نەزەر مۇفتىغا خەت(ئەھمەتشاھ قارىقاش)

ئەھمەدشاھ قاراقاشى

مەشھۇر ساترىك شائىر ئەھمەد شاھ قاراقاشى < مىلادىيە1740-1828يىللار > ئۆزىنىڭ <نەزەر مۇپتىغا خەت> ،(<ئات ھەققىدە مۇخەممەس > ،<يامان ئات قىسسىسى>...قاتارلىق ناملار بىلەنمۇ ئاتىلىدۇ )ئارقىلىق ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى شۆھرەتلىك سېيماغا ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدىكى ھەجۋىيات (ساتىرا ) ژانىرىنىڭ ئاتىسىغا ئايلاندى . ئۇ ، بەزىدە نەچچە مىڭ پارچە ئەسەر يېزىپ خەلقىنىڭ قەلب تۆرىدىن ھەقىقى ئورۇن ئالغىلى بولمىسىمۇ ،ئەڭ ياخشى ئەسەردىن بىرنى يېزىپ تىللاردا داستان بولغىلى بولىدىغانلىقىدەك ھەقىقەتنى يازغۇچى -شائىرلىرىمىزغا تونۇتتى ، بىزگە بىرقەدەرتولۇقى بىلەن يېتىپ كەلگەن ئەسىرى <نەزەر مۇپتىغا خەت > ئارقىلىق خەلق قەلبىدە ئۆزىنىڭ مەنىۋى ھەيكىلىنى تىكلىدى . ئۇنىڭ ساتىرا ژانىرىغا سېلىپ بەرگەن ئۇرۇقى كۈنسېرى مول ھوسۇل بەردى

بۇ شىئىر توغۇرسىدا مۇنداق بىر رىۋايەت بار.

ئەخمەتشاھ قارىقاش شۇ يىللاردا ئاقسۇلوق نەزەر ئىسىملىك بىر ساۋاقدىشى بىلەن قەشقەر مەرىستە ئوقويدۇ، ئوقوش پۇتتۇرگەندىن كىيى ن ئەخمەتشاھ قارىقاش خوتەنگە قايتىپ كىلىپ جەمەگە ئىمام بولىدۇ ۋە مەدرىس ئاچىدۇ، ساۋاقدىشى نەزەر بولسا ئاقسۇ ۋىلايىتىدە ئابرۇي تىپىپ مۇفتى (شۇ ۋاقىتلاردىكى دىنى نام) بولىدۇ. ئەخمەتشاھ قارىقاش خوتەنگە قايتىپ كەلگەندىن، ئۇزۇن ئوتمەي ئاقسۇنىڭ ئاتلىرىنىڭ داڭلىق ئىكەنلىگىنى ئاڭلاپ ساۋاقدىشى نەزەرگە مۇفتىغا بىر ياخشى ئات ئەۋەتىپ بىرىشنى ھاۋالە قىلىپ 60تەڭگە ئەۋەتىدۇ ، ساۋاقدىشى نەزەر مۇفتى ئالتە ئايدىن كىيىن بىر ئات ئەۋەتىدۇ، ئات خوتەنگە يىتىپ كەلگەندە بىر كىشى ئاتنىڭ يىتىپ كەلگەنلىك خەۋىرىنى يەتكۇزۇپ سۇيۇنچە بىرىشنى ئىيتىپ كىرىدۇ، كەيىنىدىن بىر ئادەم ئاتنى يىتىلەپ، بىر ئادەم كەينىدىن كالتەك بىلەن ھەيدەپ كىرىپ كىلىدۇ.

ئەخمەتشاھ قارىقاش بۇ ئىززا-ئاھانەتكە چىدىماي ساۋاقدىشى نەزەر مۇفتىغا ئاتنى مەدىھلەپ بىر شىئىر يازىدۇ ۋە شاگىرتلىرىدىن بىر نەچچىنى ئاقسۇغا بىرىپ ئوقوپ بىرىشنى ئىيتىپ يولغا سالىدۇ، نەزەر مۇفتى ئەخمەتشاھ قارىقاشنىڭ شاگىرىتلىرىنىڭ سالامغا كەلگەنلىك خەۋىرىنى ئاڭلاپ سورۇن تۇزۇپ شەھەرنىڭ بايلىرىنى چاقىرىپ مىھمان قىلىدۇ ۋە شۇ سورۇندا ئەھمەتشاھ قارىقاشنىڭ شىئىرىنى ئوقوشقا بۇيرۇيدۇ. باشلاش بىلەن تەڭ ئۇنلوك ئوقو دەپ ۋاقىرغان نەزەرمۇفتى 7-8-كۇپلىتلارغا كەلگەندە بولدى ئوقوما، 50تەڭگە بىرەي، 100تەڭگە بىرەي دىيىشكە باشلايدۇ. سورۇن ئەھلىنىڭ تەلىۋى بويچە شىئىر ئاخىرگىچە ئوقوپ ئوتولىدۇ. ئەمما نەزەر ئاللا قاچان ئىززادا ئۇ ئالەمگە سەپەر قىلغان دىيلىدۇ.

دۇئايى بىئەدەد، غوجام، نەزەر مۇفتىمغە ئەلبەتتە،
تەھىيياتۇ سەلامىم ئانچۇنان ئاھۇ نەدامەتتا،
ۋىسال ئولغاي دۇئا بىرلەن سەلامىم ياخشى سائەتتە،
سېنى ياد ئەيلەگۈم ھەركۈن سەھەرلەردە ئىبادەتتە،
كى سەندىن ئۆزگە دوستۇم يوق ئىدى ئاقسۇ ۋىلايەتتە.
2
ساڭا نامە يازدىم، نا مۇناسىپ لەفزدىن ، ئەي يار،
بىھەمدۇللا، تىرىكلىكتىن نىشانە ئەيلەدىم ئىزھار،
بىلىشنى ئىستەسەڭ، مۇندا شۈكۈركىم، بىز ئەمەس بىمار،
تېنىڭ ساقمۇ بۇ كۈنلەردە سېنىڭ، ئاندا نەھالىڭ بار، 3
قارىيلىق ھالىدىن سورىسام، يېتىشتى نەچچىگە ياشىڭ،
سېنىڭ ھالا بۇ كۈنلەردە ئاقارمىشمۇ قارا باشىڭ،
ئايال، ئۇششاقلىرىڭ ساقمۇ، يەنە قەۋمۇ-قېرىنداشىڭ،
نېچۈكدۇر ئىشتىھايىڭ ھەم، سىڭەمدۇر ئابىيۇ ئاشىڭ،
مىزاجىڭ خوب، چىرايىڭ تازەمۇ ھۆسنۇ مالاھەتتە؟
4
ئىشىتكىل، ئەي رەفىقا، سۆزنى ئەھمەدشاھ قاراقاشتىن،
بايان ئەيلەيكى ھالىمنى ساڭا ئەمدى يېڭىۋاشتىن، 5
سېنى مەن دوستۇ يارىم دەپ ، كۆڭلۈمدە ئىئتىقات ئەتكەچ،
مۇھەببەت رىشتەسىدىن ھەر زەمان كۆڭلۈمنى شاد ئەتكەچ،
سىفاتىڭنى قىلىپ دائىم خوتەن ئەھلىغە ، ياد ئەتكەچ،
ئىبەردىم ساڭا ئاتمىش تەڭگەنى، كۆپ ئىئتىماد ئەتكەچ،
ئىبەرگەيمۇ دەبان بىر ياخشى ئات، ئۆتتۈم خىيالەتتە.
6
پۇلۇمنى توختاتىپ بىر يىل، ئىبەرىبسەن ماڭا بىر ئات،
ئېشەكچە يوقتۇر رەفتارى، بۇ ئاتنىڭ ھەر نەفىئلى يات،
كى يولدا توختىۋالدى قامچە بىرلەن ئۇرماسام پات-پات،
كۇلا، ئارغامچەنى ئۈزدى، قوزۇققا باغلاسام قات-قات،
ئۇلاپ ئارغامچەنى ھاردىم ، كۈنى قالدىم ھالاكەتتە.
7
بايان ئەيلەي يەنە بىر-بىر بۇ ئاتنىڭ ئەيىبىنى ، ئاڭقا،
قىڭغىر قۇيرۇق، سىڭا سۆڭگەچ، پۇتى مايماق، بويى لاڭقا،
بىر تەپكەك، بىرى مۆڭگەك، بۇ ئەيىبلەر ئۈستىگە ماڭقا،
ساماندەك بەش كۆشۈك يەپ، ھەر قەدەمدە بىر تۇرۇپ ساڭقا،
تۇغۇلماس ھېچ ۋىلايەت ئىچرە بىر ئات بۇ قىيافەتتە.
8
مىنىپ چىقسام ئالىپ ئۇردى، يىقىلدىم، نەچچە كۈن ياتتىم،
قويۇپ بەرسەم، بۇزۇپ باغنى، ھەمىشە ئەلنى قاقشاتتىم،
سۇغارغاندا قاچىپ سۆدرەپ، ئاران ھارغاندا توختاتتىم، 9
ئەگەر يولغا مىنىپ چىقسام، تۈزۈك يۈگرۈپ چاپمايدۇ،
ۋەيا ئۇ ھارۋىسى بىلەن بارابەرمۇ ماڭالمايدۇ،
مۇبادا توختاپ ئالغاندا ئۇرۇپ قويسا چىچاڭلايدۇ،
مىنىپ تۇرغان كىشى شۇئان بېرىپ يەرنى قۇچاقلايدۇ،
خەتەرلىكتىن بۆلەك خىسلەت تېپىلماس بۇ كاسافەتتە.
10
ئۇرۇپ مىڭ تەستە چاپتۇرسام، سوكۇلدايدۇ ئېشەك ئوخشاش،
قوساق سانجىق بىلەن ئاغرىپ، كېتەر گويا زىڭىلداپ باش،
يەنە بىر ئەيىبى شولدۇر، چىرقىراپ سەت، يولدا تاپتوختاش،
زېرىكمەي مىنسە ، بىر سائەت بېرەلمەس ھېچ كىشى بەرداش،
شەھەر-يېزا ئارا قىلغان سەفەر، سەيلە-ساياھەتتە.
11
زەرۇرەتتىن مىنىپ، دوستلار بىلەن بارسامكى بىر سارى،
بولالماي چۈشكەچە، ئاش ۋاقتىلىق يەرگە بارىب ھاردى،
كېيىن قالسدى ئېشەكتىن، ناگاھان ئۇي بىرلە تەڭ باردى،
پاتىققە بى پاتىپ ئالسا، كۆتەرسە قوپماغاي زادى،
قايان بارسام بۇ ئات بىرلەن قالىپدۇرمەن فەلاكەتتە.
12
ئارىقنى كۆرسە ياندى ئارقاسىغە، ئۆتمەدى ئاتلاپ،
ئەگەر يولغە كىرىپ ئالسا مەگەركىم، ھارمادى قاتراپ،
غۇلاپ بوينىغە تۈشتۈم، قاتارغاننىڭ زەبتىدىن ساچراپ،
ئىچىم سانجىق بىلەن تولدى، قوۋۇرغام بەنتىدىن ئاجراپ،
ساقايدىم ھەر زامان پارپى بىلەن مەئجۇنى شەربەتتە.
13
بوغۇز يېسە باسىب يېدى تولا ئىخلاس بىلەن چايناپ،
خورازدىن قىزغانىپ پۇرقۇپ، تېپىشلەپ پۇتلىرى ئويناپ،
ساۋۇتقاندا تۇرار مۈگدەپ، كۆزىدىن ھەم چافاق قايناپ،
كى باشى ساڭگىلار يەرگە ، چىۋىنلەر بەستىنى قاپلاپ،
قايۇ بىر جانغە خۇش كەلگەي سىياقى بۇ لاياقەتتە؟
14
بۇ ئاتقا ئىستەسە، ئالەمدە بىر ئوخشاشنى تاپماسلار،
يىقىلسا نەگەھان سۇدرەپ، تېپىپ-ئۇرماسا قوپماسلار،
زورىدىن بىر يۈگۈرسۇن دەپمۇ ھەر نە قىلسا، چاپماسلار،
سەلاملاشسام، تۇرۇپ ئالىپ، تاياقسىز زادى ماڭماسلار،
دەرىخا، قالماسۇنلار يولدا ھېچكىم ئۇشبۇ ھالەتتە.
15 16
ئېغىلنى توختىماي بۇزدى، ئىشىكنى كۆپ قاتىم چاقتى،
بوغۇپ تەخەينى ئۆلتۈردى، موزاينىڭ ھەم خۇنى ئاقتى،
قاچىپ كەتسە تۇتۇق بەرمەي، تالاي كۈن باشقىلار باقتى،
تۆلەپ ھەق ھارمادىم مەنمۇ، ھايات ھەركىمگە خۇش ياقتى،
تالافەتتىن بۆلەكنى كۆرمەدىم، قايغۇ-نەدامەتتە.
17
بوشاپ چىقسام تالاغا، توختاماي سەكرەپ چىچاڭلايدۇ،
كىرەر بولسا چەمەننى چەيلەبان، بوستاننى چاڭلايدۇ،
كىشىنى كۆرسە كىشنەپ، كەلسە چىشلەپ، تېخى قوغلايدۇ،
قاپاقۇ كۆزىنى چەيلەپ، چۆگۈننى ئۆرە قويمايدۇ،
بالا-ئۇششاقلىرىم بۇ ئات بىلەن ھەردەم ئاداۋەتتە.
18
بۇزۇپ ئەلفازىنى بىر كۈن قاچىپ بىر مەلىگە يەتتى،
كى قوغۇنلۇققا كىردى، ئىشتىھا بىرلە غاجاپ كەتتى،
جامائەت ئاۋلاشىپ شۇدەم ئاغىز-بۇرنۇمنى قان ئەتتى،
بەدەل بەردىم تاغار ئاشلىق، قورساقنى دەرد-ئەلەم ئەستى،
بۇ ئات بىرلەن قالىبدۇرمەن ھەمىشە كۆپ مالامەتتە.
19
مېنى زاڭلىق ئېتىشتى خەلق، بۇ ئات ئەھۋالى كۆپ تارقاپ،
ئالىپ چىقماسقا بەند قىلدىم، ئۇنى تۈۋرۈككە باغلاپ،
قوماردى - يۇلدى تۈۋرۈكنى، كېچە كىرسەم مۆڭۈپ قۇتراپ،
كەسافەتنى ئېغىل باسقاچ توكۇر بولدى پۇتى ئاقساپ،
دېدىم مەن: ئۆلسەمۇ ئۆلسۇن، خۇدا قىلغان ئىرادەتتە.
20
ئۇرۇغ-تۇغقانلىرىم قانچە قاشىمغە ئات سوراپ كەلدى،
بۇ ئاتنىڭ ئەسلى خۇي-پەيلى مېنى غەمگە ئوراپ كەلدى،
باھانە ئەيلىسەم نەچچە، ئۇلار يامان قاراپ كەلدى،
ئىلاجىم يوق بېرىپ ئەردىم، مىنەلمەي ياندۇرۇپ كەلدى،
بۇ جانىم چىققالى تۇردى كۈنى يۈزمىڭ خىجالەتتە. 21
ئىبەرگەن بۇ ئاتىڭغە ھېچ كىشى بىر يول قاراپ باقماس،
قەلەندەر بىرلە ھابدالدىن بۆلەكلەرگە غولى ياقماس،
كۆتەرىپ گەز بويى ھېچ ئات ساغىرنى ئۇشبۇ رەڭ چاقماس،
كىشكىم ئات بەلاسىدىن بۇ يەڭلىغ بىھىساب قورقماس،
ئالىشتىم، غەم بىلەن قايغۇ باسىپ تائەت-ئىبادەتتە.
22
تولا ھەيدەۋېتىپ باقتىم، سوراپ-ئىستەپ ئېلىپ كەلدى،
يېدى ئات ئاشلىقىمنى دەپ نەچە نەۋبەت زىيان سالدى،
زىياننى بەرمەسەم، ھەيدەپ كېتىپ ، ئۈچ كۈن سولاپ سالدى،
يىغىپ يۇرت خەلقىنى، ئالدى زىياننى، ئات ماڭا قالدى،
خالايىق ئىچرە قالمىشتۇر باشىم ئانداغ شىكايەتتە.
23
قۇتۇلسام ئۇشبۇ ئاتتىن دەپ خەرىدارىنى ئاختاردىم،
بېدىكنى ھەرقاچان كۆرسەم، سۈچۈك تىل بىرلە يالباردىم،
قارى ھالىم بىلەن قاتراپ ئۆيىگە كۆپ مېڭىپ ھاردىم،
يېيىشلىك ھەم كۈچى بار دەپ ئانى مەن ئانچە ماختادىم،
بازاردا يەتمەدى ئالغان پۇلۇمغا بۇ سەلاھەتتە.
24
ساتالمايىن بۇ ئاتنى مەن، سالىپ ھەر ھەفتە بازارى،
بۇ ئاتنىڭ ئەپتىدىن قورقۇپ يەقىن كەلمەس خەرىدارى،
يامانلىق شۆھرەتى بولدى خوتەن بازارىدا جارى، 25
بىزار بولغاچ تولا، كۈن-كۈن يەنە بازارغا ئەپ چىقتىم،

تىلەگەنگە ساتايىن دەپ، بۇ سۆزنى ئۆيدە دەپ چىقتىم،
ياپىپ جۇل ھەم يەنە ئوبدان ئىگەر ئۈستىگە سەپ چىقتىم،
ساتىلماي قالماغىيدى دەپ تۈمەنمىڭ غەمنى يەپ چىقتىم،
نەدامەت ئەيلەبان، قالدىم ئەجەپ بىچاغ زەلالەتتە.
26
كى ئاندىن ئىككى ئاي باقتىم پىچانغە روزۇ شەب باغلاپ،
سىلاپ جىسمىنى مەن ھەركۈندە كۈنجۈت ياغىدا ياغلاپ،
بوغۇزنى قايناتىپ بەردىم، يېدى ھەر چاغ ئۆزى چاغلاپ،
بېدىكلەر ئولىشىپ يالغاننى ئايتىپ، ئانچۇنان داملاپ،
ئەخىر ساتتىم نېسىغە، بىر قەلەندەر ئالدى مۆھلەتتە.
27
شىكايەتكە ئاغىز ئاچسام ئارام ئالماي قىلارمەن داد،
قۇتۇلدۇم ئۇشبۇ ئاتتىن، بولدى كۆڭلۈم قايغۇدىن ئازاد،
سۇنۇپ پۇت-قولىنى ياتقۇم ئەمدى راست رۇھى رەۋانىم شاد،
نەزەرلەردىن ھەزەرلەر ئەيلەمەككە مىڭ قەسەملەر ياد،
كى ئۆمرۈم ئۆتكۈسى دوستۇ يارانلارغە ساداقەتتە.
28
تۈشۈبدۇر ئاسماندى ئون تۇلۇمدا لاف بىلەن يالغان،
جەمئىي ئالەمغە بىر ھەسسە، دۇلانغا توققۇزى قالغان،
سەھىھ يالغان ئەمەسمۇ ئاتنى ئاتمىش تەڭگىگە ئالغان،
بۇ ئاتمىش تەڭگەدىن تەھقىقكى ئوتتۇز تەڭگەنى سالغان،
غەنى بولغان ئىكەنسەن ئەسلىدىن شۇنداغ خىيانەتتە.
29
ئۆزۈڭ موللا ، بىرادەر، بىنەھايەت نەفىسىڭ غالىپ،
چىرايىڭ خوپ سەلافەتلىك ، بىلۇرمەنكىم دىلىڭ قالىب،
بولۇپدۇرسەن بارىپ ئاندا كىشىنىڭ ھەققىگە تالىب،
كۈنۈڭ ئوبدانمىدۇر، ئەي يار، مېنىڭ ھەققىمنى ئەپ قالىپ،
كەچۈرۈپ روزىغارىڭنى يۈرۈپسەنمۇ ھەلاۋەتتە؟
30
سېنى مۇپتى دېگەن بىرلەن، تۈزۈك ئانچە ساۋادىڭ يوق،
سېنىڭ ھەق بىرلە ناھەقنى بىلىش چاغلىق ئىمانىڭ يوق،
ساداقەت يارۇ دوستلارغە ئۇمىدۇ ئىئتىقادىڭ يوق،
قارىنداش، ئەلگە، تۇغقانغە تارىغچە ئىئتىمادىڭ يوق،
ئىشەنگەي كىم ساڭا ئەمدى، بەرادەر، ئۇشبۇ ھالەتتە؟
31
نامۇس قىل خەلق-ئالەمدىنكى، سالىمسەن، ئەمەس بىمار،
خىيانەتلىك قىلىپ شۇنچە، خىجىللىق ئەيلەمەك دەركار،
مېنىڭ ھەققىمنى يەپسەن، خەير، يېمەگەىل ئۆزگەنىڭ زىنھار،
كىشىنىڭ ھەققىنى يەپ ، مىڭ ئىبادەت قىلغىنىڭ بىكار،
سەئىي بىرلە تۈنۇ كۈن ئۇخلاماي تۇرساڭمۇ تائەتتە.
32
ماڭا ئول ئات ئۈچۈن دائىم ئۆيۈمدە كۆپ مەلامەتتۇر،
يېمەك بىر ئاتتا ئوتتۇز تەڭگەنى خىيانەتتۇر،
يەقىنلاشقاچ قىيامەت، بەد نىيەتلىك ئەلامەتتۇر،
مېنىڭ قالغان پۇلۇم بىر نەچچە كۈن سەندە ئامانەتتۇر،
بېرەدۇرسەن ئۇنى تاڭلا روزى قىيامەتتە

مەنبە : ئوتتورا مەكتەپ 9- يىللىق 1- قىسىم تىل-ئەدەبىات كىتاپ

ئوتيۇرەك مۇنبىرىدىن يۆتكەلدى.