«كۆلتېكىن مەڭگۈ تېشى» دەرس تېكىستى
)mvD2]fK
\]gUX-
كۆلتېكىن مەڭگۈ تېشى BiI}JEp4o
syR
+;
6l|,J
`
G
i$b Het
\~bx% VWW4
j\9v1O!T
pk5W!K
كۆلتېكىن ئابىدىسى ۋە كۆلتېكىن ھەيكىلىنىڭ بېشى ( سۈرەتنى يوللىيالمىدىم.) oiL^$y/:;z
^:F |2
f+o
%N
d
5z?QI
كۆلتېكىن مەڭگۈ تېشى = ^OXP+o
asQXl#4r
جەنۇب تەرەپ (ج) (ن) )QO"1#zg@c
H*M )<"X
; #F7Fp *U
`*`@r o
(1) مەنكى تەڭرىدەك ، تەڭرىدىن تۆرەلگەن تۈرك بىلگى (دانىشمەن) خاقانبۇ ۋاقىتتا ( تەختتە ) ئولتۇردۇم . سۆزۈمنىتۈگەل ئاڭلاڭلار : ئالدى بىلەن ئىنىلىرىم ۋە ئوغۇللىرىم ئاندىن قالسا ئۇرۇقلىرىم ۋە خەلقىم . ئوڭ تەرەپتىكى شاداپىت بەگلەر ، سول تەرەپتىكىتارقات . بۇ يورۇق بەگلەر ئوتتۇز ... +dIO+(
&g
hb _J
. Q
(2) توققۇز ئوغۇز بەگلىرى ، خەلقلىرى ، سىلەر بۇ سۆزلىرىمنى تۈگەل ئاڭلاڭلار : ئېسىڭلاردا چىڭ تۇتۇڭلار . ئالدى تەرەپ (شەرق) تىن كۈن چىقىشقىچە ، ئوڭ ( جەنۇب) تەرەپتىن كۈن ئوتتۇرىسىغىچە ، ئارقا (غەرب) تەرەپتىن كۈن پېتىشقىچە ، سول ( شىمال) تەرەپتىن تۈن ئوتتۇرىسىغىچەبولغان ئارىلىقتىكى خەقلەرنىڭ
)d >Dcne
(3) ﻫەممىسى ماڭا قارايدۇ . مۇشۇنداق كۆپ خەلقنى مەنئۇيۇشتۇردۇم ، ﻫازىر ئەندىشە يوق ، تۈركخاقانى تۈنۈگۈن تاغدا ئولتۇرۇۋەرسە ، ئەلدە جەبرى ، زۇلۇم بولمايدۇ . ئالدى تەرەپ ( شەرق) تىن شانتۇڭ تۈزلەڭلىگىگىچە ئۇرۇش قىلىپباردىم . دېڭىز ( ساﻫىللىرى) غا يېتىپبېرىشقا باردىم . ئوڭ ( جەنۇب) تىن توققۇز ئەرسەنگە ئۇرۇش قىلىپ باردىم . تىبەتكە يېتىپ بېرىشقا ئاز قالدىم . ئارقا تەرەپ (غەرب) تىن يىنچۇ دەرياسىدىن [
R 5\|pC
(4) كېچىپ ئۆتۈپ ، تومۇر قابلىققىچە ئۇرۇش قىلىپباردىم . سول (شىمال) دىن بايىرقوزىمىنىگە ئۇرۇش قىلىپ باردىم . xEv?2n@A
(لېكىن) ئۆتۈكەن تاغقا يېتىشىدىغان جاي يوق ئىكەن . بۇ يەردە ئولتۇرۇپ خەلقىمنى تابغاچ خەلقى بىلەن :\C/mT3xL)
wxN&k$`a
(5) كېلىشتۈردۈم .... )P,pW?h$
221}xhn5
(6) ........ Qwp2h"t`
F"QJ)F
(7) ........ D[6wMep^n
{:KPEN
(8) ... تۈرك خەلقى ، سىلەر قانائەتلىنىپ كەتتىڭلار . ئاچ - توق قالىدىغانلىقىڭلارنى ئويلىمىدىڭلار . شۇنداق قىلغانلىقىڭلار D
|fo:Xp,
%d
(9) ئۈچۈن ئۆزەڭلەرنى بېقىۋاتقان خاقانىڭلارنىڭ گېپىنى ئاڭلىماستىن ﻫەر تەرەپكە پېتىراپكەتتىڭلار . (نەتىجىدە ) ئۇ يەرلەردەﻫالسىزلاندىڭلار ، جېنىڭلاردىن ئايرىلدىڭلار ، قالغانلىرىڭلار سەرگەردان بولۇپ قىيىن ئەﻫۋالدا قالدىڭلار . تەڭرى ساقلىغانلىقى ئۈچۈن ، ئۆزەمنىڭ بەختىم بولغانلىقى ئۈچۈن ، خاقانبولدۇم . خاقان بولۇپ a&dP@)
*~w? @,}
(10) يوقسۇل خەلقلەرنى يىغدىم ، يوقسۇللارنى باي قىلدىم ، ئاز خەلقنى كۆپ قىلدىم ، مېنىڭ بۇ سۆزلىرىمدەيالغانچىلىق بارمۇ ؟ تۈركبەگلىرى ، خەلقى سىلەر قۇلاق سېلىپ ئاڭلاڭلار ! مەن بۇ يەرگە تۈرك ( خەلقنى) يىغىپ دۆلەت باشقۇرۇشتىكى ( ئىش - ئىزلىرىمنى ) ئويدۇردۇم ، سېلەرنىڭ خاتا ئىش قىلىپ ئۆلۈشكەئاز قالغانلىقىڭلارنىمۇ Hl*#iUq
#-{ljjMQI
(11) بۇ يەرگە ئويدۇردۇم . بارلىق سۆزۈمنى بۇ ئابىدىگە ئويدۇردۇم ؛ بۇنىڭغا قاراپ ( بۇنىكۆرۈپ ) ﻫازىرقى تۈرك خەلقى ۋە بەگلىرى ، بىلىڭلاركى تەختكە قارايدىغان بەگلەر ، سىلەر (يەنە) خاتالىشامسىلەر ؟! مەن .... 1^[ ]#N-Bu
تابغاچ خاقاندىن نەققاشچى تەكلىپ قىلدىم ) قەۋرىنى ) نەققاشلاتتىم . ئۇلار مېنىڭ سۆزۈمنىياقتۇرمىدى . :5jor Vu
2uMSeSx$
(12) ئۇلار تابغاچ خاقاننىڭ ئوردا نەققەشچىلىرىنى ئەۋەتتى . مەن ئۇلارغا ﻫەيۋەتلىك بىناسالدۇردۇم . ئىچى - تېشىغا كىشىنىتەسىرلەندۈرىدىغان نەقىشلەرنى ئويدۇردۇم . ئابىدە ياساتتىم . كۆڭلۈمدىكى سۆزلىرىمنى ئۇنىڭغا ئويدۇردۇم . ( ئون ئوق ئەۋلادلىرى ) ۋەيات ئۇرۇق پۇقرالىرى بۇنى كۆرۈپ بىلگەيسىلەر . ئابىدە 'C;K Nc
zOJzQZ~
(13) ئورناتتىم . ( بۇ يەردە ئادەم كۆپ ئادەم ئۆتىدىغان ) ئۆتكەل ئىدى . ئادەم كۆپ ئۆتۈپ تۇرىدىغان بۇئۆتكەلگە ئابىدىنى تۇرغۇزدۇم . ( سۆزلىرىمنى ئۇنىڭغا ) يازدۇردۇم . ئۇنى كۆرۈپ بىلىۋالارسىلەر . ئۇ تاش .... مەن .... دىم . بۇ ئابىدىگە خەت يازغۇچە جيەن ئوغلۇ يوللۇقتېكىن . 6^FUuj.
'[b w7T
6U]r 3
Rr
[&zSY mDk
شەرق تەرەپ (د) (ش) RVpo,;:
P+ 0 - h
(1) ئۈستىمىزدىكىكۆك ئاسمان بىلەن ئاستىمىزدىكى قوڭۇر تۇپراق يارىتىلغاندا ئىككىسىنىڭ ئارىسىدا ئىنسان يارىتىلغانمىش . \ x"BgLSE
ئىنسان بالىسى ئاتا - بوۋام بۇمىن خاقان ، ئىستەمى خاقان ئولتۇرغانمىش . ئۇلار تەختكە ئولتۇرۇپ تۈركخەلقىنىڭ ئېلىنى ۋە ئۇنىڭ قانۇنى تۈزۈمىنىتۇزۈپ بەرگەنمىش . 0X%#9s ~
CR-2>,*a9
(2) ( بۇ چاغدا ) تۆت ئەتراپتىكىلەرنىڭ ﻫەممىسى ئۇلارنىڭ دۈشمىنى ئىكەن . ئەسكەر چىقىرىپ تۆتئەتراپتىكى خەلقلەرنىڭ ﻫەممىسىنى قولغاكەلتۈرۈپتىمىش . ئۆزىگە بويسۇندۇرۇپتىمىش ، بېشى بارلىرىنى باش ئۇردۇرۇپتىمىش . تىزى بارلىرىنى تىزلاندۇرۇپتىمىش . ئۇلارنىشەرقتىن تا شىڭئەنلىڭ تاغلىرى ، غەربتىنتا تۆمۈر قايقىغىچە بولغان جايلارغا ئولتۇراقلاشتۇرۇپتىمىش . ئىككىسى 2JHV*/Q
QVD^p;b
(3) ئارىسىدا ئىگىسىز قالغان كۆك تۈركلەرگەﻫۆكۈمرانلىق قىلغانمىش . ئۇلار دانا خاقانئىكەنمىش . باتۇر خاقان ئىكەنمىش . بۇيرۇقلىرىمۇ ئېﻬتىمال دانا بولسا كېرەك . باتۇر بولسا كېرەك . بەگلىرى ۋە خەلقى سادىقئىكەنمىش . شۇڭا ئۇلار دۆلەتكە ئەنە شۇنداقﻫۆكۈمرانلىق قىلغانمىش . ئەلنى باشقۇرۇشنىڭ قانۇنى تۈزۈملىرىنى ئورناتقانمىش . كېيىنچە <"LA70Hkk
SFRYX,0m
(4) ئۇلار قازا تېپىپتىمىش . تەزىيە بىلدۈرگۈچىلەر ، قايغۇ بىلدۈرگۈچىلەر كۈنچېقىشتىكى بۇ تىلى چوللۈكتابغاچلاردىن ، تۈبۈتلەردىن ، ئايالاردىن ، بورۇملاردىن ، قىرغىزلاردىن ، ئۇچ قارلۇقلاردىن ، ئوتتۇز تاتارلاردىن ، قىشانلاردىن ، تانابىلاردىن بولۇپ ، شۇنچە كۆپئادەم كېلىپ ئۇلارغا قايغۇسىنى ئىپادىلەپتۇمىش . تەزىيە بىلدۈرىپتىمىش . ئۇلار ئەنە شۇنداق داڭلىق خاقانلاردىن بولغانمىش . ئاندىن w5a;
t s_x
p$6L_
*$
(5) كېيىن ئىنىلىرى خاقان بوپتىمىش . ئوغۇللىرىمۇخاقان بوپتىمىش . كېيىن ئىنىسىئاكىسىنى دورىماپتىمىش . ئوغلى ئاتىسىنى دورىماپتىمىش . بىلىمسىز خاقان تەختتە ئولتۇرۇپتىمىش . بۇزۇق خاقان تەختتەئولتۇرۇپتىمىش . بۇيرۇقلىرىمۇئېﻬتىمال بىلىمسىزلەردىن ، بۇزۇقلاردىن بولسا كېرەك . {CGk9
g" `
, L8(Vo`-
(6) بەگلىرى ، خەلقىدە ساداقەت بولمىغانلىقى ئۈچۈن ..... ئىنى بىلەن ئاكىنى ئۆچمەنلەشتۈرۈپقويغانلىقى ئۈچۈن ، بەگلەر بىلەن خەلق ئارىسىغا سوغاقچىلىق سېلىپ قويغانلىقى تۈرك خەلقى تىكلىنىپ بولغان دۆلىتىدىن مەﻫرۇمبولغانمىش . p[D,.0SuC
kJ B u7
(7) خاقان دەپ نام ئالغان خاقاندىنئايرىلىپقالغانمىش .... تۈرك بەگلەر تۈرك دېگەن نامدىن ۋاز كەچكەنمىش . تابغاچ پەرەس بەگلەر تابغاچ ناملىرىنى قوللىنىپتابغاچ خاقانىغا
v$R7"
+InFv" wt
(8) بېقىنغانمىش ، ئۇلار ئۈچۈن ئەللىك يىل كۈچبەرگەنمىش . ئالدى تەرەپ كۈن چىقىشتىنتا بوكلى خاقان يۇرتىغا ، غەربتىن تومۇر قاپقىغىچە ئۇرۇش قىلىپ بېرىپ ئۇلارنىڭ دۆلىتى ۋە ﻫاكىمىيىتىنى تابغاچ خاقانىغائېلىپ بەرگەنمىش 6Xt c3
lf2(h4[1R
(9) ......... h7>`:~
:Pi ="
(10) .... (لېكىن ) ئۈستىمىزدىكى تۈرك تەڭرىسى 9AZp vQ
&, WQr
(11) (تۆۋەندىكى) تۈرك مۇقەددەس يەر - سۈيى مۇنداقدېگەنمىش : " تۈرك خەلقى يوقالمىغاي ئۇلار ئادەم بولغاي ! شۇنىڭ بىلەن ئىلتىرمىش خاقاننى ، ئانام ئىلبىلىگەخانىشنى ئاسمان قەرىگە ئېلىپ چىقىپ ئىگىزكۆتەرگەنمىش . ئاتام خاقان ئون يەتتە ئەر بىلەن 7cZ(g dQ/
Z66q0wR7
(12) سىرتقا چىققانمىش . (ئۇلارنىڭ ) سىرتتا يۈرگەنلىكخەۋىرىنى ئاڭلىغاندىن كېيىن شەﻫەردىكىلەرتاغقا چىققانمىش ، تاغدىكىلەر تۆۋەنگە چۈشكەنمىش . (بۇلار) يىغىلىپ يەتمىش ئەر بولغانمىش . تەڭرى كۈچ - قۇۋۋەت نېسىپقىلغانلىقى ئۈچۈن ، ئاتام خاقان ئەسكەرلىرىبورىدەك ئىمىش . ئۇنىڭ دۈشمەنلىرى قويدەك ئىمىش ؛ شەرقتىن غەربكىچە جەڭ قىلىش ( نەتىجىسىدە) يىغىلغان كىشى "T ePO7 ^m
hIMD2
(13) يەتتە يۈز بولغانمىش ، يەتتە يۈز كىشى بولغاندىن كېيىن ( ئاتام خاقان ) ئاتا - بوۋامنىڭ قانۇن - تۈزۈملىرى بويىچە دۆلىتىدىن ، خاقانىدىن ئايرىلغانخەلقلەرنى، دىدەككە ئايلانغان ، قۇل بولغان خەلقلەرنى تەشكىللىگەنمىش ۋە تەربىيلىگەنمىش . بۇ يەردە تولىس . تاردۇش خەلقلىرىنى تەشكىللىگەنمىش . OqA#4h4^
O{nM
yB
(14) ﻫەمدە يابغۇ شاد ( ئۇنۋانىنى ) بەرگەنمىش . ئو تەرەپ ( جەنۇب) تە تابغاچلار دۈشمىنى ئىكەن . سول تەرەپ ( شىمال) دا باز خاقانى ۋە توققۇز ئوغۇزلاردۈشمىنى ئىكەن . قىرغىزلار ، قىشانلار ، تانابىلارنىڭ ﻫەممىسى دۈشمىنى ئىكەن . قىرغىزلار ، قورىغارلار ، ئوتتۇرا تاتارلار ، قىشانلار ، تانابىلارنىڭ ﻫەممىسى دۈشمىنىئىكەن .ئاتام خاقان مۇنچە ( كۆپ ) ... e khx?rz
Y+UM>
(15) ئۇ قىرىق يەتتە قېتىم ئەسكەر چىقارغانمىش . يىگىرمە قېتىم جەڭگە قاتناشقانمىش . تەڭرىساقلىغانلىغى ئۈچۈن دۆلىتىبارلارنى دۆلىتىدىن مەﻫرۇم قىلغانمىش ، خاقانلىرى بارلارنى خاقانلىرىدىن ئايرىغانمىش . دۈشمەنلەرنى بويسۇندۇرغانمىش ، تىزىبارلىرىنى تىزلاندۇرغانمىش ، بېشى بارلىرىنى باش ئۇرغۇزغانمىش . ئاتام u P veAK}h
~V
(16) خاقان ئەشۇنداق قىلىپ دۆلەت قۇرغان ۋە قانۇنىي - تۈزۈمنى ئورناتقاندىن كېيىن ، بۇدۇنيادىن ئۆتكەنمىش . ئاتام خاقاننى خاتىرلەشئۈچۈن ئالدى بىلەن خاقانىنى بالبال قىلىپ تىكلىگەنمىش . قانۇنىي تۈزۈمگە ئاساسەن تاغام ( ئۈستىدە ) خاقان بولۇپ ئولتۇردى . كىچىك دادام خان بولغاندىن كېيىنتۈرك خەلقىنى قايتىدىن تەشكىللىدى ۋە بېقىپ تەربىيلىدى . كەمبەغەللەرنى باي قىلدى ، ئازنى كۆپ قىلدى . a}MSA/K(
DKxzk~sOM
(17) كىىچىك دادام خاقانلىقتا ئولتۇرغاندا مەن تاردۇش خەلقى ئۈستىدىكى شاد ئىدىم . مەن تاغام خاقان بىلەنبىللە ئالدى تەرەپ ( شەرقتىن ) تاخۇاڭخې دەرياسى ۋە شەنتۇڭ تۈزلەڭلىكىگىچە ئۇرۇش ئېلىپ باردۇق . ئارقا تەرەپ ( غەرب) تىن تا تومۇر ( قاپقىغىچە ) ئۇرۇش قىلىپ باردۇقﻫەمدە كوكسەن تېغىدىن ئېشىپ قىرغىزلارزىمىنىغىچە ئۇرۇش قىلىپ باردۇق . W_ hckq.
z}:|is)?
(18) جەمى يىگىرمە بەش قېتىم ئەسكەر چىقاردۇق . ئون ئۈچ قېتىم ئۇرۇشقا قاتناشتۇق . دۆلىتى بارلارنى دۆلىتىدىن مەﻫرۇم قىلدۇق . خاقانى بارلارنى خاقانىدىن ئايرىدۇق . تىزى بارلارنى تىزلاندۇردۇق ، بېشى بارلارنى باش ئەگدۇردۇق . تۈركەش خاقان تۈركلەردىنئىدى . ئۆز خەلقىمىز ئىدى . بىلىمسىز بولغانلىقى 251^>x.R
"=97:H {!
(19) ئۈچۈن بىزنىڭ ئالدىمىزدا خاتا ئىش قىلغانلىقى ئۈچۈن ئۇلارنىڭ خاقانى ئۆلدى . بۇيرۇقلىرى ، بەگلىرىمۇئۆلدى . ئون ئوق خەلقى زۇلۇم چەكتى . ئاتا - بوۋام ﻫۆكۈمرانلىق قىلغان يەرلەرنى ئىگىسىز قالمىسۇن ئۈچۈن ، ئاز خەلقنى تەشكىللەپ 2p o>%Cp
b7_uT`<
(20) ئۇ ئەسلىدە بارسبەگ ئىدى . شۇنداق قىلىپ ئۇنىڭغا خاقان دېگەن نامنى بەردۇق ﻫەمدەمەلىكە سىڭلىسىنى ئۇنىڭغا ياتلىق قىلدۇق ؛ ئۆزى خاتالاشتى . خاقانى ئۆلدى . خەلقى دىدەك ۋە قۇلغا ئايلاندى . كوپلىگەن يەر - سۈيى زىمىنسىز قالمىسۇن ئۈچۈن ئاز سانلىققىرغىز خەلقلىرىنى تەرتىپكە سېلىشئۈچۈن باردۇق . ئۇرۇش قىلدۇق . #}Qzu~
bEJz>oyW"
(21) شۇنداقلا ( دۆلىتىنى ) يەنە ( ئۆزىگە ) بەردۇق . toCxY+"nbU
شەرقتىن شىنئەنلىڭ تېغىدىن ئېشىپ ، خەلقلەرنى ئولتۇراقلاشتۇردۇق . ئاشۇنداق تەشكىللىدۇق . غەربتىن تاكەنگو- قۇرمانغىچە بېرىپ تۈرك خەلقىنىئاشۇنداق ئولتۇراقلاشتۇردۇق . ئاشۇنداق تەشكىللىدۇق . ئۇ چاغدا قۇللا قۇللۇق ، دىدەكلەر دىدەكلىك بولدى . ئىنىسى ئاكىسىنىتونۇماس ، ئوغلى ئاتىسىنى تونۇماس بولدى . ( دۆلەتنىڭ چوڭلىقىنى تەسۋىرلەيدۇ ) |/R)FT#i
XJG "Zr 9
(22) بىز تىرىشىپ قۇرغان دۆلەتنىڭ قانۇن - تۈزۈمى ئەنە شۇنداق ئىدى . تۈرك ، ئوغۇز بەگلىرىسىلەر قۇلاق سېلىڭلار ، ئۈستىمىزدىكىئاسمان ئۆرۈلۈپ چۈشمىسە ، ئاستىمىزدىكى يەر كۆمتۈرۈلۈپ كەتمىسە ، دۆلىتىڭلارنى ۋە قانۇنىي تۈزۈمىڭلارنى كىم بىت - چىت قىلالايدۇ ؟ تۈركخەلقى سىلەر ( خاتالىغىڭلارغا ) ئۆكۈنۈڭلار ! 4G4[IA u_
bo J
(23) سىلەر باشباشتاقلىق قىلغانلىقىڭلار ئۈچۈن ئۆزەڭلارنى بېقىۋاتقان دانا خاقانىڭلار ۋە ئەركىن ، ياخشى دۆلىتىڭلار ئالدىدا جىنايەت ئۆتكۈزدۈڭلار . يامان ئاقىۋەت كەلتۈرۈپ چىقاردىڭلار ( ئۇنداق بولمىسا ) قوراللىقلار قاياقتىن كېلىپ ( سىلەرنى ) ﻫەيدىۋېتىدۇ ؟ نەيزىلىكلەر قاياقتىن كېلىپ ( سىلەرنى ) سۈرگۈنقىلىۋېتىدۇ ؟ مۇقەددەس ئۆتۈكەن تاشتىكى خەلقلەر ، شەرقتە بارىدىغىنىڭلار ?Q ]{P]
lj4D: >Ov
(24) شەرقكە كەتتىڭلار ، غەربكە بارىدىغىنىڭلار غەربكە كەتتىڭلار . سىلەرنىڭ ئۇ جايلاردا بېرىشىڭلارنىڭ پايدىسىمۇنۇلار بولغان بولسا كېرەك . قېنىڭلار سۇدەك ئاقتى . سۆڭىكىڭلار تاغدەك دۈۋىلەندى . ئالىيجاناپ ئوغۇللىرىڭلار قۇل بولدى . پاك قىزلىرىڭلار دىدەكلەرگە ئايلاندى . بىلىمسىز بولغانلىغىڭلاردىن سىلەردە ئادالەت بولمىغانلىقتىن ، تاغام خاقان ئالەمدىن ئۆتتى . xA-u%Vf7@
0;'kv |
(25) دەسلەپتە قىرغىز خاقاننى بالبال قىلىپ تىكلىدىم . تۈرك خەلقىنىڭ نام - ئابرويىنىڭيوقاپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن ، ئاتامنىخاقان قىلغان . ئانامنى خانىش قىلغان تەڭرى ( بىزگە ) دۆلەتنى ئانا قىلغان تەڭرى ، تۈرك خەلقىنىڭ نام - ئابرويىنىڭ يوقاپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن ، مېنى juuBLv
}x4,a6^
(26) خاقان قىلىپ ئولتۇرغۇزدى . مەن روناق تاپقان ... ئۈستىدە ئولتۇرمىدىم . ( بەلقى) يىگىلىئېشى يوق . كىيگخلى كىيىمى يوق يوقسۇل بىچارە خەلقىنىڭ ئۈستىدە ئولتۇردۇم . ئىنىم كول تېكىن بىلەن سۆزلەشتۇق . ئاتام ، تاغام قولغا كەلتۈرگەن خەلقلەرنىڭ نام - ئابرويىنىڭ يوقاپ كەتمەسلىكى ئۈچۈن p~
M1}mE
p2|c8n==
(27) تۈرك خەلقى ئۈچۈن تۈنى خاتىرجەم ئۇخلىمىدىم . كۈندۈزى خاتىرجەم ئولتۇرمىدىم . ئىنىم كول تېكىن بىلەن ئىككى شاد بىلەن بىللە ئۆلە - تىرىلىشىمگە قارىماي تىرىشتىم . ئاشۇنداق تىرىشىپ يۈرۈپ بىرلەشكەن خەلقنى ئىناق قىلدىم . مەن خاقانلىققا ئولتۇرغان ۋاقتىمدا wz B*M}3
x Yr-,$/
(28) ﻫەر تەرەپكە پېتىراپ كەتكەن خەلقلەر ئۆلە - تىرىلىشىگە قارىماي ، كىيىملىرىنىڭ يالاڭلىقىغا قارىماي قايتىپ كەلدى . خەلقلەرنى بېقىش ئۈچۈن شىمالدا ئوغۇزلار ، شەرقتە قىشان تانابىلارغا قارشى تۇردۇم . چوڭ قوشۇننى باشلاپ ئون ئىككى قېتم يۈرۈشقىلدىم . جەنۇبتا ئۇرۇشقا قاتناشتىم .
U7J0&
dz.]5R
(29) ئاندىن كېيىن تەڭرىگە رەﻫمەت . بەختىم بولغانلىقى ئۈچۈن ، تەلىيىم بولمىغانلىقى ئۈچۈنئۆلۈمگە يۈز تۇتقان خەلقلەرگە جانكىرگۈزدۈم . يالاڭ خەلقلەرنى كىيىملىك قىلدىم ، يوقسۇللارنى بار قىلدىم . ئاز خەلقنى كۆپ قىلدىم . ( ئۇلارنى ) كۈچلۈك دۆلىتى بار ، كۈچلۈك خاقانى بار ( خەلقلەردىن ) ياخشىراق ياشايدىغان قىلدىم . تۆت ئەتراپتىكى o#E 3{zM
!cw
(30) خەلقلەرنىڭ ﻫەممىسىنى بويسۇندۇردۇم . ئۇلارنى ( بىز بىلەن ) دۈشمەنلەشمەيدىغان قىلدىم . ئۇلارنىڭ ﻫەممىسى ماڭا قارىدى . ماڭا كۈچ بەردى . ئىنىم كول تېكىن قانۇنى تۈزۈمنى ئورنىتىشقا تىرىشىۋېتىپ ئۆزىچىلا قازا تاپتى . ئاتامخاقان دۇنيادىن ئۆتكەندە ئىنىم كولتېكىن يەتتە ياشتا ئىدى . ~\/>b}^uf'
ws
tI8" >
(31) ئۇ ماﻫى سەنەمدەك ئانام خانىشنىڭ دۆلىتىدە ئىنىم كول تېكىن بالاغەتكە يەتتى . ئۇ ئونئالتە ياش ۋاقتىدا تاغام خاقان دۆلەتۋە قانۇنىي تۈزۈمنى ئەنە شۇنداق قولغا كەلتۈردى . بىز ئالتە جۈپ ساغداققا يۈرۈش قىلدۇق . ( ئۇلارنى ) خانىۋەيران قىلدۇق . تابغاچنىڭ ۋاڭ تۇتۇقى بەش تۈمەن ئەسكەرنى باشلاپ كەلدى . ئۇرۇشتۇق . -h*Y d)
X`]-) (U X
(32) كول تېكىن بابىر جەڭگە كىردى . تۇتۇقتىن قولىغا قورال ئالغان قېيىنئىنىسىنى ئەسىرگەئېلىپ ئۇنى قوراللىرى بىلەن بىرگەخاقانغا تەقدىم قىلدى . ئۇ قوشۇننى شۇ يەردە يوقاتتۇق . ئۇ يىگىرمە بىر ياش ۋاقتىدا بىز چاچا جاڭجۈن بىلەن ئۇرۇشقىلدۇق . دەسلەپتە ئۇ ( كول تېكىننى ) تادىقتىن چورىنىڭ بوز ئېتىنى مىنىپ جەڭگە كىردى . بۇ ئات ئۇ يەردە %f\{ ]
* 103
(33) ئۆلدى . ئىككىنچى قېتىم ئىشبارا يامتارنىڭ بوزئېتىنى مىنىپ جەڭگە كىردى . بۇ ئات ئۇيەردە ئۆلدى . ئۈچىنچى قېتىم يەڭسىن سىلىڭ بەكنىڭ ياساندۇقلۇق تورۇق ئىتىنى مېنىپ جەڭگە كىردى ، بۇ ئات ئۇ يەردە ئۆلدى ، ئۇنىڭ ساۋۇت ۋە دۇبۇلغىسى پىلاشىغايۈزدىن ئارتۇق ئوق تەگدى ، لېكىن ئۇ يۈز بىر تال ئوقنىمۇ تەككۈزمىدى .... KSVIX!EsX
'*!R
gbj;
(34) تۈرك بەگلىرى ، ئۇنىڭ مۇشۇنداق قىلغانلىقىنىﻫەممىڭلار بىلىسىلەر ، بىز بۇ قوشۇننى ئۇيەردە يوقاتتۇق . ئاندىن كېيىن بىر بايىرقۇنىڭ ئۇلۇغ ئىركىنى ( بىز بىلەن ) دۈشمەنلەشتى. ئۇنى چېكىندۈرۈپ تۇرگى - يارغۇن كولىدەئۇنى خانىۋەيران قىلدۇق . ئۇلۇغ ئەركىن ئازغىنەئادىمى بىلەن قېچىپ كەتتى . كول تېكىن يىگىرمە ئالتە 64s+
0}
H#k"[eZ
(35)ياش ۋاقتىدا قىرغىزلارغا ئۇرۇش قىلدۇق ، نەيزەبوي قېلىنلىقتىكى قارنى بۆسۈپ كوڭمان تېغىدىن ئېشىپقىرغىزلارنى بېسىۋالدۇق . بىز ئۇلارنىڭ خاقانى بىلەن سۇڭا تېغىدا ئۇرۇش قىلدۇق . كول تېكىن بايىرقۇنىڭ ئاق ئايغىرىنى a \vf{2
s6Bt)8 A
(36) مىنىپ جەڭگە كىردى . بىر ئەرنى ئوق بىلەنئۆلتۈردى . ئارقا - ئارقىدىن ئىككىئەرگە ( نەيزە) سانچىدى . ئۇ جەڭ قىلىۋاتقاندا بايىرقۇنىڭ ئاق ئايغىرىنىڭ يوتىسى ئۈزۈلۈپ كەتتى . بىر قىرغىز خاقاننىئۆلتۈردۇق . ئۇلارنىڭ ئېلىنى ئالدۇق . شۇ يىلىتۈركەشلەرگە جازا ئۇرۇش قىلىش ئۈچۈن بىز ئالتاي تېغىدىن ئېشىپ KU-z;}9s
f Otrn
(37) ئېرتىش دەرياسىدىن ئۆتۈپ تۈركەشلەرنى ئۇيقىدابېسىۋالدۇق . تۈركەش خاقانى قوشۇنى بىلەنپالچۇدىن شىددەت بىلەن كەلدى . ئۇرۇشتۇق . كول تېكىن باشىغۇنىڭ بوز ئېتىنى مىنىپ جەڭگە كىردى . باشىغۇنىڭ بوز .... v c6UA%/f
n8[sR;r5f
(38) ... ئىككىسىنى ئۆزى ئەسىرگە ئالدى ئاندىن كېيىن يەنە ( دۈشمەن بازىسىغا ) ﻫۇجۇم قىلىپ كىرىپتۈركەش خاقاننىڭ بۇيرۇقىنى ، ئازلارنىڭتۇتۇقنى ئۆز قولى بىلەن تۇتۇۋالدى . ئۇ يەردە بىز ئۇلارنىڭ خاقانىنى ئۆلتۈردۇق . ئېلىنى ئالدۇق ، ئاددى تۈركەش پۇقرالىرىنىڭﻫەممىسى ( بىزگە ) بويسۇندى . بىز بۇخەلقنى تاغارغا ( ؟ ) ئورۇنلاشتۇردۇق . dr~M yQ
;zs*Zd7h M
(39) بىز يەنە سوغدىلارنى تەرتىپكە سېلىش ئۈچۈن يىنچۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ تار تومۇر ( قاپقىغىچە ) يۈرۈش قىلدۇق . ئاندىن كېيىنئاددى تۈركەش خەلقى بىزنىڭ دۈشمىنىمىز بولدى . كونگەرمىگە باردۇق . ئۇ چاغدا بىزنىڭ ئاتلىرىمىز ئورۇق ، ئوزۇقى يوق ئىدى . بۇزۇق ئادەملەر ..... Q)#<T]~=
YtW
#MG$f
(40) بىزگە ﻫۇجۇم قىلغانلار باتۇر ئەرلەر ئىدى . ئۇ چاغدابىز كول تېكىنگە ئاز ئادەمنى ئەگەشتۈرۈپچىقارغانلىقىمىزدىن ئۆكۈندۇق . ئۇ ، چوڭ ( بىر ) ئۇرۇش قىپتىمىش ، ئۇ قەﻫرىمان شالچىنىڭ ئاق ئېتىنى مىنىپجەڭگە كىرىپتىمىش . ئاددىي تۈركەشپۇقرالىرىنى ئۇ يەردە ئۆلتۈرۈپتىمىش ۋە ئەل قىپتىمىش . يەنە يۈرۈش قىلىپ .... 6;n^/3 *#
a:zx&DwM
*Z{$0K
|\ QR9>
شىمال تەرەپ ( ب ) %M}zi'qQ?
,
(1) ... بىلەن ( ﻫەمدە ) قوشۇن تۇتۇقبىلەن ئۇرۇش قىپتىمىش ، باتۇرلارنىڭ ﻫەممىسىنى ئۆلتۈرۈپتىمىش . ئۆيى ۋە مال - مۈلكى پۈتۈنلەي كەلتۈرۈلدى . كول تېكىنيىگىرمە يەتتە يېشىدا ، قارلۇقلار ئۆزىگەئۆزى خوجا بولدى ۋە ( بىز بىلەن ) دۈشمەنلەشتى . بىز ئۇلار بىلەن تاماغ دېگەن مۇقەددەس بۇلاق بېشىدا ئۇرۇشتۇق . tH_# q"@)
Y\+^\`Tqu
(2) كول تېكىن بۇ قېتىمقى ئۇرۇشلاردا ئوتتۇز ياشلاردا ئىدى . ئۇ قەﻫرىمان شالچىلارنىڭ ئېتىنى مېنىپ جەڭگەكىردى . ئارقا - ئارقىدىن ئىككى ئادەمگەنەيزە سانجىدى . قارلۇقلارنى ئۆلتۈردۇق . ئۇلارنى قولغا چۈشۈردۇق . ئاز خەلقى دۈشمىنىمىز بولدى ، ( ئۇلار بىلەن ) قارا كۆلدەئۇرۇش قىلدۇق . ئۇ چاغدا كول تېكىنئوتتۇز بىر ياشتا ئىدى . ئۇ قەﻫرىمان شالچىنىڭ ئاق ئېتىنى مېنىپ @b>]q$)(}
T{)!>)
(3) جەڭگە كىردى . ئەلتەبەرنى ئەسىرگە ئالدى . ئازخەلقى ئاشۇنداق قىلىپ يوقىتىلدى . تاغام خاقاننىڭ دۆلىتى قالايمىقانلاشقان ، خەلقى ۋە ﻫۆكۈمرانلىق قىلغۇچىلار ئىككىگە بۆلۈنۈپ كەتكەندە بىز ئىزگىللار بىلەن ئۇرۇشتۇق . كول تېكىن قەﻫرىمان شالچىنىڭ ئاقئېتىنى مىنىپ #m$H'O[WG\
50I6:=@\\
(4) جەڭگە كىردى .ئۇ ئات جەڭدە ئۆلدى . تىزگىنلار يوقىتىلدى . توققۇز ئوغۇزلار ئەسلىدە ئۆز ئادىمىمىز ئىدى . جاﻫان قالايمىقانلاشقانلىقى ئۈچۈن ( بىز بىلەن ) دۈشمەنلەشتى . بىريىلدا بەش قېتىم ئۇرۇشتۇق . دەسلەپتەبىر توغىر شەﻫىرىدە ئۇرۇشتۇق . W/ \7m\ B
whLske-
(5) كول تېكىن ئازمان ئاق (ئاتنى) مىنىپ جەڭگە كىردى . ئالتە ئادەمگە (نەيزە) سانجىدى . ئىككىقوشۇن ئۇرۇش قىلىۋاتقاندا يەنە يەتتە ئادەمنىقىلىچلىدى . ئىككىنچى قېتىم قوشلاغاقتا ئەدىزلەر بىلەن ئۇرۇش قىلدۇق . كول تېكىن ئازلارنىڭ قوڭۇر ئېتىنى مىنىپ جەڭگەكىردى . بىر ئادەمگە نەيزە سانجىدى . Q'8v!/"}p{
k BONP^ xI
(6) ( قوغلاپ زەربە بەرگەن ؟ ) ( ئەگىلىپ يۈرۈش قىل ) غاندا توققۇز ئادەمنى چېپىپ تاشلىدى . ئەدىزلەرئاشۇ يەردە يوقىتىلدى . ئۈچىنچى قېتىم بىزبولچېدا ئوغۇزلار بىلەن ئۇرۇش قىلدۇق . كول تېكىن ئازمان دېگەن ئاق ئاتنى مىنىپ جەڭگە كىردى . نەيزىلەشتى . قوشۇنى بىلەننەيزىلەشتۇق . ئېلىنى ئالدۇق . تۆتىنچىقېتىم بىز چۇس دېگەن بۇلاقتا ئۇرۇش قىلدۇق . تۈرك #e|eWi>
AGv;8'`
(7) خەلقى تەۋرىنىپ قالدى ( ؟ ) ( ئەينەن تەرجىمىسىپۇتى قالايمىقانلاشتى ) ئەﻫۋال يامانلاشتى . كول تېكىن ئۇزاپ چىققان ( دۈشمەن ) قوشۇنىنى تارقىتىپ توڭراتېكىن بازىرىدا توڭرا ئۇرۇغىنىڭئالباغۇنى ۋە ئون ئادەمنى قورشال ئۆلتۈردى . بەشىنچى قېتىم بىز ئەزگەنتى قادازدا ئوغۇزلار بىلەن ئۇرۇشتۇق . كول تېكىن NGze: gPmO
{'b8;x8h
(8) ئازلارنىڭ قوڭۇر ئېتىنى مىنىپ جەڭگە كىردى . ئىككى ئادەمگە ( نەيزە) سانچىدى . ﻫەمدە ئۇلارنى پاتقاققا پاتۇردى . ئۇ قوشۇن ئاشۇ يەردە يوقىتىلدى . بىز ئامغىقورغانىدا قىشلاپ يازدا ئوغۇزلارغا ئەسكەرچىقاردۇق .كول تېكىننى ئۆيگە قاراشقا قالدۇردۇق ( ؟ ) دۈشمىنىمىز ئوغۇزلار ئوردىغا ﻫۇجۇم قىلدى . كول تېكىن ^M80 F 7
fk"{G>&8
(9) ئۇگىسىز دېگەن ئاق ( ئاتنى ) مىنىپ توققۇز ئادەمگە (نەيزە) سانچىدى . ئوردىنىقوغداپ قالدى . ( شۇنداق قىلمىغان بولسا ) ئانام خانىش ۋە ئۆگەي ئانىلىرىم ، ئاچىلىرىم ، كېلىنلىرىم ، مەلىكىلىرىمنىڭ تىرىكلىرى دىدەك بولاتتى . ئۆلگەنلىرىنىڭ جەسىدى بولساخارابىلىقتا ، يولدا قالغان بولاتتى ! 'sA&Pm
I}q -J~s
(10) كول تېكىن بولمىغان بولسا ﻫەممىڭلار ئۆلگەن بولاتتىڭلار . ئىنىم كول تېكىن قازا تاپتى . ئۆزەم ﻫەسرەتچەكتىم . كۆرەر كۆزۈم كۆرمەستەك بولدى . ئەقىل - ﻫۇشۇمدىن ئاداشقاندەك بولدۇم . ئۆزۈم ﻫەسرەت چەكتىم . ئادەمنىڭ ئۆمرىنى تەڭرى بەلگىلەيدۇ ، ئىنسان بالىسى ئۆلۈشئۈچۈن تۆرەلگەن . HAiUFO/R
9:Y:Vx
(11) مەن ئىنتايىن ﻫەسرەت چەكتىم . كۆزۈمگە ياش كەلسەئۆزەمنى تۇتۇۋالدىم . كۆڭلۈم بۇزۇلسائۆزۈمنى باستىم . مەن چەكسىز ﻫەسرەتلەندىم . مەن شۇنداق ئويلىدىم . ئىككى شاد ۋە ئىنىلىرىم ، بالىلىرىم ، بەگلىرىم ، خەلقىميىغلاپ كۆزى ( ئەينەن تەرجمىسى كوز ۋەيېشى ) نى زەخمىلەندۈرۈپ قويىدۇ . تەزىيە بىلدۈرۈش ، قايغۇسىنى ئىپادىلەش يۈزىسىدىن D3K`b4Y V
l~=iUZW<
(12) قىشان ، تاتابى خەلقلىرىگە ۋاكالىتەن ئودار ، جيا دېچۈن كەلدى .تابغاچ خاقانىدىن ئىسى نوشاڭ كەلدى . (ئۇ) نۇرغۇن گۆﻫەر ، ئالتۇن ، كۈمۈشلەرنى ئېلىپ كەلدى . توبۇت خاقاندىن بولۇن كەلدى . غەربتىن ، كۈن پېتىش تەرەپتىكى سوغدى ، بەرچەكەر ، بۇ قاراق ئەللىرىدىكىخەلقلەردىن نوڭجياڭجۈن ۋە ئوغۇل تارقام كەلدى . cpy"1=K~M
Wp]EaYt2D
(13) ئون ئوق ئوغلۇم تۈركەش خاقانىدىن ماقراچتومىغىچى ۋە ئوغۇز بىلگە تامغىچىكەلدى . قىرغىز ئېلىدىن تاردۇش ئىنانچۇچۇر كەلدى . تاۋاپخانا ياسايدىغان ئۇستىلار ، نەقىش ئويىدىغان ئۇستىلار ، تاش مۇنارە ياسايدىغانئۇستىلار كەلدى . تابغاچ خاقاننىڭتارىخچىسى ( ؟ ) جياڭ جاڭچۇن كېلىپ تاۋاپخانا ياساش ئىشلىرىغا يېتەكچىلىك قىلدى . U=t'>;(g
3K
{8sFDO
<- ?B#
Lg ?'1dg
شەرقى شىمال تەرەپ ( ش . د ) YNXk32@j@e
(LfVa`<1
كول تېكىن قوي يىلىنىڭ ئون يەتتىنچى كۈنىئالەمدىن ئۆتتى . توققۇزىنچى ئاينىڭ يىگىرمە يەتتىنچى كۈنى ئۆلۈم رەسمىيىتىنى ئۆتىدۇق . تاۋاپخانا ، نەققاش ، مۇنارە مايمۇن يىلى يەتتىنچىئاينىڭ يىگىرمە كۈنى پۈتۈنلەي ياسىلىپ بولدى . كول تېكىن قىرىق يەتتە يىل ئۆمۈر كۆردى . ئۇ .ئۇستىلارنى تۇيغۇن ئەلتەبەر كەلتۈردى . br;G5^j3?
ypd?mw&1}
Z]Y4N O;
6:,^CI|@ t
شەرقى جەنۇب تەرەپ (ق . د ) W'jXIO
Wa(S20y F
بۇ خەتلەرنى كول تېكىننىڭ جيەن ئوغلى ، مەنكى يوللۇق تېكىن يازدىم . مەنكىيوللۇق تېكىن يىگىرمە كۈن ئولتۇرۇپ بۇئابىدىنى ۋە تىلدىكى ( خەتلەرنىڭ ) ﻫەممىسىنى يېزىپ چىقتىم . سىز ( خەلقىڭىزنى ) ئۆز بالىلىرىڭىز ۋە ئەۋلادلىرىڭىزدىن ئارتۇقكۆرەتتىڭىز . سىز قازا تاپتىڭىز . سىز ئاسماندا ... تىرىك ۋاقتىڭىزدىكىگە ئوخشاش ... X{
=[q|P
p 5 l$On
`$
H
C6w{"[Wv=X
غەربى جەنۇب ( ن . ش ) uE j6A
{ 9 ".o,
.. كول تېكىننىڭ ئالتۇن ، كۈمۈش ، گۆﻫەر مال - مۈلكى( ۋە) تۆت مىڭيىلقىسىغا قارىغۇچى ( ؟ ) ... بېگىم تېكىنئاسمانغا ( چىقىدۇ ) ... ئابىدىگە يوللۇق تېكىن . v I
'> $
A232"p_
>n~p1: $
v|@n8ED|@K
غەرب تەرەپ ( ش ) ef&@aB
3+3m`%G
غەربتىكى سوغدىلار ئاسىيلىق قىلدى . ئىنىم كول تېكىن .... ئۈچۈن ( ئۇلار تىرىلىشكەقارىماي ؟ ) كۈچىنى بەرگەنلىكى ئۈچۈن مەنكىتۈرك بىلگە خاقان ئۆزەمنىڭ نوۋكىنتى ( ؟ ) كول تېكىننىڭ ( مازىرىغا ) قاراتتۇردۇم . مەن ئۇنىڭغا ئىسەنچو ئايايارغان تارقاندېگەن ئۇۋاننى بەردىم . كىشىلەرنىئۇنىڭغا ﻫۆرمەت قىلغۇزدۇم . %wW 5)Y I
t5X
lR]` w
تۈگىدى Ts .Z l{B
-5 /v`
مەنبە : « ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىيات تارىخىدىن ئوچېرىكلار »ناملىق كىتاب . بۇ كىتاب 1981 - يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان .. مۈمكىن بولسا بۇنى ئالدىرىماي ، تەپسىلىي بىر كۆرۈپچىقىشىڭلارنى ئۈمىد قىلىمەن . . _M[ [vXH
8 QF?W{NK
|
