تىل-ئەدەبىيات زۆرۈر دەرس 2 - قىسىمنى ئوقۇتۇش ھەققىدە
2008-يىلى يازداشىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايۇنىدىكى تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپلەرنىڭ يېڭى درس ئىسلاھاتى ئومۇمىيۈزلۈك باشلاندى . شۇنىڭ بىلەن تولۇق ئوتتۇرا ئوقۇتقۇچىلىرىنى يېڭى دەرس ئىسلاھاتى بويىچە تەربىيىلەش ئېلىپ بېرىلدى. شۇ تەربىيىلەشلەرنىڭ بىرى تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ تىل - ئەدەبىيات دەرىسىنىڭ ئۆزگىرىشى بولۇپ ، ئاپتۇنۇم رايۇنلۇق مائارىپ نازارىتى مۇتەخەسىسلەرنى تەشكىللەپ ، يېڭىدىن تۈزۈلگەن تىل - ئەدەبىيات دەرىسىدىكى ئۆزگىرىشلەر ھەققىدە ئىزاھات بەردى . تۆۋەندىكىسى شۇ قېتىملىق تەربىيىلەشتە قاراماي شەھەرلىك ئوقۇتۇش تەتقىقات ئىشخانىسىنىڭ تىل-ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرىنىڭ تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ يېڭىدىن تۈزۈلگەن تىل - ئەدەبىيات زۆرۈر 2-قىسىم كىتابى ھەققىدىكى چۈشەندۈرۈشى بولۇپ ، تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ تىل - ئەدەبىيات ئوقۇتقۇچىلىرى ئۈچۈن بەلگىلىك يېتەكچىلىك قىممىتى بار دەپ ئويلاپ كىچىككەن بولسىمۇ تەۋپىق مائارىپ تورىغا يوللىدىم .«چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرس - تىل-ئەدەبىيات 2 - قىسىم كىتابنى ئوقۇتۇش »
;CV'
ھەققىدە لېكسىيە OG q=OW
ئايبېك ئۆمەر ئۇيغۇرى
1- يېڭى دەرسنىڭ قۇرۇلمىسى ھەققىدە % 0 f*OC
``kesz
يېڭى دەرسنىڭ قۇرۇلمىسى مۇنداق ئۈچ چوڭ قاتلامغا بۆلىنىدۇ: \D#+0
Us>
① H3Zt 3l1u+
)k `+9}OO
ئۈگۈنىش ساھەسى②پەن③بۆلەك i/C0
(!
G2:.8 ok
بولار ئارىسىدا قاتلاممۇ قاتلام ئىچكىرىلەپ كىرىش مۇناسىۋىتى شەكىللەنگەن، يەنى: y e| 2gH
Cth
.Lm`v0' w
قاتلاملار ئارىسىدىكى تەپسىلىي مۇناسىۋەت 160BgFM
qJXf c||Zg
*kJa$3*r
%XXjQ 5p
تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ باسقۇچىدا ھەرقايسى پەنلەردىن 116 ئوقۇش نومۇرىغا ،مەكتەپ دەرسىدىن 6 نومۇرغا، ھەرقايسى پەنلەردىن تاللاپ ئۆتۈلىدىغان بۆلەكلەردىن 22 نومۇرغا ئېرىشكەندە تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنى لاياقەتلىك پۈتتۈرەلەيدۇ دېگەنلىك بولىدۇ. يەنى: mDWRY IuN
;$4:
&T
9a'}j#mJo
L 1q]
تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ تىل-ئەدەبىيات دەرىسىنىڭ قۇرۇلما سخېمىسى مۇنداق بولىدۇ: GbC JG qOR
miY=xwK&
\T;(k?28HN
NRe=O*O
y*I,i*iv
چوقۇم ئۈگىنىدىغان تىل-ئەدەبىيات دەرسلىكىنىڭ مەزمۇنى ۋە قۇرۇلمىسىنىنىڭ كونكىرت مەزمۇنى: {ka= {7
,u.A[{@py
(G`O
[JF
| FxTP&8~
T +~
_ D
A_JNj8<6r
1O
W#_4w/
( t59 SY
U#
7K^(E9
M 5
nh? ~S`
d td}P~
]gG&X3jaKq
/aX 5G
gt lyQ
_V
Z]x)d|3;
ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئۈگۈنىش ئارقىلىق بەش جەھەتتە تەرەققى قىلىش نىشانى: بۇ دەل تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ تىل – ئەدەبىيات دەرسىنىڭ دەرس نىشانىنىڭ كونكىرت تەلىپى ھىساپلىنىدۇ. d+Au`'{>
\+Pk"M
Ch,%xs.)G
fs;pX/:FR
^":Dk5gl
!-B
r?
چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرسلەر ھەققىدە قىسقىچە ئىزاھ: bhg
OLh#
Z5%T pAu[
ـ چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرسلەر «ئوقۇش ۋە زوقلىنىش»، «ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش » تىن ئىبارەت ئىككى جەھەتتىكى نىشاننى ئىچىگە ئالغان بولۇپ، «تىل - ئەدەبىيات 1» دىن «تىل ئەدەبىيات 5» كىچە بولغان 5 بۆلەكتىن تەركىب تاپىدۇ. 2=p"%YSn
b"QeCw#v`>
ھەر بىر بۆلەك ئۇنىۋېرسال بولۇپ، «ئوقۇش ۋە زوقلىنىش »، «ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش» نىڭ نىشانى ۋە مەزمۇنىنى گەۋدىلەندۈرىلىدۇ. AiE\PMF~{P
UOtrq=
y
چوقۇم ئۆگىنىدىغان 5 بۆلەكنى تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپنىڭ 1 – يىللىقىدىن 2ـ يىللىقىغچە ئىككى يېرىم مەۋسۈمدە تەرتىپ بويىچە بىراقلا ئۆگەنسىمۇ، ياكى ئىھتىياجغا قاراپ ئورۇنلاشتۇرسىمۇ بولىدۇ.چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرسلەرنىڭ ھەممىسىدە ئۆگىنىش مەزمۇنى قىسىملار بويىچە ئۇيۇشتۇرۇلىدۇ. ھەر بىر بۆلەك 36 دەرس سائىتى، 2 ئوقۇش نومۇرى بېرىلىدۇ. ھەربىر مەۋسۇم ئىككى چارەككە ئايرىلىپ، ھەربىر چارەك تەخمىنەن 10 ھەپتە بولۇپ،9 ھەپتە دەرىس ئۆتىلىدۇ.بىر ھەپتە تەكرار ۋە ئىمتىھان ۋاقتى بولىدۇ. بىر چارەكتە ئۆگىنىش تاماملىنىدۇ.بىر كىتاب ئۆتىلىپ بولىدۇ.ئوقۇغۇچىلار بىر دەرس بۆلىكىنى ئۆگىنىپ تۈگەتسە،ھەمدە تەكشۈرۈپ باھالاشتىن ئۆتسە،2 ئوقۇش نومۇرىغا ئېرىشىدۇ. بۇنداق لايىھىلەش مەكتەپلەرنىڭ دەرسلەرنى جانلىق ئورۇنلاشتۇرۇشقا پايدىلىق، ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەرخىل ئۆگىنىش ئېھتىياجىنى قاندۇرۇشقىمۇ پايدىلىق، ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىي ئەھۋالىغا ئاساسەن مەلۇم بۆلەك مەزمۇنىنى تاللاپ ئۆگىنىشى ياكى قايتا ئۆگىنىشىگىمۇ قولايلىق. qtLXdSc
TDnbX_xC<
1. چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرسلەرنىڭ ئوقۇش ۋە زوقلىنىش قىسمىغا قويۇلىدىغان تەلەپلەر !ii' hwFm$
Z/>0P* F
ئوقۇش ۋە زوقلىنىش &$
/}HND
u]%>=N(^2
1. ئوقۇش ۋە زوقلىنىش پائالىيىتىدە مەنىۋى تۇرمۇشنى ئۈزلۈكسىز بېيىتىش، ئۆزلۈك پەزىلىتىنى مۇكەممەللەشتۈرۈش، كىشىلىك ھايات ھەققىدىكى نەزەر دائىرىسىنى كېڭەيتىش، شەخس بىلەن دۆلەت، شەخس بىلەن جەمئىيەت، شەخس بىلەن تەبىئەتنىڭ مۇناسىۋىتىگە بولغان مۇلاھىزە ۋە بىلىشنى تەدرىجىي چوڭقۇرلاشتۇرۇش. fW'U 7&O
b 7%O[
2. مۇستەقىل ئوقۇش قابىلىيىتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش. تېكىستنىڭ مەزمۇنىنى بىر پۈتۈنلۈكتىن ئىگىلەش، پىكىر يولىنى راۋانلاشتۇرۇش، مۇھىم نۇقتىلارنى يىغىنچاقلاش، تېكىستتە ئىپادىلەنگەن ئىدىيە، كۆزقارۈش ۋە ھېسسىياتنى چۈشىنىش. مەسىلىلەرنى بايقاشقا، ھەل قىلىشقا ماھىر بولۇش، تېكىستنى تەھلىل قىلىش ۋە ئۇنىڭغا ھۆكۈم قىلىش، ئوخشىمىغان نۇقتا ۋە قاتلاملاردىن شەرھىيلەش، باھالاش ۋە گۇمانلارنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا تىرىشىش. تىل شارائىتىدا سۆز - جۈملىلەرنىڭ مەنىسىنى ئاڭقىرىش، ئۆگەنگەن تىل - ئەدەبىيات بىلىملىرىدىن پايدىلىنىپ، قۇرۇلمىسى مۇرەككەپ، مەزمۇنى چوڭقۇر سۆز - جۈملىلەرنى چۈشىنىشكە ياردەم بېرىش، سەرخىل جۈملىلەرنىڭ ئىپادىلەش كۈچىنى ھېس قىلىش. '5n67 Hl 1
&QQ8 ut, ;
3. ئىندىۋىدۇئاللاشقان ئوقۇشقا ئەھمىيەت بېرىش،ئۆزىنىڭ تۇرمۇش تەجىربىلىرى ۋە بىلىم جۇغلانمىسىنى تولۇق ئىشقا سېلىپ، تەشەببۇسكارلىق بىلەن ئاكتىپ پىكىر يۈرگۈزۈش ۋە ھېسسىيات پائالىيىتى جەريانىدا ئۆزگىچە تەسىرات ۋە كەچۈرمىشكە ئېرىشىش. ئىزدىنىشلىك ئوقۇش،ئىجادىي ئوقۇشنى ئۆگىنىپ،تەسەۋۋۇر قابىليىتىنى،تەپەككۇر قابىليىتى ۋە ھۆكۈم قابىليىتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇش. (~<9\ZJs
4[] /
4. ھەر خىل تۈردىكى ماقالە-ئەسەرلەرنى ئوقۇش،ئوخشىمىغان ئوقۇش مەقسىدىگە ئاساسەن،ئوخشىمىغان ئوقۇش ماتېرىياللىرىغا قارىتا تەپسىلى ئوقۇش،ئىخچاملاپ ئوقۇش،تېز ئوقۇش قاتارلىق ئوقۇش ئۇسۇللىرىدىن جانلىق پايدىلىنىش،ئوقۇش ئۈنىمىنى ئۆستۈرۈش. <_tkd3t#W
Q/ ,j v5
5. ئەدەبىي تىلدا راۋان دېكلاماتسىيە قىلالايدىغان بولۇش،تېكىستنىڭ ئىدىيىۋىي ھېسسىياتىنى ۋە ئۆزىنىڭ ئوقۇش جەريانىدىكى تەسىراتىنى مۇۋاپىق ئىپادىلپ بېرىش. Aey*n=V4#F
8C{mV^cn~
6. جوڭگو ۋە چەت ئەل ئەدەبىي ئەسەرلىرىدىن زوقلىنىشنى ئۆگىنىش،پائال زوقلىنىش پوزىتسىيىسىنى ھازىرلاش،ئىستېتىك كەچۈرمىشكە ئەھمىيەت بېرىش،پەزىلەتنى تاۋلاش،روھنى يېتىلدۈرۈش.ئوبرازدىن تەسىرلىنىش،تىلدىن بەھىرلىنىش،ئەسەرنىڭ مول ئىچكى مەزمۇنىنى چۈشىنىش،ئۇنىڭ بەدئىىي ئىپادىلەش كۈچىنى ھېس قىلىش،ئۆزىنىڭ ھېسسىيات تەسىراتى ۋە تەپەككۇرى بولۇش،ئەسەرگە سىڭدۈرۈلگەن مىللىي پسىخىكا ۋە دەۋر روھى ئۈستىدە تىرىشىپ ئقزدىنىش،ئىسانلارنىڭ مول ئجتىمائىي تۇرمۇشى ۋە ھېسسىيات دۇنياسىنى چۈشىنىش. xD (JkOne
9p#Laei].
7. ئوقۇش ۋە زوقلىنىش جەريانىدا،شېئىر،نەسر،پروزا،تىياتىر قاتارلىق ئەدەبىي ژانىرلارنىڭ ئاساسىي ئالاھىدىلىكى ۋە ئاساسىي ئىپادىلەش ئۇسۇللىرىنى چۈشىنىش. ئەسەرگە مۇناسىۋەتلىك ئارقا كۆرۈنۈش ماتېرياللىرىنى چۈشىنىش .ئۇلارنى ئەسەرلەرنى تەھلىل قىلىش ۋە چۈشىنىشتە قوللىنىش. O,kzU,zOs
Y70[Nz
8. ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى نادىر ئەسەرلەرنى ئۆگىنىش،ئۇلارغا سىڭدۈرۈلگەن مىللىي روھنى ھېس قىلىش،مۇئەييەن ئەنئەننىۋىي مەدەنىيەت ئاساسىغا ئۇل سېلىش.كلاسسىك ئەسەرلەرنىڭ مەزمۇن قىممىتىنى تارىخىي تەرەقىيات نۇقتىسىدىن چۈشىنىشنى ئۆگىنىش،ئۇنىڭدىن مىللەتنىڭ ئەقىل-پاراسىتىنى قوبۇل قىلىش،ئەسەرلەرگە ھازىرقى زامان نۇقتىئىنەزىرى بىلەن قاراش،ئۇلارنىڭ ئىجادىي ئەھمىيىتى بىلەن تارىخىي چەكلىمىلىكىنى باھالاش. 9 ;^ r
G' ~Z'
9. ئىزاھات ۋە قورال كىتابلاردىن پايدىلىنىپ،دەرسلىككە بېرىلگەن كلاسسىك ئەسەرلەرنى ئوقۇش،سۆز-جۈملىلەرنىڭ مەنىسىنى چۈشىنىش،ئەسەر مەزمۇنىنى ئوقۇپ بىلىش.قەدىمكى سۆزلۈكلەر ۋە جۈملە شەكىللىرىنىڭ ئەھمىيىتى ياكى قوللىنىلىشىنى ئىگىلەش ۋە ئوقۇش ئەمەلىيىتىدە بايقالغان مەسىلە ياكى يىپ ئۇچى ئارقىلىق شۇنىڭغا ئالاقىدار باشقا مەسىللەرنى تېپىپ چىقالايدىغان بولۇش.قەدىمكى نەزمىي،نەسرىي ئەسەرلەرنى دېكلاماتسىيە قىلىش،مۇئەييەن ساندىكى نادىر ئەسەرلەرنى يادلىۋېلىش( « قوشۇمچە: ئىپادىلىك ئوقۇش مۇندەرىجىسى ۋە دەرستىن سىرتقى ئوقۇشلۇقلار توغرىسىدا تەكلىپ» كە قارالسۇن) 5xm ^[o2#y
G 1 r sd
10.كەڭ دائىرىلىك ئوقۇش ھەۋىسى بولۇش،ئوقۇش نەزىرىنى تىرىشىپ كېڭەيتىش.ئوقۇش ماتېرياللىرىنى توغرا،مۇستەقىل تاللاپ ئوقۇشنى ئۆگىنىش،ياخشى كىتابلارنى تولۇق ئوقۇش،ئۆزىنىڭ منىۋىي دۇنياسىنى بېيىتىپ،مەدەنىيەت سەۋىيىسىنى ئۆستۈرۈش. دەرستىن سىرت ئۆزى ئوقۇيدىغان نادىر ئەسەر ( بەش پارچىدىن كەم بولماسلىق) ۋە باشقا ئۇقۇشلۇقلۇقلارنىڭ ئومۇمىي مىقدارى 1500 بەتتىن كەم بولماسلىق ( «قوشۇمچە: ئىپادىلىك ئوقۇش مۇندەرىجىسى ۋە دەرستىن سىرتقى ئوقۇشلۇقلار توغرىسىدا تەكلىپ» كە قارالسۇن) ) /kf
:K ^T@F5n
11. ھەمكارلىشىپ ئۆگىنىشكە ئەھمىيەت بېرىپ، ئۆزئارا مەسلىھەتلىشىش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش.ئوقۇش ۋە زوقلىنىشتىن ئالغان تەسىراتىنى باشقىلار بىلەن ئالماشتۇرۇشنى خالاش،ئۆزىنىڭ كىتاب ئوقۇش نەتىجىلىرىنى نامايان قىلىش. =""z!%j
P,x'1 `k~
12.تىل-ئەدەبىيات قورال كىتابلىرىدىن بىمالال پايدىلىنىشنى ئۆگىنىش،كۆپ خىل ۋاستىلەردىن پايدىلىنىپ ئۇچۇرلارنى يىغالايدىغان ۋە بىر تەرەپ قىلالايدىغان بولۇش. y\DR,$Py
i+$G=Z#3E
0^41dfdE
W0X/&v,k*
[*< F
*{qW7x.6h
uT'}_2=:
Z*EK56.b
" <3 F[[;~
|H`}w2U[j
u^DfRd&P0
تىل-ئەدەبىيات 2-قىسىم كىتابنىڭ «ئوقۇش ۋە زوقلىنىش» نىشانىغا دائىر مەزمۇن ۋە قۇرۇلمىسىنى كۈزىتىش : l<5@a
(
3*< O-Jr
تىل-ئەدەبىيات 2-قىسىم كىتابنىڭ مەزمۇنى ۋە قۇرۇلمىسى
%cl{J_}{&
1. بىرىنچى بۆلەكنىڭ مەزمۇنى ۋە كۆرسەتمە M-/2{F[
X@ \ 9}*9
1) بۇ بۆلەككە تاللانغان ئەسەرلەر K6 c[ W%Va
u,JUMH]@
نۇرمەھەمەت توختىنىڭ «كۈچ ئۇلاپ ئۆگىنىش كالتىكى » ،تۈرگېنىۋنىڭ « دېڭىز سەپىرى»،باجىننىڭ «پىستە بوۋدى»، ئەخمەد ئىمىننىڭ «مېنىڭ بىر كۈنۈم» قاتارلىقلاردىن ئىبارەت. [8'^"
yJ*g ;
2) بۇ بۆلەكنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە
tPCh VnB
I.- I4F)D
⑴ بۇ بۆلەكتە ئىپىك نەسر بىلەن نۇقتىلىق تونۇشۇپ ئۆتىمىز . T'-kG"l b
vlo!D9zsV3
ئىپىك نەسر- بۇ ئادەم ۋە ئىش ،ۋەقەلەرنى تەسۋىرلەش ئاساس قىلىنغان نەسرىي ئەسەر بولۇپ،ماھىيەتلىك ئەھمىيەتكە ئىگە بولغان شەخس ،ۋەقەلەرنىڭ ئۆزگىرىش،راۋاجلىنىش جەريانىنى نۇقتىلىق ھالدا ئىپادىلەيدىغان بىر خىل شەكلدۇر.بۇنىڭدا مۇكەممەل سۇژىت بولۇش تەلەپ قىلىنمايدۇ. مۇەييەن دەرىجىدە لىرىكا ۋە مۇھاكىمە تەركىپلىرى بىرلەشتۈرىلىدۇ. ئۇ ئەدەبىي ئاخپارات،تەزكىرە ئەدەبىياتى ( بىئوگرافىيە) ساياھەت خاتىرلىرى قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. {'6-;2& f
lz4M)pL^
ئىپىك نەسردە ئىخچام ۋەقە-موھىت ،مەنزىرە ۋە پېرسوناژلارنى كۈچلۈك ھېسسىيات ئارقىلىق بىر گەۋدىلەشتۈرۈپ مەلۇم ئىدىيە،كۆز قاراش يورۇتۇپ بېرىلىدۇ. `V{ 'GF&[
Ee^>Q*wahw
⑵ بۇ بۆلەككە تاللاپ بېرىلگەن ئىپىك نەسرلەردە ئەژداد ۋە ئەۋلاد ئوتتۇرىسىدىكى ئېلىش-بېرىش مۇناسۋىتى،تەنھالىق تۇيغۇسى ئىچىدە ھەمراھ ئىزدەۋاتقان ئىچكى ھېسسىيات،كىشى قەلبىنىڭ روھىيەت قاتلىمىغا نازۇك سوئاللارنى تاشلايدىغان كەچۈرمىش،ھايات مۇساپىسىدىكى ئوبرازلاشقان رېقابەت قاتلىمىسى... قاتارلىقلار ئىخچام ۋەقە،چوڭقۇر ھېسسىيات ئارقىلىق ئىپادىلەپ بېرىلگەن. 2XrYm"6w
n 9Ktn}
يۇقىرىقىلار مۇشۇ بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن ئىپىك نەسرلەردە ئەكس ئەتكەن مەزمۇن ۋە تېندېتسىيىسىدىن ئىبارەت. >2mV {i&
[ 0H]L{yV
(3) بۇ بۆلەكتىكى ئىپىك نەسرلەرنى ئۆگەنگەندە ئىپىك نەسرلەردىكى ھېسسىيات ۋە ۋەقەلىك بىلەن بايان ماقالىسى ھەم ھېكايىلەردىكى ھېسسىيات ۋەقەلىكىنىڭ ئىپادىلىنىشىدە روشەن پەررقلەرنىڭ بارلىقىنىى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. )D" 2Q:
R) J/z
مەسىلەن، ھېكايىدە ھېسسىيات ۋەقەلىك ئارقىلىق گەۋدىلىنىدۇ. بايان ماقالىسىدا ۋەقەلىك سەۋەب - نەتىجىنىڭ ئېھتىياجى بىلەن راۋاجلىنىپ بارىدۇ. ئىپىك نەسرلەردە بولسا ۋەقەلىك ھېسسىيات ئارقىلىق گەۋدىلىنىدۇ. R (IYb%L
^ 4
=%~Yx
(4) ئىپىك نەسرلەردە تەكىتلەپ ئۆتۈشكە تېگىشلىك مۇھىم بىر ئالاھىدىلىكى شۇكى، بىر تەرەپتىن ھېسسىياتنىڭ مەلۇم بىر ئىدىيىنى بويلاپ دولقۇنلاپ تۇرىدىغانلىقى، بۇنىڭغا ۋەقەلىكنىڭ بويسۇنىدىغانلىقى، يەنە بىر تەرەپتىن ھېسسىياتتا ھالقىش بولسا ۋەقەلىكنىڭمۇ شۇنىڭغا ماسلىشىدىغانلىقىدىن ئىبارەت. 2Zr,@LC
Is>~ P*2Y=
(5) شۇنى ئۇنۇتماسلىق لازىمكى، ئىپىك نەسرلەر بايان ماقالىسىدىن توقۇلما قىلىش، باياننىڭ ئامىللىرىغا بەك قاتتىق تەلەپ قويماسلىق ھەم ئالغا سۈرۈلگەن ئىدىيە تاشقى مۇھىت بىلەن سۇبيېكتىپ ھېسسىياتنى مەزكەر قىلىدىغانلىقى بىلەن روشەن پەرقلىنىدۇ. ئۇنىڭدا سىمۋول، مۇبالىغە قاتارلىق ئىپادىلەش ۋاسىتىلىرىدىن پايدىلىنىدىغانلىقى يەنە بىر پەرقى بولىدۇ. cG 5u$B
L/)Q1Mm
(6) ئوقۇتقۇچى بۇ بۆلەكنى ئۆتكەندە، بايان ماقالىسى بىلەن ئىپىك نەسرنىڭ تىل ئىشلىتىش جەھەتتە پەرق ۋە ئالاھىدىلىكلەرنىڭ بارلىقىنى تىلغا ئېلىپ ئۆتۈش زۆرۈر. Z<`:xFy(
j"n"=rTTQ
(7) بۇ بۆلەكنى ئۆگەنگەندە گۇمانىتار نۇقتىلاردىن ئىزدىنىپ كۆرۈش، ئالايلى «كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈش كالتىكى » تېكىستىنى ئۆتكەندە مىللىي خاسلىق، مىللىي كىملىك مەسىلىسىدىن چىقىپ، ئىنسانىيەتكە ئورتاق نۇقتىلاردىن تاشقىرى، مىللىي مەدەنىيەت، ئادەتلەرگە چېتىلىدىغان ئالاھىدىلىكلەرگىمۇ نەزەر سېلىش كېرەك. HJ;!'@
+O@|bd \
3) بۇ بۆلەكنىڭ «مۇھاكىمە ۋە مەشىق» قىسىمىدىكى بەزى نۇقتىلارغا ئىزاھات: j>Cp4
`(
_N9 .>B
(1) بۇ ئەسەردىكى بۇ ئادەتتىكى يىنىك ئاتلىتكا مۇسابىقىسىدىكى كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈشكە ئوخشىمايدىغان ئالاھىدە بىر خىل مۇسابىقە مۇھىتى ئىدى. «مەن»نىڭ ئوڭ تەرىپىدە 1- ئالتۇندىن ياسالغان يۈگۈرۈش كالتىكى 2-چىسى مېخانىزاتور مودىلى ،«مەن»نىڭ سول تەرىپىدە بىرىنچىسى كىتاب،2-چىسى ساز...مەن قولىدا چىمەن دوپپا.مەن كۈچ ئۇلاش كالتىكىنى ئالغاندا،«ئۇنىڭ يەلپۈنۈپ تۇرغان ئاپپاق ساقاللىرىنى غۇۋا كۆرۈپ قالىدۇ،ئۇ ساداقتىن چىققان ئوقيادەك تېز يۈگرەيدۇ.يۈگۈرۈش جەريانىدا،ئۇ ئۆزىنىڭ قولىدىكى يۈگرۈش كالتىكى ئەمەس،بىر دانە چىمەن دوپپا بارلىقىنى كۆرىدۇ.ئاندىن ئۇ مۇقەددەس بۇرچ تۇيغۇسىنى ھېس قىلىدۇ.ئۇ ئوغلىغا چىمەن دوپپىنى تۇتقۇزغاندا،ئوغلىمۇ ساداقتىن چىققان ئوقيادەك تېز يۈەرەيدۇ. مەندە مەمنۇنىيەت كۈلكىسى پەيدا بولىدۇ.شۇنىڭ بىلەن ئۇلار پەللىگە تەڭ يېتىپ بارىدۇ. نۇرمۇھەممەت توختىنىڭ «كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈش كالتىكى» دېگەن ئەسىرىدىكى1. «ئالدىنقى پەللىدىن كەلگۈچى كۈچ ئۇلاش كالتىكىنى قوللىرىمغا تۇتقۇزغاندا،مەن ئۇنىڭ يەلپۈنۈپ تۇرغان ئاپئاق ساقاللىرىنى غۇۋا كۆرۈپ قالدىم»دېگەن جۈملىدە ئاپتور نېمە ئۈچۈن كۆرۈشنى «ئېنىق كۆردۈم» ياكى «كۆردۈم» دېمەستىن «غۇۋا كۆردۈم» دەپ يازىدۇ ؟2. «مەن»نىڭ ئوڭ ۋە سول تەرەپلىرىدە يۈگرەۋاتقان مۇسابىقىداشلىرىنىڭ قوللىرىدىكى ھەر بىر يۈگرۈش كالتىكى نېمىلەرگە سىمۋول قىلىنغان ؟ دېگەندەك، 1، 2 - مەشىق سوئالغا قارىتا ئومۇملاشتۇرۇپ تۆۋەندىكىچە ئىزاھلاشقا بولىدۇ: 2!GyQ@&[W
t"X^|!hKIF
ئاپتور بۇ ئىپىك نەسردە چۈشىنى ۋاسىتە قىلىش ئارقىلىق كىشىلىك ھايات سەھنىسىدە ئەۋلادلارنىڭ ئېسىل ئەنئەنىلىرىگە ۋارىسلىق قىلىش ئاساسىدا كۈچلۈك رىقابەتكە ھەر ۋاقىت، ھەر دەقىقە دۇچ كېلىپ تۇرىدىغانلىقىنى، ھەربىر مىللەتنىڭ يىراق مۇساپىلىك تۇرمۇش ئەمەلىيىتى جەريانىدا كۆزلىگەن پەللىگە پەقەت مىللىي خاسلىقنى ساقلاپ، ئۆزىنى قۇدرەت تاپقۇزۇش ئارقىلىقلا يېتىپ بارالايدىغانلىقى، يېتىپ بارغان دەقىقىلىرىدە ئوخشاشلىق بولسىمۇ، مىللىي ئەنئەنە بىلەن رىقابەت دۇنياسىدا ئۆز - ئۆزىنى ساقلايدىغانلىقىنى كۆسەتكەن. +Os9}uKf
U2jlDx4yg
ئاپتور كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈش مەيدانىدىكى «مەن ئۇنىڭ يەلپۈنۈپ تۇرغان ئاپئاق ساقاللىرىنى غۇۋا كۆرۈپ قالدىم » دېگەن جۈملە ئارقىلىق ناھايىتى يىراق ئۆتمۈشتىن باشلاپلا ئەنئەنىگە ۋارىسلىق قىلىش ۋە مەۋجۇتلۇقنى ساقلاشقا كۈچلۈك رىقابەتنىڭ ھەم داۋاملاشتۇرۇشنىڭ داۋام قىلىپ كەلگەنلىكىنى ئىپادىلىگەن. D(#6H~QN%
N$M:&m3^
«مەن چىمەن دوپپىنى نۆۋەتچىگە تۇتقۇزدۇم، قارىسام نۆۋەتچى مېنىڭ ئوغلۇم ئىكەن» c6tH'oV
SDko#
مانا بۇ جۈملىدىن مىللىي ئەنئەنىنىڭ خاسلىقى زامانىۋى مەدەنىيەت بەرپا قىلىنىۋاتقان كۈندىمۇ ئۆز قىممىتىنى يوقاتماي ئەۋلادلارنىڭ روناق تېپىشىنىڭ تىرەن، مەڭگۈ قۇرۇپ قالمايدىغان يىلتىز ئىكەنلىكىنى كۆرسەتكەن. LKYcE ;n
CRu {Ie5B
«نېمىشقىدۇر ئىككى غېرىچچە ئۇزۇنلۇقتىكى كۈمۈشتەك ئاق ساقاللىرىنى سىيلاپ مەمنۇنىيەت بىلەن كۈلۈمسىرەپ قويدۇم» synueg
yv\
j&B|
مانا بۇ مۇشۇ نەسرنىڭ ئەڭ ئاخىرقى، شۇنداقلا «مەن» نىڭ چۈشتىن ئويغانغاندىن كېيىنكى رېئاللىقتىكى ھەرىكىتى. «مەن» شۇنىڭ ئۈچۈن مەمنۇن يولۇدىكى ۋارىسلىق قىلغۇچى ئوغلى بار. «ئۇ ئاخىرقى پەللىنى كۆردى، ئوغلى دادىسىنىڭ قولىدىن چىمەن دوپپىنى ئېلىپ، باشقا رىقابەتچىلەر بىلەن پەللىگە قاراپ تەڭ چېپىپ كېتىۋاتىدۇ.» I$*LMzve
=1 zRm >m
مانا بۇ زامانىۋىي مەدەنىيەت بىلەن مىللىي خاسلىقنى يۇغۇرۇپ زامانغا لايىق يېڭى مىللىي مەدەنىيەت بەرپا قىلىشقا تولۇق شارائىت بار بولغانلىقىدۇر. q>[}JtXK
(/A
6kp?
(2) «دېڭىز سەپىرى» ۋە «پىستە بوۋدى» قاتارلىق ئىككى پارچە ئىپىك نەسرنى ئۆتكەندە ئادەم بىلەن ئادەم، ئادەم بىلەن ھايۋان ۋە ئادەم بىلەن تەبىئەت ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتكە ئالاھىدە نەزەر ئاغدۇرۇپ، ئۇلار ئارىسىدىكى مېھىر – مۇھەببەت ۋە دوستانە ھېسسىياتنىڭ مۇھىملىقىنى قېزىشقا دىققەت قىلىش لازىم.«دېڭىز سەپىرى» كىچىكرەك پاراخوتتا مەن بىلەن كىچىك بىر مايمۇن ئىككىلا يولۇچى بار ئىدى. (بۇ بىر ئالاھىدە مۇھىت ھايۋانلار بىلەن ئادەملەر ئارا قېرىنداشلىق مېھىر-مۇھاببەتنى ھېس قىلدۇرۇشنىڭ سەۋەبى) مايمۇن پاراخود بالابۇسىدا بىر ئورۇندۇققا زەنجىرلەپ قويۇلغان،ئۇ تىنماي ئېچىنىشلىق چىقىرايتتى.كىچىك مايمۇن بۇلۇتلار پەسلەپ ماچتىنىڭ ئۇچىنى توسۇۋالغان دولقۇنلار ئۇرۇلغان ئادەمنىڭ ئىچىنى ئېزىدىغان مۇھىت،مايمۇن قوللىرىنى سوزىدۇ مەن ئۇنى تۇتسا،چىقىراشتىن توختايدۇبىراق دەسلەپتە،مەن ئۇنىڭغا ئانچە ئېرەن قىلمايدۇ-دە پاراخود باشلىقى بىلەن پاراڭلاشماقچى بولىدۇ ئۇ مەنگە سوغۇق مۇئامىلىدە بولغاندىن كېيىن،مەن ئۆزىنىڭ يالغۇز قالغانلىقىنى ھېس قىلىدۇ.ئاندىن مەن مايمۇنننىڭ يېنىدا ئولتۇرىدۇ مەن دەرھال مايمۇن بىلەن بىر قوساق قېرىنداشلارغا ئوخشاپ قالغاندەك ھېس قىلىدۇ.مەن كۈلۈمسىرەيدۇ.مەن «ھەر ئ.ىككىمىز بىر ئاتىنىڭ بالىلىرى ئىدۇق»دەپ ئويلايدۇ.مەنگە قاراپ مايمۇنمۇ خاتىرجەم بولۇپ قالىدۇ. UoHNKB73
w exa\o
«پىستە بوۋدى» ---سەنئەتكارغا ۋاپادارلىق قىلغان ئىت.« مەدەنىيەت قالايمىقانچىلىق دەۋرىدە كىشىلەر ئۇنىڭغا چېتىلىپ قېلىشىدىن قورقۇپ،ئكزلىرىنى قاچۇرىدۇ،بىراق ھېلىقى ئىت ئۇنىڭ پۇشقاقلىرىغا ئېسىلىپ،ئۆزىنىڭ ۋاپادارلىقىنى بىلدۈرىدۇ. يەنە پىستە بوۋدى.7 يىل مەن بىلەن بىللە تۇرىدۇ.ئۇ بىر نەرسە تەلەپ قىلسا،ئۆرە بولۇپ،ئىككى ئالدى پۇتىنى جۈپلەپ تىنماي تەزىم قىلاتتى. كېيىن 4 كونا يوقۇتۇش مەزگىلىدە ئۆزىنى ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن پىستە بوۋدىنى دوختۇرخانىغا ئاپىرىپ بېرىدۇ.پىستە بوۋدىنى ساقلاپ قالالماي،«ئۆزۈمنى ئۆزۈم كۆزگە ئىلمايمەن»دەيدۇ.بۇرۇن بوۋدىنىڭ تەزىم قىلغانلىقىنى كۆرسە كۈلگۈسى كېلەتتى،كېيىن ئۇنىڭ تەزىم قىلغانلىقىنى كۆرسە يۇشۇرۇنچە ياش تۆكۈدىغان بولىدۇ (جاپا-مۇشەققەت + ئازاپ+مۇھاببەت) rS_pv=0S
lhB;jE
(3) مەننىڭ يولدا+ مەكتەپتە+ ئۆيدە بىر كۈنلۈك ئەھمىيەتلىك تۇرمۇشى يېزىلغان «مېنىڭ بىر كۈنۈم» نەسرىنى ئۆتكەندە ھايات قىممىتىنى بەرپا قىلىدىغان ھەربىر كۈننى قانداق ئەھمىيەتلىك ئۆتكۈزۈشكە بولغان ئەمەلىي مۇھاكىمە ئىزدىنىش ئالاھىدە ئېتىبارغا ئېلىنىشى كېرەك. Kc+TcC
'3
JVUHn
(4) شۇنىمۇ ئۇنتۇماسلىق لازىمكى «كۈچ ئۇلاپ يۈگۈرۈش كالتىكى» نەسردىكى «ئالدىنقى پەللىدىن كەلگۈچى كۈچ ئۇلاش كالتىكىنى قوللىرىمغا تۇتقۇزغاندا، مەن ئۇنىڭ يەلپۈنۈپ تۇرغان ئاپئاق ساقاللىرىنى غۇۋا كۆرۈپ قالدىم» دېگەندەك جۈملىلەردە ئەكس ئەتكەن بارا - بارا ئەنئەنىدىن ياتلىشىۋاتقان ھالەت - پسىخىكىمىزنى ئىپادىلىگۈچى «غۇۋا كۆرۈپ قالدىم» دېگەندەك تىل تۇيغۇسىغا قەدەر دىققەت قىلىشىمىزغا ئەرزىيدۇ. ]Ryg }DOQ
r=< 1* u
2. ئىككىنچى بۆلەكنىڭ مەزمۇنى ۋە كۆرسەتمە 6
yXN7L==x
Z._%T$8aJv
1) ئىككىنچى بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن ئەسەرلەر ` $yi18F
rvPmd%nk-
بۇ بۆلەككە كلاسسىك ئەدىبلەرنىڭ ئەسەرلىرى بېرىلگەن بولۇپ، قوچۇ تېكىستلىرىدىن «ئاتىلار سۆزى» ئاپىرىنچور تىكىننىڭ «مۇھەببەتنامە» يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ «ياخشىلىق ۋە يامانلىق توغرىسىدا» خوجائەخمەد يەسەۋىنىڭ «پارچىلار» دېگەن ئەسەرلىرى كىرگۈزۈلگەن. dl+:u}9M$
mw~$;64;a
قاراخانىيلار سۇلالىسى (870 – 1213) مىلادىىيە 840 – يىلى ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلىپ، ئۇيغۇرلارر غەربىي رايونغا كۆچكەندە، شاھزادە پانتېكىن بىلەن ۋەزىر سالجىق باشچىلىقىدىكى 15 قەبىلە ئۆزلىرىنىڭ نەسىلداش تۇغقانلىرى بولغان قارلىقلار رايونىغا كۆچۈپ كەلدى. 870 – يىللىرى قارلۇقلار بىلەن بىرلىشپ، قەشقەردە قاراخانىيلار سۇلالىسىنى قۇردى. بۇ يەردە قارا سۆزى «ئۇلۇغ، كۈچلۈك، كۈن پېتىش تەرەپ» دېگەن مەنىلەردە كەلگەن. بۇ خانلىق 1213 – يىلى كىدانلار تەرىپىدىن يىمىرىلدى. قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى (870 - 1393) مىلادىيە 840 – يىلى ئورخۇن ئۇيغۇر خانلىقى يىمىرىلگەندىن كېيىن، ئۇيغۇرلارنىڭ بىر قسىمى غەربكە سىلجىپ، تەڭرىتاغ ئېتەكلىرى ۋە تارىم ۋادىسىغا كېلىپ، كۆچمەن چارۋىچىلىق ھاياتىنى داۋاملاشتۇردى. كېيىنچە ئۇلار تىبەتلىكلەرنى شەرقىي شىنجاڭدىكى تەسىرىگە خاتىمە بېرىپ، 860 – يىلى تۇرپان جىمىسار (بەشبالىق) نى مەركەز قىلغان قۇجۇ ئېدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇردى. يىپەك يولىنىڭ تۈگىنىگە جايلاشقان قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدە ئۇيغۇرلارنىڭ ئىقتىساد ۋە مەدەنىيىتى گۈللەپ ياشنىدى. بۇ خانلىق 1393 – يىلى موغۇلىستان خانى خىزىر خوجا تەرىپىدىن ئاغدۇرۇلدى. +4V"&S|&
iy [W:
2) ئىككىنچى بۆلەكنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە N9=?IFEe]
h4=7{0[
① بۇ بۆلەكتە قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى دەۋرىدىكى ۋە قاراخانىيلار دەۋىدىكى نەمۇنىلىك ئەسەرلەردىن تۆت پارچە تاللاپ كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى بىلەن قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرى ئەدەبىياتى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى تارىخىدىكى پارلاق سەھىپىلەرنى ياراتقان ئالتۇن دەۋر ھېسابلىنىدۇ. :nxBM#:xu
Y
>U_l:_^
② بۇ بۆلەكتىكى ئەسەرلەرنى ئوقۇتۇشتا ئالدى بىلەن ئىككى خانلىقنىڭ قىسقىچە تارىخىنى بىلىش، يەنى 9 – ئەسىردىن 13 – ئەسىرگىچە ھۆكۈم سۈرگەن بۇ ئىككى خانلىقنىڭ ئوخشىمىغان جۇغراپىيىلىك شارائىتى، ئوخشاش تارىخىي دەۋردىكى ئوخشىمىغان مەدەنىيەت قاتلىمى ھەققىدىكى چۈشەنچىلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇش. AV;x'H7G
U \(T
③ بۇ خاتلىقنىڭ مەدەنىيەت قاتلىمى ھەققىدە توختالغاندا قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ بۇددا، مانى دىنلىرىنىڭ تەسىرىدىكى مەدەنىي ھاياتنى شەكىللەندۈرگەنلىكى بىلەن قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ ئىسلام دىنى تەسىرىدىكى مەدەنىيەتنى شەكىللەندۈرگەنلىكىنى تىلغا ئېلىش كېرەك. %B 04| Q
;oVFcZSA
④ بۇ ئىككى خانلىقنىڭ مەدەنىي ھاياتىدىكى گەۋدىلىك رول ئوينىغان ئامىللاردىن يەنە تىل – يېزىق، ئەدەبىيات – سەنئەت قاتارلىق تەرەپلەردىكى روشەن پەرقلەرنىمۇ كۆزدە تۇتۇش كېرەك. P5oYv
-H"^;37T"
⑤ بۇ بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن ئەسەرلەرنى ئۆگەنگەندە قوچۇ ئۇيغۇر خانلىقى شېئىرىيىتىگە تەۋە ئەسەرلەرنىڭ شەكىل جەھەتتىن ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرى بىلەن شېئىرىي پىكىرنى ئەركىن يوسۇندا ئىپادىلەيدىغان ئالاھىدىلىكىنىڭ بارلىقىنى نەزەردە تۇتۇش كېرەك. KvtJ t ql;
52' 0l>
قاراخانىيلار شېئىرىيىتىگە تەۋە ئەسەرلەرنىڭ شەكىل جەھەتتىن ئىلگىرىكى كلاسسىك ئەدەبىيات ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلىش بىلەن ئەرەب پارس شېئىرىيىتىنىڭ تەسىرىدىن ئىبارەت ئۆزگىچىلىكنىڭ بارلىقىنى ئۇنتۇماسلىق كېرەك. J6g:.jsK!
)X 'ln
⑥ بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن ئەسەرنىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنىنى ئوقۇتۇشتا، ئۇلاردىكى بەكرەك گەۋدىلەنگەن ئادىمىيلىك ئەخلاق – پەزىلىتىنىڭ ھازىرقى زامان كىشىلىرىنى تەربىيىلەشتىكى ئىجابىي رولىنى تەكىتلەش كېرەك. pu
Z0_1uN
]DLs'W;)
⑦ ئەسەردىكى تىل نۇقتىسىدىن ئالغاندا ئەينى دەۋرگە مەنسۇپ تىل بىلەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى ئوتتۇرىسىدىكى پەرقلەرگە، ئۆزگىرىشلەرگە كۆڭۈل بۆلۈپ، ھازىرغىچە بولغان تىل تەرەققىياتىدىن زوق ئالالايدىغان بولۇش. eD0|6P;E i
0 1: (QJ
3) بۇ بۆلەكنىڭ «مۇھاكىمە ۋە مەشىق» قىسمىدىكى بەزى نۇقتىلارغا ئىزاھات: /gq\.+'{
cb% ML1c
بۇ بۆلەكتىكى «ئاتىلار سۆزى» ۋە ئاپرىنچۇر تېگىننىڭ «مۇھەببەتنامە» دېگەن ئەسەرلىرى قۇجۇ ئەدەبىياتىغا، «ياخشىلىق ۋە يامانلىق توغرىسىدا » ،«پارچىلار» قاتارلىق ئەسەرلەر قاراخانىيلار خانلىقى ئەدەبىياتىغا تەۋە. |]tsf
/SA
# #/ l
① بۇ بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن «ئاتىلار سۆزى» ناملىق ئەسەرگە قارىتا مۇنداق بىر نۇقتىنى ئالاھىدە ئەسكەرتىپ ئۆتۈش كېرەك: s +&iH
Y!3i3D
ئاتىلار – باتۇرلۇقنى، چىدامچانلىقنى، مىللىي ئەنئەنە ۋە مىللىي خاسلىقنى كېيىنكى ئەۋلادلارغا ئۇلاشتۇرغۇچى مەنىۋى تۈۋرۈك ھېسابلىنىدۇ. 15"[MX A
xZ>@wBQ
جەمئىيىتىمىزدىكى ئاتىلارنىڭ ئۆز زىممىسىگە ئالغان مەسئۇلىيىتى ۋە بۇرچى بەكمۇ ئېغىر بولۇۋاتقان بۈگۈنكى كۈندە ئاتىلارنىڭ ئائىلىسىدىكى ئورنى ۋە رولى بىلەن ئۇلارنىڭ جەمئىيەتتىكى ئەجرى ۋە تۆھپىسى ھەققىدە ئەمەلىي پىكىر يۈرگۈزۈپ بېقىشقا توغرا كېلىدۇ .ئاتىلار سۆزى دېگەن شېئىردا،سكز كىرىنى يۇيۇپ چىقىرىشنىڭ ھېچقانداق ئامالى يوق.«.پەزىلەتلىك كىشى گۆھەر ،پەزىلەتلىك كىشى پېتەك،..دېگەنننىڭ ھازىرقى دەۋىردە قانداق تەربىيىۋىي ئەھمىيىتى بار؟»ئەرنىڭ قۇتى قورقماسلىقتا،سۇنىڭ قۇتى چوڭقۇرلۇقتا قاتارلىق مەسىلىلەرنى مۇھاكىمە قىلىش كېرەك،گۇمانتارلىق روھ نۇقتىسىدىن ئالغاندا،گۇمانتارلىق ئىنسانپارۋەرلىك بىلەن ئورتاقلىققا ئىگە بولۇپ،يەنى ئەخلاق،پەزىلەت،بىلىم ۋە قابىلىيەت قاتارلىقلارنىڭ بىرلەشمىسى بولۇپ،ئادىمىيلىكنىڭ مۇھىم ئۆلچىمى ھېساپلىنىدۇ. سۆز كىرىنى يۇيۇپ چىقىرىشنىڭ ئامالى يوق ئەمەس.ئۇنىڭ ئادەملەرگە ئېلىپ كەلگەن ئازابى كۆپ بولغاچقا شۇنداق دېيىلىدۇ.كىشىلەر ئارىسىدا يەنى تىغ يارىسى ساقىيىدۇ،دىل يارىسى ساقايمايدۇ دېگەن ماقاللارمۇ بار. بۇ ئەسەرنىڭ كىشىلەرنى كەڭ قوساقلىققا،ئەپۇچانلىققا ھەيدەكچىلىك رولى بار. i
z
dJ,8
%oiA'hz;*
② مەزكۇر بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن «ياخشىلىق ۋە يامانلىق توغرىسىدا» تېكىستكە قارىتا تۆۋەندىكى مۇھىم بىر نۇقتىنى ئوقۇغۇچىنىڭ سەمىگە سېلىپ ئۆتۈش كېرەك: يۈسۈپ خاس ھاجىپ ( 1018-1085) ئادەمدە ئىككى خىل نام بار بىرى ياخشىلىق بىرى يامانلىق دەيدۇ.يامانلىق يىلاندەك چاقىدۇ،ھاۋايى ھەۋەس ئۆزۈمچىل قىلىقلارنى يامانلىق دەيدۇ.ئۇنى ئېغىر يۈك دەيدۇ. d?>pcT)G_
e4Xo(EY &
ئاپتورنىڭ دېداكتىكىلىق ئىدىيىسى سىڭدۈرۈلگەن بېيىتلاردا كۆپ خىل ئىنسانىي پەزىلەتلەر ھەققىدىكى پايدىلىق نەسىھەتلەر شەرھىيلەنگەن بولسىمۇ، ئەمما «ئۇيات»( ئار-نومۇس) نى بارچە يامان ئىشتىن توسقۇچى،پۈتۈن ياخشى ئىشقا ئۇلاشتۇرغۇچى»پەزىلەت سۈپىتىدە گەۋدىلىك تىلغا ئالغان .ئۇيات (ئار-نومۇس) نىڭ شىددەتلىك خىرىسقا ئۇرچاۋاتقان بۈگۈنكى زامان كىشىلەرنىڭ روھىيىتىدە ھېلىھەم بولۇشقا تېگىشلىك قىممەتلىك ئەنگۈشتەر ئىكەنلىكى تەكىتلىمەي ئۆتۈشكە بولمايدۇ. }Fb966 $
7` IO mTk
③ يەنە شۇنىمۇ ئىزاھلاپ ئۆتۈش لازىمكى بۇ بۆلەككە كىرگۈزۈلگەن «پارچىلار» تېكىستىنىڭ ئاپتورى خوجا ئەخمەد يەسسىۋىي ئۈستىدە توختىلىشقا توغرا كېلىدۇ،ئۇنىڭ «ھەقىقەت ئىستىسەڭ ئاغرىتما جاننى،تەرىقەت ئىستىسەڭ ئۆلتۈر يىلاننى،تەرىقەت-يول دېمەكتۇر،شەرىئەتنى ئىماننىڭ پوستى،تەرىقەتنى مېغىزى »دەيدىغان تەسەۋۇپچە قاراشلىرىغا ،ئىدىيىسىگە تەنقىدىي مۇئامىلە قىلىش،جۈملىدىن ئەسەرلەردە ئەكس ئەتكەن ئىدىيە مۇرەككەپلىكىدىن چىقىپ بۇرمىلانغان سوپىستىك ئىدىيە ھۆكۈم سۈرگەن دەۋرلەردىمۇ ئادەمنى قانداق ياشاشقا ئۈندىگەنلىكىدەك گۇمانتار قاراشلىرىغا مۇۋاپىق باھا بېرىش كېرەك. -SKcS#IF
④ ئاپرىنچۇر تېگىننىڭ «مۇھاببەتنامە»شېئىرىنىڭ باشقا كلاسسىك شېئىرلار بىلەن شەكىل جەھەتتىن پەرقى قاپىيەنىڭ شېئىر مىسرالىرىنىڭ بېشىدا كېلىشىدە ئىپادىلىنىدۇ. ئالايلى: BnIZ+ fg=
Oy~X@A
بارايىن تىسەر باچ ئامراقىم b"&1l2\ A
W 0 KS LxM
بارۇ يىمە ئۇمازمەن _`q ei0
7"$9js 2
باغىرساقىم ( ئامرىقىم مەن سېنىڭ يېنىڭغا باراي دېسەم،بېرىش ئىمكانىيىتىم يوق مېنىڭ باغرىم) MI*@^{G
LKI2R_|n
3 . ئۈچىنچى بۆلەكنىڭ مەزمۇنى ۋە كۆرسەتمە XOd
{ZD'l5jU
1) ئۈچىنچى بۆلەككە تاللانغان ئەسەرلەر j! hdi-aTU
+B-;.]L
T
بۇ بۆلەككە ئابدۇشكۈر مۇھەممەد ئىمىننىڭ « ئات» بىلەن «ئات مىنگەن كىشى» دېگەن ئەسىرى ھاجى ئەھمەد كولتېگىننىڭ «ھاياتقا مۇھەببەت»،ئۈلپەتنىڭ «يېڭى ئىدىيە»،مۇھەببەت ئابلىزنىڭ «ئىنساپ سودىگىرى» ناملىق ئىسەرلىرى كىرگۈزۈلگەن. *OM W" NZ;
tCird wmg
2) ئۈچىنچى بۆلەكنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە `KzNBH,W
i 79;;9M
① بۇ بۆلەكتە بىز مۇھاكىمىلىق نەسر بىلەن تونۇشىمىز. zHW}A
`Rz
WbDD9ZS
مۇھاكىمىلىق نەسر-مۇھاكىمە ۋە باياننى ئاساسلىق ئىپادىلەش ئۇسۇلى قىلغان ھەم سىياسى خاراكتېرلىق ھەم ئەدەبىي خاراكتېرلىق نەسرلەرنى كۆرسىتىدۇ .بۇ خىل نەسرلەردە جانلىق ۋە ئوبرازلىق تىل ئارقىلىق تۇرمۇشتىكى مەلۇم بىر تىپىك شەخس ،ۋەقە ياكى مەلۇم كۆزقاراش ئۈستىدە مۇھاكىمە ۋە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ،ئىدىيە ئالغا سۈرىلىدۇ .مۇھاكىمىلىق نەسر-فېلياتون،نەسرىي ئەدەبىيات،ئەدەبىي خاتىرە قاتارلىقلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. d@,3P) ?
Ncle8=8
مۇھاكىمىلىق نەسردە تەبىئەت،جەمئىيەت،كىشىلىك تۇرمۇش ۋە ھايات قانۇنيەتلىرى لىرىك،بەدىئىي يول بىلەن مۇلاھىزە قىلىنىپ مەلۇم پەلسەپەۋىي پىكىر ئىلگىرى سۈرۈلىدۇ. ياكى مەلۇم بىر خىل كۆزقاراش بەدىئىي يول بىلەن مۇھاكىمە قىلىنىپ ئىسپاتلىنىدۇ. =K\.YKT
pxi/ ]6p
w
② مۇھاكىمىلىك نەسرلەرنى ئوقۇتقاندا،ئۇلاردا نۇقتىئەنەزەرنى تىكلەش ئۇسۇلى بىلەن ئۇنى قايىل قىلارلىق دەلىللەر ( مۇھاكىمىلىك نەسرلەردە ۋەقە نۇقتىنەزەرنى ئىپادىلەپ،مۇھاكىمە نۇقتىسىنى يۇشۇرىدۇ) ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتمۇ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى،ھەمدە بۇ خىل ئالاھىدىلىكنىڭ مۇھاكىمە ماقاللىرىدا بولىدىغان ئامىللار بىلەن ئورتاقلىقمۇ ۋە پەرقمۇ بارلىقىنى نەزەرگە ئېلىپ ئىزدىنىپ كۆرۈش كېرەك. r-k,4Yz
VA0p1AD
③ بۇ بۆلەكتىكى نەسرلەرنى ئىپادىلەش ئۇسۇلى جەھەتتىن كۆزەتكەندە مۇھاكىمە بىلەن كىرىكىنىڭ نىسبەتەن خېلى چوڭ سالماقنى ئىگىلەيدىغانلىقىنى ھەم بۇ خىل ئىپادىلەش ئۇسۇللىرىنىڭ بىر-بىرى بىلەن ئورگانىك ھالدا بىرلىشىپ كېتىدىغانلىقىنى كۆرۈپ يېتىش كېرەك. X6lUFk
o
C PS1b
④ مۇھاكىمىلىك نەسرلەردە ئىدىيىۋىي پىكىرنىڭ ئوقۇرمەنلەر مۇنازىرىسىگە سەۋەپچى بولالايدىغان مەلۇم بوشلۇق ھازىرلايدىغانلىقىدەك خۇسۇسىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكىگە دىققەت قىلىش كېرەك. hh y nB^o
} iCcXZ&5^
⑤ بۇ بۆلەككە بېرىلگەن نەسرلەرنى ئوقۇتقاندا، پەلسەپەۋىيلىككە ئىگە ھايات چۈشەنچىلىرى ھەققىدە قايتا ئويلىنىش ھەمدە ھاياتقا قانداق مۇلامىلە قىلىش،ھاياتنى قانداق قەدىرلەش،يېڭىلىق ،يېڭى ئىدىيە ۋە يېڭىلىق ۋە يېڭىلىق يارىتىش تۇيغۇسىنى ھەقىقىي قىممەت تارازىسى بىلەن قانداق ئۆلچەش قاتارلىق جەھەتلەردە چوڭقۇر مۇھاكىمە يۈرگۈزۈشكە توغرا كېلىدۇ. \" W _\&X
C.}Vm};M
3) بۇ بۆلەكنىڭ «مۇھاكىمە ۋە مەشىق» قىسمىدىكى بەزى نۇقىتىلارغا ئىزاھات: y+.E}
voAen&>!
① ئابدۇشكۈر مۇھاممەت ئىمىن (1933-1995)ئىجتىمائىي پەن ئالىمى،مۇتەپەككۇر،ئەدىپ 20دىن ئارتۇق كىتاب،300گە يېقىن ماقالە،2000دىن ئارتۇق شېئىر. بۇ بۆلەكتىكى «ئات» بىلەن «ئات مىنگەن كىشى» ناملىق مۇھاكىمىلىك نەسردىكى ( ئىنسان ماددىي ھايات ۋە مەنىۋىي كامالەت نا تەكشىلىكىدە ھەرىكەتلىنىدىغان شەيئى.ئەگەر ئات مىنگەن كىشى دانا بولسا،ئاتنى كامالەتكە يېتەكلەيدۇ.نادان بولسا،ئات ئۇنى ئوقۇتغا باشلايدۇ، ئىنساننىڭ قىممىتى- ئاتنىڭ سۈرىتىنىڭ باھاسى ئەمەس،بەلكى ئات مىنگۈچىنىڭ ماھىيەت ۋەزنى) بۇ 2-سوئالنى ئوقۇتقاندا، ئۇنى تۆۋەندىكىدەك ئىزاھلاش مۇمكىن: 5 EqC.g .
c!} )%{U
ئاپتور ئەسەردە ئىنسان ھەققىدە پەلسەپە يۈكسەكلىكىدە تۇرۇپ پىكىر يۈرگۈزىدۇ ھەمدە ئىنساندىكى ماددىي ھايات غېمى بىلەن مەنىۋىي كامالەت غېمى روشەن سېلىشتۇرما قىلىنىدۇ. كىشىنى چوڭقۇر ئويغا سالىدىغان گەۋدىلىك مەسىلە شۇكى،ئىنساندىكى ھايات ئۈچۈن تۆلەنگەن بەدەل ھەرگىز قەدىر-قىممەتسىز بولماسلىقى كېرەك. كېسىپ ئېيتىشقا بولىدۇكى،ئىنسانلاردا ئىنسانلارغا خاس مەنىۋىي يېتىلىش بولۇشى زۆرۈر.بۇ ئۆزلۈك ئېڭىغا ئىگە بولۇش بىلەن كىم ئىكەنلىكىنى ھەقىقىي تونۇشقا ئىپادىلىنىدۇ.ئىنسان پەقەت ماددىي ھايات ۋە مەئىشەت بىلەن ئۆز قىممىتىنى كۆزلىگەندە ئۇ يەر يۈزىدە يۈرگەن تىرىك ئادەم بولسىمۇ، ئكۈلۈك ھېساپلىنىدۇ،بۇنداق ئادەم ئۆز ھاياتىنىڭ ماھىيىتىنى تاپالمىغان بولىدۇ. ئادەمنىڭ دانالىقى بىلەن ئىنسانلىق ماھىيىتىگە ۋە جەۋھىرىگە ئېرىشكەن-ئېرىشەلمىگەنلىكى بىلەن ئۆلچىنىدۇ. بۇ نۇقتىلارنى ئۆگەنگەندە ئادىمىيلىك تەربىيىسى ھەققىدە قايتا ئويلىنىپ،ئىنساننىڭ قىممىتى زادى نېمىدە؟ ئادەم ئۈچۈن مەنىۋىي يېتىلىشنىڭ زۆرۈرلىكى بارمۇ-يوق؟ دېگەندەك ئەھمىيەتلىك مەسىلىلەر ئۈستىدە چوڭقۇر مۇھاكىمە قىلىپ بېقىشقا توغرا كېلىدۇ. ?}g#Mc
N)H
_4L
ئاپتورنىڭ مۇنۇ قۇرلىرىدىن زوق ئالايلى: ئىنسان جىسمانىي جەھەتتىن بىر ھايۋان ئۇنى ئاتقا،مەنىۋىي جەھەتتىن بىر كامالەت مۇمكىنچىلىكدىكى زاد بولۇپ،ئۇنى ئات مىنگەن كىشى گە تەمسىل قىلىش مۇمكىن.ئىنسان ماددىي ھايات ۋە مەنىۋىي كامالەت نا تەكشىلىكىدە ھەرىكەتلىنىدىغان شەيئى.سەن ئۈچۈن جانىجان بولغان بولغان نېمەتلىرىڭنى تارتىنماي ئۆز ئالقىنىڭغا تۆكۈپ كۆرچۇ! قاراپباق،ئۇلارنىڭ قانچىسى ئىنسان ماھىيەتلىرى غېمىدە ۋە قانچىسى ئات بوغۇزى غېمىدىكەن! بىلىملىك،ئاقىل،تەدبىرلىك-ئىقتىدارلىق كىشى بىلەن ئارىفنى –قەلبى ئۆزلۈك ئېڭىدا ئويغانغان كامىلنى پەرقىلەندۈر. بىلىم ئوزۇق،ئۇ يەنىلا ۋاسىتە ۋە بايلىق ( ئەقىل-چىراق،ئىقتىدار-كۈچ) Zc Y* TGx
5o dtYI%L
② «ھاياتقا مۇھاببەت» ناملىق ئەسەرنىڭ ئاپتورى ھاجى ئەھمەد كۆلتېگىن ،ھاياتقا مۇھاببەت-ئىنسانلار ئۆزى كۈتكەن ئارزۇ-ئارمانلارغا،بەخت-سائادەت ،ئازادلىق ۋە ئەركىنلىككە قىسقىسى ئۆزلىرى يارىتىشقا قادىر بولغان ھەممىلا نەرسىگە پەقەت كۈرەش ئارقىلىقلا ئېرىشكەن.بۇ نەسردە ۋەتەن خەلقىمىز ئۆزىنىڭ ئازادلىقى ۋە مۇستەقىللىقى يولىدا شىددەتلىك كۈرەش ئېلىپ بېرىۋاتقاندا يۈز بەرگەن ئىككى خىل ھايات ئىككى خىل ئادەم بار.پەرق نېمىدە؟ بۇ ئەسەرگە لايىھلەنگەن بۇ 3-تارماق سوئال تەلىپى ئەمەلىيەتتە 4،5-سوئاللاردىكى چىقىش نۇقتىسى بىلەن ئۆزئارا باغلىنىشچانلىققا ئىگە بولۇپ، بۇ مەسىلە ئۈستىدە پىكىر يۈرگۈزگەندە مۇنداق بىر ماھىيەتنى نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدۇ: ئەسەردە ئۆلۈم ئالدىدىكى ھاياتقا تۇتقان پوزىتسىيىسى مەيدانى تۈپتىن ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل ئادەمنى يېزىش ئارقىلىق ھاياتقا باغلانغان ھەقىقىي مۇھاببەتنىڭ قانداق بولۇش كېرەكلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ. بىز بىرىنىڭ ئەتمىشلىرىدىن كېيىنكىي ھاياتنى داۋام ئەتكۈزۈش زۆرۈريىتىدە ئادىمىيلىك پەزىلەت ۋە ئادىمىيلىك پرنسىپلىرىدىن تايغان «بىچارە»نى كۆز ئالدىمىزغا كەلتۈرسەك،يەنە بىرىنىڭ قىممەتلىك ھاياتى بەدىلىگە ھايات ئىزلىرىدىن گۈل ئۈندۈرگەن ھايات مەنتىقىسىنى كۆرەلەيمىز. شۇڭا ئۇ ئۆز ھاياتىغا بولغان مۇھابىتىنى ھەق-ئادالەت ئۈچۈن مەمنۇنىيەت بىلەن ئىپادىلىيەلىدى. بۇ بىزگە شائىر فېتوفىينىڭ : L% cr `<~
LG
qg0 (
« ھايات مەن ئۈچۈن ھەممىدىن قىممەت، (2vf
(GNY::3
ھاياتتىنمۇ قىممەتتۇر مۇھاببەت. :)9 ^T<
[ sT}hYh+
ۋە لېكىن كېچىمەن ھەر ئىككىسىدىن، Ehv*E
[H!8m7i;
ئەركىنلىك ئازادلىق ئۈچۈنلا پەقەت»دېگەن شېئىرىدا ئېيتىلغاندەك ھاياتنىڭ ھەقىقىي قىممىتىنى ھاياتتىنمۇ قىممەتلىك نەرسىلەر ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلاشتا پارلايدۇ دېگەندەك ھەقىقەتنى چۈشەندۈرىدۇ .بۇنىڭدىن باشقا بۇ يەردە شۇنىمۇ ئەسكەرتىپ ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇكى،قايسى بىر پەيلاسوپ ئېيتقىنىدەك،دۇنيانى يارىتىدىغىنى ئادەم ئەمەس بەلكى ئۇنىڭ خاراكتېرى !! خاراكتېرى ئاجىز ۋە زەبۇن ئىنسانلار نەقەدەر بىچارە –ھە؟ c G`R\ $
=
+=k(*
③ «يېڭى ئىدىيە»نىڭ ئاپتورى ئۈلپەت ( 1909-1977) ئافغانىستانلىق يازغۇچى. ئەسەردىكى مەن يېڭى ئىدىيە ۋە يېڭى دۇنياغا مۇھتاج.ئاپتور يېڭى ئىدىيىنى تەشەببۇس قىلىدۇ.كونىلىقنى ئىنكار قىلىدۇ.سىزنىڭچە يېڭى ئىدىيە دېگەن نېمە؟ يېڭى ئىدىيىنى قوبۇل قىلىۋېرىشكە بولامدۇ؟ نېمە ئۈچۈن؟ 3~%wA (|A
y,`SLgBID
④ مۇھاممەت ئابلىز بۆرىيارنىڭ «ئىنساپ سودىگىرى»ناملىق ئەسىرى .ئاپتورنىڭ «ئۇيغۇر بالىلار ئۇيۇنلىرى»ناملىق بىر يۈرۈش كىرابلىرى نەشىر قىلىنغان. بۇ ئەسىردە مەن باش-ئاياقى يوق بۇ بازارغا مېھمان بولۇش نىيىتىدە كەلگەن بولسىمۇ،رەھىمسىز رېئاللىق ئۇنىڭ بۇ چۈشىنى بۇزۇۋېتىدۇ.چۈنكى ئادەملەرنىڭ ۋىجدان ،غورۇر،دىيانەت،ئىنسانىي خاراكتېر،ئىنساپ دېگەنلەرنى خالىغانچە ئاياق-ئاستى قىلىشى،سېتىشى مەننى بىئارام قىلىدۇ.نەسىردە ئىنساپنىڭ تۈگەپ كېتىۋاتقانلىقىغا بولغان ئېچىنىش، ھەققانىيەت ئۈچۈن چۇقان سېلىش روھى چاقناپ تۇرىدۇ.كىشىلەردىكى يۇقۇلۇپ كېتىۋاتقان ئىنساپنى قانداق قىلغاندا،قايتۇرۇپ ئەكەلگىلى بولىدۇ؟ كىشىلەرگە ئىنساپنى تونۇتۇش ئۈچۈن،ئىنساپ سودىگىرى بولۇش كېرەك.كىشىلەرگە ئىنساپنىڭ قەدىر-قىممىتىنى بىلدۈرۈش كېرەك.ئىنساپنى خورلايدىغان قارا يۈزلەرنى جازالاش كېرەك....دېگەندەك مەسىلىلەر مۇھاكىمە مەركىزى قىلىنغان. u{-J?t&`
. >{.!a
lR9~L NK?
C(^IX"9
#
Ba9le|c5
2bB&/Uumsd
4 . تۆتىنچى بۆلەكنىڭ مەزمۇنى ۋە كۆرسەتمە A;4O,p@
k3/V$*i,1b
1) تۆتىنچى بۆلەككە تاللانغان ئەسەرلەر zuR F6?un
pV3o\bk!
بۇ بۆلەككە مارتىن لوتېر كىڭنىڭ «مېنىڭ ئارزۇيۇم»،ئېينىشتىيىننىڭ «مېنىڭ دۇنيا قارىشىم»،ياڭ جىنىڭ «يېقىنقى زامان ئىلىم-پېنىنىڭ جوڭگوغا كىرىشى ۋە كەلگۈسىگە نەزەر».يۈسۈپ ئەيسانىڭ «ئېكولوگىيىلىك مۇھىتنى ئاسرش مۇقەددەس بۇرچىمىز»ناملىق ئەسەرلىرى كىرگۈزىلىدۇ. } h.]sF
ZS-O, [
2) تۆتىنچى بۆلەكنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە 8?L7h\)-
kc3dWWPe
① بۇ بۆلەكتە بىز نۇتۇق بىلەن تونۇشىمىز. نۇتۇق-بىلىم بېرىش،كۆزقاراشىشىنى ئېلان قىلىشنىڭ مۇھىم يولى،پىكىرلىشىش قوللىغۇچىلارغا ئېرىشىشتىكى ۋاسىتە، شۇڭا ئۇ كىشىلەرنىڭ ئىجتىمائىي ھەرىكىتىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ.
>l\?K8jL9
② نۇتۇقنى ئۆگەنگەندە نۇتۇق بىلەن نۇتۇق تېكىستلىرى ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىشچانلىقنى، تايىنىشچانلىقنى ۋە بۇلار ئارىسىدىكى پەرقلەرنىمۇ تىلغا ئېلىشقا بولىدۇ. كۆپ ھاللاردا نۇتۇق ھەرگىزمۇ نۇتۇق تېكىستى، ئورگىنالىدىن ئايرىلغان ھالدا سۆزلەنمەيدۇ. نۇتۇق يەنە نۇتۇق تېكىستى ياكى ئورگىنالنى باشتىن – ئاخىر ئوقۇپ بېرىشنىمۇ كۆرسەتمەيدۇ. بۇنىڭدىن مەلۇمكى نۇتۇق تېكىستى نۇتۇق ئۈچۈن خىزمەت قىلىدۇ. H !D ?;X
fR=B/`
③ نۇتۇق تېكىستى نۇتۇق سۆزلىگەندە ئىشلىتىلىدىغان ماقالە بولغانلىقتىن، نۇتۇقنىڭ سۆزلىشىش – سۆزلەنمەسلىكىنىڭ ئاساسى ۋە مۇھىم تەركىبى قىسمى ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭدا كۆزقاراشلىرى ئېنىق، لوگىكىچانلىقى كۈچلۈك بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلەر بار بولغاندىن باشقا يەنە ئۇنىڭدا ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كەيپىياتىنى قوزغاپ، ئۇلاردا ئورتاق سادا پەيدا قىلىش ئۈچۈن كۆپ خىل بەدىئىي ۋاسىتىلەرمۇ قوللىنىدۇ. Hd1e9Q,:|
o* OaYF'8
④ نۇتۇق تېكىستلىرىنى ئوقۇۋاتقاندا بىر جەھەتتىن ئۇنىڭدىكى ئاساسلىق مۇددىئانى چىڭ تۇتۇشقا ماھىر بولۇش كېرەك. ئاپتورنىڭ ئاساسلىق كۆز قارىشىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش بىلەن بىللە، ئۇنىڭ قۇرۇلمىسىنى ئېنىق ئايرىپ ئۇنىڭدىكى قايىل قىلىپ سۆزلەش ئۇسلۇبىنى ئىگىلىۋېلىش كېرەك. !$:l v)y
Z2yZz:.'
يەنە بىر جەھەتتىن نۇتۇق تېكىستلىرىدىكى ھېسسىيات كۈچى ۋە كۆپ تەرەپلىمە ئىپادىلەش ئۇسۇلىنى ھېس قىلىپ، ھېس – تۇيغۇ، ئىنتۇناتسىيە ۋە ئىپادىلەش ماھارىتىنى ئىگىلەپ ئۇنى ئەمەلىيەلىيەتتە قوللىنىشنى دىققەت قىلىش كېرەك. CvwC| AW
B r GaCja
⑤ «دەرس ئۆلچىمى» نىڭ «ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش» قىسمىدا نۇتۇققا ئالاقىدار تۆۋەندىكىدەك تەلەپلە قويۇلغان: Zhl}X!:c?\
O\64)V
0
نۇتۇق سۆزلەشنى ئۆگىنىش، كۆزقاراش روشەن، ماتېرىيال مول، جانلىق، قايىل قىلىش كۈچى ۋە تەسىرلەندۈرۈش كۈچىگە ئىگە بولۇش. ئىمكانقەدەر خاسلىققا ۋە ئۇسلۇبقا ئىگە بولۇشنى ئىشقا ئاشۇرۇش. مۇھاكىمە ۋە مۇنازىرىدە ئاكتىپ، تەشەببۇسكارلىق بىلەن پىكىر قاتناشتۇرۇش، مۇۋاپىق تاقابىل تۇرۇش ۋە رەددىيە بېرىش، ئەدەبىي ئەسەرلەرنى دېكلاماتسىيە قىلىش، ئەسەر مەزمۇنىنى توغرا ئىگىلەپ ئەسەرنىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنى ۋە ھېسسىيات خاھىشىنى ئىپادىلەپ بېرەلەيدىغان بولۇش، مۇئەييەن تەسىرلەندۈرۈشچانلىققا ئىگە بولۇش. hhTM-D1Ehs
%)7HBj(*J
⑥ نۇتۇق تېكىستلىرىنى ئوقۇتۇشتا ئادەتتىكى تېكىست تەھلىلى بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي ئۇنى ئەمەلىي نۇتۇق پائالىيەتلىرى بىلەن بىرلەشتۈرۈش كېرەك. [@U2a$k+d
\0'7p -T6
3) بۇ بۆلەكنىڭ «مۇھاكىمە ۋە مەشىق» قىسمىدىكى بەزى نۇقتىلارغا ئىزاھات: -[cl]H)V
5B [k Z?>
بۇ بۆلەكتىكى نۇتۇق تېكىستلىرىنى ئۆگەنگەندە ھەربىر نۇتۇق تېكىستىدە ئىپادىلەنگەن جەلپ قىلارلىق يېڭى كۆزقاراش، ئۆزىگە خاس قايىل قىلىش كۈچى ۋە تەسىرلەندۈرۈش كۈچىدىن زوق ئېلىشقا يېتەكلەش كېرەك. 8Y.2 5$
6Q&R,"!$p
ئوقۇغۇچىلارغا مۇستەقىل ھالدا نۇتۇق تېكىستلىرىنى تەييارلىتىش بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇلارنى ئەمەلىي پۇرسەتلەر بىلەن تەمىنلەپ ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كەيپىياتىنى قوزغىتالايدىغان بىرقەدەر ئۈنۈملۈك نۇتۇق سۆزلەشكە قىزىقتۇرۇش كېرەك. fr~e!!$H
"(uEcS2<
دۇنيادىكى داڭلىق نۇتۇقلارنىڭ بىرى بولغان «مېنىڭ ئارزۇيۇم» نىڭ ئاپتورى مارتىن لۇتېر كىڭ ( 1929-1968) باستېر،ئامېرىكا نېگىرلار ھەرىكىتىنىڭ داھىسى.1964-يىلى نوبۇل تىنىچلىق مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.1968-يىلى 3-ئايدا ئېرقىي ئايرىمىچىلار تەرىپىدىن ئېتىپ ئۆلتۈرۈلگەن.1986-يىلى ئامېرىكا ھۆمۈىتى ھەر يىلى 1-ئاينىڭ ئۈچۈنچى دۈشەنبىسىنى مارتىن لۇتېر كىڭنى خاتىرىلەش كۈنى قىلىپ بېكىتكەن.مارتىن لۇتېر كىڭ بۇ مەشھۇر نۇتىقىنى 1963-يىل 8-ئاينىڭ 28-كۈنى ئىككى يېرىم مىليون نېگىر ۋاشىنگتوندىكى لىنكولىن خاتىرە سارىيىنىڭ ئالدىدا پۇقرالىق ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرۈش يۈزىسىدىن يىغىلىش قىلغاندا سۆزلىگەن. ئاپتور ئېرقىي ئايرىمىچىلىق ۋە ئېرقىي كەمسىتىشكە قارىشى ئېرقىي باراۋەرلىكنى تەشەببۇس قىلىدۇ. ئاق تەنلىكەر بىلەن قارا تەنلىكلەرنىڭ تېرىسىگە قاراپ ئەمەس،پەزىلىتىگە قاراپ باھالايدىغان بىر دۆلەتتە ياشاشنى ئارزۇ قىلىدۇ.بۇ نۇتۇقتا،مارتىن لۇتېر كىڭ تولۇپ تاشقان قايناق ھېسسىياتتا ئۆزىنىڭ باراۋەرلىك،ئەركىنلىك،دېموكراتىيە ھەققىدىكى ئارزۇ ۋە ئىنتىلىشلىرىنى ئىزھارلىغان. xP
s 2t'jIB
ياڭ جىنىڭ 1957-يىلى لىچىڭداۋ بىلەن بىللە نوبېل فىزىكا مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن،ئامېرىكا گراژدانلىقىدىكى جوڭگولۇق فىزىك ئۇ بۇ نۇتۇقىنى 1993-يىلى 7-ئاينىڭ 29-كۈنى خاربىندا سۆزلىگەن.جوڭگونىڭ تېخنىكىسى مىلادىيە 1400-يىلىدىن ئىلگىرى جوڭگونىڭ تېخنىكىسىنىڭ ياۋرۇپانىكىدىن ئۈستۈن تۇرىدىغانلىقىنى تارخشۇناسلارنىڭ ئومۇميۈزلۈك ئېتىراپ قىلىدىغانلىقىنى قەيت قىلىدۇ. بۇنىڭغا مىسال قىلىپ،سەيياھ جېڭخىنىڭ 1405-1433-يىلغىچە (مىڭ سۇلالىسى دەۋرىنىڭ دەسلەپكى مەزگىلى)غەرىپ ئەللىرىگە يەتتە قېتىم بارغانلىقىغا دائىر خاتىرىلەر بار.جېڭخې 60 كېمە ئىشلەتكەن ئۇلارنىڭ ئۇزۇنلۇقى 440چى ئىكەن.بۇنداق چوڭ كېمە شۇ چاغدا دۇنيانىڭ باشقا ھەرقانداق بىر يېرىدە ياسىلىپ باقمىغان.شۇنىڭدىن كېيىنكى 200يىلدا،يەنى 1400-يىلىدىن 1600-يىلىغىچە بولغان ئارىلىق مىڭ سۇلالىسى دەۋرى بولدى.بۇ 200يىلدا جوڭگو كۆپ ئارقىدا قالدى. ...شۇنىڭدىن كېيىن 1872-يىلى چىڭ سۇلالىسى ھۆكۈمىتى چەت ئەللەرگە ئوقۇغۇچى چىقاردى. 1900-يىلدىن تارتىپ،ئاندىن رەسمىي تەدرىجىي ۋە كەڭ كۆلەمدە غەرىپ پەن-تېخنىكىسىنى كىرەۈزۈشكە باشلىدى.1900-يىلدىن 1950-يىلغىچە بولغان 50 يىل ئىچىدە،جوڭگو يېقىنقى زامان پەن-تېخنىكىسىنى كىرگۈزۈشكە باشلىغان بولسىمۇ،ئۇنى يەرلىكلەشتۈرەلمىدى.چۈنكى تەلىم ئالغان پەن-تېخنىكا ىادىملىرى بەك ئاز ئىدى.50-يىلدىن ھازىرغىچە يېڭى خادىملارنى يېتىشتۈرۈش،تەتقىقات ئورۇنلىرىنى قۇرۇش،سانائەتنى راۋاجلاندۇرۇش ئارقىلىق يېقىنقى زامان پەن-تېخنىكىسىنى يەرلىكلەشتۈردى.
>;S/$
YYFJJ,7?
ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش مەزمۇنى ۋە قۇرۇلمىسى `nA_WS
M{S7tMX
ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش قىسمىغا قويۇلغان تەلەپلەر >W,1s
vmI ]N
1. تۇرمۇشنى كۆپ خىل نۇقتىدىن كۆزىتىشنى ئۆگىنىش، تۇرمۇش كەچۈرمىشلىرى ۋە ھېسسىيات تەسىراتلىرىنى بېيىتىش، تەبىئەت، جەمئىيەت ۋە كىشىلىك ھاياتقا قارىتا ئۆزىنىڭ تەسىراتى ۋە ئويلىغىنى بولۇش. gd>Op
yBKkx@o#z
2. ئوخشىمىغان تەلەپ، مەقسەتلەرنى ئويلىيالايدىغان، ئۆزىنىڭ كۆز قارىشىنى مەسئۇلىيەتچانلىق بىلەن بايان قىلالايدىغان، چىن ھېسسىيات – تۇيغۇسىنى ئىپادىلەپ بېرەلەيدىغان بولۇش، ئىلمىي بولغان ئەقلىي بىلىش روھىنى يېتىلدۈرۈش. IS0RhtGy/
K29]B~0%E
3. يېزىقچە ئىپادىلەش جەريانىدا كۆزقاراش ئېنىق، مەزمۇن مول، ھېسسىيات چىن، ساغلام بولۇش؛ پىكىر يولى روشەن، باغلانغان بولۇش، مەركىزىي نۇقتىنى چۆرىدەپ ماتېرىيال تاللاپ، قۇرۇلمىنى مۇۋاپىق ئورۇنلاشتۇرۇش. ئىپادىلەش ئەمەلىيىتىدە ئوبرازلىق تەپەككۇر بىلەن لوگىكىلىق تەپەككۇرنى قاناتلاندۇرۇپ، ئىجادىي تەپەككۇرنى تەرەققىي قىلدۇرۇش. T69'ta32V
d_BO&k <+I
4. خاسلىققا ئىگە ئىجادىي ئىپادىلەشكە تىرىشىش، ئالاھىدىلىكى ۋە قىزىقىشىغا ئاساسەن، ئۆز ئالدىغا يېزىقچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىش. تۇرمۇش ۋە ئۆگىنىش جەريانىدا كۆپ تەرەپلىمە خام ماتېرىيال توپلاش، كۆپ ئويلىنىش، كۆپ يېزىش، ئىلھامى قوزغالغان ھامان يېزىپ تۇرۇش. _|.q?;C]$
WZ aOw w
5. بايان، چۈشەندۈرۈش، تەسۋىر، مۇھاكىمە، لىرىكا قاتارلىق ئاساسىي ئىپادىلەش ئۇسۇللىرىدىن پايدىلىنىپ قابىلىيىتىنى يەنىمۇ ئۆستۈرۈش ھەمدە كۆپ خىل ئىپادىلەش ئۇسۇللىرىدىن ئۇنىۋېرسال پايدىلىنىشنى ئۆگىنىۋېلىشقا تىرىشىش. ئۆزىنىڭ تىل جۇغلانمىسىدىن پايدىلىنىپ، تىلنى پۇختا تاۋلاپ، توغرا، روشەن، جانلىق ئىپادىلەشكە تىرىشىش. EeWCy5W
+hg|!SS@5
6. ئۆزىنىڭ ئەسىرىنى مۇستەقىل تۈزىتەلەيدىغان بولۇش، ئۆگەنگەن تىل – ئەدەبىيات بىلىملىرىدىن پايدىلىنىپ، كۆپ يېزىش، كۆپ تۈزىتىش، مەسلىھەتلىشىش، ئالماشتۇرۇش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈش. يېزىقچىلىق نەتىجىلىرىنى ئۆزئارا نامايان قىلىش ۋە باھالانى ياقتۇرۇش. 45 مىنۇتتا ئىككى بەت ئەتراپىدا بىر پارچە ئەسەر يازالايدىغان بولۇش، دەرستىن سىرتقى يېزىقچىلىق مەشىقى 40 ئورىگىنالدىن كەم بولماسلىق. aloP@U/\Sn
y8jk 9Tv
7. كىشىلەر ئارا ئالاقە قابىلىيىتىنى كۈچەيتىش، ئاغزاكى ئالاقىدە ئۆزىدە ئىشەنچ تۇرغۇزۇش، باشقىلارنى ھۆرمەتلەش، گەپ سۆزدە مەدەنىي، تەقى – تۇرقتا رەتلىك، يېقىشلىق بولۇش، باشقىلارنىڭ سۆزىنى ئاڭلاشقا ماھىر، ئىنكاسى تېز بولۇش. p%5RE%u
XEM i~L+
8. ئاغزاكى تىل ئالاھىدىلىكىگە ئەھمىيەت بېرىش، ئوخشىمىغان سورۇن ۋە ئالاقە مەقسىتىگە ئاساسەن، مۇۋاپىق يوسۇندا ئىپادىلەشنى بىلىش. تىلنىڭ ئورانى، ۋەزنى، ھېسسىيات ۋە قول ئىشارىتىدىن پايدىلىنىپ ئاغزاكى ئالاقە ئۈنۈمىنى كۈچەيتىش. ?cf9q@eAH
7u-o7#,X2
9. نۇتۇق سۆزلەشنى ئۆگىنىش، كۆزقاراش روشەن، ماتېرىيال مول، جانلىق، قايىل قىلىش كۈچى ۋە تەسىرلەندۈرۈش كۈچىگە ئىگە بولۇش، ئىمكانقەدەر خاسلىققا ۋە ئۇسلۇبقا ئىگە بولۇشنى ئىشقا ئاشۇرۇش. مۇھاكىمە ۋە مۇنازىرىدە ئاكتىپ، تەشەببۇسكارلىق بىلەن پىكىر قانتاشتۇرۇش، مۇۋاپىق تاقابىل تۇرۇش ۋە رەددىيە بېرىش. ئەدەبىي ئەسەرلەرنى دېكلاماتسىيە قىلىش، ئەسەر مەزمۇنىنى توغرا ئىگىلەپ، ئەسەرنىڭ ئىدىيىۋى مەزمۇنى ۋە ھېسسىيات خاھىشىنى ئىپادىلەپ بېرەلەيدىغان بولۇش. مۇئەييەن تەسىرلەندۈرۈشچانلىققا ئىگە بولۇش. '"Q;54S**
7 :t+
10. ئۇيغۇر تىلى، ئۇيغۇر تىلىنىڭ قائىدە – قانۇنىيەتلىرىنى ئىگىلەش، بىلىم نۇقتىلىرىنى توغرا تونۇپ، مۇھىم نۇقتىلارنى، مەشىق تۈرلىرىنى ۋە ئۇلارغا قويۇلىدىغان تەلەپلەرنى تولۇق چۈشىنىپ تەتقىق قىلىش، مىللەتنىڭ مۇھىم بەلگىسى بولغان تىل تاۋۇشى، لۇغەت تەركىبى ۋە گرامماتىكىدىن تەركىب تاپقان بۇ سىستېمىسىنى مۇكەممەل ئىگىلەش، شۇنداقلا ئۆز مىللىتىنىڭ تىل – يېزىقىنى قىزغىن سۆيۈش ھېسسىياتىنى تېخىمۇ كۈچەيتىش. dM8`!~#&PI
_ ] veTAV
w N9I )hB
\&|)?'8rS
2 – قىسىم كىتابنىڭ «ئىپادىلەپ ۋە ئالماشتۇرۇش» نىشانىغا دائىر مەزمۇن ۋە قۇرۇلمىسىنى كۆزىتىش >
!k
deO/`
ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش مەزمۇنى ۋە قۇرۇلمىسى ~#+ Hhc(
'Y{ fah
EFk9G2@_
m-w K8]t9
يېزىقچىلىق بۆلىكىنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە K{vn[}
uOv0ut\\G
تېما ھەققىدە مۇھاكىمە VhfM j|
R= co2 5
تەسۋىر – پېرسۇناژ ياكى شەيئىلەرنىڭ ھالىتىنى جانلىق ۋە ئوبرازلىق تىل بىلەن كونكرېت ئىپادىلەپ بېرىشتۇر. تەسۋىر پېرسۇناژ تەسۋىرى ۋە مۇھىت تەسۋىرى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.سانسىز باتۇر ۋە قەيسەر ئادەملەرنىڭ ئوبرازى كۆپۈنچە جانلىق تەسۋىرلەر ئارقىلىق ئىپادە قىلىنىپ كەلگەن.شۇڭا، I@M3u/7
^U8^P]{R|
جاپا – مۇشەققەت بىلەن ئوڭۇشسىزلىقمۇ بىرخىل مەكتەپ بولۇپ، نۇرغۇن داڭدار، بۈيۈك شەخسلەر مۇشۇ مەكتەپتە ئوقۇپ، چېنىقىپ، ئاجايىپ شان – شەرەپلەرگە ئېرىشكەن. تىل-ئەدەبىيات 7-يىللىق 2-قىسىم كىتابتىكى ئاۋىستىرايىلىك تەرجىمىھال ئەدەبىياتى يازغۇچىسى سىتفان زىۋىگ(1881-1942)نىڭ «ئۇلۇغ تىراگىدىيە»ناملىق ئەسىرىدە قار-مۇزلار قاپلاپ تۇرغان ەنۇبى قۇتۇپتىكى بىر تۈركۈم ئېكىسپىدېتسىيىچىلەرنىڭ قاپا-مۇشەققەتلىك تۇرمۇشى تەسۋىرلەنگەن. 1911-يىلى نورۋېگىيىلىك ئامىنسون بىلەن ئەنگىلىيىلىك سىكوت جەنۇبى قۇتۇپقا كىم بالدۇر بېرىشتىن ئىبارەت مەسىلىدەقاتتىق ئېلىشىدۇ،رېقابەتلىشىدۇ.ئېلىشىشتىن كېيىن،سىكوت مەغلۇپ بولىدۇ.چۈنكى ئۇنىڭ ئەترىتى بىر ئاي كېچىكىپ جەنۇبى قۇتۇپقا يېتىپ كېلىدۇ.سۈرلۈك زبېرىكىش: ئادەم يەڭگىلى بولمايدىغان كۈلپەتلىك تەغدىر بىلەن كۈرەش قىلىش جەريانىدا،ئۆزلىرىنى ھالاك قىلغان بولسىمۇ،بۇلار ھەرقانداق دەۋردە ئۇلۇغ تىراگىدىيە بولۇۋېرىدۇ. K }feS(Ji
2 {I(A2
يازغۇچى زۇنۇن قادىرىنىڭ «خاتىرىلەر» ناملىق كىتابىنى ئوقۇپ كۆرىدىغان بولساق، (تولۇقسىز ئوتتۇرا 7 – يىللىقلار ئۈچۈن 1 – قىسىم «تىل - ئەدەبىيات» دەرسلىكىگە ئۇنىڭ «موللاقچىلىقنى ئۆگىنىش» ناملىق بىر بابى كىرگۈزۈلگەن)، بۇ ئەسەردە ئاپتورنىڭ موللاقچىلىقنى ئۆگىنىمەن دەپ ئۇچرۇغان ئوڭۇشسىزلىقلىرى ۋە تارتقان ئازابلىرى يېزىلغان.زۇنۇ قادىر ئۈچۈ ئەپەندى ئۈچۈن ئاشۇ بالىلىق چاغلىرىدىكى ئاشۇ بالىلىق ھەۋەسلىرى ھەرگىزمۇ بىھۈدە ئىش ئەمەس،ئۇنىڭ ئىرادىلىك،بىر ئىشنى ئاخىرغىچە قىلالايدىغان قەيسەر خاراكتېرىىنى يېتىشتۈرگەن. ئۇنىڭ بالىلىق مەزگىللىرىدە قانچىلىك جاپا – مۇشەققەت تارتقانلىقى، تالاي ئوڭۇشسىزلىقلارغا ئۇچرىغانلىقى ھەمدە بۇلارنىڭ ئۇنىڭ كېيىنكى ئەدەبىي ئىجادىيىتىگە زور تەسىر كۆرسەتكەنلىكىنى كۆرۈپ ئالالايمىز. QI WfGVc-
aS3Fvk0R{h
سىز ئۆسۈپ يېتىلىش جەريانىدا قانداق ئوڭۇشسىزلىقلارغا ئۇچرىغان؟ ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى قايسىسى سىزگە ئەڭ چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتكەن؟ بۇ ئوڭۇشسىزلىققا قارىتا سىز قانداق مۇئامىلىدە بولغان؟ سىز توغرا قاراشتا قاراپ، ئوڭۇشسىزلىقنىڭ سەۋەبىنى تەمكىنلىك بىلەن تەھلىل قىلىش ئارقىلىق ئوڭۇشسىزلىق ئۈستىدىن غالىب كەلگەنمۇ ياكى ئوڭۇشسىزلىق ئالدىدا چۈشكۈنلىشىپ، باشقىلاردىن ئاغرىنىپ، ئۆز – ئۆزىڭىزگە بولغان ئىشەنچىڭىزنى يوقىتىپ قويغانمۇ؟ بۇ ئوڭۇشسىزلىقتىن سىز قانداق ساۋاق ئالغان؟ بۇ مەسىلىلەرنى ئوبدانراق ئويلىشىپ كۆرۈپ، تەجرىبە – ساۋاقلارنى يەكۈنلەپ چىقىڭ. بۇ، ئېھتىمال سىزنىڭ كىشىلىك ھايات يولىڭىزدىكى بىباھا روھىي بايلىق بولۇپ قېلىشى مۇمكىن. -"} mmTa*<
^!j,d_)b!
يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك )1ct%rue
Fs 95^T
ئەدەبىي ئەسەرلەردە ئوڭۇشسىزلىق ئالدىدا بەش ئەگمەي، باتۇرلۇق بىلەن كۈرەش قىلىدىغان پېرسوناژلار ھەققىدىكى تەسۋىرلەر كۆپ ئۇچراپ تۇرىدۇ. مەسىلەن، بىتخوۋېن دۇنياۋى شۆھرەتكە ئىگە داڭلىق مۇزىكانت. ئۇ ئىجادىيەتتە يۇقىرى پەللىگە يەتكەندە بەختكە قارشى گاس بولۇپ قالغان. لېكىن، ئۇ بەختسىز تەقدىر بىلەن قەتئىي ئېلىشىپ، مۇزىكا ئىجادىيىتىنى باتۇرلۇق بىلەن داۋاملاشتۇرغان.بۇ قەيسەر مۇزىكانىت ( 1770-1827) گېرمانىيىلىك.ئۇ رېئاللىققا دادىل يۈزلىنىپ،مەردانىلىق بىلەن «ئاڭلاش سېزىمىنى يۇقۇتۇش بىر مۇزىكانىت ئۈچۈن ئەڭ چوڭ پاجىئە،لېكىن مېنىڭ قەلبىمدىن چىققان سادالار ھەرقانداق چالغۇنىڭ ئاۋازىدىن گۈزەل »دەيدۇ.بۇ ئۇنىڭ مۇزىكىغا بولغان نەقەدەر كۈچلۈك مۇھابىتىنى بىلدۈرىدۇ-ھە؟ ! ( ئۇ گاس بولۇپ قالغاندىن كېيىن،گەرچە مىجەزى بەكمۇ چۇس بولۇپ كەتكەن بولسىمۇ،لېكىن ھاياتقا يەنىلا ئۈمىدۋارلىق بىلەن يۈزلەنگەن.ئۇ داۋاملىق مۇزىكا ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىش ئارقىلىق ھاياتىغا باشقىچە گۈزەللىك ۋە مەنا قوشقان. |qq7vx
C4.g}q
~}@cSv'(1
7|B g--G1
NU/:jr.W#
YCI- p p
گۈزەللىكنى بايقاش: لىرىكىنى ئۆگىنىش gu|cQ2xV
[[A}MF*@
تېما ھەققىدە مۇھاكىمە eW /sP Q-
]`H8r y2
لىرىكا – ئاپتورنىڭ ماقالە – ئەسەرلەردە ئىزھار قىلىنغان سوبيېكتىپ تەسىراتى ۋە كۈچلۈك ئىدىيىۋى ھېسسىياتىدىن ئىبارەت. لىرىكا شەكىل جەھەتتىن بىۋاسىتە لىرىكا ۋە ۋاسىتىلىق لىرىكا دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. &
G8tb>q
dHJ#xmE!pP
رېئال دۇنيادا گۈزەللىك بىلەن رەزىللىك تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ، ئەمما كىشىلەر ھامان گۈزەللىكنى قوغلىشىدۇ. كىشىلەر تۇرمۇشتا گۈزەللىك بولمىسا بولمايدۇ، گۈزەللىكسىز تۇرمۇشنى تەسەۋۋۇر قىلىش ئەسلا مۇمكىن ئەمەس دەپ قارايدۇ. TZ>_N;jTZ
-V ' h>K
زادى نېمىنىڭ گۈزەللىك دەپ قارىلىدىغانلىقى ھەققىدە قەدىمدىن ھازىرغىچە ئوخشىمىغان تەبىرلەر بېرىلىپ كەلگەن بولسىمۇ، بۇ بىزنىڭ گۈزەللىكىنىڭ مەۋجۇت ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلىشىمىزغا ھەمدە گۈزەللىك ئىزدىنىشىمىزگە تەسىر كۆرسىتەلىگىنى يوق. چۈنكى، كىشىلەرنىڭ گۈزەللىك ئۆلچىمى ئاساسەن ئوخشاش. مەسىلەن، قاملاشقان بەدەن، يېقىملىق ئاۋاز، مەززىلىك تائام، ئۇرغۇپ تۇرغان ھاياتىي كۈچ، ئاكتىپ يۇقىرى ئۆرلەيدىغان ئىدىيە، ئالىيجاناپ پەزىلەت دېگەنلەرنىڭ ھەممىسى كىشىلەر تەرىپىدىن بىردەك گۈزەللىك دەپ قارىلىدۇ. p0b MgP
z]33_[G1U
يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك c@<vFoq
5FQtlB9F
گۈزەل شەيئىلەرنى ئىپادىلەشتە كۆپىنچە لىرىكا قوللىنىلىدۇ. چۈنكى، «گۈزەللىك ھەيرانلىق ۋە خۇشاللىقتىن ئىبارەت ئىككى خىل تۇيغۇنى قوزغىيالايدىغان نەرسە.» (ۋولتېر) na-mh
E ,H
~uRL+<.c
لىرىكا بايان، مۇھاكىمە، تەسۋىر، چۈشەندۈرۈشلەر بىلەن بىر قاتاردا تۇرىدىغان بىرخىل ئىپادىلەش ئۇسۇلى، لېكىن قالغان ئۈچ خىل ئىپادىلەش ئۇسۇلىغا ئوخشىمايدىغان يېرى، ئۇ دائىم بايان ياكى مۇھاكىمە بىلەن بىللە قوللىنىلىدۇ. #dEMjD
,d~6LXr
لىرىكىنىڭ ئالاھىدىلىكى ۋە يېزىش ئۇسۇلىنى تۆۋەندىكى بىرنەچچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ: V+- ]txu|
p"k[ac{
1. ھەقىقىي چىن ھېسسىيات بولۇشى كېرەك. يۇقىرىدىكى مىساللاردىن ئەخمەت ئىمىننىڭ «توغراق» قا، ماۋدۇننىڭ «سۇۋادان تېرەك» كە، لۇشۇننىڭ «ليۇخېجېن قىز» غا بولغان چوڭقۇر ھېسسىياتى كۆرۈنۈپ تۇرۇپتۇ. بۇ ئەسەرلەرنىڭ ئوقۇرمەنلەرنى تەسىرلەندۈرۈشتىكى سەۋەب شۇكى ئاپتورلار تۇرمۇشتىن گۈزەللىك بىلەن تويۇنغان بۇ خىل ئالىيجاناپ ھېسسىياتنى چوڭقۇر ھېس قىلىپ يەتكەن. m%[`
NP (
*p=a-s5-
2.ھېسسىيات باغلىنىشلىق ئىپادىلىنىشى كېرەك. مەسىلەن، يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان «ليۇ خېجېن قىزنى خاتىرىلەيمەن» ناملىق ئەسەردە لىرىكا ليۇ خېجېننىڭ ئۇلۇغۋار روھىنى مەدھىيلىگەن، ئوقۇغۇچىلارنى قىرغىن قىلغان ئەكسىيەتچى دائىرىلەرنىڭ ئۈستىدىن شىكايەت قىلىش بىلەن بىرلەشتۈرۈۋېتىلگەن. «توغراق» تا توغراق ۋاسىتە قىلىنىپ قەيسەر روھقا ئاپىرىن ئوقۇلغان. «سۇۋادان تېرەككە مەدھىيە » دىمۇ ياپون باسقۇنچىلىرىغا قارشى ئارمىيە – خەلقنىڭ باتۇرانە روھىغا بولغان لىرىك ھېسسىيات سۇۋادان تېرەك ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن. مانا بۇ كىشىلەر دائىم دەپ يۈرىدىغان «مەنزىرە ئارقىلىق لىرىكا ھېسسىياتىنى ئىپادىلەش»، «نەرسىلەر ئارقىلىق لىرىك ھېسسىياتنى ئىپادىلەش» نى كۆرسىتىدۇ. لىرىكىنى تۈز، قۇرغان ئىپادىلەشكە بولمايدۇ، چۈنكى، «ئاھ» ، «ۋاھ» دېگەندەك سۆزلەر بىلەنلا ئوقۇرمەنلەرنى تەسىرلەندۈرۈش مۇمكىن ئەمەس. N "Mw1R4
X \
bXat+
3. ئىپادىلەش جەھەتتە سىتىلىستىكىلىق ۋاسىتىلەردىن مۇۋاپىق پايدىلىنىش ئارقىلىق، كەيپىياتنى جانلاندۇرغىلى بولىدۇ. يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان مىساللاردا بۇ خىل ئالاھىدىلىك ناھايىتى روشەن گەۋدىلەنگەن. مەسىلەن، ياشار كامالنىڭ «توروس تاغلىرى» دىكى «باھار ئايلىرىدا بۇ تاغلارنى ھەرخىل گۈللەر قاپلاپ كېتىدۇ. تاغ يامزىلغا ئالتۇن قوزۇقلار قېقىلغاندەك تەكشى ئېچىلغان سىرلىق گۈللەرنىڭ ئۈستىدىن يۇمشاق، ئىللىق شاماللار ئېقىپ ئۆتىدۇ» دېگەن جۈملىلەردە ئوخشىتىش، سۈپەتلەش قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاسىتىلەردىن پايدىلىنىپ تولىمۇ جانلىق كەيپىيات ياراتقان. l0G sY.~,
sBV})8]K M
باغۋەنگە مەدھىيە: بايان نۇقتىسىنى تاللاشنى ئۆگىنىش s6+`cC4
w4%yCp[,
تېما ھەققىدە مۇلاھىزە }V I}O{
uFl19
بايان قىلىش – كۆزىتىپ ئىگەللىگەن شەيئىلەرنىڭ تۈپ ئالاھىدىلىكىنى ۋە ئۆزى كۆزەتكەن ئادەملەرنىڭ سۆز ھەرىكىتى ۋە ۋەقەلەرنىڭ جەريانىنى يېزىش ئادەتتە بايان بولىدۇ. ئاساسەن 1 – شەخس تىلى بىلەن بايان قىلىش 3 – شەخس تىلى بىلەن بايان قىلىش دەپ ئىككى خىل بولىدۇ. #cdrobJ
B?pNF+?'z
1 – شەخس تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەردە ئاپتور ئەسەردىكى پېرسۇناژ سۈپىتىدە مەيدانغا چىقىدۇ. 3 – شەخس تىلىدا يېزىلغان ئەسەرلەردە بولسا ئاپتور بىر پىرسۇناژ سۈپىتىدە ئەمەس بەلكى چەتتە بايان قىلغۇچى 3 – بىر كىشى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. ~&\} qz3
H\!p%Y
ئوقۇتقۇچىلارنى ھۆرمەتلەش ئىجتىمائىي مەدەنىيەتنىڭ مۇھىم بەلگىلىرىنىڭ بىرى. ئەل ئارىسىغا چوڭقۇر سىڭىپ كەتكەن «ئاتىلار سۆزى، ئەقىلنىڭ كۆزى»، «بىلىم ئالساڭ تىلىڭ چىقار، ئالمىساڭ يېلىڭ چىقار» دېگەن ماقال – تەمسىللەردىن، «ئوقۇتقۇچى ئىنسان روھىنىڭ ئىنژېنىرى» (م. ئى. كالىن)، «كىشىلىك جەمئىيەتتە ئوقۇتقۇچىنىڭ مېھنىتىدىن پەخىرلىكرەك مېھنەت يوقتۇر، چۈنكى ئالىم، مۇتەخەسسىس، يازغۇچى، جەمئىيەت ئەربابى ۋە باشقىلارنىڭ ھەممىسى ئوقۇتقۇچى مېھنىتىنىڭ مەھسۇلىدۇر» (ئەخمەتجان قاسىمى) دېگەن ھېكمەتلەردىن بىزدە ئەزەلدىنلا ئۇستاز، ئوقۇتقۇچىلارنى ھۆرمەتلەيدىغان ئەنئەنىنىڭ بارلىقىنى بىلىۋالالايمىز. چۈنكى ئوقۇتقۇچى ئوقۇغۇچىلارغا بىلىم بېرىپلا قالماي، يەنە ئادەم بولۇش ھەققىدىمۇ چوڭقۇر تەسىر قالدۇرالايدۇ. ئوقۇتقۇچىلارنى ھۆرمەتلەش، ئەمەلىيەتتە بىلىم – مەرىپەتكە ئوقۇتقۇچىلىق ئەخلاقىغا بولغان ھۆرمەتتۇر. M>LgEc-v67
|jT^[q(z
ئوقۇتقۇچىلارنى مەدھىيىلەش دائىم ئېيتىلىپ تۇرسىمۇ، لېكىن مەڭگۈ يېڭى تۇيۇلىدىغان تېما. باشلانغۇچ، تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپ باسقۇچىدا ئۆگەنگەن نۇرغۇن تېكىستلەردىمۇ ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئۇنتۇلماس نۇرانە چېھرى، ئاددى – ساددا، ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئىدىيىسىگە چوڭقۇر تەسىر قىلغان چوڭقۇر مەزمۇنلۇق سۆزلىرى ناھايىتى ياخشى ئەكس ئەتتۈرۈپ بېرىلگەن. مەسىلەن، «ئاخىرقى دەرس» نامىدىكى تېكىستتە ۋەتەنپەرۋەر خەنمەير ئەپەندىنىڭ بىلىملىك، يۇمۇرلۇق خاراكتېرى ناھايىتى ئوبدان يارىتىلغان.
ro NRbA]
K#_x.:
سىز «ئوقۇتقۇچىنى ھۆرمەتلەش» كە قانداق قارايسىز؟ قايسى ئوقۇتقۇچىڭىز سىزگە ئەڭ چوڭقۇر تەسىر قالدۇرغان؟ ئۇنىڭ زادى قايسى تەرىپى سىزنى ئەڭ تەسىرلەندۈرگەن؟ o{r<=X ysM
O4lHR6M2
يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك !${7 )=|=1
o +KDK{MD
يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان تېكىستلەرنىڭ ھەممىسى بايان ئەسەرلەر، بايانى ئەسەرلىرىدە ئادەم، ۋەقە بايان قىلىنىش بىلەن بىللە، ئوبيېكتىپنىڭ ئوخشىماسلىقى تۈپەيلىدىن، ئىپادىلىنىدىغان مۇھىم نۇقتىمۇ، تاللىنىلىدىغان نۇقتىمۇ ئوخشاش بولمايدۇ. l+HF+v $
*J
T,]7
>
بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغان نۇقتا يەنە كۆرۈش نۇقتىسى دەپمۇ ئاتىلىدۇ. بۇ بايان قىلغۇچىنىڭ (ئەسەر ئاپتورىنىڭ) قايسى نۇقتىدا تۇرۇپ بايان ئوبيېكتىنى كۆزەتكەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ. رەسسام رەسىم سىزغاندا، فوتوگراپ سۈرەتكە تارتقاندا ھامان ئوبيېكتنى ئەڭ ياخشى گەۋدىلەندۈرۈپ بەرگىلى بولىدۇ دەپ قارىغان مەلۇم بىر ئورۇننى تاللايدۇ. يېزىقچىلىقمۇ خۇددى رەسىم سىزىش ۋە سۈرەتكە تارتىشقا ئوخشاش بولۇپ، نۇقتا تاللاش ئىپادىلەش ئۈنۈمىنى ئەڭ يۇقىرى پەللىگە يەتكۈزۈش ئۈچۈندۇر. AAW])c`.
7G]v(ay
بايان نۇقتىسى ئومۇمەن مۇنداق بىرنەچچە خىل بولىدۇ: بىرىنچى شەخس تىلىدا بايان قىلىش بۇ باش پېرسوناژنىڭ تىلىدىنمۇ (مەسىلەن، «كۇڭ يىجى» ) ياكى ياندىن (مەسىلەن، «تاغام ژىيول» بېرىلىشىمۇ مۇمكىن. ئىككىنچى شەخس تىلىدا بايان قىلىش. بۇنىڭدا ئوقۇرمەننى بايان قىلغۇچىغا ئۇدۇل قويۇشقىمۇ (مەسىلەن، «تەڭرىتاغ مەنزىرىسى» دىكى «دوستۇم، سىز تەڭرىتاغقا بېرىپ باققانمۇ؟...» دېگەن جۈملە)، ئوقۇرمەننى يانغا قويۇپ، يېزىش ئوبيېكتىپىغا ئۇدۇللاشقانمۇ (مەسىلەن، «ئەي قاشتېشى: سېنى قانداقمۇ تەرىپلەپ بولاي» ) بولىدۇ. p() #+Xy
G~
mLc
تەسەۋۋۇر دۇنياسى: توقۇلما توقۇشنى ئۆگىنىش Q / zlU@
W{W8 \
تېما ھەققىدە مۇلاھىزە rHaj~s 4
YM r2|VEU[
تەسەۋۋۇر دېگەن زادى نېمە؟ تەسەۋۋۇر ئادەمنىڭ كاللىسىدىكى ئوبرازغا قارىتا يەنىمۇ ئۆزگەرتىش ئېلىپ بېرىپ، يېڭىچە ئوبراز شەكىللەندۈرۈش جەريانىنى كۆرسىتىدۇ. قەدىمكى زاماندا خەلقىمىز ئۇچۇشتىن ئىبارەت ئارزۇ ئاساسىدا ئۇچار گىلەم، ياغاچ ئات قاتارلىق چۆچەكلەرنى توقۇپ ئۆزلىرىنىڭ ئارزۇلىرىنى ئىپادىلىگەن. D8
BmC
$+
كىشىلەر ئاسماندا ئۇچۇۋاتقان قۇشلارنى كۆرۈپ، بىزنىڭمۇ قانىتىمىز بولغان بولسا قانداق ياخشى بولاتتى – ھە، دەپ ئارزۇ قىلىشقان ھەمدە شۇنىڭ تۈرتكىسىدىن كېيىن ئايروپىلان بارلىققا كەلگەن. بۇ تەسەۋۋۇرنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەتنىڭ باشلىنىش نۇقتىسى ئىكەنلىكىنى؛ تەسەۋۋۇر بولمايدىكەن ئەدەبىي ئىجادىيەت ئېلىپ بېرىشنىڭمۇ مۇمكىن ئەمەسلىكىنى؛ تەسەۋۋۇرنىڭ يەنە پەننى ئىختىرانىڭمۇ ئالدىنقى شەرتى ئىكەنلىكىنى؛ تەسەۋۋۇر بولمايدىكەن، بۈگۈنكى ئىلىم – پەننىڭمۇ بولمايدىغانلىقىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. قولدا چۆرۈيدىغان فاتېفوندىن ستېرىئولۇق ئاۋاز ياڭراتقۇغىچە، شامالدۇرغۇچ ھاۋا تەڭشىگۈچكىچە، كېسەك مۇزلاردىن توڭلاتقۇغىچە، چوتتىن كومپىۇتېرغىچە بولغان جەريانلارنىڭ ھەممىسى ئىنسانلار تەسەۋۋۇر كۈچى بىلەن ئىجادىي تەپەككۇرىنىڭ بىرىكمىسىنىڭ مەھسۇلى. تەسەۋۋۇر بولمايدىكەن، ئىنسانىيەت ئەقىل بۇلىقىنىڭ كۆزى ئېتىلىپ قالىدۇ. بۇنىڭدىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، مەيلى خىزمەتتە بولسۇن ياكى پەن – تېخنىكا ياكى بەدىئىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنايلى، تەسەۋۋۇر كۈچى كەم بولسا بولمايدىغان بىرخىل ئىقتىدار. j@u]( nf
;_p$5GVR|
تەسەۋۋۇر ئەدەبىي ئەسەرلەردە ناھايىتى كەڭ قوللىنىلىدۇ. مەيلى بىر پۈتۈنلۈك ياكى قىسمەتلىك، مەيلى توقۇلما ئەسەرلەر ياكى رېئاللىق ئەكس ئەتتۈرۈلگەن ئەسەرلەر بولسۇن، ھەممىسىلا تەسەۋۋۇردىن ئايرىلالمايدۇ. 9T#${NK
g^:
& Dh
ئابدۇرېھىم ئۆتكۈر «ئىز»، «ئويغانغان زېمىن» رومانلىرىنى يېزىشتا 20 يىلغا يېقىن رومانغا ئالاقىدار ماتېرىياللارنى توپلىغان بولۇپ، ئاپتور شۇ ماتېرىيال بىلەن ئۆزىنىڭ بەدىئىي تەسەۋۋۇرىنى زىچ بىرلەشتۈرۈپ، ئاجايىپ بەدىئىي ئۈنۈم ياراتقان. مەسىلەن، ئاقچۇق يېزىسىدىكى جەڭنى يازغاندا نەق مەيداندىمۇ يوق، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇ چاغدا نە ئۈنئالغۇ، نە سىنئالغۇمۇ يوق، شۇنداق تۇرۇقلۇق ئۇ پېرسوناژلار تىلى، ھەرىكىتىنى، چىراي ئىپادىسىنى قانداق يارىتالىدى؟ ئۇ پەقەت چەكلىك تارىخىي ماتېرىياللارغا تايىنىپ تەسەۋۋۇرنى قانات يايدۇرۇش ئارقىلىق ئەنە شۇنداق جانلىق ئىجادىيەت ئېلىپ بارغان. توقۇلما خاراكتېردىكى ئەسەرلەرنى مەزمۇنغا ئاساسەن ئادەتتىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇش تۈرى ۋە ئىلمىي فانتازىيە تۈرى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈشكە بولىدۇ. ]_(J8v
p|+TgOYOc
سىز يېزىقچىلىقتىكى تەسەۋۋۇرغا قانداق قارايسىز؟ كونكرېت ئەسەر ياكى ئۆزىڭىزنىڭ يېزىقچىلىق تەسىراتىڭىزغا بىرلەشتۈرۈپ ساۋاقداشلىرىڭىز بىلەن پىكىرلىشىپ كۆرۈڭ ھەمدە بۇنىڭدا قانداق ھالەت ۋە قانۇنىيەتلەرنىڭ بارلىقىغا قاراپ بېقىڭ. #w@V !o
XR_Gsb %l
4;*jE (
|Kb
m74
Z%
يېزىش ئۇسۇلىغا ئۆرنەك ezb*tN!
Tq?7-_MLC$
تېكىستتە «سىستېما تىزگىنلىكىدىكى ئويۇن» ناملىق ئەسەر بېرىلگەن. +ib&6IU
f?$yxMw:@
تېكىستتە ئاساسەن، توقۇلمىدا دىققەت قىلىشقا تېگىشلىك تۆۋەندىكىدەك مەسىلىلەرنى يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ: 6UI6E) g
#mYe@[p@
ئالدى بىلەن توقۇلما توقۇشتىكى مۇددىئانى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش كېرەك. توقۇلما بىر خىل رېئاللىقتىن ھالقىغان ئىزدىنىش. ناۋادا چىن نەرسىنى يېزىش بىلەنلا ئۆز ئىدىيىسى ۋە ئارزۇسىنى ئىپادىلەپ بەرگىلى بولسا، توقۇلما توقۇشنىڭ ھاجىتى يوق. يۇقىرىدىكى پارچە ئانىنىڭ بالىسىغا ھەددىدىن زىيادە كۆيۈنىمەن دەپ ھەممىلا ئىشىغا ئارىلىشىۋېلىشىنى مەسخىرە قىلىش يۈزىسىدىن مۇشۇنداق توقۇپ چىقىرىلغان. )#8}xAjV
vmg[/#
ئىككىنچىدىن، توقۇلمىدا چىنلىق ئاساس قىلىنىشى كېرەك. بىر پۈتۈنلۈكتىن ئېلىپ ئېيتقاندا، مەزمۇن چىنلىقىدىن ھالقىپ كەتكەن بولىدۇ. ئەمەلىيەتتە بالىسىغا مۇنچىۋالا كۆپ باغاقچە يېزىپ، ئۈن ئېلىپ قالدۇرغن ئانىنىڭ بولۇشى مۇمكىن ئەمەس. ئەمما. بۇنىڭ قىسمەن تەرەپلىرى راست، بالىلىرىغا ئىشلارنى ئەسكەرتىپ قويۇش ئۈچۈن ئانچە – مۇنچە شۇنداق قىلىدىغانلار بار. ھازىر ئالەم بوشلۇقىدا ئولتۇراقلىشىدىغانلار بولمىسىمۇ، لېكىن قىسقا ۋاقىت تۇرىدىغانلار يوق ئەمەس. D#P]tt.Z
)t((x
ئاغزاكى ئالاقە بۆلىكىنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە d_!}9
d3\KUR^
نۇتۇق lL
'Bop@
jGoQXiX
كۆرسەتمە ۋە مۇھاكىمە
`n@;%*6/
[)?9|yY"`
نۇتۇق پىكىر ۋە ھېسسىيات ئالماشتۇرۇشنىڭ مۇھىم بىرخىل ئۇسۇلى، ئۇنىڭدا ئاۋازلىق تىل ئارقىلىق نۇتۇق سۆزلىگۈچىنىڭ ئىدىيىۋى ھېسسىياتى يەتكۈزۈلۈپ، ئاڭلىغۇچىلارنى قوزغىتىش ۋە تەسىرلەندۈرۈش، تەشۋىق – تەربىيە ئېلى بېرىش ئاساسلىق مەقسەت قىلىنىدۇ. M N (o
.K1wp G[4
نۇتۇقنى ئۇتۇقلۇق سۆزلەش ئۈچۈن يېتەرلىك تەييارلىق قىلىش بىلەن بىرگە يەنە نەق مەيداندا بىر تەرەپ قىلىش ماھارىتىنىمۇ ئىگىلىۋېلىش كېرەك. EI)2 c.A
]"^ p}:
نۇتۇق سۆزلەشتىن ئاۋۋال نۇتۇقنىڭ نىشاننى ئايدىڭلاشتۇرۇۋېلىش، ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كونكرېت ئەھۋالى ۋە ئەمەلىي ئېھتىياجىغا قارىتا مۇۋاپىق تېمىسىنى بەلگىلەش كېرەك. ئىككىنچىدىن، نۇتۇق ئورگىنالىنى پۇختا تەييارلاش، نۇتۇقتىكى تىل ئالاھىدىلىكىنى گەۋدىلەندۈرۈش، نۇقتىئىينەزەر، ماتېرىيال ۋە ھېسسىياتنى ئورگانىك بىرلەشتۈرۈشكە دىققەت قىلىش كېرەك. ئۈچىنچىدىن، روھىي ھالەتنى تەڭشەپ، تارتىنچاقلىقنى تۈگىتىش، ئۆزىنى ئازادە تۇتۇپ، ئىشەنچىنى ئاشۇرۇش، نۇتۇق مەزمۇنىغا ئاساسەن، نۇتۇقتىكى ھېسسىيات تۈسىنى پۇختا ئىگىلەش كېرەك. 2a;[2':
8) M WC:
نۇتۇق سۆزلىگەندە تىرىشىپ تۆۋەندىكىلەرنى ئورۇنداش كېرەك. بىرىنچىدىن، ئاڭلىغۇچىلارنىڭ پسىخىكىلىق ئىنكاسىغا قارىتا سەزگۈر بولۇش ھەمدە مۇۋاپىق ئىنتوناتسىيە ۋە قىياپەت ئارقىلىق ئاڭلىغۇچىلار بىلەن بولغان ئارىلىقنى قىسقارتىپ، نۇتۇقنىڭ تەسىرلەندۈرۈش كۈچىنى ئاشۇرۇش كېرەك. ئىككىنچىدىن، نۇتۇق مەزمۇنى مول، يېڭىچە، لوگىكىلىق قۇرۇلمىسى ئېنىق، باغلىنىشلىق قائىدە ئارقىلىق قايىل قىلىدىغان، ھېسىسيات ئارقىلىق تەسىرلەندۈرىدىغان، ئاڭلىغۇچىلاردا ئورتاق ئىنكاس پەيدا قىلالايدىغان بولۇشى كېرەك. ئۈچىنچىدىن، نۇتۇق سۆزلىگۈچىنىڭ ئاۋازى ياڭراق، گەپ – سۆزلىرى ئېنىق، راۋان، ھېسسىياتى قايناق، ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كەيپىياتىغا ماسلاشقان بولۇشى كېرەك. تۆتىنچىدىن، نۇتۇقنىڭ مەزمۇنى، ئوبيېكتى، سورۇن قاتارلىقلارنى ئۆزىگە رام قىلىۋېلىش ياكى ھاياجانلىق سۆزلەر ئارقىلىق ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كەيپىيېاتىنى قوزغاپ، ئاڭلىغۇچىلارنىڭ قەلب دۇنياسىغا سىڭىپ كىرىش كېرەك.ئامېرىكا زوڭتۇڭى رېگان ئامېرىكىنىڭ «خىرىسچى »ناملىق ئالەم ئايرۇپىلانى 1986-يىلى 1-ئاينىڭ 28-كۈنى پارتلاپ كېتىدۇ.يەتتە ئۇچقۇچى قازا قىلىدۇ. رېگان ئەپەندى 1-ئاينىڭ 31-كۈنى ئۆزىنىڭ «ھەقىقىي قەھىرمان»ناملىق بۇ مەشھۇر نۇتۇقنى تېلېۋزوردا تولىمۇ قايغۇلۇق كەيپىياتتا سۆزلىدى.ئۇ نۇتۇقىدا بۇ قەھىرمانلارنىڭ قەھىرمانلىقى بىزنىڭ مەدھىيە سۆزلىرىمىزدە بولماستىن،بەلكى ئۇلاردا كەسىپچانلىق تۇيغۇسى،غورۇر ۋە سىرلىق ھەم گۈزەل ئالەمنى بوشاشماي تەكشۈرىدىغان يۈكسەك مەسئۇلىيەت تۇيغۇسىنىڭ بولغانلىقىدا.ھەقىقىي ياشاشنى ئەمەلىيەتتىن ئۆتكۈزگەنلىكىدە.ھاياتىنى تەغدىم قىلغانلىقىدا.... o^' QGs "
xB]^^ NYE=
ئوقۇغۇچىلارنىڭ نۇتۇق ئاساسىنى يېتىلدۈرۈشتە،كۆپرىك تۆۋەندىكىدەك ئۈچ مۇھىت تەييارلىنىدۇ : [:}"MdU'
Lxv6\3I+
بىرىنچىسى ئىختىيارىي نۇتۇق ،ئىككىنچىسى نەسىھەت ۋە تەكلىپ پىكىر بېرىش،ئۈچۈنچىسى رەسمىي نۇتۇق مۇسابىقىسى ئۆتكۈزۈشتىن ئىبارەت......كونكېرت ئەھۋال تكۋەندىكىچە: g7lPQ_A*
:`lP+y?a1
نۇتۇق سۆزلەشتىن بۇرۇن ھازىرلاشقا تېگىشلىك شەرتلەر: ;@:-T/=
rg =Ym.
1) نۇتۇقنىڭ ئاساسىي شەكلى-سۆزلەش،نېمىنى سۆزلەش،نېمىنى تەشەببۇس قىلىشنى ئايدىڭلاشتۇرىۋالغاندىن كېيىن،قاراتمىلىققا ئىگە بولغان نۇتۇق ئورگىنالىنى تەييارلىۋېلىش لازىم،نۇتۇقنىڭ كۆزقارىشى ئېنىق،ماتېرىيال مول،دەلىللەش جايىدا بولۇش كېرەك. ;.rY`<|
*=!r|UdB.
2) نۇتۇق سۆزلەشتىن بۇرۇن قىياپەت مەشىقىنى پۇختىلىۋېلىش.شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا،سۆز ئورانى،ئىنتوناتسىيە،رېتىم،ئۇرغۇ دېگەنلەرگە ئالاھىدە دىققەت قىلىش. 2[j`bYNe
-1~o ~yGE
3) نۇتۇق تېكىستىنى يېزىشتىن مۇنبەرگە چىقىپ سۆزلەشكىچە بولغان جەرياندا،نۇتۇقنىڭ تەسىرلەندۈرۈش كۈچىنى ئاشۇرۇشقا،نۇتۇقنىڭ مەزمۇنى باشتىن-ئاياق باغلىنىشلىق بولىشىغا دىققەت قىلىش كېرەك.نۇتۇق سۆزلىگۈچىنىڭ ئاۋازى ياڭراق،گەپ-سۆزلىرى ئېنىق،راۋان،ھېسسىياتى قايناق،ئاڭلىغۇچىلارنىڭ كەيپىياتىغا ماسلاشقان بولۇشى كېرەك. .,U4 A
TO
m8G/;V[x
4) نۇتۇقنىڭ مەزمۇنى،ئويېكتى،سورۇن قاتارلىقلارغا ئاساسەن مۇۋاپىق ماھارەتنى تاللاش كېرەك يەنى،ھېكايە سۆزلەش ئارقىلىق ئاڭلىغۇچىلارنى ئويغا سېلىش،بىرەر مەسىلىنى ئوتتۇرىغا قويۇش ئارقىلىق ئاڭلىغۇچىلارنى ئۆزىگە رام قىلىۋېلىش ياكى ھاياجانلىق سۆزلەر ئارقىلىق ئاڭلىغۇچىلارنىڭ ھېسسىياتىنى ئۇرغۇتۇش ئارقىلىق نۇتۇقنى باشلىسىمۇ بولىدۇ. [0]J
2
SSyARR+;c
5) ماتېرىيال مول، جانلىق، قايىل قىلىش كۈچى ۋە تەسىرلەندۈرۈش كۈچىگە ئىگە بولۇش. ئىمكانقەدەر خاسلىققا ۋە ئۇسلۇبقا ئىگە بولۇشنى ئىشقا ئاشۇرۇش. مۇھاكىمە ۋە مۇنازىرىدە ئاكتىپ، تەشەببۇسكارلىق بىلەن پىكىر قاتناشتۇرۇش، مۇۋاپىق تاقابىل تۇرۇش ۋە رەددىيە بېرىش، ITEf Q@#jU
p: eaZ
نۇتۇق ياكى ئاغزاكىي ئالاقە بەلگىلىك ئەمەلىي چىنىقىش جەريانىغا،تەجىربىلەرنى ئالماشتۇرۇپ،ئۆزىنى كۈچەيتىش مۇھىتىغا تولىمۇ مۇناسىۋەتلىك ئەھمىيەتلىك ئىش. ئادەتتە ئوقۇغۇچىلارنى نۇتۇق سۆزلەشكە ئۇيۇشتۇرغاندا،مۇھىتنىڭ ئوخشىماسلىقىغا قاراپ سۆزلىنىدىغان نۇتۇقنىڭ مەزمۇنى،نۇتۇق سۆزلەش شەكلى ۋە ماھارىتىنى قوللىنىش ئۇسۇلىمۇ پەرقلىق بولىدۇ.ئادەتتە نۇتۇق سۆزلەشتە ئوخشىمىغان مۇھىت تەييارلىنىدۇ. TJ>1?W\Z
k*C[-5&#
مەسىلەن ئىختىيارىي نۇتۇق سۆزلەش پائالىيىتى ئادەتتە مول مەزمۇنغا ئىگە بولۇپ ئۇنىڭ ئىچىدە ئوقۇغۇچىلارنىڭ باشقۇرۇش قابىليىتىنى چىنىقتۇرۇش مەقسەد قىلىنغان سىنىپ كادىرلىقىنى تالىشىش نۇتۇق سۆزلەش پائالىيىتى،ئەنئەنىۋىي ئەخلاق ئەقىدە،چىن مۇھاببەت بىلەن بۈگۈنكى رېئاللىق مۇھاكىمە قىلىنغان «چىن مۇھاببەت ئىنسانلار ئۈچۈن قانداق ئەھمىيەتكە ئىگە ؟ ئاتا-ئانىلارنىڭ ئاجرىشىپ كېتىشى بالىلارغا قانداق تەسىر كۆرسىتىۋاتىدۇ؟ ئاتىلارنىڭ ئائىلىدىكى رولىدا قانداق مەسىلىلەر مەۋجۇت؟ دېگەندەك ئەمەلىي مەسىلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلغان ۋە تەھلىل قىلىنغان نۇتۇقلارمۇ بولىدۇ. قىسقىسى ئىختىيارى نۇتۇقنىڭ سۆزلەش شەكلى ئەركىنرەك،ۋاقتى قىسقىراق بولغانلىقتىن نۇتۇق تېكىستى تەييارلاش ھاجەتسىز.بىراق بۇنداق نۇتۇقنى سۆزلەشتىن بۇرۇن سۆزلىنىدىغان تېما ھەققىدە،يەنى قانداق نۇتىئنەزەرنى گەۋدىلەندۈرۈش،قانداق ئىپادىلەش ھەققىدە كۆڭۈلدە سان بولۇشى،ئەڭ ياخشىسى سۆزلىنىدىغان گەپلەرنى «كۆڭۈلدە پىشۇرۇۋېلىش»كېرەك. 1'iQlnMO@
%$Xt1ub6(
ئىىتىيارىي نۇتۇقتىن باشقا يەنە رېئال تۇرمۇش نەسىھەت ۋە تەكلىپ بېرىشتىن ايرىلالمايدۇ.نەسىھەت تۇرمۇشتىكى تۈرلۈك مەسىلىلەرنى ھەل قىلىشنىڭ ھەمدە باشقىلارغا كۆڭۈل ئىزھار قىلىشنىڭ ياخشى ئۇسۇللىرىدىن بىرى.شۇڭا نەسىھەت ۋە تەكلىپ بېرىشنى ئۆگىنىۋېلىشىقىمۇ توغرا كېلىدۇ. ~2 yhZ
6D`.v@
1. نەسىھەت ۋە تەكلىپ پىكىر قاراتمىلىقىغا ئىگە بولۇشى،گۈلنى يىلتىزىغىچە قاندۇرۇپ سۇغۇرۇش لازىم بولغىنىدەك گەپنىمۇ باشقىلارنىڭ كۆڭلىدىكىنى چۈشىنىپ تۇرۇپ قىلغان تۈزۈك. شۇنداق قىلغاندىلا ئۇلارنى تەسىرلەندۈرۈپ،قايىل قىلغىلى بولىدۇ. -)KNsW
)vg@Kc26
2. نەسىھەت ۋە تەكلىپ پىكىرنى سىپايىلىك بىلەن ئېيتىش كېرەك. 3.نەسىھەت ۋە تەكلىپ پىكىرنى ئۆز سورۇن-قەرەلىگە قاراپ ئېيتىش كېرەك.بولمىسا مەقسەدتكە يېتەلمەي قېلىشىمىز مۇمكىن. 4.ئادەمىگە قاراپ سۆز ئيتقاندىلا ئاندىن ئۈنۈمى بولىدۇ. eb6y-TwY
G `B=:s]
رەسمىي نۇتۇق –نۇتۇق ئورگىنالى بولۇش،مەخسۇس مۇھىت-سورۇن تەييارلاش،مۇسابىقە تۈسى بولۇش ،باھالاش..... \%%M >4c
-%K}~4J
ئۇيغۇر تىلى yJlRW!@&:
] \!,yiVeU
چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرىسنىڭ 2-كىتابىدىكى ئۇيغۇر تىلى بىلىملىرىنىڭ مەزمۇن سخېمىسى: oz[G'[\}F
oYJ <.Yxeb
:O?3lj)
P=9U K`n
m6 Y0,9
osLEH?iKW
M pk7$=hjc
6{g&9~V
/5
OQ0{8p
دەررىسلىككە ئۇيغۇر تىلى چوقۇم ئۆگىنىدىغان بەش يۈرۈش دەرىسلىكنىڭ «ئىپادىلەش ۋە ئالماشتۇرۇش» بۆلىكىگە كىرگۈزۈلگەن.«تولۇق ئوتتۇرا مەكتەپ تىل-ئەدەبىيات دەرىس ئۆلچىمى» دە ئۇيغۇر تىلىغا «ئۇيغۇر تىلىنىڭ قائىدە-قانۇنىيەتلىرىنى ئىگىلەش.بىلىم نۇقتىلىرىنى توغرا تونۇپ،مۇھىم نۇقتىلارنى،مەشق تۈرلىرىنى ۋە ئۇلارغا قويۇلغان تەلەپلەرنى تولۇق چۈشىنىپ تەتقىق قىلىش،مىللەتنىڭ مۇھىم بەلگىسى بولغان تىل تاۋۇشى،لۇغەت تەركىبى ۋە گرامماتىكىدىن تەركىب تاپقان بۇ سېستىمىنى ئىگىلەش،شۇنداقلا ئۆز مىللىتىنىڭ تىل-يېزىقىنى قىزغىن سكيۈش ھېسسىياتىنى تېخىمۇ كۈچەيتىش» دەپ تەلەپ قويۇلغان.شۇڭا،ئۇيغۇر تىلى بىلىملىرىنى ئۆگەنگەندە ئۇنى تاللاپ ئوقۇيدىغان دەرس قاتارىدا مۇئامىلە قىلىشتىن ساقلىنىش،ئانا تىلىمىزنىڭ قائىدە-قانۇنىيەتلىرىنى پۇختا ئىگىلەپ ۋە تەتقىق قىلىپ،ئۇنى تېخىمۇ مۇكەممەلىككە ئىگە قىلىشقا تىرىشىپ بېقىش كېرەك. تېۆستلەر بىلەن ئۇيغۇر تىلى مەزمۇنلىرىنى ۋە مەشقلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ ئۆگىنىشكە تىرىشىش.2-كىتابقا مورفولوگىيە ھەققىدە ئومۇمىي چۈشەنچە،ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز تۈركۈملىرى ئىسىم،سۈپەت،سان قاتارلىق ئۇيغۇر تىلى مەزمۇنلىرى كىرگۈزۈلدى. AI, E9
#!_ViG )2^
ئىزدىنىشلىك ئۆگىنىش بۆلىكىنى ئوقۇتۇش ھەققىدە كۆرسەتمە (l(d0 g&p>
f'qM?GlET
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكتلىرى 2 uF'\y
4Yt'I#*
دىئالېكت تاۋۇش ۋە سۆزلۈك جەھەتتە ئورتاق ئەدەبىي تىلدىن پەرقلىنىپ تۇرىدىغان رايون خاراكتېرلىك يەرلىك تىلدۇر. gl2l%]=\'
gh `_{
l
«دىئالېكت سۆزى قەدىمكى گىركلەرنىڭ dialektos » سۆزدىن كەلگەن بولۇپ،«بىر مەھەللىلىكلەرنىڭ گېپى» دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. zU4*FXt
[ g=4'4EZc
دىئالېكت – ئومۇمىي خەلق تىلىنىڭ بىر تارمىقى يەنى ئومۇمىي خەلق تىلىنىڭ يەرلىك ۋارىيانتى. N&(MM.\ `^
f Avh!g
ئۇ مەلۇم جەمئىيەتنىڭ مەلۇم رايونىدا ياكى كىشىلەر ئورتاق قوللىنىدىغان، ئۆزىگە خاس خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان يەرلىك تىل. ئۇ ئورتاق تىلغا ياكى باشقا دىئالېكتقا ئوخشىمىغان ۋارىيانت ۋە سۆز – ئىبارىلەرنى ئۆز ئىچىگە ئېلىپلا قالماستىن، بەلكى، ئورتاق تىلنىڭ لۇغەت تەركىبى ۋە گرامماتىكىلىق سىستېمىسىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. ئۇ شۇ دىئالېكت رايونىدا ئومۇمىيلىققا ئىگە بولۇپ، شۇ رايون خەلقىنىڭ ئۆزئارا ئالاقىلىشىدىغان، بىر – بىرىنى چۈشىنىدىغان، پىكىر ئالماشتۇرىدىغان ۋاسىتىسى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. hxw6^EA
};gcM @]]E
دىئالېكت تۆۋەندىكى ئالاھىدىلىككە ئىگە: S]4!uv^y
kp6 &e
1)ئۇ بىر تىلدا سۆزلەشكۈچى، بىر مىللەتنىڭ مەلۇم گۇرۇھ دائىرىسى ئىچىدە ئومۇمىي خەلقلىق خاراكتېرىگە ئىگە بولىدۇ. شۇ دائىرىدىكى كىشىلەر ئۈچۈن نىسبىي ئورتاق خىزمەت قىلىدىغان ئالاقە ۋاسىتىلىك رولىنى ئوينايدۇ. %
"|W
qxv
I-Am9\
2) ئۇ ئۆزىگە خاس تىل تاۋۇشلىرى، ئۆزىگە خاس لۇغەت تەركىبى ۋە گرامماتىكىلىق قۇرۇلۇش سىستېمىسىغا ئىگە.
$wl_
3XncEdy_
3)ئۇ بىر خىل تارىخىي ھادىسە بولۇپ، مۇئەييەن تارىخىي شارائىت ۋە جەريان ئىچىدە شەكىللىنىدۇ. ئۇ يەنە مۇئەييەن تارىخىي شارائىت ۋە جەريان ئىچىدە تەدرىجىي ئاجىزلاپ، ئومۇمىي خەلق تىلىغا قوشۇلۇپ، سىڭىپ كېتىدۇ. ئادەتتە، دىئالېكتلار ئارا پەرق ئالدى بىلەن فونېتىكا جەھەتتە كۆرۈنىدۇ. ئۇنىڭدىن قالسا، لېكسىكا جەھەتتە كۆرۈلىدۇ. دىئالېكتتا ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە خاس سۆزلەر ئۆزئارا ئوخشاشمايلا قالماستىن، بەلكى ئاساسىي لۇغەت تەركىبىدىكى بەزى سۆزلەرمۇ ئوخشاش بولمايدۇ. EK\xc'6M
9j 0o)]
دېئالىكتلار ئارا گرامماتىكا جەھەتتىن پەرق ئاز كۆرۈلىدىغان ھادىسە، دىئالېكتلار ئارىسىدىكى فۇنېتىكا ۋە لېكسىكا جەھەتتىكى پەرق خېلى زور بولسىمۇ، ئۇلار ئوتتۇرىسىدا يەنىلا ئورتاقلىق بولىدۇ. hdH3Jb_hl(
'<6DL
tZl
يەر – جاي ناملىرىنىڭ كېلىپ چىقىشى E7I$GD
J2$,'(!(
يەر – جاي ناملىرى مەلۇم بىر رايونغا بەلگە سۈپىتىدە قويۇلۈان ئىسىم بولۇپ، شۇ رايوننىڭ جۇغراپىيىلىك ئالاھىدىلىكىنى، مىللىي ئالاھىدىلىكىنى ئەكس ئەتتۈرىدۇ. شۇنىڭدەك ئۇ شۇ رايوننى تارىخىي، سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيىتى ۋە ئۆرپ – ئادىتى قاتارلىق جەھەتلەردە چېتىشلىق قىممەتلىك ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ. R ^INl@(O
Lx| 0G $
يەر ناملىرى ئىجتىمائىي تۇرمۇشىمىزدا دائىم ئۇچراپ تۇرىدۇ. ئۇ ئۆزىنىڭ خىلمۇ – خىللىقى، مۇرەككەپلىكى ۋە رەڭدار، قوللىنىشچانلىقى بىلەن كىشىلەرنىڭ تۇرمۇشىغا بىۋاسىتە تەسىر كۆرسىتىدۇ. چۈنكى ئادەمنىڭ ئۆزى يەر نامىغا تەۋە بولغاچقا، ئادەم بىلەن يەر نامىنىڭ ئوتتۇرىسىدا ئۆزىگە خاس ئورگانىك مۇناسىۋەت بار، گەرچە ئادەم يەر نامىنى ياراتسىمۇ، ئەمما ئۇ ئۆزى ياراتقان يەر نامىنىڭ دائىرىسىدىن ھالقىپ كېتەلمىگەنلىكى ئۈچۈن، ئۇنىڭ يېڭىلىنىشى، ئۆزگىرىشى، كۆچۈشى، تەرەققىي قىلىشى، قېلىپلىشىشى ۋە تەرجىمىسى قاتارلىق جەھەتلەردە ھامان يەر نامىغا تەۋە ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلىدۇ. شۇڭا، يەر ناملىرىنىڭ ئاتىلىشى، تەرجىمىسى، ترانسكرىپىسىيىسىنى بىلىپلا قالماستىن، يەنە ئەڭ مۇھىمى ئادمە ئۆزى پائالىيەت ئېلىپ بېرىۋاتقان رايون (دۆلەت) غا تەۋە يەر ناملىرىنىڭ مەنىسى ۋە ئۇنىڭ كېلىپ چىقىشىنى بىلىشى كېرەك. بۇ، بىر مىللەت ۋە بىر دۆلەت كىشىلىرىگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، شۇنىڭدەك كەلگۈسى تەرەققىيات ۋە ئەۋلاد نۇقتىسىدىن قارىغاندىمۇ بىر تارىخىي ۋەزىپە. NFqGbA|
l4 U
يەر – جاي ناملىرى تىل، تارىخ، ئېتىنولوگىيە، ئېتنوگرافىيىگە بېرىپ تۇتىشىدىغان مۇرەككەپ ئىلمىي خىزمەت ھېسابلىنىدۇ. شۇڭا يەر – جاي ناملىرىنى تەكشۈرۈشتە كەڭ ماتېرىيال مەنبەسىگە ئىگە بولۇشلا كۇپايە قىلمايدۇ. بەلكى، پۇختا ئىشلەش، چوڭقۇر ئىلمىي ئاساسقا ئىگە قىلىش ئاساسىدا چۈشەندۈرۈش – ئىزاھلاش ئېلىپ بېرىش لازىم. k =O
Y<_;8%S
1. مەشھۇر ئەسەرلەرنى ئوقۇشقا كۆرسەتمە ! %N@>[
gSe3S-Lt
«قۇتادغۇ بىلىك» 7j88^
59
3u<
ntx ><
دەۋر ئارقا كۆرۈنۈشى F4 5-M [z
cM]ZY i
يۈسۈپ خاس ھاجى (1085/86-1019-20) – ئۇلۇغ مۇتەپەككۇر، شائىر ۋە دۆلەت ئەربابى، جۈملىدىن ئېنسكلوپېدىيىلىك داستان «قۇتادغۇبىلىك» نىڭ ئاپتورى. e\!Aoky
%AmyT
«قۇتادغۇبىلىك» تىكى مەلۇماتلارغا قارىغاندا، ئۇ قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ ئىلگىرىكى پايتەختى، كېيىنكى ئاساسلىق شەھەرلەردىن بىرى ھېسابلانغان بالاساغۇندا دۇنياغا كەلگەن. داستاندا مۇئەللىپ ئۆزىنىڭ بالاساغۇندا تۇغۇلغانلىقى ۋە ئەسىرىنى «كاشغەر» دە تاماملىغانلىقى تىلغا ئېلىنغان. 3 rR 1/\
\ _?d?:#RD
يۈسۈپ خاس ھاجىپ قاراخانىيلارنىڭ ئىنتايىن گۈللەنگەن دەۋرىنى، شۇنداقلا بىر مەزگىللىك تۇراقسىز بولغان دەۋرنى باشتىن كەچۈرگەن. $E
zWUt
un KgOvtj
دۆلەتنىڭ چوڭ ئىشلىرىنى ۋە خەلقنىڭ غېمىنى ئويلايدىغان شائىر 1069- 1070 – يىللىرى ئارىلىقىدا، تەخمىنەن 50 ياشلارغا قەدەم قويغاندىن كېيىن غايەت زور ئۈمىد ۋە ئىلھام تۈرتكىسى بىلەن «كاشغەر» دە «قۇتادغۇبىلىك» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى يېزىپ تاماملاپ، ئۇنى بىرقانچە يىل ساقلاپ، ئۆزگەرتىپ كېيىن تابغاچ بۇغرا قاراخان ئەبۇ ئەلى ھەسەن (75 – 1074 – 23 – 1102 – يىللىرى تەختتە ئولتۇرغان)، يەنى ھەسەن بۇغراخانغا بەرگەن ھەم ئۇنى ئوردا ئىشلىرىغا قاتناشتۇرغان. ئۇ ئوردىدا 18 ~ 20 يىلغىچە ئىشلەپ، 86 – 1085 – يىلى «كاشغەر» دە ئالەمدىن ئۆتكەن. ئۇنىڭ قەبرىسى «كاشغەر» شەھىرىدىكى پايناپ دېگەن جايدا. }daU/
kI2+&
يۈسۈپ خاس ھاجىپنىڭ ئۆسمۈرلۈك – ياشلىق جەريانىدا قانداق تەلىم ئالغانلىقى بىزگە نامەلۇم، بىراق ئۇنىڭ ئەسىرىدىن ھېس قىلىشىمىزچە، ئۇ «تالانتلىق»، «ئېسىل پەزىلەتلىك»، «ئەقىل – پاراسەتتە يېتىلگەن ۋە تەقۋادار»، «پاك بولغان سەردار» ئىدى. بۇغراخانمۇ ئۇنى قەدىرلەپ ۋە ئۇلۇغلاپ «خاس ھاجىپ – خاننىڭ ئەڭ يېقىن مەسلىھەتچىسى» دە ئۇنۋان بەرگەن. :zNNtv iA
z;_v
l
ئۇ تارىخ، پەلسەپە، دىنشۇناسلىق، دۆلەت، جەمئىيەت، قانۇنشۇناسلىق، مائارىپ، ئائىلە، ئەخلاقشۇناسلىق، تېبابەت، جۇغراپىيە، ماتېماتىكا، ئاسترونومىيە، دىپلوماتىيە، تىل – ئەدەبىيات، فولكلور، دراماتورگىيە، ھەربىي ئىلىم قاتارلىق ساھەلەردە بىلىمى بار ئەربابلىقى ئۆز ئەسىرىدىن مەلۇم. ئۇنىڭ بىر مۇنچە تۈركىي دىلېكتلارنى بىلگەندىن سىرت، پارس، ئەرەب تىللىرىنىمۇ بىلىدىغانلىقى ئېھتىمالغا يېقىن. :Gew8G
) TRU x
مەشھۇر ئەسەرنى ئوقۇشقا كۆرسەتمە +cKOIMu9
9ExI,
«قۇتادغۇبىلىك داستانىنىڭ ئەسلىي قوليازمىسى تېخى تېپىلغىنى يوق. ھازىر ئىلىم دۇنياسىغا مەلۇم بولغىنى ئۆز زامانىسىدىن خېلى كېيىن باشقىلار تەرىپىدىن كۆچۈرۈلگەن ئۈچ قوليازما نۇسخىسىدىن ئىبارەت». بۇلاردىن بىرى كونا ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن كۆچۈرۈلگەن ۋېنا نۇسخىسى (1439 – يىلى ھىراتتا كۆچۈرۈلگەن ھىرات ياكى ۋېنا نۇسخىسى)، ئىككىنچىسى ئەرەب يېزىقى بىلەن (ⅩⅣ ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدا) كۆچۈرۈلگەن قاھىرە ياكى مىسىر نۇسخىسى، ئۈچىنچى ⅩⅡ ئەسىرنىڭ ئاخىرى ۋە ⅩⅢ ئەسىرنىڭ باشلىرىدا كۆچۈرۈلگەن ئەڭ قەدىمكى ۋە تولۇق نۇسخا بولغان ئەرەب يېزىقىدىكى نەمەنگەن ياكى فەرغانە نۇسخىسىىدۇر. 1984 – يىلى «قۇتادغۇبىلىك» نىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى شېئىرىي نۇسخىسى ۋە 1991 – يىلى ئىشلەنگەن نەسرىي نۇسخىسى مەركىزىي مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن ئارقا – ئارقىدىن نەشر قىلىندى. `6;$Z)=.
lxr;AJ(
«قۇتادغۇبىلىك» - 82 باب، 6644 بېيىت (13288) تىن تەركىب تاپقان چوڭ ھەجىمدىكى شېئىرىي داستان بولۇپ، باشتىن – ئاخىر ئارۇز ۋەزىنىنىڭ مەسنىۋى شەكلى بىلەن يېزىلغان. ئۇنىڭدا ھەم نەسرى ھەم نەزم شەكىلدە يېزىلغان ئىككى مۇقەددىمىدىن تاشقىرى ياشلىق باھارىغا ئېچىنىش ھەم قېرىلىقتىن زارلىنىش ھەققىدىكى مۇقەددىمىمۇ بار. p#_ 5 w
Hs d76z#8
ئەسەردە ئاپتور ئاساسلىقى، دۆلەت باشقۇرۇش يوللىرىنى ۋە ئۇنىڭ پەلسەپە ھەم ئەخلاقىي قاراشلىرىنى ئۆزىگە خاس بىر بەدىئىي ئۇسۇلدا، يەنى سىمۋۇللۇق ئوبرازلار ئارقىلىق كۆكلەم، ئەدەبىي تىل بىلەن بايان قىلىدۇ. ئەسەردە تاللىۋېلىنغان ئوبرازلار: پادىشاھ كۈنتۇغدى – ئادالەت ۋە قانۇنغا، ۋەزىا ئايتولدى بەخت – سائادەتكە، ۋەزىرنىڭ ئوغلى ئۆگدۈلمىش ئەقىل – ئىدراكقا، ۋەزىرنىڭ قېرىندىشى ئودغۇرمىش قانائەتكە سىمۋۇل قىلىنغان بولۇپ، ئەسەردىكى ۋەقەلىىك باشتىن – ئاخىر تۆت شەخس ئوتتۇرىسىدىكى سوئال – جاۋاب ۋە مۇنازىرە بىلەن راۋاجلىنىپ بارىدۇ. ئاپتور مۇشۇ مۇنازىرە، سوئال – جاۋابلار ئارقىلىق ئۆزىنىڭ پەلسەپىۋى، ئىجتىمائىي، ئەخلاقىي قاراشلىرىنى بايان قىلىپ، ئەينى ۋاقىتتىكى پادىشاھ ۋە ئوردا خادىملىرىغا كۆپلىگەن پايدىلىق نەسىھەتلەرنى قىلىدۇ. wNn=JzP
e8#83|h
چوقۇم ئۆگىنىدىغان دەرس2-كىتاپتىكى بەزى نۇقتىلىق مەزمۇنلارنى ئىزاھلاش: >5?:iaq
z
~"< ^4h
1.تىل-ئەدەبىيات دەرىسىدە ئوقۇغۇچىلارنىڭ قوللىنىش قابىليىتى،ئىستېتىك قابىليىتى ۋە ئىزدىنىش قابىليىتىنى يېتىلدۈرۈشكە ئەھمىيەت بېرىش،تەكشى ۋە خاس تەرەقىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈش( بۇلار ئىلگىركى ئۈچ ئۆلچەملىك نىشاننىڭ ئىسلاھ قىلىنىشى) 9 * huO#
o*ucw3s>
ئوقۇغۇچىلارنىڭ مەسىلىلەرنى مۇھاكىمە قىلىشنىڭ چوڭقۇرلۇقى بىلەن كەڭلىكىگە نۇقتىلىق ئەھميەت بېرىش،ئىزدىنىش ئېڭى ۋە قىزىقىشىنى كۈچەيتىش،ئىزدىنىش ئۇسۇلىنى ئۆگىنىش،تىلئەدەبىياتنى ئۆگىنىش جەريانىنى تېخى بىلىپ يەتمىگەن ساھەلەر ئۈستىدە پائال ،تەشەببۇسكارلىق بىلەن ئىزدىنىش جەريانىغا ئايلاندۇرۇش كېرەك: مەسىلەن،دەرسلىك «2-كىتاب» «يېقىنقى زامان ئىلىمپېنىنىڭ جوڭگوغا كىرىشى ۋە كەلگۈسىگە نەزەر»نىڭ «مۇھاكىمە ۋە مەشق»ىدە: «يېقىنقى بەش يۈز يىلدىن بۇيان جوڭگونىڭ پەن-تېخنىكىسى نېمىشقا غەرپنىڭ پەن-تېخنىكىسىدىن تولىمۇ كەينىدە قالدى؟ ماتېرىيال توپلاپ،سەۋەبىنى چىقىڭ. #TO^
x&3@
{?2|
rv)
2.ئەدەبىي ئەسەرلەرنى ئوقۇش جەريانى-ئەسەرنىڭ ئەھمىيىتىنى بايقاش ۋە قۇراشتۇرۇش جەريانى.ئەسەرنىڭ بەدىئىي قىممىتى ئوقۇرمەننىڭ ئۇنى ئوقۇپ زوقلىنىش جەريانىدا ئىشقا ئاشىدۇ.ئەدەبىي ئەسەرلەرنى ئوقۇش ۋە ئۇنىڭدىن زوقلىنىش ھامان سوبىيىكتىپلىق ۋە شەخس تۈسى ئالغان بولىدۇ.(لېكسىيە 21-بەت..) DvB{N`COd
E`
3.قەدىمكى ئەسەرلەرنى ئوقۇغاندا،ئوقۇغۇچىلارنى مۇناسىۋاتلىك قۇرال كىتابلاردىن پايدىلىنىپ،ئوقۇش جەريانىدىكى توسالغۇلارنى ئۆزى ھەل قىلىشقا يېتەكلەش كېرەك.ئاساسىي كۈچنى ئوقۇغۇچىلارنىڭ قەدىمكى ئەسەرلەرنى ئوقۇش قابىليىتىنى ئۆستۈرۈشكە قارىتىش كېرەك. 4*Gv0#dga
KfY U.Q
4.ماقالە تۈرىدىكى تېكىستلەرنى ئوقۇشنى باھالاشتا،ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئابىستىراكىت تەپەككۇر قابىليىتىنى نۇقتىلىق تەكشۈرۈش كېرەك.مەسىلەن،تېكىستتىكى نۇقتىئىرنەزەر،بايقالغان قاراش بىلەن ماتېرىيال ئوتتۇرىسىدىكى لوگىكىلىق باغلىنىشنى ئىخچاملىيالىدىمۇ-يوق؟ پىشىقلىيالىدىمۇ=يوق؟ ھەمدە دەسلەپكى باھانى چىقىرالىدىمۇ-يوق؟ ئالاھىدە قاراشلىرى ئوتتۇرىغا قويۇلغان بولسا،ئىلھاملاندۇرۇش كېرەك. NO@`*:.^Y
YD;d* E%t
(لېكسىيە 30-بەت) u @`a~
vt^7:! r
5.يېزىقچىلىقنى باھالاشتا،ئوقۇغۇچىلارنىڭ يېزىقچىلىققا تۇتقان پوزىتسىيىسى ۋە يېزىقچىلىق سەۋىيىسىگە ئەھمىيەت بېرىش كېرەك.ماقالە يېزىقچىلىقنى باھالىغاندا،ئۆزىنىڭ قارىشىنى مۇۋاپىق ئىپادىلىيەلىگەن-ئىپادىلىيەلمىگەنلكى ھەمدە ئىشەنچىلىك ماتېرىياللاردىن پايدىلىنىپ نۇقتىئىنەزەرنى گەۋدىلەندۈرۈپ بېرەلىگەن-بېرەلمىگەنلىكىنى تەكشۈرۈش كېرەك.ئەمەلىي قوللىنىلىدىغان يېزىقچىلىقنى باھالىغاندا،ئوقۇغۇچىلارنىڭ شۇنىڭ ئىچىدىكى خەت-چەك يېزىقچىلىقىنىڭ ھۆددىسىدىن چىقالايدىغان-چىقالمايدىغانلىقىغا قاراش كېرەك. !{+.)%d'g
i$Kx@,O8t
6.ھەر بىر كىتابتا تۆت بۆلەك بار.بۆلەكلەردىكى ئۆگىنىش نۇقتىلىرى ئخشىمايدۇ: بەزىلىرىدە ئوبرازچانلىقى كۈچلۈكرەك بولغان ئەدەبىي ئەسەرلەردىن زوق ئېلىشقا ئېتىبار بېرىلگەن بولسا،بەزىلىرىدە ئويلاندۇرۇش خاراكتېرى كۈچلۈكرەك قائىدە سۆزلىنىدىغان ماقالىلارنى ئوقۇپ تەھلىل قىلىشقا بەكرەك ئەھمىيەت بېرىلدى.يەنە بەزىلىرىدە قوللىنىشچانلىقى كۈچلۈكرەك ماقالىلارنى ئوقۇپ چۈشىنىشكە كۈچ چىقىرىلدى.بۇنىڭدىكى ئاساسىي مەقسەد ئوقۇغۇچىلارنىڭ تىلدىن پايدىلىنىش ئىقتىدارىنى يۇقىرى كۆتىرىش ئۈچۈن... eEP{?F^I[
P=KhR&gwV~
m- ibS:
WZPj?ou`G
|