قۇرلۇش ماتىرىيالى. ئەسلىدە سېغىز لايدىن ياسىلىپ يۈزىگە ساپال سىرى سۈركەپ خۇمداندا كۆيدۈرۈش ئارقىلىق ياسىلاتتى. ھازىر سىمونت قاتارلىق باشقا ماتىرىياللاردىن ھەر خىل شەكىلدە كۆيدۈرمەيمۇ ياسىلىدىغان بولدى. c g)>A
3!$+N\ #w
گەج ـــ بىر خىل ئانئورگانىك بىرىكمە. سۈزۈك كىرىستال بولۇپ، ئاچ سېرېق شاپتۇل چىچىكى ياكى كۈلرەڭ كىلىدۇ. كۆپ قىسمى تەبىئىي چىقىدۇ. ئادەتتە بىناكارلىق قۇرلۇشلىرى، ھەيكەلتاراشلىق نەققاشلىق ساھەلىرىدە كۆپ ئىشلىتىلىدۇ، ھەمدە تېڭىقچىلىقتا سۇنغان ياكى چىقىپ كەتكەن ئۇستىخانلارنى گىپىسلاش ماتىرىيالى، تىبابەتچىلىكتە قىززىتمىنى قايتۇرۇش دورىسى قىلىنىدۇ. *V7mM?
FSm.o?>
ئېھرام ـــ ① پىرامىدا. ② ھەجىگە بېرىشتىن بۇرۇن مەلۇم ۋاقىت، ئەتىر سىپىش، چاچ-ساقاللىرىنى ئېلىش قاتارلىقلارغا ئوخشاش ئىشلاردىن ۋاز كىچىش ۋە مىسىر، ئىراق قاتارلىق مۇسۇلمان دۆلەت چىگىرىلىرىغا يەتكەندىن كېيىن ئاق كىيىمگە، تىكىلمىگەن ئاق ئەن رەختلەرگە ئورىلىش؛ شۇنداق ئاق رەختنىڭ ئۆزى. 6
H(gY=
تەكچە ـــ ئۆي ۋە ھويلا تاملارغا چىقىرىلغان قىرماق، ئۇيۇق. Ar[|M2|
V?1[R
خانىقا ـــ ① ئىشان، سوپىلارنىڭ توپلىشىپ بىرلىكتە زىكىرىغا چۈشىدىغان زىكىرى- ئىبادەت قىلىدىغان خانىسى، ئورنى. ② بىر قېتىمدا كۆپرەك ئادەم ناماز ئوقۇشقا بولىدىغان قىلىپ سېلىنغان چوڭ مەسچىت، جامە. ③ چوڭ مەسچىتلەرنىڭ ناماز ئوقۇلىدىغان، ئادەتتە كەڭ ۋە كاتتا بولىدىغان گۈمبەزلىك خانىسى. kmX 9)TMVO
}8" |q3k
ۋادەك ـــ ئۆي- ئىمارەتلەرنىڭ ئەتراپىنى تۇسۇش ئۈچۈن ياسىلىدىغان جازا، سالاسۇن ۋە شۇ سالاسۇننى تەشكىل قىلىغۇچى بالداق. |Y05 *!\P*
;Mo_B9
دەھلىز ـــ بىر يۈرۈش ئۆينىڭ سىرىتقى ئىشىكى بىلەن باشقا ئۆي ئىشكلىرى ئارلىقىدىكى بوشلۇق كارىدۇر. tE_n>~Zs
""jW'%wR
بىكشۇ( بىكسۇ ) ــــ بۇددا دىنى ئىبادەتخانىلىرىدىكى يۈگۈر- يىتىم ئىشلارنى قىلىدىغان راھىبىلار.    )xccs'H
$] "M`h
ساكيامۇنى ـــ ( مىلادىدىن بۇرۇنقى 563- مىلادىدىن بۇرۇنقى 483 ) گاۋتاما سددائارتا ( سۇددۇ داناخاننىڭ شاھزادىسى ) دۇنياۋى چوڭ دىنلارنىڭ بىرى بۇددا دىنىنىڭ ياراتقۇچىسى. ساكيامۇنى مىلادىدىن ئىلىگىرى 563 – يىلى نېپالنىڭ لائۇمېن دېگەن يىرىدە توغۇلغان. دادىسى كاپىلاۋاتسۇ دۆلىتى ( قەدىمقى ھىندىستاننىڭ شەرقى شىمالىدا بولۇپ، نىپال بىلەن چىگىرىلىنىدىغان رايۇنغا توغرا كىلىدۇ. ) نىڭ شاھى. ساكيامۇنى 29 يېشىدا تەركىدۇنيا بولۇپ پۈتۈن ئۆمرىنى ھەقىقەت ئىزدەشكە بېغىشلاش قارارىغا كىلىپ ئوردىدىن ئايرىلىپ ھېچنىمىسى يوق سەرگەردان بولۇپ چىقىپ كەتكەن. 35 يېشىدا ئۆزىنىڭ ھەقىقەتەن بۇدداغا ئايلانغانلىقىغا ئىشەنگەن. شۇنىڭدىن كېيىن ھىندىستاننىڭ شىمالى قىسمىدا 45 يىلىغا يېقىن ۋاقىت بۇددا دىنىنى تەرغىپ قىلغان. مىلادىدىن ئىلگىرىكى 483- يىلى ۋاپات بولغان. Y&j`HO8f
+1YEOOfVY
بۇددىست ـــ بۇددا دىنىغا ئىتىقاد قىلغۇچى شەخىس، بۇدقا چوقۇنىدىغان ئادەم. 6T'UWh0S
A6]X aF
تىۋىنىش ـــ چوقۇنۇش. x C&IR*
#4O4,F>e
قازناق ـــ نەرسە- كېرەك ساقلىنىدىغان ئىچكىرىكى كىچىك ئۆي، خانا. Kh\ 7%>K#
I U"
ئېتىكاپخانا ـــ يۇشۇرۇن ئىبادەت قىلىدىغان ئۆي. JkJ @bh Eu
?d-w#
كېمىر ـــ ① غارسىمان ئۇيۇقچە جاي. ② ئۈستى گۈمبەز شەكلىدە ئەگمە قىلىپ يېپىلغان ئۆي. Gy/w #4xj
q k^FyZ<
روياپقا چىقىش ـــ ئەمەلگە ئاشماق، ئەمەلدە كۆرۈنمەك، ۋۇجۇدقا كەلمەك، ۋۇجۇدقا چىقماق، ھەل بولماق. =4eJ@EVM
[ @eA o>
بېتون ـــ سىمۇنت، قۇم، سۇ ۋە شېغىل قاتارلىقلار مەلۇم نىسبەتتە ئارىلاشتۇرۇلۇپ تەييارلانغان قۇرلۇش ماتىرىيالى. JLE&nbKS
|&=-Nm
توزغاق ـــ يىكەن، قۇمۇشقا ئوخشاش ئۆسۈملۈكلەرنىڭ ئەڭ ئۇچىدىكى پۆپۈكى. 8D )nM|
<}RI<96
كاناپ ـــ ① كەندىر . ② كەندىر پوسىتىن ئىشىلگەن يىپ ۋە شۇ يىپتىن توقۇلغان رەخت. R!j#
vdq=F|&
ئىجابىي ئوبراز ـــ ئەدەبىي ئەسەرلەردىكى ئاپتۇر تەرىپىدىن ماختالغان، مەدىھلەنگەن، ئىلغارلىققا ۋەكىلىك قىلىدىغان ئوبراز. Da(k>vR@4
@A1f#Ed<
سەلبىي ئوبراز ـــ ئەدەبىي ئەسەرلەردىكى ئاپتۇر تەرىپىدىن پاش قىلىنغان، تەنقىد قىلىنىپ قاتتىق سۆكۈلگەن، ئەكسىيەتچى كۈچلەرگە ۋەكىللىك قىلىدىغان ئاپتۇر تەرىپىدىن ئىنكار قىلىنغان ئوبراز. AZ3T#f![L@
;gZ ^c]\
ئىبادەتگاھ ــــ ئىبادەت قىلىدىغان جاي ، ئىبادەت قىلىدىغان ئۆي . _c>ww<*3
qf x*a88
مۇجەسسەم ــــ جەملەنگەن ، يىغلىغان ، توپلانغان . K ";Et
r ]7: ?ir
نوقۇل ــــ ① يالغۇز ، پەقەت ② تومتاق ، بىر تەرەپلىمە . * 1;4&/93o
V$ H(a`!
تۆشەك ــــ يېتىش ئۈچۈن تەييارلانغان ئۇرۇن- كۆرپە . 9A"s7iJ)
qzZ/%{Ak
چايتا ــــ مىڭئۆيلەردىكى تەبىئىي تۈۋرۈكى بولغان ئىبادەت قىلىش ئۈچۈن ياسالغان ئىچى چوڭراق بولغان تاشكېمىرلەرنى كۆرسىتىدۇ . {mJ' Lb0;
}MQ:n8
ۋىخارا ــــ شەكىل جەھەتتىن سۇزۇنچاق ياكى چاسا شەكىلىدە قېزىلغان تۈۋرۈكسىز كىمىرلەرنى كۆرسىتىدۇ . بۇ خىل كېمىرلەر دەرسخانا ، ئىتىكاپخانا ۋە راھىبلارنىڭ ھوجىرىللىرى قىلىنغان . G!6b )4L-
`6~0W5
تام سىزما ــــ تاملارغا سېزىلىدىغان تۈرلۈك شەكىل ۋە رەسىملەرنى كۆرسىتىدۇ . 8oJl ]
/ dJz?0
مەرەپ ــــ ① مەسچىتنىڭ قىبلە تەرىپىدىكى تېمىنىڭ ئوتتۇرىسىغا ، يەنى ئىمام تۇرىدىغان ئۇرۇننىڭ ئۇدۇلىغا ئۇيۇپ چىقىرىلغان گۈمبەزسىمان قۇرۇلما . ② جۈمە ياكى مۇناسىۋەتلىك نامازلاردا ئىمامنىڭ خۇتبە ئوقۇشى ئۈچۈن تەييارلانغان ، تەكشىلىكتىن ئېگىزرەك بولغان جاي . (\F9_y,6*\
J9[7AiEd(/
ئۇسلۇپ ــــ ① بىر دەۋىر ، مىللەت ، ئېقىم ياكى بىرەر شەخىسنىڭ بەدئىي ئەسەردە ئىپادىلىگەن ئاساسلىق ئىدىيىۋى ئالاھىدىلىكىۋە سەنئەت ئالاھىدىلىكى ؛ ئسىتىلى . ② يازغۇچىنىڭ تىل ۋاستىللىرىدىن پايدىلىنىشىكى ئۆزىگە خاس يولى ؛ ئۇسۇلى . O(/~cQ
k;^$Pd?t
نۇسخا ــــ ① بىر تۈرلۈك نەرسىلەردىن ئېلىنىغان نەمۇنە . ② بىر خىل قېلىپ ياساش ، كۆچۈرۈش ، بېسىش ئۈچۈن تەييارلانغان نەمۇنە ، ئەندىزە . ③ گۈل ، نەقىش ۋە شۇ قاتارلىقلارنىڭ تۈرى . ④ تەتقىقات ئۈچۈن ئېلىنغان نەرسىلەرنىڭ ئەۋرىشكىسى ۋە ئۈلگىسى . ⑤ باسما ياكى يازما ئەسەرنىڭ ھەر بىر نۇسخىسى ياكى دانىسى . ⑥ بىرەر نەرسىنىڭ ئەسلسىگە ئوخشىتىپ ياسالغان ياكى سىزىۋېىلىنغان كۆچۆرمىسى. ⑦ رىتسىىپ . D\THe-Vtr
_3aE]\O[
مېتىن ــــ تاشنى چۇقۇش ۋە كىسىش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان ئەسۋاب . )7 Mss/2T
DT`HS/~fH
ئويما ـــــ ① ئويۇلغان ، ئويۇپ ياسالغان ياكى ئويۇلغان ھالەتتىكى ؛ ② ئويما رەسىم . K80f_iT5
b1?^9c#0d
قاپارتما نەقىش ــــ قاپارتىلىپ ئشلەنگەن ، بۆرتۈپ چىقىرىلغان نەقىش . xeFx!$3
ycBgr,Ynu<
ئويمىچىلىق ــــ ئويمىچىلار قىلىدىغان كەسىپ ، ئويمىچىلىق ھۆنىرى . g8.z?Ia#5Z
:%h1Q>F
گۈمبەز ــــ قۇببە يەنى قازان شەكىلىدە ياسالغان قۇرۇلما. قۇببە تەقلىدىكى نەرسە. 2A\b-;4EP
)zxb]Pg+
قۇببە ــــ ① مەسچىت ۋە بەزى ئىمارەتلەرنىڭ ئۆگزىسىگە ئورنىتىلىغان يېرىم شار شەكىلىدىكى گۈمبەز . ② تۈرلۈك نەرسە ۋە بۇيۇملارنىڭ شارسىمان ياكى يېرىم شارسىمان بىزىكى . B
UE^o}Eyg
مەدىرىسە ــــ ئىسلام دىنى بۇيىچە ئىلىم تەھسىل قىلىدىغان ئالى مەكتەپ ، بىلىم ئېلىش ئورنى . xmnBG4,f
8vuTF*{yZ
ئېتىكا ــــ ئەخلاق ۋە ئۇنىڭ مەنبەسى ، تەرەققىياتى ، كىشلەر ھەرىكىتىنىڭ مىزانى ، كىشىلەرنىڭ بىر- بىرىگە ، كىشلەرنىڭ ، دۆلەتكە ئۆتەشكە تېگىشلىك مەجبۇريىتى قاتارلىقلار توغرىسىدىكى تەلىمات . vCi`htm%
/}6I 3n
قەبىھ ــــ كىشىنى يىرگەندۈردىغان ، نەپرەتلەندۈرىدىغان ، سەسكەندۈرىدىغان رەززىل ، يارىماس . XnP?hw%
W7n^]~V
ئەۋرىشىم ــــ ① يىپەك ، مەشۈت ، ② كۆچمە . ئېگىلىشچان ، نازۇك ، زىلۋا . `n>|rd
`T*Y1@FV
ئىجتىمائى ــــ ① كىشىلىك جەمئىيەتكە ، كىشىلەر پائالىيتىگە ، كىشلەر ھاياتىغا مۇناسىۋەتلىك ياكى ئائىت بولغان . ② جەمئىيەتنىڭ، ئاممىنىڭ سىياسى ، مەدەنىي ۋە باشقا ئىھتىياجلىرى ئۈچۈن ئىختىيارى رەۋىشتە خىزمەت قىلىش بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان . ③ ئاممىغا ، ئومۇمغا تىگىشلىك ، ئومۇمى . Lan|( !aW
6qDt6uB
كىلمات ــــ مەلۇم بىر رايۇننىڭ كۆپ يىللىق كۆزىتىش ئارقىلىق خۇلاسىلەپ چىقىلغان ھاۋارايى ئەھۋالى ، ئادەتتە ئۇ ھاۋا ئېقىمى، كەڭلىك گىرادوسى ، دېڭىز ئورنىنىڭ يۇقىرى – تۈۋەنلىكى ، ۋە يەر شەكلى قاتارلىق ئامىللار بىلەن مۇناسىۋەتىلىك بولىدۇ . ?Ojv
j-BNHX
ساڭرام ـــ بۇددا ئىبادەتخانىسى، بۇتخانا. [q%`q`EG
|9XoRGgXU
نەمۇنە ــــ ① كىشىلەر تەقلىد قىلىدىغان، دورايدىغان، ئۆگىنىشكە، ئۈلگە ئېلىشقا ئەرزىيدىغان ئادەم، ئىش، نەرسە ياكى ئۇسۇل. ئۈلگە، تىپ. ② بىر تۈردىكى نەرسىلەرنىڭ تەتقىقات ئۈچۈن تاللىۋېلىنىغان نۇسخىسى، ئەۋرىشكىسى. ③ مىراس ياكى خاتىرە ئۈچۈن قالدۇرۇلغان يالداما، يادىكارلىق. jywS<9 c@
2'=)ese
بۇددىزم ـــ بۇددا دىنى. odca?
(<_kq;XtN0
11. تۇرپان كارىزلىرى &-FG}|*4M
نامايەندە ـــ ① بىرەر ئىجتىمائىي گۇرۇھقا ياكى بىرەر ساھەگە، ئېقىمغا مەنسۈپ بولغان، ۋەكىل خاراكتىرلىك شەخىس، ۋەكىل. ② ئوخشاش تۈردىكى نەرسىلەر ئىچىدە ئەڭ مەشھۇر، ئەڭ ئالىي ئۇرۇندا تۇرىدىغان نەرسە، ئۈلگە. 0p[k7W u
qN1fWU#$
جەۋھەر ـــ ① قىممەت باھالىق تاشلارنىڭ ئومۇمىي نامى. ② كۆچمە مەنىسى : بىرەر شەيئىنىڭ ئەڭ مۇھىم تەركىبى قىسمى، مېغىزى، يادىروسى. ③ كۆچمە مەنسى: مەلۇم ئەجىر، تىرىشچانلىقنىڭ تىرىشچانلىقنىڭ مېۋىسى، نەتىجىسى. ④ كۆچمە مەنسى : مەلۇم بىر ئىش ياكى مەلۇم مەسىلىنىڭ ئاساسلىق، ئەھمىيەتلىك قىسمى. FVkl#Qy~
LhKbZoPp
ھامىيسى ـــ يۈلىگۈچىسى، ئاسرىغۇچىسى، ھىمايچىسى، قوللىغۇچى، يۈلەنچۈكى، تەرىپىنى ئالغۇچى. {,uSDIOj$
!GvT {
سەدىچىن سېپىلى ـــ مىلادىدىن ئىلىگىرىكى 3- ئەسىردە چىن شىخۇاڭ دۆلەتنى بىرلىككە كەلتۈرگەندىن كېيىن ، شىمالدىكى ھونلارنىڭ ھۇجۇمىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن ھەر قايسى بەگلىكلەر قۇرغان سىپىللارنى تۇتاشتۇرۇش ئاساسىدا سالدۇرغان ئۇزۇن سىپىل . غەرپتە جىيايۈيگۈەنىدن باشلىنپ شەرقتە شەنخەيگۈەندە ئاياغلىشىدۇ. ئۇمۇمى ئۇزۇنلۇقى تەخمىنەن 6700 كىلومىتىر كىلىدۇ . #Tzs9Bkaca
>lM/\HO2
بېيجىڭ - خاڭجۇ قانىلى ــــ ئىلىمىزنىڭ سۈي سۇلالىسى دەۋرىدە ياسالغان . جەنۇپنىڭ ئاشلىقىنى شىمالغا يۆتكەشتە پايدىلىنىش ۋە جەنۇپ - شىمال ئارىسىدىكى قاتناشنى راۋانلاشتۇرۇشىنى مەقسەت قىلىپ قېىزىلىغان سۈنئىي سۇ يۇلى . 075IW"p'
l'[;q '
قورۇقتاغ ــــ تۇرپان ئويمانلىقىنىڭ جەنۇبى قىسمىغا جايلاشقان تاغ بولۇپ ، شەرقى تەرىپى ئارغۇ- بۇلاقنىڭ تاغلىرى بىلەن تۇتىشىپ تۇرىدۇ . o=9 4H7@
O[$X36z
ئىدىقۇت ــــ تۇرپاندىكى ئىدىقۇت قەدىمى شەھىرىنىڭ نامى بۇ قەدىقى شەھەر مىلادىيە 850- يىلىدىن 1250- يىللارغىچە ھۈكۈم سۈرگەن ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ پايتەخت شەھىرى بولغان . خانلىقنىڭ نامىمۇ شۇ شەھەرنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان . -*[)CR-{
Ep;?%o,G
مۆجىزە ـــ كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان، ئادەتتىن تاشقىىرى ئىش ، ھادىسە ، نەرسە . Q'cWqr
82r{V:NCK)
ئىنشائات ـــ مەلۇم مەقسەتلەر ئۈچۈن سېلىنغان تۈرلۈك قۇرلۇشلار ۋە ئۇلارنىڭ جاھازا ئۈسكۈنىللىرى . )CoFRqz
ER-Xd9R
پارلاق ــــ ① پارلاپ، نۇر چېچىپ تۇرىدىغان، رۇشەن؛ نۇرلۇق. ② كۆچمە مەنىسى : رۇناق تاپقان، باياشات، شانلىق. jQz^)8)B
;7E"@b,tPN
مېھنەتكەش ـــ مېھنەت، ئەجىر قىلىپ كۈن كەچۈرىدىغان، مېھنەت سۆيەر. H/W&a2R^P
yTbtS-
ئاجايىبات ـــ كىشىلەرنى ھەيران قالدۇرىدىغان، غەيرىي كۆرىنىدىغان نەرسىلەر ياكى ۋەقە- ھادىسىلەر. GRL42xp'*D
8zeD%Uv
تەشمە ـــ ① تۆشۈك ئاچىدىغان، تىشىدىغان. ② تۈشۈك، كامار. >4>. Ycp
)"P.n-aF
تىلما ـــ ① تىلىپ كىسىلگەن، يېرىلغان، پارچىلانغان. ② كارىز سۈيىنىڭ ئېقىپ چىققان جايى. ③ تاياقچە باكتىرىيىلىرىدە بولىدىغان بىر خىل ئۆتكۈر يۇقۇملۇق كىسەل. ئاساسەن ھەزىم قىلىش يوللىرى ۋە تىرىدىكى جارائەت ئارقىلىق يۇقىدۇ. S)2Uoj
XxB%
كارىزشۇناس ـــ كارىز قۇرلۇشى توغرىسىدا سېستىمىلىق تەتقىقات ئېلىپ بارغۇچى ئالىم ۋە مۇتەخەسىس. |])Ko08*tE
<&M5#:u
ئېنېرگىيە ـــ ماددىلارنىڭ ھەرىكىتىنى ئۆلچەيدىغان بىر خىل فىزىكىلىق مىقدار. ئادەتتە ماددىلارنىڭ ئىش قىلىش ئىقتىدارى دەپ چۈشەندۈرۈلىدۇ. ئېنېرگىيىنىڭ ئاساسىي تىپلىرى : پوتېنسئال ئېنېرگىيە، ھەرىكەت ئېنېرگيىسى، ئىسسىقلىق ئېنېرگىيسى، ئېلېكتىر ئېنېرگىيسى، ماگنىت ئېنېرگىيسى، يۇرۇقلۇق ئېنېرگىيسى، خېمىيىلىك ئېنېرگىيە ۋە ئاتۇم ئېنېرگىيسى قاتارلىقلاردىن ئىبارەت. بىر خىل ئېنېرگىيە يەنە بىر خىل ئېنېرگىيىگە ئۆزگىرەلەيدۇ. ئېنېرگىينىڭ چوڭ- كىچىكلىكى قۇۋۋەت بىرلىكى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ. K,HR= 5
b{e|~v6&
قەيت قىلىنىش ـــ ① تەكىتلىمەك، تەكىتلەپ ئۆتمەك، قەيىت قىلماق؛ ② يازما، يېزىپ قويماق. FRE${~Xd
xaSiG
يىپەك يۇلى ـــ غەربى خەن سۇلالىسى دەۋرىدە ئېچىلغان ، جۇڭگودىن غەربى ئاسىياغا ، ئوتتۇرا ئاسىيا ۋە ياۋرۇپاغا مال توشۇلىدىغان سودا يۇلى . بۇ يولدا جۇڭگونىڭ يىپەك ۋە يىپەك بۇيۇملىرى چاڭئەندىن خېشى كارىدۇرى ئارقىلىق ھازىرقى شىنجاڭدىن ئارساكقا ۋە غەربى ئاسىيا ھەم ياۋرۇپادىكى رىم ئېمپېرىيسىگە توشولغان . _{?/4ZhA\+
3PZwz^oRh9
تۈركىلوگ ـــ تۈركىي مىللەتلەرنىڭ تارىخى ۋە مەدەنىيتىنى، ئۆرپ- ئادىتى، تىل- يېزىقى ۋە شۇ قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىدىغان ئالىم، مۇتەخەسسىس. $3n@2 N`
>*mLbp"
ئارخىئولوگ ـــ ئارخىئولوگىيە بىلەن شۇغۇللانغۇچى ئالىم، مۇتەخەسىس. s*pgR=dZZ
Fm Ra]31W
ئۇيغۇرشۇناس ـــ ئۇيغۇرلارنىڭ تارىخى، مەدەنىيتى، ئۆرپ- ئادىتى، تىل- يېزىقى ۋە شۇ قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىدىغان مۇتەخەسسىس. sh"\ kk9
FVco oV
فولىكلورشۇناس ـــ خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ساھەسىدە تەتقىقات ئېلىپ بارغۇچى ئالىم، مۇتەخەسسىس. k/#& ]8(
xe6 2gaT
ئالتايشۇناس ـــ ئالتاي تىل سېستىمىسىدىكى مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيتى، تىل- يېزىقىنىڭ تارىخى ۋە يېزىق سېستىمىسىنى ۋە ئۇلارنىڭ قائىدە- قانۇنىيەتلىرىنى تەتقىق قىلىغۇچى مۇتەخەسسىس، ئالىم. m+Yj"RMx&
|f~p3KCfV
پروفىسسۇر ــــ ئالىي مەكتەپلەردىكى ئالىي دەرىجىلىك ئىلمى ئونۋان ئالغان ئوقۇتقۇچى . !f\y3p*j
h30~2]hH
دوكتۇر ـــ ئىلمىي ئونىۋاننىڭ ئەڭ يۇقىرى دەرىجىسى ياكى شۇ دەرىجىلىك ئىلمىي ئونىۋانغا ئېرىشكەن ئالىم. ~J6c1jG
w7"Z@$fs
لىكسىكا ــــ ① بىرەر تىل ياكى دىئالېكىتىكى سۆزلەر يىغىنىدىسى . ② لىكىسىكولوگىيە . m4*Rr
g4I&3 M
ئىختىرا ـــ پەن- تېخنىكا ساھەسىدە بارلىققا كەلگەن يېڭىلىق؛ كەشىپ، كەشپىيات، ئىجاد. BjJ$I^
7k:}9M~
شەكسىز ـــ شەك يوق، ئېنىق، شۈبھىسىز، گۇمانسىز، مۇقەررەر، چوقۇم. kN;l@>
C 9,p-
راك ـــ ① بۇغۇم ئاياغلىق ھايۋان بولۇپ،تىنى ئۇزۇن بولۇپ باش، قۇرساق ۋە كۆكرەك قىسمىدىن تۈزۈلگەن . تىنىنىڭ سىرتىدا قاسراق ماددسىدىن تۈزۈلگەن قارىچۇقى بولىدۇ. ② ئۈستۈنكى تىرە ھۈجەيرىللىرىدىن شەكىللەنگەن يامان سۈپەتلىلىك ئۆسمە. ③ ئۇيغۇر كىلاسسىك مۇزىكىسى «12 مۇقام » نىڭ بىرىنچىسىنىڭ نامى . Zcz)FP#
n4ce) N@
كەشىپ قىلىش ـــ تيپىش ، ئىجاد قىلىش ، يارىتىش ، بەرپا قىلىش ، ئېچىش. M0x5s@
جىلۋىگەر ـــ جىلۋە قىلىدىغان ، نۇرلۇق ، پارقىراق ، o'%F*>#v
ئابىدە ـــ ① قەدىمقى شەھەر، مەھەللە، مۇنارلار ۋە قەبرە. ② قەبرىگاھلارنىڭ يۇلىغا ياكى ئۇنىڭ ئالدىغا تىكلەپ قويۇلغان ئۈستىگە ئەسىتلىك خەت- ئىبارىلەر ياكى سۈرەتلەر چىكىلگەن چوڭ خاتىرە تاشلار. ,ibI@8;#~'
كۆزنەك ـــ ① دەرىزىنىڭ ھەر بىر كۆزى . ② كىيم تىكىش ماشىنىسىنىڭ يىڭنە ئۆتىشىدىغان تاختىسىمان دىتالى. ③ سىيرىلىما قازاننىڭ ئوق بىلەن كىسىشىدىغان قىسمى . ?a~=CC@
C%"h1zWE:
12. ئاپاق خۇجا مازىرى wQp,RpM
راھىلە داۋۇت ئەلچىن ـــ 1966- يىلى ئۈرۈمچىدە توغۇلغان. شىنجاڭ ئونېۋىرسېتىتى فىلولوگىيە ئىنىستىتۇتى تىل- ئەدەبىيات فاكولتىتىنىڭ دوتېسىتىنى، دۇكتۇر. ئۇ ئۇيغۇرلارنىڭ ئەنئەنىۋى مەدەنىيتى، دىن فولىكلورى قاتارلىق ساھەلەردە تەتقىقات ئېلىپ بارغان. ئۇنىڭ « دۇنيا مىللەتلىرى » ، « ئۇيغۇر مازارلىرى» ، « ئۇيغۇرلارنىڭ مازار مەدەنيتى » قاتارلىق كىتابلىرى نەشىر قىلىنغان. 4G@vO{$
Q9 kKk
ئاپاق خۇجا ـــ دىيارىمىزدىكى ئىسلام دىنى ئاق تاقىيەچىلەر مەزھىپىنىڭ قەشقەردىكى مەشھۇر پىشۋاسى ئاپاق خۇجا ( ھىدايىتۇللا خۇجا ) 1625- يىلى قومۇلدا توغۇلغان. ئۇ غالدان باشچىلىقىدىكى جۇڭغار ھۆكۈمرانلىرى بىلەن بىرلىشىپ 168 يىل سەلتەنەت سۈرگەن يەكەن سەئىدىيە خانلىقىنى يىمىرىپ تاشلاپ، ئۇيغۇر خەلقنى مىسلىسىز ئازاپ- ئوقۇبەت ئىچدە ياشاشقا مەجبۇر قىلغان. 1693- يىلى رەقىبلىرى تەرىپىدىن زەھەرلىنىپ ئۆلتۈرۈلگەن. ~VUNN[
@*q\$Eg}2
مەزھەپ ـــ ① دىندىكى قاراش، چۈشەنچىنىڭ ئوخشىماسلىقىدىن بۈلۈنۈپ چىققان دىنىي تارماقلار. ② ئۆز قاراشلىرى ۋە ئەقىدىلىرى بىلەن باشقىلاردىن ئاجىرىلىپ تۇرىدىغان گۇرۇھ. mh.0% 9`9
^P:9iu)+]~
پىشۋا ـــ مەلۇم بىر ساھە ياكى بىر ئىشتا يولباشچى، يىتەكچى شەخىس. .+ai dWd
y$*Tbzp
تاقىيە ــــ دوپپىنىڭ بىر تۈرى ، تەقىيە . '8i np[_
;TMH.E,h:
ھەزرەت ـــ ① كۆپىنچە ھەزرەتلىرى شەكلىدە ئۇلۇغلاش، ھۆرمەتلەش مەنىسىدە كېلىدۇ. ② ھۆرمەت يۈزىسىدىن بەزى شەخىسلەرنىڭ ئىسمىنىڭ ئاخىرىغا قوشۇلۇپ تەخەللۇسى ئورنىدا قوللىنىلىدۇ. ③ قەشقەر شەھىرىنىڭ شەرق تەرىپىدىكى ئاپاق خۇجا مازىرى جايلاشقان يېزىنىڭ نامى. isDBNXV:
@w,-T@nAW
بەرپا قىلىش ــــ بارلىققا كەلتۈرۈش ، ۋۇجۇدقا كەلتۈرۈش . L;fhJ~r

مەلۇمات ــــ ① ئوقۇش ، ئۆگىنىش نەتىجىسىدە ئىگەللىگەن بىلىم ، ئىلىمى سەۋىيە . ② بىرەر نەرسىگە دەلىل بولىدىغان خەۋەر ، ئۇچۇر ، ئاخبارات ، ماتىرىيال . 1xL2f&bG
Gow_a'
مىرزا شاھ مەھمۇت جوراس ــــ يەكەن خانلىقىنىڭ ئاخىرقى مەزگىللىرىدە ياشاپ ئۆتكەن مەشھۇر تارىخچى ، ئەدىپ ، ئۇنىڭ « تارىخى رەشىدى » ناملىق مەشھۇر ئەسىرى بار . rm+|xvZ4
4}W*,&_
كۇتۇپخانا ــــ كىتاب ۋە ژورنال ۋە شۇ قاتارلىقلارنى توپلاش ، رەتلەش ، ساقلاش ۋە كىشلەرنىڭ پايدىىلىنىشىغا بىرىش مەشغۇلاتىنى ئېلىپ بارىدىغان ئۇرۇن . &=
Iy8Ehwejd
پەشتاق ــــ ① بىنالارنىڭ ئالدى تەرىپىگە ، ئالدى كۈرۈنىشىگە چىقىرىلغان ھەشەمەتلىك قۇرۇلما ، ② خانقا ۋە مەسچىتلەردىكى مەزىن ئەزان ئېيتىدىغان ، ھېيىت _ ئايەم ، مۇراسىم كۈنلىرى ناغرا- سۇناي چالىدىغان جاي . ③ ئېگىز كۆتۈرۈلگەن پەلەمپەيلىك سۇپا ؛ پەلەمپەينىڭ ئۈستۈنكى قەۋىتى . ④ ئايرودروملاردىكى ئايرۇپىلان بىلەن ئالاقىلىشىدىغان خەۋەرلىشىش ئورنى ، شەكلى مۇنارغا ئوخشايدۇ . ئۇنىڭغا رادىئو خەۋەرلىشىش ئاپاراتلىرى ئۇرۇنلاشتۇرۇلغان بولىدۇ . u~bk~3.I
BV9B}I V
دىئامىتىرى ــــ چەمبەر ياكى شارنىڭ مەركىزىدىن ئۆتۈپ ، ئۇنىڭ ئىككى نوقتىسىنى تۇتاشتۇرغۇچى تۈز سىزىق . z y
S'9T>&
سەر ـــ ① باش، كاللا. ② ئالدىنقى قاتاردىكى خىللانغان، باشلامچى. ③ ئېغىرلىق ئۆلچەم بىرلىكى. بىر جىڭدىن ئوندىن بىرى. (6^v`SZ
!X` 5
ۋەخىپە ــــ ① مۈلۈك ئىگىسى تەرەپتىن مەسچىت، مەدرىسە، مازارلارنىڭ ئىختىيارىغا تاپشۇرۇلغان مۈلۈك. ② مۈلۈك ئىگىسى تەرىپىدىن مەسچىت، مەدرىسە، مازارلارنىڭ ئىختىيارىغا تەقدىم قىلىنغان؛ ۋەخىپە يەرلەر. i!*w'[G->Y
E2Q;1Re@
قورۇق ـــ ① ئۆي- ئىمارەتلەر سېلىنغان دەل- دەرەخ، باغ- ۋارانلىق دىھقانچىلىق مەيدانى، ئېكىنزار. ② ئېكىنزار ياكى باغ، ھويلا- ئارام قاتارلىقلارنىڭ سىرتىدىن مۇداپىئە قىلىش ئۈچۈن سېلىنغان، نىسبەتەن پاكار تام. `J'xVq#O
g"EvMv&
جامە ـــ جامائەتلەر توپلىشىپ، جۈمە نامىزى ۋە ھېيىت نامازلىرىنى ئوقۇيدىغان ئەڭ چوڭ مەركىزى مەسچىت. aqQ YU5l4~
YiJnh47
مەسچىت ـــ مۇسۇلمانلارنىڭ جەم بولۇپ ناماز ئوقۇيدىغان ئىبادەتخانىسى؛ :1^ R$0d
qjFz}6
قەيت قىلىنىش ـــ ① تەكىتلىمەك، تەكىتلەپ ئۆتمەك، قەيىت قىلماق؛ ② يازما، يېزىپ قويماق. #k&"Rv;,
4nK\gXz19
شەرىپە ـــ ① قۇرلۇشلاردىكى مېھرابنىڭ كىچىكىلىتىپ چۈشۈرۈلگەن شەكلى. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى؛ w#vSZbh
dw#K!,g
ھاراق ـــ Ⅰ ئاشلىق، يەل- يىمىشلەرنى ئېچىتىش ئارقىلىق ياسىلىدىغان، كەيىپ قىلىش خۇسۇسىيتىگە ئىگە يۇقىرى گرادوسلۇق ئىچىملىك؛ Ⅱ جەگىنىڭ تېگىگە تام بويلاپ قويۇلىدىغان ياغاچ. xP#vAR
9 NGKh3V
لىم ـــ ① جەگ؛ ② قۇرلۇش ئۇرۇنلىرىدىكى ئۆي يېپىش ياكى باشقا مەقسەتلەر ئۈچۈن تەييارلاپ قويۇلغان بادىرىدىن يوغان، ئۇزۇن ياغاچ. xTU;rJV
C'y4 ~7
جەگە ـــ ئۆي قۇرلۇشلىرىدا خانىڭ ئۈستىگە توغرا سېلىنىپ، ئۈستىگە ۋاسا تىزىلىدىغان ياغاچ. hgj ]Jr
XU`ly3!
پەنجىرە ـــ ① ئۆي- ئىمارەتلەرنىڭ يۇرۇق بولۇشى ۋە ھاۋا ئۆتۈشۈپ تۇرىشى ئۈچۈن ياغاچ ياكى تۆمۈردىن تارغاقسىمان ياكى ئۇششاق كاتەكچە چىقىرىپ ياسالغان جاھاز؛ ② ياغاچ ياكى تۆمۈردىن يانمۇ- يان قىلىپ تارغاققا ئوخشاش ياسالغان تۇسۇق، شادا. ew \WV"
P BVF'~f@j
شەربەت ـــ ① پىشقان ھۆل مېۋىنىڭ تەركىبىدىكى قەنت ماددىسى، شىرنە؛ مېۋە سۈيى. ② مېۋىنى مۇۋاپىق مىقداردىكى سۇغا سېلىپ قاينىتىشتىن ھاسىل بولغان سۇيۇقلۇق. 0ijYE
3(Ns1/;?,
ئەگمە ــــ ① ئېگىلگەن، ئېگىلىپ ياسالغان؛ ياي شەكىللىك . ② ئېگىلگەن جاي . ?I8r2M]
MQQQ aD:v
يوپۇق ــــ ① ئات ئۇلاغنى سوغۇقتىن مۇداپىئە قىلىش ئۈچۈن ئۇچىسىغا يېپىپ قويۇلىدىغان يېپىنچا . ② بىرەر نەرسىنىڭ ئۇچۇق تۇرماسلىقى ئۈچۈن يېپىلىدىغان پەردە . Pl. y9g~
f}~=C2R1
چاسا ــــ ① تۆت تەرىپى تەڭ بولغان ، تۆت بۇرجەك شەكىلىدىكى ؛ كۋادىرات . ② شەھەر جىڭلارنىڭ مەركىزى كۇچىسى ، رەستە . MgP&9
y"Pd>61h
ئايۋان ـــ ھويلىنىڭ ئۈستى يېپىلغان قىسمى، پىشايۋان؛ %Z+**>1J
*;(^)Sj4Q
ۋادەك ـــ ئۆي- ئىمارەتلەرنىڭ ئەتراپىنى تۇسۇش ئۈچۈن ياسىلىدىغان جازا، سالاسۇن ۋە شۇ سالاسۇننى تەشكىل قىلىغۇچى بالداق. 76o3Sge:
;[79Ewd#$
ۋاسا جۈپ ـــ بىر- بىرىگە يانداشتۇرۇپ ئارىلىق قالدۇرماي سىجىل قويۇلغان ۋاسا. ^D1gcI
qqJghV$Oj
يېزىقچىلىق ۋە ئاغىزاكى ئالاقە Q_Br{ `c
خىلۋەت ـــ كۆپ كىشى بارمايدىغان، ئادەملەردىن خالى، كۆزدىن يىراق ، ھېچكىم كۆرمەيدىغان، خالى، چەت، ياقا. [K@(,/$
?S'aA!/;
دىيانەتلىك ــــ ① دىيانىتى بار، ۋىجىدانلىق، ئىنساپلىق. ② دىنىي ئەخلاق قائىدە- نىزاملارغا رىئايە قىلىدىغان. )"?eug}D
q`'"+`h
قېرىلىق داغلىرى ـــ ياشانغانلارنىڭ بوينى، قولىنىڭ دۈمبىسى، يۈزىنىڭ ئىككى تەرىپى ۋە بىلىكى قاتارلىق ئۇرۇنلارنىڭ ئۇيەر- بۇيەرلىرىدە پەيدا بولىدىغان چوڭلۇقى ئوخشاش بولمىغان قۇڭۇر رەڭلىك داغلار. c3Gy1#f:#2
@ze2'56F }
ئۇيۇپ ـــ ئورناش، قېتىش. CPL,QVO9
MD*dq
ئادەۋەت ـــ ئۆز- ئارا چىقىشالماسلىق ياكى قارىمۇ- قارىشلىق، دۈشمەنلىك مۇناسىۋەت؛ گىنە، خۇسۇمەت، ئۆچمەنلىك. 6:L2oW 6}{
kt0xR)gU
قاغجىرىغان ـــ بەك ئۇسساپ قۇرۇپ كەتكەن. UM#.`
NM^uP+uS
مەخسۇس تىما ئات j:qexhtho
بۇفۇن ـــ (1707-1788 ) فىرانسىيلىك مۇزىيشۇناس، يازغۇچى. ئۆمۈر بۇيى ئوردا بېغىنى پەرۋىش قىلغان. ئۇنىڭ 40 يىل ۋاقىت سەرپ قىلىپ يېزىپ چىققان « تەبىئەت تارىخى » ناملىق يىرىك ئەسىرى بار. 1
?;_>BX|Zjl
يال ـــ ئاتنىڭ بۇيۇن قىلى. \EU^`o+
_G-y{D_S&
ئېنېسىكېلوپىدىيە ـــ ئىلىم- پەننىڭ ھەممە ساھەلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ياكى بىرەر ساھە بۇيىچە كەڭ، تولۇق مەلۇمات بىرىدىغان لوغەت تىپىدىكى ئىلمىي توپلام، قامۇس. w~'}uh
Ue60Mf
مۇئەللىپ   ــــ يازغۇچى ، ئاپتۇر . 3^nH>f-Y
rjiHP;-t1
فېرما ــــ چارۋىچىلىقنىڭ مەلۇم بىر تارمىقى ، بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ، ئالاھىدە ئىختىساسلاشقان ئىگىلىك ؛ مەيدان . P$0c{B4I
YvcV801Go
قىياق ــــ Ⅰ قىياق ئائىلىسىدىكى كۆپ يىللىق سامان غوللۇق ئۈسۈملۈك . كۈپۈنچە نەم ئۇرۇنلاردا ، سۇ بويلىرىدىكى قومساڭ جايلاردا ئۆسىدۇ . يۇپۇرمىقى لېنتا شەكللىك ، پارقىراق ، باشىقى قوڭۇر . يەر ئاسىتى تۈگۈنەك يىلتىزى دورا قىلىنىدۇ . ئاغرىق پەسەيتىش، ھەيزىنى تەڭشەش رۇلىغا ئىگە . Ⅱ قىيا ، قىيپاش . },#7
;@Fb>lBhX
لىباس ــــ كىيم ؛ ئۈسىتى كىيىم . In?#?:Q@&
Q K#wsw
چۇغاي ــــ ئىچكى موڭغۇل ئاپتۇنۇم رايۇنىدىكى يىنشەندىن خوخۇتقىچە سوزۇلغان تاغلارنى كۆرسىتىدۇ . تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە تاڭ سۇلالىسى بىلەن ئۇرخۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ ئات- يىپەك سودىسى چىگىرادىكى چوغاي تېغى ئەتراپىدا ئېلىپ بىرىلىغان، مۇشۇ تاغ بېسىپ ئۆتۈشكە تىگىلشلىك مۇھىم ئۆتكەل بولغان . ,c^nW
$,]U~7S
بېشبالىق ــــ تاڭ سۇلالىسى دەۋرىدە شىنجاڭدا تەسسىس قىلىنغان ئايماق ۋە بۇ ئايماققا قاراشلىق جايلارنىڭ ئومۇمىي ئاتىلىشى . d"miPR
NU?
بەيگە ــــ ① ئات چاپتۇرۇش مۇسابىقىسى . ② كۆچمە . مۇسابىقە ، بەسلىشىش . aA52Li
5qW>#pTFVV
ئاساۋ ــــ بويسۇندۇرۇلمىغان ، ئادەمگە ئۆگەنمىگەن ، شاش . A"&<$5Q
JffaT_"\
توسۇن ــــ شاش ، كۆندۈرلمىگەن . #"rK1Z
z)U7
قىمىز ــــ ئات ياكى تۆگە سۈتىنى ئېچىتىپ ئىشلەنگەن بىر خىل ئىچىملىك. ئازراق كەيىپ قىلىش خۇسۇسىيتىگە ئىگە. Tn1V+)
1w(3!Ps+
لەقۋا ــــ ① كاللىسى تىز ئىشلەپ كەتمەيدىغان ، ئەقلى كەم ؛ كالۋا ، دۆت . ② پالەچ ، پالاكەت ، زەئىپ . p> >H$t
5!fYTo|G>
قولۇن ـــ ئاتنىڭ يېڭى تۇغۇلغان ياكى بىر ياشقا توشمىغان بالىسى. pKy4***I3
;J TY#)Bh
رودىېمنت ـــ جانلىقلار تېنىنىڭ مەلۇم قىسىملىرى تەدرىجى تەرەققىيات جەريانىدا كىچىكلەپ كېتىدىغان، تۈزۈلىشى ئاددىيلىشىدىغان، رولى ئاجىزلاپ ھەتتا پۈتۈنلەي يوقۇلۇپ كېتىدىغان بىر خىل ھادىسە. o}114X4q;
f+uyO7
ئابدۇرېھىم راخمان ـــ 1970- يىلى قومۇلدا توغۇلغان. شىنجاڭ ئونېۋىرسېتىتى فىلولۇگىيە ئىنىستىتۇتى تىل- ئەدەبىيات فاكولتىتىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى. « مەھمۇد كاشىغەرىي » ناملىق كىتابچىسى نەشىر قىلىنغان. bV&9>fC
J|f29B-c
ئارغۇن ـــ قۇتاز بىلەن يەرلىىك ياكى باشقا نەسىللىك كالىلارنى چېتىشتۇرۇش ئارقىلىق كىلىپ چىققان بىرىنچى ئەۋلاد شالغۇت. jb&MC2
k Alxm{
مىراخۇر ـــ خان، پادىشاھ ئوردىلىرىدىكى ئات باقارلار باشلىقى. SK'h!Ye5Z
3< ?+Yhq
ئاسىمۇۋ ـــ (1920-1992 ) ئامرىكىنىڭ ھازىرقى زامان مەشھۇر ئىلىمىي فانتازىيە ھېكايە يازغۇچىسى. 1920- يىلى سوۋىت ئىتتىپاقىنىڭ سىمۇلىنكى شەھىرىدە توغۇلغان. 1958- يىلىدىن باشلاپ يازغۇچىلىق ھاياتىنى باشلىغان، ئۇنىڭ ئەسەرلىرى 1979- يىلى 2- ئايغىچە 200 پارچىدىن ئېششىپ كەتكەن. تۇلۇق ئىسمى ئىساك ئاسىموۋ. zFExYYd
'?veMX
چەۋگەن ـــ قارىغا ئېلىش، مەرگەنلەش. /_qq(,3
(V6bX]<
تۈرك قامۇسى ـــ مۇكەممەل، تۇلۇق، ئېنىسكلوپىدىيىلىك لوغەت بولۇپ تۈرك مىللىتىنىڭ كىتابى. <3B^5p\/
uH9Vj
مۇپاسىل ــــ كىسەلنىڭ نامى . dRJ ](Gw
}MRgNr'k
13. ھۆكۈمران ۋە قانۇن rc8HZ
نازۇك ـــ ① ئىنچىكە، زىلۋا. ② يۇقىرى ماھارەت ۋە كۆپ ئەجىر بىلەن ئىشلەنگەن، ئىشلىنىشى نەپىس، ئېسىل؛ مۇرەككەپ، چىگىش. ③ ئۆزىگە خاس قېيىن تەرەپلىرى بولغان، ئالاھىدە ماھارەت، بىلىم تەلەپ قىلىدىغان؛ ئۇرۇنلاش، بىجىرىش ئەڭ قىيىن بولغان. ④ سۈيۈملۈك، يېقىملىق، ئۇماق، كىشىنىڭ مەسىتلىكىنى كەلتۈرىدىغان. ⑤ كۆچمە مەنسى : ئالاھىدە ئىتبار تەلەپ قىلىدىغان؛ تۈرلۈك تەسىرلەرگە بەرداشلىق بىرەلمەيدىغان، بىرەر نەرسىنى ئاسان قوبۇل قىلىدىغان، سۆز- ھەرىكەتكە نىسبەتەن سەزگۈر، ئەمما گەپ كۆتۈرەلمەيدىغان. ⑥ سىلىق، يېقىملىق، نازاكەتلىك، ئەۋرىشىم. ⑦ كۆچمە مەنسى : ئاجىز، بوش، زەئىپ، چىدامسىز. ⑧ سىرلىق، كىشىنى ھەم سۈيۈندۈردىغان ھەم ئەنسىرىتىدىغان. ⑨ ئاياللارنىڭ ئىسمى. kBR=a%kG
SF:98#pg
ھېس- تۇيغۇ ـــ ھېس ۋە تۇيغۇ، ھېسىيات. VxN#\Di&
f 3H uT=n
زىل ـــ ① بوم ياكى توم ئەمەس، ئىنچىكە، يېقىملىق ( ئاۋاز ھەققىدە) ② سىلىق، چىرايلىق، ئىنچىكە. *B|hRZka1A
,"`20.Lv
ئۇسلۇب ـــ ① بىرەر دەۋىر، مىللەت، ئېقىم ياكى بىرەر شەخىسنىڭ بەدىئىي ئەسەردە ئىپادىلەنگەن ئاساسلىق ئىدىيۋى ئالاھىدىلىكى ۋە سەنئەت ئالاھىدىلىكى. ② يازغۇچىنىڭ تىل ۋاستىلىرىدىن پايدىلىنىشتىكى ئۆزىگە خاس يۇلى، ئۇسۇلى. F-3=eKZ
4~Cf_`X}]
ئىلە ـــ بىلەن. =cl#aS}e8
-4QZ/*
بىلە ـــ بىلەن. qOG@MR(5
65zwi-
قايۇ ـــ قايسى. Qf0P"s`
&H# l*
بەگ ـــ ① بۇرۇنقى مەنىۋىي ئەمەل ۋە شۇنداق ئەمەل ئالغان كىشى؛ ② مۇراجەت ۋە ھۆرمەت سۆزى. ③ كىشى ئىسىملىرىنىڭ كەينىگە كىلىپ ھۆرمەت نامىنى بىلدۈرىدۇ. uvl91~&G
.nIGs'P
يۈرۈتۈش ـــ يۈرگۈزۈش، يولغا قۇيۇش، ئەمەلىيلەشتۈرۈش، ئىزچىللاشتۇرۇش. #p=+RTZ<
1Mq"f7X8
سۆزۈن ـــ سۆزىنى. %zc.b
2FL_!;p;2E
ھۆكۈمران ـــ ھۆكۈم يۈرگۈزگۈچى؛ ئالىي ھوقۇق ۋە ھاكىميەت ئىگىسى. >.39OQ#
im>/$!&OyI
زۇلۇم ـــ ① كۈچلۈكلەرنىڭ ئاجىزلارغا، زالىملارنىڭ مەزلۇملارغا، ھۆكۈمرانلىق قىلغۇچىلارنىڭ ھۆكۈمرانلىق قىلىنغۇچىلارغا سالىدىغان جەبىر- جاپاسى؛ شەپقەتسىز ئېزىش؛ ئىستىبىداتلىق. ② ئومۇمەن جەبىر- جاپا، مۇشەققەت. \Q`#E'?
)jI4]6
نىممەت ـــ ① يىمەك- ئىچمەك، ئوزۇق- تۈلۈك. ② ياخشى ئىش، ياخشىلىق. T8LvdzS
brE%/%!e
ئولسا ـــ بولسا. RionKiN
D_f:D^
مۇستەبىت ـــ زالىم ھۆكۈمران، ئىستىبىدات. T/L \|_:'
'wLW`GX.
ئىدارە قىلىش ـــ ①باشقۇرۇش، تەرتىپكە سېلىش. ② بەلگىلىك بىر تەرتىپتە بويسۇندۇرۈش؛ تىزگنلەش، باشقۇرۇش. ~8Ef`zL
F>u/Lh!
بېيىت ـــ ① ئارۇز ۋەزنىدە يېزىلغان ياكى ئېيتىلغان ئىككى مىسرالىق نەزمە. ② شۇ ژانىردا يېزىلغان شېئىرىي پارچە. =:RNpi,
K8iQ?
ئارتار ـــ ئاشار، كۆپىيەر.
:rmi8!o
ساھىبقىران ـــ جاھانگىر، بەختىيار، بەخىتكە ئىرىشكەن، بەختى ئېچىلغان. G>^ _&(c@2
f2$<4Hhmm
ئارسلان ـــ ① مۈشۈكسىمانلار ئائىلىسىگە كىرىدىغان سۈت ئەمگۈچى يىرىتقۇچ ھايۋان. ② باتۇر، قەيسەر، زەبەردەست، قۇرۇقماس، قاپ يۈرەك. ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى. sr.!EQ]
~!dO2\X+
14. ھېكايەت Mw$.B#
شەيىخ سەئدى ـــ ( 1209- 1292 ) تولۇق ئىسمى شەيىخ مۇسلىھىدىن سەئىدى شىررازى، كىلاسسىك پارس شائىرى. « گۈلىستان » ، « بوستان » ناملىق ئىككى مەشھۇر كىتابى بار. =hK u85
)Rw O2H
ھېكايەت ـــ ① بىرەر كىم، نەرسە، ۋەقە ياكى ھادىسە ھەققىدە ئاغىزاكى بېرىلىدىغان ئاخبارات ياكى مەلۇمات؛ بىرەر نەرسىنىڭ ئاغىزاكى بايانى، تەپسىلاتى. ② نەسىرىي يول بىلەن يېزىلغان كىچكرەك بەدىئىي ئەسەر. .*w3ryQ
WPNvZg9*c
دانا ـــ ① يىراقنى كۈرەر ئەتراپلىق ئويلايدىغان ، دانىشمەن، ئاقىل . ② ئەقىل- ئىدراك بىلەن ئېيتىلىغان ، ئەقىل – پاراسەتتىن دالالەت بىرىدىغان ، ئاقىلانە . A v%'#1w<"
>!2d77I
شۆھرەت ـــ ① ياخشىلىق بىلەن خەلقنىڭ ئىچىدە ئېرىشىلگەن نام- ئابروي ، ئىناۋەت ؛ ئاتاق ، داڭىق . ② ئەرلەرنىڭ ئسمى . V\><6v
~Aq$GH 4
ئاقىل ـــ ئەقىللىق ، دانا . 0Fm,F&12
lvZ:Aw r
ئىللەت ــــ ① بەدەندىكى دەرد، كېسەللىك ، كەمتۈكلۈك ؛ ئاغرىق . ② بىرەر ئىشقا سەۋەپ بولغان كەمچىلىك ؛ ئەيىپ ، نوقسان . IGtqY8
k%?A=h
15.ھازىرقى زامان شېئرلىرىدىن نەمۇنە 86\B|!
ئايرىلمىغىل gcfEJN4'
ئابدۇخالىق ئۇيغۇر ـــ ( 1901- 1933 ) ۋەتەنپەرۋەر شائىر، تۇرپاندا توغۇلغان. ئۇيغۇر ئۇنىڭ ئەدەبىي تەخەللۇسى. ئۇ خەلقنى نادانلىقتىن قۇتۇلدۇرۇش غايىسى بىلەن نۇرغۇن شېئىرلارنى يازغان. مەرىپەتچلىك ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان. 32 يېشىدا شىڭ شىسەي تەرىپىدىن قەتلى قىلىنغان. ئۇ 20 – ئەسىر ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىدا ئالاھىدە ئۇرۇنغا ئىگە مەشھۇر شائىر. UN*XLHio
\;smH; m
ھىممەت ــــ باشقىلارغا قىلىنغان ياخشىلىق ؛ ياردەم ، مەرھەمەت ، غەمخورلۇق ، ساخاۋەت . RI%ZT
h0fbc;l
مانىئىڭ ــــ دۈشمەن ، قارىشى چىققۇچى ، تۇسالغۇ بولغۇچى . hVcV_
-]h3s >t
بەھرى ــــ ئېقىن . Y"&c .
w<]Wg^dyQ
تاڭ قېلىش ــــ ھەيران قېلىش. `_;VD?")*l
Rz!E=1Y$
ياۋ ــــ ئۇرۇش ، جەڭدىكى قارىشى تەرەپ ، دۈشمەن ، رەقىپ . ci^+T *
U9KnW]O%"
نىچۈك ــــ   ① قانداق . ② نېمە ئۈچۈن . ③ ھەر قانداق . UUx0#D/U0C
l#,WMu&
كەبى ـــ ئىسىم ياكى ئسىم خاراكتىرلىك سۆزلەرگە بىرىكىپ كىلىپ « دەك، تەك» ، «غا ئوخشاش » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. yS#LT3>l
H5Rn.n(|
تىغ ـــ ① قېلىچ، خەنجەر، پىچاق، نەيزە قاتارلىق پۇلات- تۆمۈردىن سوقۇلغان ئەسۋابلارنىڭ ئومۇمىي نامى؛ ② تۈرلۈك قۇرال، ھەر خىل ئەسۋاب، ماشىنا ئۈسكىنىلەرنىڭ كەسكۈچى قىسمى،پىچىقى. ③ كۆچمە مەنىسى : ئىش- ھەرىكەت، پائالىيەت، گەپ- سۆز، ماقالە- ئەسەر قاتارلىقلارنىڭ يۇشۇرۇن ھۇجۇم قىلىش، زەربە بىرىش خاراكتىرىنى ئالغان ئاساسى، مۇھىم نوقتىسى. ④ كۆچمە مەنىسى : يالغۇز، يىگانە، تەنھا. rBP!RSl1
FxC@KZG
ئۇشبۇ ـــ مانا شۇ، مەزكۇر. zb}:wUR
5w`v 3o
ۋىجدان ـــ كىشىنىڭ ئۆز ھەرىكىتى، قىلمىشى، يۈرۈش-تۇرۇشى ھەققىدە جەمئىيەت ۋە خەلق ئالدىدىكى مەسئولىيەت تۇيغۇسى؛ ئىنساب، دىيانەت. f;6a4
]7 ROCJ;
ئىتىبار بىرىش ـــ ① دىققىتىنى بىرىش، نەزەر سېلىش، ② نەزەرگە ئېلىش، ئىززىتىنى قىلىش. ③ كۆڭۈل بۆلۈش. (n05MwKu\
J4#t1P@Na
بىلىم ئىشقىدا r`pg`ChHv
رەنا ـــ ① كېلىشكەن، گۈزەل، چىرايلىق. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى. oJ\UF S
Jp=eh
ئىچىرە ـــ ئىچىدە، ئارىسىدا. s]Nh9h
SCs@Q
يار ـــ Ⅰ ① ئەڭ يېقىن كىشى ، بۇرادەر ، ئاغىنە ؛ ② ئۆز- ئارا تۇنۇشقان ، مۇھەببەتلەشكەن ؛ مەشۇق . ③ كۆچمە . مەدەت ، ئىلھام ، يار- يۈلەك . Ⅱ سۇ ، تەبىئەت ھادىسىلىلىرىدىن شەكىللەنگەن ئىنتايىن تىك چوڭقۇرلۇق ؛ يارداڭ ، قىيا . A9' [x7N
,)e &u1'
ئۆزگە ـــ ① ئۆزىدىن باشقا كىشى؛ ناتۇنۇش ئادەم. ② ئۆزى بىلمەيدىغان، تونۇمايدىغان؛ ئۆزى بىلەن تۇنۇشلۇقى يوق، يات، باشقا؛ تىلىغا ئېلىنغان ئادەم ياكى نەرسىدىن تاشقىرى. ")' o5V
:Fz;nG-G
گاھىدا ـــ ئايرىم چاغدا، ئايرىم ۋاقىتتا، بەزىدە. /4J2F9:f
wNMgY
نەپسى ـــ ① كىشىلەردىكى يېيىش- ئىچىش، مال- دۇنياغا بولغان ھەۋەس، قىززىقىش. ② شەھۋانىي ھەۋەس، تەلەپ. f_a.BTtNO
Bf33%I~
خار ـــ ① ئىتىبارغا ئېلىنمايدىغان ، ئەزىز ئەمەس ، كەمسىتىلىگەن . ② قىممىتى يوق قەدىرسىز . ③ (خا ) ئۆي ئۆگزىسىگە سېلىنغان جەگىلەرنى كۆتۈرۈش ئۈچۈن ئىككى ئۇچى تامنىڭ بېشىغا قۇيۇلىدىغان چوڭ لىم ياغاچ . N=FU>qbz
7Gb1[3
پاراغەت ـــ ① كىشى ئارام ئالدىغان ئەھۋال، شارائىت، تىنىچلىق؛ راھەت. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى. 'zCJK~x`x
Ylbh_ d~BU
ھەمكار ـــ بىرەر ئىشنى باشقىلار بىلەن بىرگە بىجىرگۈچى، ياردەملەشكۈچى. >^}nk04
*#+e_)d
ئاڭا ـــ ساڭا. %\6ns
:Awnj!KNCc
غەمخار ـــ غەمخورلۇق قىلىغۇچى، غەم-ئەندىشىدىن خالاس قىلغۇچى، كۈيۈنگۈچى، مىھرىنى بەرگۈچى؛ غېمىنى يىگۈچى. RDU,yTHq
v~^c-]4I
مەجرۇھ ـــ ① يارىلانغان، جارائەتلەنگەن، يارىدار. ② جىسمانىي جەھەتتە ئاجىز، زەئىپ، مېيىپ. 8BZTHlUB
,4dES|)sP
نالە- پەرياد ـــ نالە ۋە پەرياد، ئومۇمەن دەردلىك، ئېچىنىشلىق ئاۋازلار. xK4b(KJj
s@C KZ`
بىمار ـــ بىرەر كىسەللىك بىلەن ئاغرىغان، كسەل، ئاغرىق. ,arFR'u>
Qx,?v|Xg
ئاشىنا ـــ ① دوسىت، يار- بۇرادەر؛ تۇنۇش- بىلىش. ② ئادىشى، ئوينىشى. ?DP]#9/4
R_4]6{Rm
گۈلزار ـــ گۈل ئۆستۈرۈلگەن، گۈل- گىياھلار بىلەن قاپلانغان جاي، گۈللۈك، چىمەنزار. S-^y;#=
,aI 6P-
بوياقچى ـــ رەخت، يىپ قاتارلىقلارنى بويىغۇچى ئۇستا. i9}n\r0=c
8.D$J
روياپقا چىقىش ـــ ئەمەلگە ئاشماق، ئەمەلدە كۆرۈنمەك، ۋۇجۇدقا كەلمەك، ۋۇجۇدقا چىقماق، ھەل بولماق. Q7]:vs)%
!?B9 0(
خۇشتار ـــ ① بىرەر نەرسە ياكى خۇشى، ئىشتىياقى بار، ھەۋەس قىلىدىغان؛ زوقمەن، ئىشقىۋاز. ② بىرەر نەرسىگە ناھايىتى قىززىققان، بىرىلگەن ئادەم؛ ھېرىسمەن كىشى؛ ھەۋەسكار. ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى. Pz3jc|Ga
O6gI%Jdp
رىشتە ـــ ① يىپ، شوينا، تاناب. ② كۆچمە مەنسى : نەرسىلەر، كىشىلەر ۋە ھادىسە قاتارلىقلارنى ئۆز- ئارا مەھكەم باغلايدىغان ۋاستە؛ باغلىنىش، مۇناسىۋەت. eG26m_S=
B]]_rl,
ئەيلەش ــــ Ⅰ تېرە، خېمىر قاتارلىقلارنى پىشۇرۇش، پىششقلاش.   Ⅱ يازما ئەدەبىياتتا « قىلىش»، « ئىتىش» رولىدا كېلىدۇ. QFIdp R.
[r_,BH\nu
غەزەل ــــ ① دەسلەپكى بېيىتىنىڭ ھەر ئىككى مىسراسى قاپىيداش بولغان، كېيىنكى بېيىتلىرىنىڭ ئاخىرقى مىسراسى دەسلەپكى ئىككى مىسراغا قاپىيداش بولۇپ كېلىدىغان لېرىك شېئىر. ② ئاھاڭغا سېلىنىدىغان شۇ خىل شېئىر. Q(gu" ;&
`Q6@,-(3
پەرياد Ac
پەرياد ــــ دۇچ كەلگەن قاتتىق خاپىلىق، دەرد- ئەلەم، روھىي ئازاب تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان نالە- زار؛ يىغا. 0iqa]Am
{'G@-+K
بەربات ــــ خاراب، ۋەيران، سورۇلغان، بۇزۇلغان، تۈگەشكەن. 7qA);N
Zu:cF+hl
لوتپۇللا مۇتەللىپ ــــ ( 1922- 1945 ) ھازىرقى قازاقىستانغا قاراشلىق يەتتە سۇ رايۇنىدا توغۇلغان. 1931 – يىلى ئاتا- ئانىسى بىلەن نىلقا ناھىيسىگە كۆچۈپ كەلگەن. ئۈرۈمچىدىكى ئالىي بىلىم يۇرتىدا ئوقۇغان. « شىنجاڭ گېزىتى» دە مۇھەررىر بولغان. كېيىن گومىنداڭ ئەكسىيەتچىلىرى ئۇنى ئۈرۈمچىدىن ئاقسۇغا يۆتكىگەن. بۇ جەرياندا ئۇ « ئاقسۇ گېزىتى » دە مۇھەررىز بولغان. 1945- يىلى ئاقسۇدا گومىنداڭ دائىرلىرى تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىپ ئۆلتۈرۈلگەن. ئۇ داڭلىق ئىنقىلابىچى شائىر. hFuS>Hx
*58<.L|
ئىندىۋىدۇئاللىق ـــ ① كىشىنىڭ مەلۇم ئىجتىمائىي شارائىت ۋە تەربىيە ئارقىسدا شەكىللەنگەن بىر قەدەر تۇراقلىق خۇسۇسىيىتى. ② ئەدەبىيات- سەنئەت ئەسەرلىرىدە تەسۋىرلەنگەن پىرسۇناژلارنىڭ ئۆزىگە خاس خاراكتىر ئالاھىدىلىكى. a36n}R4Q
Sq/M %z5'
مەۋجۇدات ـــ ئالەم، تەبىئەتتە بار نەرسىلەرنىڭ ھەممسى، دۇنيادا مەۋجۇت نەرسىلەر، پۈتۈن، بارلىق. ?(*KQ#d
D@^ r
سوبىيىكتىپ ـــ ① بىرەر كىشىنىڭ، شەخىسنىڭ ياكى سوبيېكتنىڭ ئۆزىگىلا خاس، ئۆزىگىلا تەئەللۇق بولغان؛ شەخسىي. ② ئەمەلىي ئەھۋالنى ئاساس قىلماي، پەقەت ئۆزىنىڭ ياكى بىرەر شەخىسنىڭ بىر تەرەپلىمە، شەخسىي پىكىرىگە ئاساسلانغان، ئاساسلىنىدىغان، بىر تەرەپلىمە. bnUpH3
+I/7eIG?|
قىرائەتخانا w?Nvm?_]
1. ئىلاخۇن كۆككۆز قۇشاقلىرى
قوشاق ـــ Ⅰ ① بىر-بىرىگە چېتىلىغان، قوشۇلغان؛ ② بىر ئارغامچا بىلەن ئۆز-ئارا چېتىلىپ باغلانغان ئۇلاغلار. Ⅱ كۆپىنچە يەتتە بۇغۇملۇق، تۆت مىسرالىق بولىدىغان، رېتىم ۋە ئاھاڭدارلىقى كۈچلۈك، سۆزلىرى ئاددىي ئەمما جانلىق، ئوبىرازلىق، ناخشا قىلىپ ئوقۇشقا ئەپلىك بىر خىل شېئىرىي ئەسەر. .<u
`2J6Dz"W
كارۋان ـــ ئات-ئۇلاغ، ھارۋىلار بىلەن بىر جايدىن ئىككىنچى بىر جايغا يۈك تۇشۇغۇچىلار توپى. OrPIvP
Gd%6l ab
يوقسۇل ـــ كەمبەغەل، نامرات، يوقسۇز. RNRMw;cT
`r_qvrC
غۇجا ـــ ① مەلۇم ئىمتىيازغا، مال- مۈلۈككە ئىگە بولغان كىشى. ② بىرىنىچى بولۇپ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغان كىشىلەر ياكى تۆت خەلىپىنىڭ ئەۋلادى دەپ قارالغانلار. ③ ۋاڭلىق تۈزۈمىدە ۋاڭ ئوغۇللىرىنىڭ ئەركىلەتمە نامى. ④ ئېگىلىك قۇشۇمچىسى بىرىنچى شەخىس بىرلىكى بىلەن تۈرلىنىپ كېلىپ ھۆرمەتنى بىلدۈرىدۇ. Ad@))o2
?tqTG2!(
بەتنام ـــ يامان نام، يامان ئات، تۆھمەت؛ @ewQx|
YOGwQ
پىتنە-پاسات ـــ يالغان- ياۋىداق سۆز. d";+8S
J24UUZ9&$
زوراۋان ـــ ① كۈچىگە تايىنىپ، باشقىلارغا زورلۇق قىلىدىغان؛ زولۇم سالىدىغان. ② كۈچىگە تايىنىپ، باشقىلارغا زورلۇق قىلغۇچى، زۇلۇم سالغۇچى كىشى؛ زالىم. sb4 r\[?
BI4p3-
تۆھمەت ـــ باشقىلارنى قارىلاش، ئەيىبلەش مەقسىتىدە ئويلاپ چىقىرىلغان ئاساسسىز گەپ- سۆز؛ بەتنام، بۆھتان. y ? 4|jN
>@h0@N
پالاش ـــ بىرەر جىنايەت ياكى گۇناھ بىلەن ئەيىبلەپ يۇرتىدىن باشقا بىر جاپالىق يۇرتقا ھەيدىمەك، سۈرگۈن قىلماق. *v l_3S5_
qLA
كويزا ـــ جىنايەتچىنىڭ ئىككى قولىنى چۈشەپ قويۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان بىر خىل جازا قۇرالى. -_>c P
"pMXTRb
كىشەن ـــ ① ئاياغقا سېلىپ قۇلۇپلاپ قويۇلىدىغان ئىشكەل. ② كۆچمە مەنسى : ئەركىنلىكنى بۇغىدىغان چەكلىمە، ئاسارەت. "i_tO+
E%H,Hk^
قۇۋۇق ــــ ① شەھەر سېپىللىرى، ئوردا، چوڭ قورۇ قاتارلىقلارنىڭ دەرۋازىسى، ئىشىك. ② قەدىمكى دەۋرلەردە جىنايەتچىنىڭ بوينىغا سالىدىغان تاختاي، شال، تاقاق. zx=A3I%7 A
ag|d_;
چېرىك ــــ ئەسكەر، لەشكەر. Z(xn-
QbOmJQ
يالاش ـــ Ⅰ ① بىرەر نەرسىنى تىل ۋاستىسى بىلەن ئېغىزغا ئېلىش، تىلىنى تەككۈزۈش. ② تېگىپ، ئۇرۇلۇپ تەسىر قىلىش، سىيپاش.(شامال ھەققىدە) ③ ئاققۇزۇش، يۇيۇش ( سۇ ھەققىدە) ④ كۆچمە مەنىسى: غاجاش، ئاغرىتىش ( ئاياغ كىيىم ھەققىدە ) Ⅱ ئارىغا ئېلىپ كۆزىتىپ بىللە مېڭىش. -#)xeW.d
mnu7Y([2>
ئىلھام ـــ ① كۆتۈرەڭگۈ ئىجادىي روھ، ئىجادىي غەيرەت ۋە زوق جۇش ئۇرغان ھالەت. ② ئىجادىي پائالىيەت جەريانىدا ئاپتۇر ئېدىيىسىنىڭ يۈكسەك دەرىجىدىكى مەركەزلىشىشى، كەيپىياتنىڭ يۇقىرى ئۆرلىشى ۋە مۇناسۋەتلىك شەيئى، ھادىسىلەرنىڭ قوزغىتىشى بىلەن پەيدا بولغان ئىجادىي قابىليەت. ③ مەدەت، رىغبەت؛ زوق. ④ ئەرلەرنىڭ ئىسمى. ]IyC
MS,H12h
مەردانە ـــ ① مەردلەرچە، مەردلىك بىلەن، مەردلەرگە ئوخشاش. ② مەردلەرگە، باتۇرلارغا خاس. ~V5k
q@Q|oB0W$)
داۋان ـــ Ⅰ ① تاغ ۋە تۆپىلىكلەرنىڭ يول ئېلىنغان ئېشىپ ئۆتىدىغان جايى. ② كۆچمە مەنسى : بىرەر ئىشنىڭ ئەمەلگە ئېشىشىغا تۇسالغۇ بولىدىغان تۇسۇق، توسقۇنلۇق، قېيىنچىلىق، جاپا- مۇشاققەت.    Ⅱ توقۇش دوكىنىدىكى ئۆرۈش يىپلارنىڭ ئاياغ تەرىپىنى مەلۇم ئېگىزلىكتە كۆتۈرۈپ تۇرىدىغان قۇرۇلما. Ⅲ جىگدە قاقىدىغان تاياق. P\SD_8
1Rl`}7Km
ئوڭلاش ــــ ① بوزۇلغان نەرسىلەرنى رېمونت قىلىپ تۈزەش، ساق، نۇرمال ھالەتكە كەلتۈرۈش. ② رەتسىز، قالايمىقان ھالەتنى ئۆزگەرتىش. ③ ئىش- ھەرىكەت ياكى گەپ- سۆزدىكى ناتوغرىنى توغرىلىماق، تۈزەتمەك، مۇۋاپىقلاشتۇرماق. ④ كۆچمە مەنسى : ناچار، يامان ھالەتنى ياخشىلىماق، غەم- قايغۇدىن خالاس قىلماق. ⑤ تىنىچلاندۇرماق، ياخشىلىماق، يامان، پايدىسىز تەرەپكە مېڭىشتىن تۇسىماق، ياخشى تەرەپكە بۇرىماق. U.>n ]/&
eaF5S'k 4$
يامۇل ـــ خانلىق دەۋىردىكى ناھىيە ، ۋىلايەت ئۆلكە دەرىجىلىك دەرىجىلىك ھاكىميەت ئورگىنى . ?]5wX2G^|J
;&:UxmTf
تىرىكتاپ ـــ ئۆزى ئىشلىمەي باشقىلارنىڭ مىھنىتىگە ئىگە بولۇۋالغۇچى. (S9"(\A
r>osa3N'
پېيىغا چۈشۈش ــــ ئىزىغا چۈشۈش، تىڭتىڭلاش، ئارقىسغا چۈشۈش. ئىز بسسىش . mP:mzmUw
C'zMOR6c
پايلاقچى ــــ ① بىرەر نەرسە ياكى ئادەمنىڭ ئامانلىقىنى، بىخەتەرلىكىنى ساقلاشقا، كۆزىتىپ تۇرۇشقا قويۇلغان كىشى؛ كۆزەتچى، ساقچى. ② بىرەر كىشىنىڭ ھەرىكىتىنى يۇشۇرۇن كۆزىتىپ مەلۇم قىلىپ تۇرۇشقا قويۇلغان كىشى؛ خائىن، جاسۇس. FIG5]u
F}.Af=
بەگ ــــ ① بۇرۇنقى مەنىۋىي ئەمەل ۋە شۇنداق ئەمەل ئالغان كىشى؛ ② مۇراجەت ۋە ھۆرمەت سۆزى. ③ كىشى ئىسىملىرىنىڭ كەينىگە كىلىپ ھۆرمەت نامىنى بىلدۈرىدۇ. L6Ynid.k
}Pw5*duq
پىغان ـــ قاتتىق خاپا بولۇش ۋە ئىچ پۇشۇقتىن كېلىپ چىققان نالە- پەرياد، ھەسرەت، دەرد- ئەلەم، يىغا. .cu5h
[Q^kO;
تۈنەش ـــ ① بىرەر جايدا كىچىنى ئۆتكۈزمەك، قونۇپ قالماق. ② مەلۇم بىر پائالىيەت بىلەن كېچىنى ئۇخلىماي ئۆتكۈزمەك. *w@>zkBl
0Fi7|
ئەلچى ـــ ① بىر تەرەپ يەنە بىر تەرەپكە مەلۇم ھاجەت، تاپشۇرۇق بىلەن ئەۋەتكەن كىشى، ئىككى ئوتتۇرىدا ۋاستىلىك رول ئوينايدىغان ئادەم. ② دىپلۇماتىك ۋەكىللەرنىڭ ئەڭ يۇقىرى مەرتىۋىسى ۋە شۇ ئونىۋانغا ئىگە بولغان ئادەم؛ دىپلۇمات. ③ كۆچمە مەنسى : دېرەك بەرگۈچى نەرسە، بەلگە. co~TQpy^
i]1[eGF
شېرىك ـــ ① بىرەر ئىش، كەسىپتە ھەمكارلىشىپ، ياردەملىشىپ بىرگە ئىشلەيدىغان، بىرەر نەرسىنىڭ پايدا مەنپەئەتىدىن تەڭ بەھرىمان بولىدىغان كىشىلەر (بىر- بىرىگە نىسبەتەن ) ② بىرەر ئىشتا ھەمكارلاشقان، ياردەملەشكەن. ③ باشقىلارنىڭ خۇشاللىقى ياكى غەم-قايغۇسىغا ئورتاقلاشقۇچى ئادەم ياكى باشقا نەرسە. ④ ئۈلپەت، دوسىت. : uI}"Bp
hcN$p2-
جەبىر ـــ جىسمانى ياكى روھىي ئازاب، زولۇم، خۇرلۇق. Kvk;D ]$
UQTt;RS*zS
زەپ ـــ ناھايىتى، ئاجايىپ، بەك، ئىنتايىن. Fl|u0SY
gp$+Qd
بولۇق ـــ ① قۇيۇق، زىچ. ② ھوسۇللۇق، ئوخشىغان. )B8[w
:*4yR46
2. ياپونىيە مايقوڭغۇزى Lw-j#}&6E
فابىر ـــ (1823-1915 ) فىرانسىيلىك ھاشارەتشۇناس، يازغۇچى. دارۋىن ئۇنى « تەقلىد قىلغىلى بولمايدىغان كۈزەتكۈچى » دەپ ماختغان. ئۇ بىر ئۆمۈر ۋاقىت سەرپ قىلىپ يېزىپ چىققان ئون توملۇق « ھاشارەتلەر دۇنياسى » نى كىشىلەر « پەن بىلەن شېئىرنىڭ مۇكەممەل ماسلاشتۇرۇلىشى » دەپ تەرىپلىگەن. ]>:%:-d6
tF`>.=
مايقوڭغۇزى ـــ تېنى قارا يېشىل ياكى باشقا رەڭلەردە كېلىدىغان بىر خىل ھاشارات. زىرائەتلەرنىڭ يىلتىزى ۋە غۇللىرىنى يەپ دېھقانچىلىققا زىيان سالىدۇ. 8l)l9;4 6
S%Ja:0=}?
چۇچا ـــ ھاشارەتلەر سەزگۈ بۇرۇتى. z<@$$Z=0UF
tkJ/h<
ئاۋاز دولقۇنى ـــ ئاۋازنىڭ دولقۇنسىمان ھالەتتە تارقىلىشى. faJ5f .
c&R.
ئانتېننا ـــ رادىئو ، تېلىۋېزىيە دولقۇنلىرىنى تارقىتىش ياكى ئۆزىگە تارتىۋېىلىش ئۈچۈن ئۆي - ئىمارەتلەرنىڭ ئۈستىگە ئورنىتىلىغان سىملىق قۇرۇلما . r Ssv^W+
WG^D$L:
تەمبەل ـــ ئۇستىخانلىق، بەسىتلىك. TbXZU$[c
gjs-j{*
زەر ـــ ① ئالتۇن . ② ئالتۇن بىلەن ھەل بىرىلگەن، ئالتۇن سۈيى بىلەن سۇغىرىلغان، ئالتۇن رەڭگىدىكى. zR5D)`Ph
+oiPj3
سەزگۈر ئەزا ـــ جانلىقلارنىڭ سىرتىقى تەسىرلەرنى قوبۇل قېلىدىغان ۋە ئىنكاس قايتۇرىدىغان ئەزالىرىنى كۆرسىتىدۇ . UcK!v*3E
o-(jSaH :;
مەھكۇملۇق ـــ بىرەرجازاغا، ئۈلۈمگە ياكى شۇھەقتىكى جازاغا تارتىلىشقا لايىق؛ ئەركىنلىكتىن مەھرۇملۇق . JE?XZp@V
nH_A `m3%/
تاڭلاي ـــ ئېغىز بوشلۇقى بىلەن بۇرۇن بوشلۇقىنى ئايرىپ تۇرىدىغان تۇقۇلما .     ao,LP,_
9PGSr4V1
جورا ـــ ① تەڭتۇش ، سەپداش ، دوسىت ، ② قانۇنلۇق نىكاھىتكى ئەر ياكى ئايال . mM95BUB
[NuayO3
تومۇز ـــ ① ئەڭ ئىسسىق بولغان 6- ۋە 8- ئاي ئارىلىقىدىكى مەزگىل . ② 24 مەۋسۈمنىڭ بىرى بولۇپ 7- ئاينىڭ 22- ، 23- ياكى 24- كۈنلىرى . %RJW@~!
y6Rg@L&U
تۇمۇزغا ـــ بىر خىل ھاشارەت . تۈرى كۆپ ، ئەركىكىنىڭ قۇرساق قىسمىدا ئاۋاز چىقىرىش ئورگىنى بولۇپ ، شۇ ئارقىلىق داۋاملىق ئىنچىكە ، يۇقىرى ئاۋاز چىقىرىپ، چىرىلداپ تۇرىدۇ ؛ چىشىسى ئاۋاز چىقارمايدۇ . لېكىن قۇرساق قىسمىدا ئاڭلاش ئورگىنى بولىدۇ ؛ توپىنىڭ ئاسىتىدا ياشايدۇ . ئۆسۈملۈكلەرنىڭ يىلتىزىدىن ئۇزۇقلىنىدۇ . "V^(i%E;
J \G8g,@
پېيىغا چۈشۈش ـــ ئىزىغا چۈشۈش، تىڭتىڭلاش، ئارقىسغا چۈشۈش. ئىز بسسىش . |KkVt]ZQe9
@(ev``L5 g
رۇخسارى ـــ ① چىراي يۈز . ② رۇخسار مۇقامى 1939-يىلى زىكرى ئەلپەتتا تەرىپىدىن ئىجات قىلىنغان ئۇيغۇر يېڭى مۇقامى . (3) ئاياللارنىڭ ئىسمى . xro
OI1&Z4Lx
ھەسرەت ـــ نادامەت،   روھى ئازاپ، غەم – ئەلەم، قايغۇ. poQY X5
wzF/`z&0?6
تالانىت ـــ زور قابىليەت ، ئىختىدار ، ئىستىدات . ^~(@QfY
%?@N-$j
كاۋچۇك ـــ كاۋچۇك دەرىخى ، كۆكسېغىز قاتارلىق ئۈسۈملۈكلەردىن ئېلىنغان سۈتنى پىششىقلاپ ئىشلەش ئارقىلىق ياسالغان ئىلاستىكىلىق ۋە ئىزىلياتۇرلۇق خۇسۇسىيىتگە ئىگە ، سۇ ھەم ھاۋا ئۆتكۈزمەيدىغان ماتىريال . A )tGB&
!.Eua3:V*
بەنىد بولۇش ـــ ① بىرەر ئىش- پائالىيەت بىلەن مەشغۇل بولۇش ، بوش ئەمەس . ② باغلانغان ، موپتىلا بولغان . ③ باغلاق ، تۇزاق ، قاپقان ، ④ ئەسىرلىك ، تۇتقۇنلۇق ھالىتى . ⑤ بىكىتىلىگەن مىخلانغان جاي . ⑥ بىر نەرسىگە بىرىلگەن مەپتۇنلۇق . vtk0 j
pMndyuoJl
ساپان ـــ يەر ئاغدۇرۇش ئۈچۈن ئشلىتىلىدىغان بىر خىل دىھقانچىلىق سايمىنى . ئۇنىڭ خىللىرى كۆپ بولىدۇ ، بەزىلىرى ئۇلاغلارغا ، بەزىلىرى تراكتۇر قاتارلىقلارغا سۆرتىلىپ يەر ئاغدۇرىلىدۇ . -Ri/I4Xj
Hkrhd
لىچىنكا ـــ ھاشاراتلاردىكى تۈرەلمە تۇخۇم ئىچىدە يىتلىپ بولغاندىن كېيىن تۇخۇمنى يېرىپ چىققان كىچىك ئورگانىزىم . >H5_,A}f
cTja<*W^xv
بىئولوگ ـــ بىئولوگىيە ئالىمى. بىئولوگىيە مۇتەخەسسىسى . c?*x2Vk
*7{{z%5Pu
دارۋىن ـــ ئەنگىلىيلىك داڭلىق بىئولوگىيە ئالىمى . «تۈرلەرنىڭ كىلىپ چىقىشى»ناملىق مەشھۇر ئەسىرى بار . « تەدرىجى تەرەققىيات نەزەريىسى» نى ئوتتۇررىغا قويغان . _'K6S
z $iI
لوپا ئەينەك ـــ ئوتتۇرىسى قېلىن، چۆرىسى نىپىز بولۇپ جىسىملارنى چوڭايتىش خۇسۇسىيتىگە ئىگە. p#N2K{E
fskc'%x
بىگىز بارماق ـــ باش بارماقنىڭ يېنىدىكى بارماق. O{Z bpa^
$'w>doUlA
غوزەك ـــ① پىلە قۇرتىنىڭ غۇزىسى. ② بەزى ئۆسۈملۈكلەرنىڭ گۈلى ياكى دېنىنى تۇتۇپ تۇرىدىغان ۋە ئانلىق ياپراقچىلىرىدىن تۈزۈلگەن تۈگۈنچىكى. h$d`Jmaq
${tBu#$-d
تۆمۈر تۇمشۇق ـــ بىر خىل قۇش، پۇتى قىسقا، بارماق ئۇچىلىرىدا ئۆتكۈر تىرناقلىرى بولىدۇ. دەرەخكە يامىشىشقا ماھىر كىلىدۇ. تۇمشۇقى تۈز ۋە ئۇچلۇق، تىلى ئىنچىكە، ئۇزۇن ۋە ئىلمەك بولۇپ دەرەخ قوۋزاقلىرىنى چوقۇلاپ قۇرتلارنى ئېلىپ يەيدۇ، قۇيرىقى قاتتىق بولۇپ دەرەخنى چوقۇلىغاندا تىنىنى تېرەش رۇلىنى ئوينايدۇ. p[%B#(]9,
]x@36Ok)A
3. شۆھرەتلىك يازغۇچى ئايتىماتوف 7G%^8 ce{!
پەخرىي ـــ كۆرسەتكەن خىزمەتلىرى ئۈچۈن ھۆرمەت يۈزىسىدىن سايلانغان ياكى مەرتىۋىسى ساقلاق قېلىنغان. #VuiY
fK4NmdT V
جەمئىيەتشۇناس ـــ جەمئىيەتنى تەتقىق قىلىش بىلەن شۇغۇللانغۇچى مۇتەخەسسىس. A[Vhy;xz
0T:ZWRjH
ئوردېن ـــ دۆلەتكە تۆھپە قوشقان كىشىلەرگە بېرىلىدىغان بىر خىل شەرەپ مېدالى؛ نىشان. GTW5f
gal.
ئاكادىمىيە ـــ دائىرىسى نىسبەتەن چوڭ بولغان، ئىلمىي تەتقىقات بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئورگان. \)BDl
!{4bC
ئاكادېمىك ـــ پەنلەر ئاكادېمىيسىنىڭ رەسمىي ئەزاسى ياكى شۇ ئەزانىڭ ئونۋانى. P26YJMJ'
5OX5\#Ux
رەئىس ـــ ① بەزى دۆلەت، دۆلەت ئورگانلىرى، پارتىيە- گۇرۇھ ياكى بەزى ئىدارە، تەشكىلاتلار رەھبىرىنىڭ نامى ۋە شۇ ۋەزىپىگە تەيىنلەنگەن كىشى. ② مەجىلىسنى باشقۇرغۇچى شەخىس، يېغىن رىياسەتچىسى. ③ دىنىي مۇراسىم ۋە ئۆرپ- ئادەتلەرنىڭ بىجىرىلىشىنى كۆزىتىپ تۇرغۇچى كىشى ۋە شۇنىڭدەك جىڭ تېشى، تارازا قاتارلىقلارنىڭ توغرىلىقىنى تەكشۈرۈپ تۇرىدىغان مەنسەپدار كىشى. 2_;3B4GDF
Z#062NL "
قىيا ـــ ① تاغ، ئېدىرلاردىكى تىك يار. ② قىرلىق، تىك ۋە چوڭ. ③ بىر ئاز بۇرۇلۇپ، يېنىچە؛ كۆز قىرى بىلەن ؛ يانتۇ، قىيسىق. ④ يېرىم- يارتا، بىر ئاز. ZTP&*+d
;Z}V}B
تىراژ ـــ كىتاب، ژورنال، گېزىت قاتارلىقلارنىڭ بېسىلىپ چىققان نۇسخىسىنىڭ سانى. #zc{N"!
" K-2y^Dl
پاساھەتلىك ـــ چىرايلىق، يېقىملىق، راۋان سۆزلەنگەن، پاساھەت بىلەن ئېيتىلغان. S t0AV.N1
I4^}C;p0?
ئوغلانى ـــ ① ئەر، ئوغۇل؛ ئوغۇل پەرزەنت. ② باتۇر، قۇرقماس، مەرد يىگىت. ~85Pgb<
8k`rj;
4. زاغۇنلۇق قەدىمقى قەبىرىستانلىقى - g]g
ئابدۇقەييۇم خۇجا ـــ شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنمىزدىكى ئارخىئولۇگىيە ۋە تارىخ تەتقىقاتىغا گەۋدىلىك ھەسسە قوشقان ئارخېئولوگ. ئۇ 1941- يىلى غولجا شەھىرىدە توغۇلغان. شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق مۇزىينىڭ تەتقىقاتچىسى « غەربىي يۇرت ۋە قەدىمىقى مەدەنىيەت » ، « قۇم ئاستىدا قالغان مەدەنىيەت » قاتارلىق ئەسەرلىرى بار. ئۇ يەنە « سەددى ئىسكەندەر » ، « دىۋانى ئابىد ۋە غەرب شېئىرلىرى » نى قايتىدىن نەشىرگە تەييارلىدى. T'nQj
1f^4J~{
زاغۇنلۇق ـــ ① زاغۇن تېرىلىغان ياكى ئۆسكەن يەر. ② جاي ئىسمى. -w:F8k ~
yPqZ ,
چەرچەن ـــ باينىغۇلىن مۇڭغۇل ئاپتۇنۇم ئوبلاستىدىكى بىر ناھىينىڭ نامى. ;f7;U=gl,
)m Uc !TP
ئارخېئولوگىيە ـــ قېزىۋېلىنغان ياكى قەدىمدىن ساقلىنىپ قالغان يادىكارلىقلار ۋە ئىزلارغا ئاساسەن دەۋىرلەر تارىخىنى يەنە خەلقلەرنىڭ تارىخى ئۆتمۈشىنى، تۇرمۇشى ۋە مەدەنىيتىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. dM1)wkbET
w3=Bj
قىيا تاش ــــ قىرلىق، تىك ۋە چوڭ تاش. AZCbUkq
/v1Rn*VF!
دوكىلات ــــ ① بىرەر تىمىدا كۆپچىلىك ئالدىدا سۆزلەنگەن نۇتۇق، سۆز ۋە شۇ نۇتۇقنىڭ يازما تېكىستى. ② رەھبىرىي ئورگانلارغا ياكى باشلىققا ئاغىزاكى ۋە ياكى يازما ھالەتتە بىرىلگەن مەلۇمات، ئاخبارات. 4#z@B1Jx
qxsK-8KT<
ۋادى ــــ ① بىرەر سۇ سىستېمىسىنىڭ غول ۋە تارماق ئېقملىرى ئېقىىپ ئۆتىدىغان پۈتۈن دائىرە . ② دەريا بويلاپ سۇزۇلغان ياكى تاغلار ئارىسدىكى كەڭ تۈزلەڭلىك ، ئومۇمەن زىرائەت تېرىلىدىغان دەل- دەرەخ ئۆسىدىغان كەڭ جاي . x-5XOqD{'
`R]9+_"N
مۇزىي ــــ تارىخى ۋە ئىلىمى ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان نەرسىلەرنى ، سەنئەت ، تېخنىكا ، تەبىئەت نەمۇنىللرىنى يىغىش ، ساقلاش ، تەتقىق قىلىش ۋە كۆرگەزمە قىلىش ئىشى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان مۇئەسسەسە . %:/_O*~)Yg
Uu9\;f
بىجىرىم ــــ ① بۇزۇلمىغان ، تازا ، ساق ، ② باشقا ، نەرسە ئارىلاشمىغان ، ئەينى ، تەبىئىي ، ساپ ، ③ نوقسانسىز ، ساغلام ، پاك ، ④ راۋرۇس ، مەزمۇت . aZYa<28?L%
&Z_W*D
بۆك ــــ دوپپا ، ئاددىي رەختلەردىن تىكىلگەن باش كىيىم ، دوپپا ياكى تەلپەكنىڭ ئىچىگىمۇ كىيىلىدۇ . {|%N
Yw=Ve 0
قائىدە - يۈسۇن ــــ قائىدە ، تەرتىپ ۋە ئەنئەنۋى ئادەت ، رەسىم قائىدە . 8YAUy\
3u7N/OQ(
مەدەنىيەت ــــ ① ئىنسانلارنىڭ جەمئىيەت تارىخى تەرەققىياتى جەريانىدا ياراتقان ماددى ۋە مەنىۋى بايلىقلىرى ، ئۇتۇقلىرى . ئادەتتە ئۇ كۆپرەك مەنىۋى بايلىقلارنى يەنى ئەدەبىيات- سەنئەت ، مائارىپ ، ئىلىم - پەن قاتارلىقلارنى كۆرسىتىدۇ . ② بىرەر ئىجتىمائى گۇرۇپپا ، سىنىپ ياكى خەلقنىڭ مەلۇم دەۋىردە قولغا كەلتۈرۈلگەن شۇنداق ئۇتۇقلىرىنىڭ دەرىجىسى . ③ ئوخشاش بىر تارىخى دەۋىردە، تارقىلىش نوقتىسىنىڭ يۆتكىلىشىگە قارىماستىن ساقلىنىپ قالغان خارابە ئىزلىرى ۋە باشقا نەرسىلەرنىڭ يىغىنىدىسى . ④ يېزىق ئشلىتىش قابىليتى ، ئومۇمىي ساۋات ؛ تەلىم تەربىيە كۆرگەنلىك ، زىيالىيلىق ، مەرىپەت . B~cQl
MJJy mi'b
داكا ــــ پاختا يىپتا شالاڭ توقۇلغان رەخىت . nsqs*$
D*Y4B?,
ئېكولۇگىيە ــــ ① جانلىقىلار ئارىسىدىكى ۋە جانلىقلار بىلەن جانسىز مۇھىت ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. ئېكۇلۇگىيە جانلىقلار بايىلىقىنى ئېچىپ ئۇنىڭدىن پايدىلىنىش جەھەتتىكى ئاساسلىق پەنلەرنىڭ بىرى بولۇپلا قالماسىتن ، بەلكى دىھقانچىلىق، ئورمانچىلىق ، چارۋىچىلىق ، قوشۇمچە كەسىپ ، بىلىقچىلىق ، مېدىتسىنا قاتارلىقلار بىلەنمۇ زىچ مۇناسىۋەتلىك . ② جانلىقلارنىڭ تەبئىي مۇھىتتىكى مورفولوگيىلىك تۈزۈلىىشى ، فىزىئولوگىيلىك ئالاھىدىلىكى ۋە ياشاش خۇسۇسىيتى . a3
Uu{I4ls6B
تۆپىلىك ــــ ① يۇقىرى كۈتۈرۈلگەن ئېگىز جاي ؛ ئېگىزلىك . ② دوپپىنىڭ ئۈسىتى قىسمى . &'4id[$9
3(':4Tas
پاراللېل ــــ ① بىر تەكشىلىكتە ياتقان ۋە ئۆز ئارا كىشمەيدىغان ؛ يانداش . ② ئەينى ۋاقىتتا تەڭ بىللە تۈرغان ؛ تەڭ دەرىجىدىكى . ③ دۇنيا خەرىتىسىدىكى ئېكۋاتۇر سىزىقىغا يانداش قىلىپ سىزىلغان سىزىقلار . - *!R
q-gN0"z^6$
ئېقىن ــــ ① ئېقىۋاتقان سۇ ، سيۇقلۇق ، ئېقىم . ② توختىماي ئېقىپ تۇرىدىغان ،    ئاقىدىغان ، ئاقار . >tnQuFKg]
[ f}YXQ0N)
ياپىلاق ــــ يېسسى ۋە يېسسىسىغا يېقىن كېلىدىغان ، يېسسى شەكىلىدىكى ، يېسسى ھالەتتىكى ، توم ياكى يومىلاق ئەمەس . 6Yebc_, R
zE5%l`@|o
ئېمىزگۈ ــــ ① بالىلارغا سۈت ، بۇلماق قاتارلىق سۇيۇق يىمەكلىكلەرنى ئىچكۈزىدىغان بوتولكا شەكىللىك قاچا . ② بۇۋاقلارنى يىغلاتماسلىق ئۈچۈن ئۇلارنىڭ ئاغىزىغا سېلىپ قويۇلىدىغان ، رىزىنكىدىن ھاۋا ئۆتمەيدىغان قىلىپ ياسالغان بۇيۇم . l=U@j T
6gV-u~j[#
ئوغۇز ــــ ① يېڭى تۇغقان ئاياللار ۋە ھايۋانلارنىڭ دەسلەپكى ، يەنى تۇغۇپ بىر قانچە كۈن جەريانىدىكى سۈتى . ② تۈركىي خەلقلەرنىڭ قەدىمقى قەبىلىلىرىدىن بىرىنىڭ نامى . 9}|x N8
\:BixBU7
تۈڭلۈك ــــ كۈن نۇرى چۈشۈش ۋە ھاۋا ئالماشتۇرۇش ئۈچۈن ، ئۆينىڭ تۇرۇسىدىن ئېچىلغان تۆشۈك . `VrQ?s
y9Q#%a8V
ئەيلەنگەن تىرە ــــ يۈزى قىرىپ ئاقارتىلغان ، يۇمشىتىلغان ، سىلقلانغان ، پىشقلاپ ئشلەنگەن ، پىشۇرۇلغان تىرە . Cut7
OZR{+YrB^
توپاق ــــ پىچىۋېتىلىگەن ئەركەك كالا . "h5.^5E6
,p>@:C/M
تۇياق ــــ ① بەزى سۈت ئەمگۈچى ھايۋانلارنىڭ ئاياغلىرىنىڭ ئۇچىدىكى مۈڭگۈزسىمان قاتتىق قىسمى . ② ساناق سانلار بىلەن كېلىپ «دانە ، باش » دېگەن مەنىدە مىقدار بولۇپ كېلىدۇ . LO;?#e7
5{xK&[wR*
قوتاز ــــ كالىنىڭ ئالاھىدە بىر خىل نەسلى . پۈتۈن تىنىدە ئۇزۇن كەلگەن توق قوڭۇر ، قوڭۇر ياكى ئاق رەڭلىك تۈكلىرى بولىدۇ . پۇتى قسقا بۇيى ئىگىلەڭگۈ كىلىدۇ . شىنجاڭ ، ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ تاغلىق رايۇنلىرى ، ۋە چىڭخەي- شىزاڭ ئىگىزلىكىدە ياشايدۇ . =[:pm)
&0`i(l4]l
چىرىش ــــ ① مىكرو ئورگانېزىملارنىڭ تەسىرىدە بۇزۇلۇش ، كېرەكسىز ھالغا كېلىش ، ئىشتىن چىقىش . ② كۆچمە . ئاينىش ، بۇزۇلۇش ، ھالاكەتكە يۈز تۇتۇش . ?="?)t[
feJl[3@tO
بېغىش ــــ ① بىلەكنىڭ ئالقان بىلەن تۇتىشىدىغان ئۈگىسى . ② ئۇستىخان ۋە غولنىڭ ھەر بىر تىگىشىپ تۇرىدىغان ئۈگىسى . ③ زىرائەتنىڭ غولىنى تۇتاشتۇرۇپ تۇرىدىغان يىرى . ④ تۈگمەننىڭ نۆۋىتىنى كۈتۈپ ئاپىرىپ قويىدىغان ئازراق ئاشلىق ، ئۈگۈت . B|"-Ed
twox.@"U
قوڭۇر ــــ ئاز مىقداردا يېشىل بىلەن قىزىلنىڭ ئارىلاشمىسدىن ھاسىل بولغان ، كۈرۈنىشى دەرەخنىڭ پورىغا ئوخشاش ؛ A">R-1R
Ig<# {V
دەستىگاھ ــــ قول ھۈنەرۋەنلەرنىڭ توقۇش دوكىنى . S%jW}v';
q8!]x-5$6j
ئىلمەك ــــ ① ئومۇمەن بىرەر نەرسىنى ئىلىشقا ، ئىلىپ ئېلىشقا، ئىلىپ قۇيۇشقا لايىقلاشقان ؛ لايىقلاشتۇرۇپ ياسالغان ئېگىك ھالەتتىكى نەرسە . ② ئۇچى ئېگىلگەن ، ئېگىك ھالەتتىكى ، ئېگىك . ③ شۇ خىل شەكىلىدىكى ئەگمەچ . Sf*gAwnW
*,zrg%8
مىكروپ ــــ مىكروسكۇپ ئارقىلىقلا كۈرۈشكە بولىدىغان ناھايىتى كىچىك جانلىقلار ياكى ئۆسۈملۈك ئورگانىزىمى . lL&U ioo}D
(*_lLM@Cd
تەستىق ــــ ① قارار قىلىپ قول قۇيۇش ياكى تامغۇ بېسىپ قانۇنى كۈچكە ئىگە قىلىش. ② بىرەر نەرسىنىڭ توغرىلىقى، ھەقلىقى، راستىلىقىنى دەلىللەپ بىرىدىغان پاكىت، ئىسپات، ماقۇللۇق. mL-6+pJ@
0yvp>{;p
يادىكارلىق ــــ ① يادىكار قىلىنىدىغان نەرسە. ② تارىختىن قېلىپ قالغان ۋە خاتىرە سۈپىتىدە ساقلىنىدىغان نەرسىلەر. ③ قەدىمقى زاماندىن ساقلىنىپ قالغان بارلىق يادنامىلەرنىڭ ئورتاق نامى. >t<\zC|~w
l^$'6q"
نامايەن قىلىش ــــ ئىنىق، ئۇچۇق گەۋدىلەندۈرۈش، رۇشەن كۆرۈنۈپ تۇرۇش. mU~&oU
QQ_7Q^
تېپىلما ــــ تېپىلغان، تېپىپ چىقىلغان نەرسە. dGi HO
_Gf-s51s
رومانتىكا ــــ كۆتۈرەڭگۈ روھ، يۈكسەك غايە ۋە ھىس- تۇيغۇلار بىلەن سۇغۇرۇلغان قاراش. .}v" ` >x
"bDj00nwh
ھەمدەپنە بۇيۇم ـــ ئۆلگۈچى بىلەن بىرلىكتە دەپنە قىلىنىدىغان بۇيۇملار. 9cUa@;*1
g2m*Q%
ئىنسانشۇناسلىق ـــ ئىنسانلارنىڭ كىلىپ چىقىشى، ئىۋۇليۇتسىيسى ۋە ئىرىقلارنىڭ تۈرگە ئايرىلىشى قاتارلىقلارنى تەتقىق قىلىدىغان پەن. xVbRCu#Z
U1X"UN)
ئىرقشۇناسلىق ـــ ئادەملەرنىڭ بەدەن ۋە رەڭگى، يۈز- كۆز، باش تۈزۈلىشى ۋە شۇنىڭدەك نەسلى بەلگىلىرىنىڭ بىر خىللىقى ياكى ئۆزگىچلىكلىرىنى ئاساس قىلىپ تۇرۇپ ئىنسانلار ئېرقىنى تەتقىق قىلىدىغان ئىلىم.
%),u0:go
ئنتنوگرافىيە ـــ ① بىرەر مىللەتنىڭ كىلىپ چىقىشى، تۇرمۇش، ئۆرپ- ئادىتى، ماددىي، مەنىۋىي ۋە ئىجتىمائىي مەدەنىيتىنى بىۋاستە كۆزىتىش يۇلى بىلەن ئۆگىنىدىغان ساھە. ② بىرەر مىللەتنىڭ ياكى بىرەر تىرىتورىيدىكى بىر قانچە مىللەتنىڭ تۇرمۇشى، مەدەنىيتى ۋە ئۆرپ- ئادەتلىرىگە خاس خۇسۇسىيەتلەرنىڭ يىغىنىدىسى. LUId
%" 7UYLX
يۇسۇن ـــ ئەزەلدىن تارتىپ كىلىۋاتقان، كىشلەرگە سىڭىپ كەتكەن ئەنئەنىۋىي ئادەت، رەسىم- قائىدە. Wp8>Gfb2
#jrlNg4(
لەھەت ـــ قەبرىنىڭ ئىچكى قىسمى، جەسەت قۇيىلىدىغان جاي، ئىچ گۆر. )Yy5u'}
Ca5#'3Eh
تەڭنە ــــ خېمىر يۇغۇرۇش ئۈچۈن ياغاچتىن ئۇيۇپ ياسالغان داس. Ht(TYq
{qi#
توغراق ــــ ① تال ۋە تىرەكلەر ئائىلىسىدىكى يۇپۇرماق تاشلايدىغان دەرەخ، قۇرلۇش ياغىچى، ئۆي جاھازلىرىنى ياساشقا ئىشلىتىلىدۇ. تارىم ۋادىسىغا كەڭ تارقالغان. ② غولجا شەھىرىگە قاراشلىق بىر يېزىنىڭ نامى. QJ;dw8
go AV+V7
زاكىلانغان ـــ زاكىغا يۆگەلگەن، زاكا بىلەن ئۇراپ تاڭغان. mu{C>w_Rz
0a{hCx|$J
تىۋىت ـــ ① ھايۋانلار تىنىنىڭ سىرتىغا ۋە بەزى ئەزالىرىنىڭ ئىچكى دىۋارىغا ئۈنگەن قىسقا ھەم يۇمشاق مۇي، تۈك. ② توقۇلما بۇيۇملار يۈزىدە بىر قەۋەت بولىدىغان قىسقا، ئىنچىكە ۋە يۇمشاق كىلىدىغان تۈكسىمان تالا. C{85#`z`
j AOy3 c
يېلىن ـــ ئايال كىشى ياكى سۈت ئەمگۈچى چىشى ھايۋانىلار تىنىدە بولىدىغان سۈت ئاجىرىتىش ئورگىنى، سۈت بېزى، ئەمچەك. xH:L6K/c
S._2..%G
قەدەھ ـــ مەي قۇيۇپ ئىچىدىغان قاچا، جام، رومكا. -`X S2
fub04x)
تون ـــ ئالدى ئۇچۇق، تۈز ياقىلىق، ئۇزۇن سىرىتقى كىيىم. s tajTN*J
9 zqo!&
توقۇم ـــ ① ئات- ئۇلاغلارنىڭ ئىگەر ياكى چومىنىڭ ئاستىغا قۇيۇلىدىغان بىر قانچە قات كېگىزدىن تىكىلگەن جابدۇق. ② قات- قات، قېلىن. ③ باشقىلارنىڭ ئۈستىگە يۈكلەنگەن گۇناھ، ئەيىب. G3^
u>9` ?O44
بورا ـــ ئاقلاپ يېرىلىغان قۇمۇش ياكى چىغدىن توقۇلغان تۇقۇلما بۇيۇم. >"!ScYn
YdO*5Gb6
قۇلان ـــ ئاتتىن كىچىكرەك، ئىشەكتىن چوڭراق، ئىشەككە ئوخشاپ كېتىدىغان ياۋايى ھايۋان، ياۋايى خېچىر. li3,6{S#
rc[~S
بادىرا ـــ دىئامىتىرى تەخمىنەن ئالتە سانتىمىردىن 12 سانتىمىرغىچە بولغان ئۆي- ئىمارەتكە ئىشلىتىلىدىغان ئۇزۇن ۋە تۈز ياغاچ. 1}la )lC
M;<!C%K>
مېيىت ـــ ئۈلۈك، جەسەت. /lUfxc4
_N|%i J5
قوشتۇرۇلۇپ ـــ بىرلەشتۈرۈلۈپ. *]U`]!Esp
qI7KWUR
شوينا ـــ ① يوڭ ياكى پاختىدىن تۆمۈنە چوڭلۇقىدا ئىشىلگەن يىپ. ② شۇتيا يىپتىن قىلىنغان بوغقۇچ. /gF)msUF
}UsH#!9.
مېنىرال ـــ ① يەر پوستىدا ساقلانغان تەبىئىي بىرىكمىلەر ۋە ئاز ساندىكى تەبىئىي ئېلېمېنتلار. ② تەبىئي خېمىيلىك بىرىكمە ياكى ئېلېمېنتلارغا ئائىت، شۇنداق ئېلېمېنت ياكى بىرىكمىلەردىن ئىبارەت بولغان، تەركىبىدە شۇنداق ئېلېمېنت ياكى بىرىكمىلەر بار. 1ygEyC[1
,zx{RDI
چىلتەك ـــ ① رەڭلىك رەخت ياكى ھەر خىل رەڭدىكى يىپلاردىن قىلىنغان زىننەت بۇيۇمى، تورسىمان لېنتا. ② كيىملەرگە زىننەت بىرىش ئۈچۈن ئۇلارنىڭ مۇناسىپ ئۇرۇنلىرىغا تۇتىلىدىغان مەخسۇس توقۇلغان ياكى گۈل چىكىلگەن لىنتىسىمان بۇيۇم. Rw0|q
3?V'O6
ئاخىرەتلىك ـــ ① كىشى ئۆلگەندىن كېيىن شۇ كىشىنىڭ ئۆلۈمىنىڭ ئالدى- كەينىدە ئىشلىتىلىدىغان پۇل- پىچەك ۋە نەرسە- كىرەك. ② ئۆمۈرلۈك، مەڭگۈلۈك، بۇزۇلماس. 9*s8%pL
[?7QmZK
پالاس ـــ ① يەرگە، كارۋاتقا سېلىندىغان يوڭ ياكى پاختا يىپلاردىن توقۇلىدىغان گىلەم ئورنىدا ئىشلىتىلىدىغان بۇيۇم. ②ئادملەرنىڭ مېڭىش ھەرىكتىنىڭ كېلەڭسىز ھالىتى. #sCR}
rT4Q^t"
كېگىز ـــ يەر، كارۋات قاتارلىقلارغا سېلىنىدىغان قوي يۇڭىدىن قېلىن قىلىپ، بېسىپ ئىشلەنگەن ئائىلە بۇيۇمى. ^V;r
^}$t(t
يا ـــ قاتتىق ياغاچنىڭ ئىككى ئۇچىدىن يىپ تارتىپ، ئىگىپ يېرىم چەمبەر شەكلىدە ياسالغان كىچىك نەيزىسىمان ئوق سېلىپ ئاتىدىغان قەدىمقى ئۇرۇش قۇرالى، كامان. p]S'pzh
?0X$ox
ئۇرچۇق ـــ ① يىك ② ئىگىرىش فابرىكىسىنىڭ مۇھىم دىتالى. ئۇ پىلتىدىن سۇزۇلغان تالانى ئىگىرىپ پىششىقلاپ ناچىغا بەلگىلىك شەكىلدە يۆگەيدۇ. ئادەتتە ئۇرچۇقلارنىڭ سانى ئىگىرىش فابرىكىسىنىڭ چوڭ- كىچىكلىكىگە قاراپ بەلگىلىنىدۇ. -'miM ~kG[
[7.Num_L
سوغا ـــ ياغاچ چىلەك . ' u
r>8`gAhx
يەكۈن ــــ بىرەر مەسىلە ، ئىش ياكى نەرسە ھەققىدە يۈرگۈزۈلگەن پىكىر ، مۇلاھىزىنىڭ مەنتىقىي، نەتىجىسى ؛ خۇلاسە ، نەتىجە . >)Qq^?U
g~21|Sa$[
نەمۇنە ــــ ① كىشلەر تەقلىد قىلىدىغان ، دورايدىغان ، ئۆگىنشكە ، ئۈلگە ئېلىشقا ، ئەرزىيدىغان ئادەم ، ئىش ، نەرسە ياكى ئۇسۇل ؛ ئۈلگە ، تىپ . ② بىر تۈردىكى نەرسىلەرنىڭ تەتقىقات ئۈچۈن تاللىۋېلىنغان نۇسخىسى ، ئەۋرىشىكىسى . ③ مىراس ياكى خاتىرە ئۈچۈن قالدۇرۇلغان يالداما ، يادىكارلىق . :1f,%Z$,q
nWCJY:q;5
كەرگە ـــ ① نەرسىلەرنىڭ ئارىسىنى ئېچىش، كېرىش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان ياغاچ ياكى شۇنىڭغا ئوخشاش نەرسە. ② كەشتىچىلىكتە كەشتە چۈشۈرىلىدىغان رەختىنى كېرىپ، يېيىپ، ئېچىپ تۇرۇش ئۈچۈن ئىشلىتىلىدىغان چەمبەر شەكىلىك ئەسۋاب، چەمبىرەك. $Xo_8SX,
zhow\l2t}
ساپال قاچا ـــ سېغىز لايدىن ياساپ، مەخسۇس خۇمداندا پىشۇرۇلغان قاچا. ]2"UR_x
@+~URIG)
تېرىق ـــ ① باشاقلىقلار ئائىسلىدىكى بىر يىللىق سامان غوللۇق ئۆسۈملۈك. باشىقى سۇس سېرىق بولۇپ ئاقلىغاندىن كېيىن سېرىق دېنى چىقىدۇ. ئۇ مۇھىم ئاشلىق زىرائەتلىرىنىڭ بىرى بولۇپ ئونىڭدىن تۈرلۈك يىمەكلىكلەرنى ئىشلەشكە ۋە ھاراق ئېچىتىشقا بولىدۇ. ② شۇ خىل ئۆسۈملۈكنىڭ دېنى. 'Sd+CXS
&Pv$nMB$I
قوشام ـــ دەرەخ ياكى يولغۇن شاخلىرىدىن قېلىنغان قاشا. 8M3DG=D
\A!Iln
5. بۇغدا ئانام Y._ACQG3
لېچەك ـــ كۆپىنچە ياشانغان ئاياللار بېشىغا سالىدىغان ئاق داكا رومال. JeVbFZ8
"_dJ4<8
قۇددۇس ـــ ① ئۇلۇغ، پاك، دىيانەتلىك. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى، ئاللانىڭ سۈپەتلىرىدىن بىرى. (Ww SisC~
6>)KiigZ\
غەمگۈزار ـــ باشقىلارنى غەم- ئەندىشىدىن خالاس قىلغۇچى، كۆيۈمچان، مېھرىبان، غەمخۇر. UK8k`;^KI
7 oYD;li$k
جايناماز ـــ ناماز ئوقۇش ئۈچۈن سېلىنىدىغان گىلەم، پالاس، كىگىز، رەخت ۋە شۇنىڭغا ئوخشاش توقۇلمىلار. Z>NA 9:
O9N%dir
بەرقارار ـــ ① قارار تاپقان، قەتئىي، ئۈزۈل- كېسىل. ② مۇستەھكەم، تۇرغۇن، مۇقىم. >NpW$P{'
h^K>(x
گۈلئۇزار ـــ گۈل يۈز، گۈل چىراي. el^
.lcgM
ئىپتىخار ـــ ① شان- شەرەپ كەلتۈرىدىغان، پەخىرلەنسە بولىدىغان ئىش. بىر كىم ياكى بىر نەرسە. ② شان- شەرەپ ھېسسى، پەخىر؛ پەخىرلىنىش. KA`)dMWL
"bjbJC&T
دۇر ـــ ئۈنچە- مەرۋايىت. 1@<>GDB9
OL&VisJ{75
چىھرى ـــ يۈز، چىراي، كۈرۈنۈش. r2Q) Q
69C ss'
سابا ـــ Ⅰ تاڭ سەھەردىكى سالقىن شامال. Ⅱ تىرە خالتا، تۇلۇم، تۇرسۇق. 9l7 youZ]
rmnnV[@o
ئىقبال ـــ كېلەچەك، بەخت، تەلەي، ئامەت، تەقدىر. y|D-W>0cX3
/^Lo@672
جىلۋە ـــ ① گۈزەل، نازاكەتلىك ھەرىكەت. ② رەڭمۇ- رەڭ تاۋلىنىش، كۆركەم كۆرۈنۈش. `JG7Pl/ih
n%P,"V
قامىتىش ـــ ① يۇرۇقلۇق، نۇر قاتارلىقلارنىڭ تەسىرى بىلەن كۆرۈش ئىقتىدارى تەسىرگە ئۇچىراپ، خىرەلەشمەك، ئېنىق كۆرەلمەيدىغان، پەرق ئېتەلمەيدىغان بولۇپ قالماق. ② غورا ۋە شۇنىڭدەك نەرسىلەرنى كۆپ يىگەندە چىش نىرۋىلىرى كۈچلۈك تەسىرگە ئۇچىراش تۈپەيلى چاينىغاندا چىشى بىر قىسما بولماق. I*i$!$Bx2
T]J#>LBd
قارلەيلىسى ـــ مۇرەككەپ گۈللۈكلەر ئائىسلىسىدىكى كۆپ يىللىق سامان غۇللۇق دورا ئۆسۈملۈك. تەمى سەل قېرىق، تەبىئىتى ئىسسىق، زەھەرلىك، ھەيزىنى راۋانلاشتۇرۇپ قاننى جانلاندۇرىدۇ. پەي ۋە سۆڭەكنى كۈچەيتىدۇ. l{x?i00tAS
4&LoE~
شامۇ- سەھەر ـــ ① شام ۋە سەھەر، ئاخشام ۋە ئەتتىگەن. ② ھەر دائىم، داۋاملىق، ھەمىشە. 1&}^{ Ys
4.mbW
تاج ـــ ① پادىشاھلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئىپادە قىلىپ تۇرىدىغان قىممەت باھالىق زىننەت بۇيۇملىرىدىن ياسالغان باش كىيىم. ② بەزى قۇشلارنىڭ بېشىدىكى قېزىل گۆشسىمان ئۆسمە. IsCJdgG
Mky8qVQ2
شۆھرەت ـــ ① ياخشىلىق بىلەن خەلقنىڭ ئىچىدە ئىرىشلىگەن نام- ئابروي، ئىناۋەت، ئاتاق، داڭىق. ② ئەرلەرنىڭ ئىسمى. &hY jQ&n
MXhRnVz"W
قىسسە ـــ ① رىۋايەت ئۇسۇلىدا يارىتىلغان بەدىئىي ئەسەر. ② ۋەقە- ھادىسە، ئەپسانىلەر بايان قىلىنغان ئىپىك ئەسەر، رىۋايەت. 8Lpy`He
8)k.lPoo.
رىۋايەت ـــ مەلۇم كىىشى ، ئىش ، نەرسە ياكى مەلۇم ۋەقە توغىرىسىدا خەلق ئارىسىدا قەدىمىدىن تارتىپ ، ئېغىزدىن- ئېغىزغا كۈچۈپ كەڭ تارقىلىپ كىلىۋاتقان ئاغىزاكى ھېكايە ؛ ئەپسانە . P5P<-T{-c
=;$&:Zjy/%
مېھنەت ـــ ئومۇمەن بەلگىلىك ئەقىل ياكى جىسمانىي كۈچ سەرپ قىلىنىپ ئېلىپ بېرىلىدىغان ئىش- ھەرىكەت، پائالىيەت؛ ئەمگەك.    Z{n7z$s*
i9)y|
ساماۋى ـــ ① ئاسمانغا، ئىلاھقا، ئەرۋاھقا مۇناسىۋەتلىك، فانتازىيىلىك. ② كۆك، ھاۋا رەڭ. %]Nz54!
aTs_5q
دۇردانە ـــ ① ئېسىل، چوڭ ئۈنچە مەرۋايىت. ② ئېسىل، بىباھا، قىممەتلىك نەرسىلەر. _L!" 3
g}qK$>EPS
نەزم ـــ شېئىر، شېئىرىيەت، پوئىزىيە. c/2OR#$t
%e1vq
پەيمان ـــ بىرەر مەقسەت، نشاننى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن قېلىنغان سۆز، قەسەم، ئەھدە، ۋەدە. ;.:UfW
H[Pb Wy:
ئابىدە ـــ مەڭگۈ تاش، يەنى قەدىمقى شەھەر، مەھەللە مۇنارلار ۋە قەبرە، قەبىرىگاھلار يولىغا ياكى ئۇنىڭ ئالدىغا تىكلەپ قويۇلغان، ئۈستىگە ئەستىلىك خەت- ئىبارىلەر ياكى سۈرەتلەر چىكىلگەن چوڭ خاتىرە تاشلار. }> 1h+O
2\5@_U^)h
ئاندا ـــ ① ئۇيەر- بۇ يەردە، شۇ يەردە. ② ئۇ يەرگە، بۇ يەرگە، شۇ يەرگە. c3 pt?C
Ti/iD2g
شادىيانە ـــ ① تەنتەنىلىك ھالدا؛ خۇشال- خۇراملىق بىلەن. ② تەنتەنىلىك، شاد-خۇراملىق نامايەن بولۇپ تۇرغان. ③ غەلىبە، مۇۋەپپەقىيەت قاتارلىقلارنى تەكشۈرۈش يۈزىسىدىن چېلىنىدىغان تەنتەنە مۇزىكىسى، شادلىق كۈيى؛ ئۇيغۇر خەلق مۇزىكىلىرىدىن بىرىنىڭ نامى. jN<]yhqf
0Its;|
زولمەتلىك ـــ ① ھېچ نەرسىنى كۆرگىلى بولمايدىغان دەرىجىدىكى قاراڭغۇلۇق قاپلىغان، قاراڭغۇ. ② كۆچمە مەنسى : زۇلمەتكە تولغان، جاھالەت قاپلىغان، قالاق. =Fs LF
{pg@JA
بىغۇبار ـــ ① چاڭ- تۇزانسىز، چاڭ- تۇزاڭ بولمىغان، قونمىغان. ② ساپ، پاك. V$_0VN'+Z
2Ee1mbZVw8
كەبى ـــ ئىسىم ياكى ئسىم خاراكتىرلىك سۆزلەرگە بىرىكىپ كىلىپ « دەك، تەك» ، «غا ئوخشاش » دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ

nargizguli	2011-03-23 11:10
مەن ئىھتىياجلىق تىما ئىكەن.

koksangun	2011-03-23 11:20
لۇغەت يوققۇ ، ئابدۇمىجىد ئىنىم ؟

nargizguli	2011-03-23 11:43
مەنمۇ ئىزدەپ قالدىم دىسە....

kok-sultan	2011-03-23 13:34
ھېچنېمە يوققۇ؟

aleltar	2011-03-23 13:50
بەك ياخشى بولدى.، مۇشۇنداق بر ماتىرىيالغا ھەممىمىز ئىھتىياجلىق ئىدۇق.

aleltar	2011-03-23 13:55
ھىچنېمە كۆرۈنمىدىغۇ؟

bagwan	2011-03-24 01:58
گاس ئىككى كۈلەر دېگەندەك ھېچنىمە يوق تېمىغا ماڭا لازىملىق نەرسىلەر دەپ يېزىپ كېتىپسىلەر، يا سىلەرگە غايىبتىن كۆرۈنىۋاتامدۇ ؟ gt\E`HB8E ھېچمىنە يوق ھە باللا ...

tawpek

2011-03-24 23:46

باغۋەن  ئەپەندىنىڭ  ئىنكاسىدىن كۈلۈپ  چارچاپ  كەتكەن  مىڭىللىرىم  خىلى  سەگەكلىشىپ  قالدى  دىسە.

ئاغىنىمز ئابدۇمىجىت ئىسىل  تىمىللىرىنى  كۆنگەن  ئادىتى  بويچە يوشورون  يوللىغان  گەپ. مۇنبەر سىستىمىمىز ئۇنىڭدىن  ئەقىللىق  كىلىپ  بۇنداق زور  ھەجىملىك  قىممەتلىك  تىمغا چىدىماي ئىنكاس  قايتۇرسىمۇ ئىچىپ  بەرگىلى  ئۇنىمىغان  گەپ.

قالتىس  ئەمگەك  بوپتۇ  بۇ. بۇنداق  ئىسىل  پايدىلانمىلاردىن  يالغۇز  ھوزورلانغۇڭلار كەلمەپتۇ  دىسە. باشقىللىرىنىمۇ  تۆكىلى  ماندا.

koksangun

2011-03-25 09:41

مانا ، مانا ، ئابدۇمىجىد ئىنىمىزنىڭ ماۋۇ تېمىسى بىزنىڭ يۈكسەك ئارزۇلىرىمىزنىڭ ئەمەلگە ئېشىۋاتقانلىقلىرىنىڭ دەلىلى ، بۇ ئاسان قولغا كېلىدىغان مىۋە ئەمەس ، بۇنى پەقەت كومپيۇتېردا مۇشۇنداق زور ھەجىملىك ئەسەرلەرنى ئۇرۇپ باققانلار بەك چۈشىنىدۇ . ئەجرىڭىزگە بارىكاللا ، ئىنىم .سىزگە كۆپ رەھمەت ...
سىزنىڭ بۇ شەخسىيەتسىز ئەجرىڭىز تەۋپىق مۇنبىرى تارىخىدا ئۆچمەس تۆھپە بولۇپ قالىدۇ ...

koksangun

2011-03-25 09:45

تەۋپىق ئىنىم ، بۇ يىل يىل ئاخىرىدا مۇنبىرىمىز يوللانمىلىرىغا قارىتا باھالاش ئېلىپ بېرىپ ، مۇنەۋۋەر يوللانمىلارنى مۇكاپاتلىساق ، نەتىجىسىنى باشقا دوستانە ئولانما بىكەتلەردە ئىلان قىلساق بولاتتى ، بۇ ئىشنى بىر ئايرىم مۇزاكىرىلىشىپ باقساق.

tawpek

2011-03-25 23:56

引用第10楼koksangun于2011-03-25 09:45发表的 : تەۋپىق ئىنىم ، بۇ يىل يىل ئاخىرىدا مۇنبىرىمىز يوللانمىلىرىغا قارىتا باھالاش ئېلىپ بېرىپ ، مۇنەۋۋەر يوللانمىلارنى مۇكاپاتلىساق ، نەتىجىسىنى باشقا دوستانە ئولانما بىكەتلەردە ئىلان قىلساق بولاتتى ، بۇ ئىشنى بىر ئايرىم مۇزاكىرىلىشىپ باقساق.

بۇيىل 4- ئاينىڭ 11 -كۈنى تور بىكىتىمىز قۇرۇلغانلىقىنىڭ 2 يىللىقى، 7-ئاينىڭ 17-كۈنى مۇنبەر قايتا ئەسلىگە كەلگەن كۈن بولىدۇ سىز مۇۋاپىق ۋاقىتنى تاللاپ پائالىيەتنى تەشكىللەڭ.

مەن مۇشۇ دىپلوماتىيە، ئارقا سەپ دىگەنلەر بىلەن بىشىم گاراڭ بولوپ كۆپ ئىجادىيلىقلارنىمۇ ئويلاپ يىتىپ بولالمايۋاتىمەن.

تور بەت دىگەننىڭ تەييار ئىچىلىقلىق ھالىتىنى كۆرۆپلا ئۆتۆپ كەتسە بولىدىغان نىمىكەن.
تەيياردىن ھوزورلىنىپ پايدىلىنىشتىن ئۆتە ھوزور يوق ئوخشايدۇ.

sitar	2011-04-13 13:19
كۆپ جاپا چىكىپسىز رەخمەت.

mamatjan74	2011-04-15 17:01
سىڭدۈرگەن ئەجرىڭلەرگە كۆپ رەھمەت.

ayqiqek	2011-04-25 22:21
كارامەت ئىسىل تىما بوپتۇ بۇ .

mamatjan74	2011-04-29 12:25
ئابدۇمىجىت ئەپەندى ، باشقا يىللىقلارنىڭ سۆزلۈك لۇغىتى يوقمۇ؟ بولسا يوللاپ بەرگەن بولسىڭىز. چ چ 528497074

turbek

2011-05-12 21:51

تىل-ئەدەبىيات ئوقۇتۇشىدا ئوقۇغۇچىلاغا سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى چۈشەندۈرۈش ئەڭ ئاساسى دەرس، ھازىرقى شارائىتتا تېخىمۇ زۆرۈر. سىزنىڭ بۇ ئەجرىڭىز كەڭ ئوقۇتقۇچى- ئوقۇغۇچىلارغا كۆپ پايدا يەتكۇزگەي .ئەجرىڭىزگە كۆپ تەشەككۇرلار بولغاي.

mamatjan74	2011-05-13 12:14
ئابدۇمىجىت ئەپەندى ، سىزدە تولۇقسىز قوشتىلنىڭ باشقا يىللىقلىرىنىڭ ئۇيغۇر تىل-ئەدەبىيات سۆزلۈك لۇغىتى يوقمىدۇ؟ بولسا ياردەم قىلسىڭىز.

tawpek	2011-05-16 22:33
ئابدۇمىجىت ئەپەندى يۇقارقى سادالارنى ئاڭلىماۋاتامدۇ نىمە؟

mamat	2011-06-03 11:17
ياخشى ماتىرىياللارنى يوللاپ تۇرۋاتىسىز . رەھمەت سىزگە

tawpek	2011-06-03 17:32
يىڭى سۆز چۈشەندۈرۈشلىرىدە يىنىمدىن ئايرىلمايدىغان ئىرپان لۇغىتىم بەلەن رول ئويناۋاتىدۇ.

tawpek

2012-04-18 11:00

   قوش لوككىلىق ياۋا تۆگە
كۈچتۈڭگۈر ـــ جىسمانى كۈچى ئارتۇق، قاۋۇل، ناھايىتى كۈچلۈك.

سەلتەنەت ـــ ① خان، ئەمىر، پادىشاھلارنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ۋە شۇنداق ھۆكۈمرانلارنىڭ قول ئاستىدىكى دۆلەت ياكى ئۇلار يۈرگۈزگەن ھاكىميەت. ② ھەيۋەت، سۈر، داغدۇغا، تەنتەنە، ھەشەمەت.

بەتنىيەت ـــ يامانلىقنى ئويلايدىغان، نىيىتى بۇزۇق، نىيىتى يامان.

ساتتار سالىخ ـــ (1945-1992) مىللىتى تاتار، تۆگە تەتقىقاتچىسى، ئىلى چاۋىچىلىق، مال دۇختۇرلۇق مەكتىپىنىڭ دوتىسېنىتى.

لوككا ـــ ئۆركەش ؛ ① دەريا، دېڭىز سۇلىرىنىڭ بۇران تەسىرىدە داۋالغۇپ ھاسىل بولغان دولقۇننىڭ يۇقىرىغا تىك كۆتۈرۈلگەن قىسمى؛ سۇنىڭ داۋالغۇپ ئېگىز كۆتۈرۈلىشى؛ دولقۇن. ② تۆگىنىڭ دۈمبىسىدە بىر ياكى ئىككىلا بولىدىغان، قېلىن يۇغان ياغ قاتلىمىدىن ئىبارەت چوقچىيىپ تۇرىدىغان ئۆسمە؛ لوككا. ③ ئەرلەرنىڭ ئىسمى.

رەزىل ـــ ① كىشىنى يىرگەندۈرىدىغان، پەسكەش، ئىپلاس، رەسۋا. ② رەھىمسىز، قەبىھ، ئەشەددىي، ۋەھشىي.

سالجا ـــ بۇغۇم پۇتلۇق ھايۋان، تېنى ئېلىپپىس شەكىلىدە بولۇپ، باش، كۆكرەك ۋە قۇرساق قىسمى بىرلىشىپ كەتكەن، تۆت جۈپ پۇتى بار قان شۇرىغۇچى پارازىت.

قان شۇرىغۇچى پارازىت ـــ ھايۋانلار ۋە قۇشلار تىنىدە ياشاپ، شۇ خىل جانلىقنىڭ قېنىنى شۇراپ ھايات كەچۈرىدىغان بىر خىل زىيانداش قۇرت.

تەبئىي تاللىنىش ــــ جانلىقلارنىڭ تەبىئىي مۇھىتتا ياشاش جەريانىدا تەبىئەت قانۇنيىتى بۇيىچە كۈچلۈكلەرنىڭ، تەبىئەتكە ماسلىشالغانلىرىنىڭ ھايات قېلىپ، ماشلىشالمىغانلىرى ۋە ئاجىزلىرىنىڭ شاللىنىپ يۇقىلىشنى كۆرسىتىدۇ.

tutya	2012-04-18 12:31
ئەجرىڭىزگە رەھمەت.....يەنە داۋاملىق يۇللاپ تۇرغايسىز!

tawpek	2012-04-18 12:33
بولسا ھەممە دەرىسنىڭ تولوق بوپ كەتكەن بولسا، لۇغەت ئاختۇرىدىغان ۋاقىتلىرىمىز تىجىلىپ قالاركەن.

dil33	2012-04-19 15:43
مۇشۇنداق بر ماتىرىيالغا ھەممىمىز ئىھتىياجلىق ئىدۇق ياخشى بولدى.،

anayurt905	2012-04-19 17:21
بۇ تېما بەك ياخشى چىقىپتۇ. بىزمۇ تولۇق ئوتتۇرىنىڭ ماتېرياللىلىرىنى مۇشۇنداق قىلىپ باقساق بولغىدەك. ئەممىمىز تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ ئىشلەپ باقساق بىر -بىرىمىزنىڭكىنى تولۇقلاپ چىقساق ماتېريال پۈتكىدەك.

aleltar	2012-05-01 19:09
تۆھپە كۆمۈلمەس، ئەجىر ئۆلمەس.

tawpek	2012-08-03 21:09
ھەربىر دەرىسنىڭكىنى بىر ئايرىپ يوللاپ قويغۇم كىلىۋاتىدۇمىنىڭ.

يۈسۈپجان001	2013-12-09 11:51
كۆرەلدىم..رەخمەت...........

ozqan	2013-12-09 12:35
ھەققىقەتەنمۇ نادىر يوللانما قىلىپ مۇكاپاتلىغۇدەك تېمىكەن بۇ ، نېمىدىگەن كۆپ ئەجىر ، قىممەتلىك سوۋغىدۇ - بۇ ؟!

جەسۇر16	2013-12-09 15:37
بەك ياخشى ماتېريال بوپتۇ.

ياسىنجان510	2013-12-26 20:23
بۇ سۆزلۈكلەر ناھايىتى ياخشى يوللىنىپتۇ،رەھمەت سىزگە.

بابۇر0725	2014-03-13 23:59
ھەقىقەتەن جاپا چېكىپسىز

ئەلدىيار	2014-03-14 00:17
جاپا چېكىپسىز،رەھمەت سىزگە.تازا ئەسقاتتى

ئەلدىيار	2014-03-31 23:23
بارىكاللا，قانچىلىك ۋاقىتتا بىسىپمۇ بولغانسىز。ھەقىقەتەن ياخشى بوپتۇ。

ھاتەھاتەم	2014-05-04 19:41
قالتىس ئەمگەك بوپتۇ ھارمىغايسىز.كۆپ رەخمەت

查看完整版本: [-- تىل-ئەدەبىيات سۆزلەرلۇغىتى --] [-- top --]

Powered by phpwind v8.7 Code ©2003-2011 phpwind
Gzip enabled