تەۋپىق مۇنبىرى - Powered by phpwind

گۈلنىھال ： « ئەلشىر نەۋائىي » نىڭ ئاناتولىيسىدىكى تەسىرى

`q_

         15-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىدا خوراساندا ئەدەبىي ئىجادىيەت، سىياسىي ۋە مەدەنىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللانغان نىزامىدىن ئەلىشىر نەۋائى مەشھۇر شائىر، سەنئەتكار، ئالىم، مۇتەپەككۇر ۋە دۆلەت ئەربابى سۈپىتىدە تۈركىيلەرنىڭ تەپەككۇر ۋە مەدەنىيەت تارىخىدا يېڭى بىر دەۋر ياراتقانىدى. فرانسۇز شەرقشۇناسى جون پائۇل روكس بۇ دەۋردە مەيدانغا كەلگەن مەدەنىي ھاياتتىن سۆز ئاچقاندا، نەۋائىنىڭ تارىخىي تۆھپىسىگە يۇقىرى باھا بەرگەن ۋە «قائىدىلىك ۋە نازۇك روھلۇق ھۆكۈمدار ھۈسەيىن بايقارا چاغاتاي تۈركچىسىدە مۇھىم ئەدەبىيات ئەسەرلىرىنى ياراتقان شائىر ۋەزىرى مىر ئەلىشىر نەۋائىنىڭ ياردىمى بىلەن ھېراتنى شەرقنىڭ فلورىنسىيەسىگە ئايلاندۇردى. بۇ پەۋقۇلئاددە بىر دەۋر ئىدى»① دەپ خاراكتېرلەندۈرگەن.

         نەۋائى شېئىر، دىن–تەسەۋۋۇپ، ئەخلاق، تارىخ، تەزكىرە ۋە ھۆججەتشۇناسلىق قاتارلىق ساھەلەردە 30 پارچىگە يېقىن ئەسەر يازغان ۋە تۈركىي تىلدىكى نۇرغۇن ئەدەبىي تۈرنىڭ باشلامچىسى بولغان، يەنى تۈركىي تىلدىكى تۇنجى خەمسەنى ئۇ يازغان، تۈركچە تۇنجى شائىرلار تەزكىرىسى ئۇنىڭ تەرىپىدىن قەلەمگە ئېلىنغان. ئارۇز بىلەن مۇناسىۋەتلىك تۇنجى نەزەرىيىۋىي ئەسەرنى ئۇ ياراتقان. دىۋانغا ئىسىم قويۇش ئەنئەنىسى ۋە بۇ خىل ئەسەرنى دىباجە بىلەن باشلاش ئۇسۇلى تۇنجى قېتىم ئۇنىڭ ئىجادىيىتىدە كۆرۈلگەن. نەۋائىنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىدە تۈرك-ئۇيغۇر ئېدىئولوگىيە تارىخىدا ھۆكۈمران ئورۇندا تۇرغان ئىنساننى مەركەز قىلىشتىن ئىبارەت باش تېما ئالدىنقى ئورۇنغا قويۇلۇپ تۈرلۈك نوقتىدىن تەھلىل قىلىنغان. نەۋائى كاتتا ۋە باي بىر يۈرۈش ئەسەرلىرى بىلەن بىر تەرەپتىن كلاسسىك چاغاتاي شېئىرىيىتىنى ئەڭ يۇقىرى دەرىجىسىگە چىقارغان، يەنە بىر تەرەپتىن چاغاتايچىنىڭ يۈكسەك بىر ئەدەبىي تىل ئىكەنلىكىنى گۈزەل ئۆرنەكلەر بىلەن ئىسپاتلىغان. دېمەك، نەۋائى ئەدەبىي ئەسەرلىرىدە ئىپادە قىلغان پىكرىي ۋە بەدىئىي ئۈستۈنلىكى بىلەن چاغاتاي ئەدەبىياتىنىڭ ئەڭ بۈيۈك ۋەكىلىگە ئايلانغان. نەۋائىنىڭ دەۋردىشى ھۈسەيىن بايقارا ئۇنىڭغا ناھايىتى يۇقىرى باھا بىرىپ: «قابىلىيەتنىڭ يۇلتۇزىنى ئەڭ ئىپتىدائى دەرىجىدىن ئەڭ يۈكسەك چوقىغا قەدەر كۆتۈرگەن ۋە خورلۇق تۇپرىقىدىن پەلەكنىڭ چېكىگە قەدەر يەتكۈزگەن»②دەپ تەرىپلىسە، بابۇر شاھمۇ «ئەلىشىر بەگ تەڭدىشى يوق ئادەم ئىدى. تۈركىي تىلدا شۇنداق شېئىرلارنى يېزىپتۇكى، ھېچكىم ئۇنىڭچىلىك كۆپ ھەم ياخشى يازغان ئەمەس»③ دەپ خاراكتېرلەندۈرگەن. نەۋائىنىڭ شۆھرىتى ۋە ئەسەرلىرى ئاشۇ دەۋردىلا ئوتتۇرا ئاسىيادىن ھالقىپ، ئىران، ئىراق، ھىندىستان، كاۋكاز، ئىدىل بويلىرى، قىرىم، ئاناتولىيە (ئانادولۇ) ۋە رۇمەلىگە قەدەر تارقالغان. مەشھۇر شەرقشۇناس ۋ.ۋ. بارتولد بۇ ھەقتە توختىلىپ: «ئەلىشىر نەۋائى ئۆزىدىن بۇرۇن ياشىغان شائىرلارنىڭ ھەممىسىدىن ھالقىپ كەتتى. ئۇ پارسچىمۇ يازدى، لېكىن ھەقىقىي تۈرك شائىرى سۈپىتىدە شۆھرەت قازاندى. ئەسەرلىرى توبۇل شەھىرىدىن ئىستانبۇلغا قەدەر بولغان رايونلاردا پۈتۈن تۈركلەر ئۈچۈن كلاسسىك ئەدەبىياتقا ئايلاندى»④ دەپ كۆرسەتكەن. بۇ يەردە تىلغا ئېلىنغىنىدەك، نەۋائى تۈركىي تىلى ۋە ئەدەبىياتىنى بىر مەدەنىيەت جۇغلانمىسى سۈپىتىدە ئەڭ ئىنچىكە بىر سۈزگۈچتىن ئۆتكۈزگەن ۋە بۈگۈنكى كۈندە چاغاتاي تىلى دېگەن نام بىلەن ئاتىلىۋاتقان ئەدەبىي تىلغا ئۆزىنىڭ نامىنى بېرىپ، ئۇنى «نەۋائى تىلى»، «نەۋائى تەرزى» دەپ تەرىپلىنىدىغان بىر تىلغا ئايلاندۇرغان بۈيۈك بىر سەنئەتكار ئىدى. بۇ ئالاھىدىلىكى بىلەنمۇ نەۋائى دۇنيادا يىگانە بىر شەخستۇر. ئۇنىڭ سىرتىدا دۇنيادا ھېچقانداق بىر تىل بىر شائىرنىڭ نامى بىلەن ئاتالغان ئەمەس.

        نەۋائىنىڭ ھايات چېغىدىلا ئىجادىيىتىنىڭ تىمورىيلار چىگرىسىدىن ھالقىپ شۇنچە كەڭ جۇغراپىيىلىك دائىرىگە تەسىر كۆرسەتكەنلىكى ئالدى بىلەن ئۇنىڭ ئۇسلۇبى ۋە ئەدەبىي كامالىتىنىڭ ئۈستۈنلىكى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. بۇنىڭدىن باشقا تېررىتورىيىسى ئوتتۇرا ئاسىيادىن غەربىي ئاسىيا ۋە شەرقىي ياۋروپاغا قەدەر كېڭەيگەن تىمۇرىيلارنىڭ شۇ مەزگىلدە قوشنا مەملىكەتلەر بىلەن بولغان مەدەنىيەت مۇناسىۋەتلىرىمۇ نەۋائى تەسىرىنىڭ كېڭىيىشىدە تۈرتكىلىك رول ئوينىغان.

        15-ئەسەردە تىمۇرىيلار بىلەن ئوسمانلىلار ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەت كۈچىيىپ، ئىككى مەملىكەت ئوتتۇرىسىدا مەدەنىيەت ۋە ئىلىم–پەن ئالاقىسى قويۇقلاشقان. بۇ چاغدا ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىدىن قازىزادە رۇمى، فەنارى ئالى قاتارلىق بىر مۇنچە ئىلىم ئىگىلىرى ھېرات، بۇخارا ۋە سەمەرقەندكە كېلىپ ئۈگىنىش، ئوقۇتۇش ۋە تەتقىقات بىلەن شۇغۇللانغان. ئوسمانلى شائىرلىرىدىن شەيھى، ئابدۇللاھ ئىلاھى، مەلىھى، كاستامونۇلۇ جامى، ئۈمەر رۇشەنى، بۇرسالى قەندى، بەھىشتى سىنان، جەمىلى ۋە كاتىبى قاتارلىقلارمۇ تۈرلۈك سەۋەبلەر بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ مەدەنىيەت مەركەزلىرىنى زىيارەت قىلىپ، بۇ يەردە مەيدانغا كەلگەن ئىلمىي ۋە ئەدەبىي تەرەققىيات بىلەن يېقىندىن ئۇچراشقان. بۇلار تىمۇرىيلارنىڭ ئەدەبىيات مەھسۇللىرىنى ئوسمانلى تۈركلىرىگە تۇنۇشتۇرۇشتا مۇھىم ۋاسىتە بولغان. ئوسمانلى سۇلتانلىرىدىن مۇرات Ⅱ(1421-1451)، فاتىھ سۇلتان مەھمەت (Ⅱ(1451-1481)، بەيازىد Ⅱ(1481-1512)، ياۋۇز سۇلتان سەلىم (1512-1520) ۋە قانۇنى سۇلتان سۇلەيمان (1520-1566) قاتارلىقلار ئىلىم–پەن ۋە سەنئەتنىڭ ھامىسى بولۇپ، بۇ سۇلتانلار ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋرلەردە تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى ناھايىتى تەرەققىي قىلغان. ئۇلارنىڭ مەدەنىيەتنى تەرەققىي قىلدۇرۇش ئۈچۈن يۈرگۈزگەن بەزى قارار ۋە تەدبىرلىرى ھەتتا ئوسمانلى ئىمپېرىيىسى سىرتىدىكى ئىلىم ئىگىلىرى ۋە ئەدىب – شائىرلارنىمۇ جەلپ قىلغان. نەتىجىدە تىمۇرىيلار مۇھىتىدا يېتىشكەن بىر قىسىم ئالىم ۋە شائىرلار ئاناتولىيە ۋە ئىستانبۇلغا بىرىپ، ئوقۇتۇش ۋە ئىلمىي پائالىيەت بىلەن شۇغۇللانغان. بۇلاردىن ئەلى قۇشچى ۋە فەتھۇللاھ شىرۋانى قاتارلىقلار ئوسمانلىلارنىڭ ماتىماتىكا ۋە ئاسترونومىيە ئىلمىگە كۆپ ھەسسە قوشقان. تۈركىيە ئالىمى جەمال كۇرنازنىڭ مەلۇماتىغا قارىغاندا، 15-ئەسىردىن باشلاپ تاكى 19-ئەسىرگە قەدەر خوراسان، ئىران، ھىندىستان ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا تەۋەسىدىكى سەمەرقەند، بۇخارا ۋە قەشقەر قاتارلىق شەھەرلەردىن ئالىم، شائىر ۋە باشقا سەنئەت ئەربابلىرىدىن بولۇپ جەمئىي 88 كىشى ئوسمانلى تەۋەسىگە بېرىپ، ئىجادىيەت ۋە ئىلمىي تەتقىقات بىلەن شۇغۇللانغان. بۇلارنىڭ ئىچىدىكى ئابدۇللاھ نىدائى دېگەن شائىرنىڭ قەشقەرلىك كىشى ئىكەنلىكى مەلۇم.⑤ ئەيۇبتىكى قەشقەر خانىقاسىنىڭ شەيخى بولغان ئابدۇللا نىدائىنىڭ «رىسالەئى ھەققىييە» دېگەن ئەسىرى تەسەۋۋۇپ ۋە خانىقا ئەدەبىياتىدا مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغان ئەسەرلەرنىڭ بىرىدۇر. تۈركىيەدە گۈللەر نۇھئوغلۇ تەرىپىدىن تەييارلانغان «ئابدۇللا نىدائى قەشقەرى ۋە ‹رىسالەئى ھەققىييە›» (تەتقىقات–مەتىن–تەرجىمە) دېگەن كىتاب 2004–يىلى ئىستانبۇلدىكى سىمۇرغ نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىندى. ئەسەردە ئابدۇللا نىدائىنىڭ ھاياتى، تەسەۋۋۇپ ئىدىيىسى ۋە ئەسەرلىرى ھەققىدە مەلۇمات بېرىلىش بىلەن بىرلىكتە «رىسالەئى ھەققىييە» دېگەن ئەسەرنىڭ تۈركچە تەرجىمىسى بېرىلگەن. بۇنىڭدىن باشقا، ئەسەرنىڭ ئۈچ خىل قوليازما نۇسخىسى سېلىشتۇرۇلۇپ پارسچە مەتنىمۇ تۇرغۇزۇلغان. ئابدۇللاھ نىدائى ھەققىدە يەنە تۈركىيەلىك ئازمى بىلگىن دېگەن تەتقىقاتچىمۇ ئىزدەنگەن. ئۇ يازغان «ئابدۇللاھ نىدائى ۋە ئۇنىڭ ئىككى شېئىرى» دېگەن ئەسەر ئىستانبۇل ئۈنىۋېرسىتېتى ئەدەبىيات فاكۇلتېتى تەرىپىدىن نەشىر قىلىنىدىغان «تۈرك تىلى ۋە ئەدەبىياتى» ژورنىلىنىڭ 27-سانىدا ئىلان قىلغان. بۇ شائىرلار ھەققىدىكى مەلۇماتلار ناھايىتى چەكلىك ھەم ئۇلارنىڭ كۆپ قىسمىنىڭ ئەسەرلىرى كۈنىمىزگە قەدەر يىتىپ كىلەلمىگەن بولسىمۇ، 15-ئەسىردىن كېيىن شائىرلار ئۈچۈن بىر خىل ئەدەبىي ئەنئەنىگە ئايلانغان نەۋائىنى ئۆرنەك قىلىشتەك ئىجادىيەت ئۇسۇلىدىن قارىغاندا، بۇ شائىرلارنىڭ ئوسمانلىلاردا نەۋائى ئەسەرلىرىنىڭ كۆچۈرۈپ تارقىتىلىشىدا ۋە ئۇنىڭ تەسىرىنىڭ ئىزچىل داۋام قىلىشىدا مۇھىم رول ئوينىغانلىقىنى جەزىملەشتۈرۈشكە بولىدۇ. 55DE\

        بۇنىڭدىن باشقا ئۆزلىرىمۇ شائىر بولۇپ، شېئىر توپلاملىرىنى مىراس قالدۇرغان فاتىھ ۋە بەيازىدⅡ قارلىق سۇلتانلار ئوتتۇرا ئاسىيا بىلەن ئوسمانلى تەۋەسىدە ئورتاق تىل ۋە ئورتاق بىر ئەدەبىي ئەنئەنە يارىتىشقا تىرىشقان. تىمورىيلار ئىمپېرىيىسىدە دۆلەت يېزىقى سۈپىتىدە قوللىنىلغان ئۇيغۇر يېزىقىنىڭ 15-ئەسىردە ئوسمانلىلار سارىيىدىمۇ ھىمايە قىلىنىشى ۋە سارايدا ئوتتۇرا ئاسىياغا ئالاقىدار بىر دىۋاننىڭ تەسىس قىلىنىشى مۇشۇنداق بىر ئارزۇ نەتىجىسىدە مەيدانغا كەلگەن. بەيازىدⅡگە ئۇيغۇر يېزىقىنى ئۈگىتىش ئۈچۈن يېزىلغان بىر رىسالە ھازىر ئىستانبۇل مىللەت كۇتۇپخانىسىدا ساقلىنىۋاتىدۇ. ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنىڭ ساراي تەشكىلاتىدا ئوتتۇرا ئاسىيا خانلىقلىرى بىلەن رەسمىي خەت–ئالاقە قىلىشقا مەسئۇل مەخسۇس كاتىپلار بار ئىدى. «باخشى» ئۈنۋانىدا ئاتالغان بۇ مەمۇرلارنىڭ ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ سىياسىي ۋە ئىلمىي ۋەزىيىتىنى پىششىق بىلىدىغان ھەم ئوتتۇرا ئاسىيادىن كەلگەن كىشىلەردىن تەيىنلەنگەنلىكى مەلۇم. شەيخزادە ئابدۇرەززاق باخشىمۇ فاتىھ سۇلتان مەھمەت دەۋرىدە مۇشۇنداق بىر ۋەزىپە بىلەن ئىستانبۇلدا تۇرغان ئىدى. 1474- يىلى شەيخزادە ئابدۇرەززاق باخشى ئۈچۈن فەنارىزادە قادى ئالى ئىستانبۇلدىن مەكتۇپ ئەۋەتىپ، نەۋائى تۇغۇلۇشتىن ئىككى يىل بۇرۇن «قۇتادغۇ بىلىگ» نىڭ ھېراتتا ئۇيغۇر يېزىغىدا كۈچۈرۈلگەن بىر نۇسخىسىنى توقاتتىن ئەكەلدۇرگەن. فاتىھ سۇلتان مەھمەتنىڭ ئۇزۇن ھەسەنگە قارشى غەلىبىلىك ھالدا ئاخىرلاشقان ھەربىي يۈرۈشىدىن كېيىن تۈرلۈك مەملىكەتلەرگە ئەۋەتىلگەن زەپەرنامىلار ئىچىدە ھەر ھالدا ئوتتۇرا ئاسىيا خانلىقلىرىغا ئەۋەتىلىش ئۈچۈن ئۇيغۇر ۋە ئەرەب يېزىقلىرى بىلەن 1474- يىلى يېزىلغان يارلىقنىڭمۇ شەيخزادە ئابدۇرەززاق باخشى تەرىپىدىن قەلەمگە ئېلىنغانلىقى مەلۇم. بۇ زات ئاياسوفىيا كۇتۇپخانىسىدا 4757 نۇمۇرلۇق تىزىملىكتە ساقلىنىۋاتقان، «ئەتەبەتۇل ھەقايىق» نىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان، ئۇيغۇر ۋە ئەرەب يېزىقلىرىدا يېزىلغان بىر مەجمۇئەنى تۈزۈش ۋە كۆچۈرۈش ئىشىنى 1479- يىلى تاماملىغان.⑥ فاتىھنىڭ ھىچقانداق بىر نەزەرىيىنى ئىلگىرى سۈرمەستىن ئوسمانلى تۈركلىرىگە ئۇيغۇرچىنى تۇنۇتۇپ، خوراسان ئەدىبلىرى بىلەن مۇناسىۋەتتە بولۇش شارائىتىنى يارىتىپ، ئەدەبىي تىل بىرلىكىنى تەدبىقلىنىش ساھىسىگە ئېلىپ كىرىشى تۈرك مەدەنىيەت تارىخىدا ئەھمىيەت بىلەن تىلغا ئېلىنىدىغان نۇقتىدۇر. بەيازىدⅡنىڭ شېئىرلىرىدا شەرق تەسىرى كۆزگە چېلىققىنىدەك، نەۋائىنىڭ ئەسەرلىرىدىمۇ ئوغۇز شىۋىسىنىڭ بەزى خۇسۇسسىيەتلىرىنىڭ كۆرۈلۈشى ئىككى ئەل ئوتتۇرىسىدا مەيدانغا كەلگەن تىل ۋە ئەدەبىي ئالاقىنىڭ مۇھىم بەلگىسى ھېساپلىنىدۇ.⑦ دېمەك، 15-ئەسىردىن ئىتىبارەن تىمۇرىيلار بىلەن ئوسمانلىلار ئوتتۇرىسىدا جانلانغان ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىي مۇناسىۋەتلەر ئىككى ئەل ئوتتۇرىسىدىكى ئىلىم-پەن ۋە ئەدەبىيات ئالاقىسىنى كۈچەيتىپ، ئۆز ئارا تەسىر كۆرسىتىش دەۋرىنى مەيدانغا كەلتۈرگەن. نەۋائىنىڭ ئوسمانلى ئەدەبىياتىدىكى تەسىرى مۇشۇنداق بىر تارىخىي شارائىتتا بارلىققا كەلگەن.

        نەۋائىنىڭ ئەسەرلىرى فاتىھ سۇلتان مەھمەت دەۋرىدىلا ئوسمانلى شائىرلىرىغا تۇنۇلۇشقا باشلىغان. نەۋائىنىڭ ئاناتولىيەدىكى تەسىرىگە دائىر دەستلەپكى مەلۇماتلارنى بىز ئوسمانلىلاردا بارلىققا كەلگەن شائىرلار تەزكىرىلىرى بىلەن دىۋان ئەدەبىياتىغا مۇناسىۋەتلىك مەنبەلەردىن ئۈگىنىمىز. شۇنىسى ئېنىقكى، شائىرلار تەزكىرىلىرىدە نەۋائىنىڭ بىئوگرافىيىسى ۋە شېئىرلىرى ھەققىدە تولۇق مەلۇماتلار ئۇچرىمايدۇ. بۇ نەۋائىنىڭ ئاناتولىيەدە ياشىمىغانلىقى ۋە ئوسمانلى تۈركچىسىدىن پەرقلىق بولغان بىر تىل شىۋىسىنى قوللانغانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. لېكىن نەۋائىنىڭ تەزكىرىلەردە ئورۇن ئېلىشى شېئىردىكى ئۇسلۇب مەسىلىسى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. چۈنكى تەزكىرىلەردە بەزى شائىرلارنىڭ شېئىرلىرىدا كۆرۈلگەن شەكىل ۋە ئۇسلۇبنىڭ مەنبەسىنى ياكى باشلانغۇچىنى كۆرسىتىپ بىرىش ئېھتىياجى نەۋائىدىن سۆز ئېچىلىشنىڭ مۇھىم سەۋەبلىرىدىن بىرى ئىدى. كلاسسىك ئوسمانلى شېئىرىدا نەۋائى ئاناتولىيە تۈرك ئەدەبىياتى مەيدانغا كېلىشتىن بۇرۇن شەكىللەنگەن بىر ئەدەبىي ئېقىم (مەكتەپ) نىڭ ۋەكىلىدۇر. ئاناتولىيە شائىرلىرى ئۇنى ۋە ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى يىتەكچى قىلغان. كىشىلىكىگە ھۆرمەت ھېسىياتىدا بولغان، نەۋائىنى ئەدەبىي تەرەپلىرى بىلەن شېئىرلىرىگە تېما قىلغان. ئوسمانلىلاردا ئۆز ساھەسىدە ئېقىم تەشكىل قىلغان شائىرلار ئۇنىڭ ئىسمىنى شېئىرلىرىدا ئەسلەشنى بىر خىل ئېھتىياج دەپ قارىغان.

تەزكىرە ئاپتورلىرى ئوسمانلى شائىرلىرى بىلەن نەۋائى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتتىن سۆز ئاچقاندا، بەزىدە ئۇلارنىڭ نەۋائى بىلەن بىۋاسىتە كۆرۈشكەنلىكىنى، بەزىدە نەۋائى بىلەن مەكتۇپلاشقانلىقىنى، بەزىدە نەۋائىنىڭ شېئىرلىرىگە نەزىرە يازغانلىقىنى تىلغا ئالغان.

تەزكىرىلەردىن ۋە يېزىلغان نەزىرەلەردىن ئاناتولىيەدە نەۋائى تەسىرىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنى ئىككى دەۋر بويىچە چۈشەندۈرۈشكە بولىدۇ. بىرىنجى دەۋر فاتىھ دەۋرىدۇر. بۇ دەۋردە بەزى دۆلەت خادىملىرى ۋە شائىرلار، يەنى مەھمۇد پاشا، سىنان پاشا، ئاھمەد پاشا ۋە كارامانلى نىزامى قاتارلىقلار ھېراتتىكى جامى ۋە نەۋائى بىلەن يېقىن ئالاقە ئورناتقان ۋە ئۇلارنىڭ ئىجادىيەتلىرى بىلەن ئۇچرىشىشقا باشلىغان. بۇ، 1465-يىلى تۇنجى دىۋانىنى يازغان نەۋائىنىڭ شۆھرىتىنىڭ ئاشۇ يىللاردا ئاناتولىيەگە قەدەر يىتىپ بارغانلىقىنى كۆرسىتىپ بىرىدۇ. ئىككىنچى دەۋر بولسا بەيازىدⅡدەۋرىدۇر. بۇ دەۋردە نەۋائى تەرىپىدىن بەيازىد Ⅱگە ئالاھىدە ھاۋالە بىلەن ئەۋەتىلگەن ئوتتۇز ئۈچ پارچە غەزەلگە ئاھمەد پاشا نەزىرە يېزىشقا بۇيرۇلغان. ئاھمەت پاشا نەۋائىنىڭ «ئان ئاڭ» ۋە «ئان بىرلە بەھس» رادىفلىق غەزەللىرىنىڭ ھەر بىرىگە قىرىق پارچىگە يېقىن نەزىرە يازغان. شۇنىڭ بىلەن بۇ غەزەللەر ئوسمانلىلار تۇپرىقىدا مەشھۇر شېئىرگە ئايلانغان ۋە نەۋائىنىڭ ئەسلى تەسىرىمۇ بۇ دەۋردە ھېس قىلىنىشقا باشلىغان. ھەتتا بۇ مەزگىلدە شائىرلار نەۋائىنىڭ ھايات سەرگۈزەشتلىرىنىمۇ يېقىندىن ئۈگەنگەن.

تەزكىرىلەردىكى ئەڭ دىققەتنى تارتقان ۋە كېيىنكى كۈندە تەتقىقاتچىلار ئارىسىدا كۈچلۈك مۇنازىرە قوزغىغان بىر نۇقتا نەۋائى بىلەن ئاھمەت پاشانىڭ مۇناسىۋىتى مەسىلىدۇر. ئاھمەت پاشا فاتىھ سۇلتان مەھمەت دەۋرىدىكى ئەڭ مەشھۇر شائىر ئىدى. ئوسمانلىلارنىڭ شۇ دەۋردىكى يەنە بىر بۈيۈك شائىرى نەجاتىدىن باشلاپ شائىر ۋە تەنقىتچىلەرنىڭ كۆپ قىسمى ئۇنى «ئۇستاز» دەپ بىلگەن. بەزى مەلۇماتلارغا قارىغاندا، ئاھمەت پاشانىڭ شېئىرلىرى ھۈسەيىن بايقارانىڭ ئوردىسىدا ئوقۇلغان، جامى ئۇنىڭ شېئىرلىرىنى يۇقىرى باھالىغان. لېكىن تەزكىرىلەردىكى بەزى بايانلار كېيىنكى كۈندە كۈچلۈك مۇنازىرىلەرنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىغىمۇ سەۋەب بولدى. يۇقىرىدىمۇ بايان قىلىنغىنىدەك، ئاشىق چەلەبى تەرىپىدىن تىلغا ئېلىنغان «نەۋائى تەرىپىدىن ئەۋەتىلگەن ئوتتۇر ئۈچ پارچە غەزەل بەيازىدⅡنىڭ بۇيرىقى بويىچە ئۆرنەك قىلىپ يېزىش ئۈچۈن ئاھمەت پاشاغا بىرىلگەن» دېگەن مەلۇمات كىنالىزادە يازغان تەزكىرىدە تېخىمۇ كۈچەيتىلىپ، «ئاھمەت پاشانىڭ كۈچلۈك شېئىرلانى يېزىش خىسلىتى نەۋائىنىڭ شېئىرلىرىنى ئوقۇغاندىن كېيىن باشلانغان» دەپ خاتىرىلەنگەن. بۇ مەلۇماتقا ئاساسەن 1840- يىلىدىن باشلاپ نۇرغۇن تۈرك ئالىملىرى ئاھمەت پاشانىڭ ئەدەبىي سالاھىيىتىنىڭ شەكىللىنىشىدە نەۋائىنىڭ كۈچلۈك تەسىرى بولغان دېگەن قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇپ كەلگەن. بۈگۈنكى كۈندىمۇ بۇ قاراشنى ھىمايە قىلىدىغانلار يەنىلا كۆپ. لېكىن م. فۇئاد كۆپرۈلۈ بۇ خىل قاراشنى رەد قىلىپ مۇنداق دەيدۇ: «نەۋائىنىڭ ئەسەرلىرى فاتىھ دەۋرىدىلا تۈركىيەدە شۆھرەت قازانغان ۋە ئاھمەت پاشامۇ ئۇنىڭغا نەزىرەلەر يازغان. لېكىن ئاھمەت پاشانىڭ ئەدەبىي سالاھىيىتىنىڭ شەكىللىنىشىدە نەۋائىنىڭ ھىچقانداق بىر تەسىرى بولمىغان ۋە بولالمايتتى. نەۋائىنىڭ شۆھرىتى تۈركىيەدە يېيىلغان چاغدا ئاھمەت پاشامۇ مەملىكەتنىڭ بۈيۈك شائىرى سۈپىتىدە تۇنۇلۇپ بولغان.»⑧ فۇئاد كۆپرۈلۈنىڭ قارىشىچە، نىيازى، شەيھى، ئاتايى ۋە مەلىھى قاتارلىق ئۇستات شائىرلارنىڭ تەسىرىدە يىتىشكەن، شۇنىڭدەك يەنە شېئىرلىرىدا ساۋەجى، كەمال خوجەندى، كاتىبى، ھاپىز ۋە جامى تەسىرلىرىمۇ كۆرۈلگەن ئاھمەت پاشا ئوسمانلى شائىرلىرى ئىچىدە نەۋائى شېئىرلىرى بىلەن ئەڭ دەستلەپ ئۇچراشقان ۋە نەۋائىنىڭ شېئىرلىرىگە تۇنجى بولۇپ نەزىرە يېزىش ئارقىلىق ئۇنىڭ تەسىرىنىڭ ئوسمانلىلاردا يېيىلىشىغا يول ئاچقان كىشى ئىدى.

تەزكىرىلەردە نەۋائى بىلەن بىۋاسىتە كۆرۈشكەنلىكى رىۋايەت قىلىنىدىغان شائىرلامۇ بار. مەسىلەن، بەسىرى، قەندى ۋە بەھىشتى قاتارلىقلار. بۇلاردىن بەسىرىنىڭ نەۋائى شېئىرلىرىنى ئاناتولىيەگە تۇنجى قېتىم ئېلىپ بارغان كىشى ئىكەنلىكى تىلغا ئېلىنىدۇ. نەۋائىنىڭ ئاناتولىيەدىكى بەزى شائىرلار ۋە دۆلەت خادىملىرى بىلەن مەكتۇپلاشقانلىقىمۇ مەلۇم. مەنبەلەرگە قارىغاندا، نەۋائى بىلەن مەكتۇپلاشقانلاردىن بىرى باش ۋەزىر ھەم شائىر ماھمۇد پاشا (ئادنى) ئىدى. ئۇنىڭ ئاھمەد پاشا، ھايالى، رەھمى ۋە باقى قاتارلىق شائىرلارنىڭ شۆھرىتى ئارقىلىق خوراسان تەۋەسىدە يېقىندىن تۇنۇلغانلىقى ۋە ئەسەرلىرىنىڭمۇ بۇ تەرەپلەردە تەسىر كۆرسەتكەنلىكى تىلغا ئېلىنىدۇ.

فاتىھ ۋە بەيازىدⅡدەۋرلىرىدە ئىستانبۇل سارىيى (ئوسمانلى ئوردىسى) ھېرات سارىيى بىلەن، ئۇزۇن ھەسەن ئۇرۇشىدىن كېيىن ئاق قويۇنلۇ سارىيى بىلەن ناھايىتى دوستانە مۇناسىۋەتتە بولغان. ئىسلام شەرقى بولۇپمۇ تۈرك ئەللىرى بىلەن، ھەتتا ھىندى سارىيى بىلەن ئاناتولىيە ئوتتۇرىسىدا پىكرىي ۋە ئەدەبىي ئالاقىلار داۋام قىلغان. بۇ ئىككى ھۆكۈمدار باشقا مەملىكەتلەردىكى مەشھۇر ئالىم ۋە شائىرلارنى ئۆز سارىيىغا ئېلىپ كېلىشكە مۇمكىن بولمىسا، ئۇلارغا ھەدىيە ۋە جائىزە ئەۋەتىش، مەكتۇپلىشىش ئارقىلىق تۈرك ۋە ئىسلام ئەللىرى ئىچىدە مەنىۋىي نوپۇزىنى ئاشۇرۇشقا تىرىشقان. بەيازىدⅡمۇ دادىسىغا ئوخشاش مەشھۇر شائىر جامى بىلەن مەكتۇپلىشىپ تۇرغان ۋە ئۇنىڭغا ھەر يىلى مىڭ دىنار ئەۋەتكەن. نەۋائىنىڭ شۆھرىتىمۇ 15-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدا، يەنى بەيازىدⅡدەۋرىدە پۈتۈن تۈركىيەگە تارالغان. ئەسەرلىرى سارايدا ۋە ئەدەبىي سورۇنلاردا كۈچلۈك ئالقىشقا ئىرىشكەن. نەۋائى «دىۋان» دىمۇ ئوسمانلى ھۆكۈمدارلىرىنىڭ ئۆزىگە ھەدىيە ئەۋەتكەنلىكىدىن سۆز ئېچىلىدۇ. بۇ ۋاقىتتىن باشلاپ نەۋائىگە نەزىرە يېزىش ئوسمانلى شېئىرىيىتىدىكى مۇھىم بىر ئالاھىدىلىك سۈپىتىدە كۆرۈلۈشكە باشلىغان.

16-ئەسىردە ئوسمانلىلاردا دىۋان ئەدەبىياتى گۈللەنگەن. بۇ ئەسىردىكى ئوسمانلى ئەدەبىياتىدا جامى بىلەن نەۋائىنىڭ كۈچلۈك تەسىرى ئالاھىدە كۆزگە چېلىقىدۇ. ئىران ئەدەبىياتى يېتىشتۈرگەن بۈيۈك كلاسسىكلارنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ۋەكىلى بولغان جامىنىڭ بىر يۈرۈش ئەسەرلىرى بۇ مەزگىلدە تۈركچىگە تەرجىمە قىلىنغان، بولۇپمۇ مەسنەۋىلىرى ئوسمانلى مەسنەۋىلىرىگە ئۆرنەك بولغان. نەۋائىغا كەلسەك، چاغاتاي ئەدەبىياتى مۇھىتىغا مەنسۇپ بۇ شائىرىنىڭ شېئىرلىرى ئەدەبىي سورۇنلاردا يۇقىرى نوپۇزغا ئېرىشىپ، بىر مۇنچە ئەسەرلىرى تەرجىمە قىلىنغان ۋە تەقلىد قىلىنغان. نەۋائىغا بولغان مەپتۇنلۇق كۈچەيگەن. بەيازىدⅡنىڭ ئاماسيادىكى كۇتۇپخانىسىدا نەۋائىنىڭ «دىۋان»نى قويۇلغىنىدەك، ياۋۇز سۇلتان سەلىم (1512- 1520) نەۋائىنىڭ ئىجادىيىتىگە تولىمۇ ھەيران ئىدى. قانۇنى سۇلتان سۇلايمان (1520-1566) مۇ نەۋائىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ۋە ئۇنىڭ ئۈچ پارچە كىتابىنى ئۆزىنىڭ كىتاپخانىسىغا ئالدۇرغان. نەۋائىنىڭ نوپۇزى ئاستىدا شېئىرلىرىگە چاغاتايچە نەزىرە يېزىش ئەۋج ئالغان، 16-ئەسىردە ياۋۇز سۇلتان سەلىمدىن باشلاپ ھاپىز، ئەجەم، نىيازى، سانى، ئازمى، سەلاھى، كۈرت شۈكرۈ ۋە ھازانى قاتارلىق بىر مۇنچە شائىر نەۋائىگە چاغاتايچە نەزىرەلەر يازغان. چاغاتاي شىۋىسىدە نەۋائىگە نەزىرە يېزىش تۈركىيىدە كېيىنكى ۋاقىتلاردا تېخىمۇ كۈچىيىپ مودىغا ئايلانغان. بۇ مودا تانزىماتقا قەدەر (1840-يىلى) كۈچلۈك تۈردە داۋام قىلغان.⑨ ئاناتولىيەدە كېيىنكى ۋاقىتلاردا خەمسە يازغان بارلىق شائىرلار نەۋائىنىڭ نامىنى تىلغا ئېلىشنى ئۇنۇتمىغان. مەسنەۋىچىلەرمۇ ئۇنىڭ مەسنەۋىلىرىدىن پايدىلانغانلىقى ئۈچۈن ئەسەرلىرىنىڭ مۇقەددىمىلىرىدە نەۋائىنىڭ نامىنى ھۆرمەت ۋە سۆيگۈ بىلەن تىلغا ئالغان. دۇكاكىنزادە ياھيا بەي «گۈلشەنى ئەنۋار» دېگەن مەسنەۋىسىدە نەۋائىنى مۇنداق تەرىپلەيدۇ:

مىر نەۋائى گۈلى بىخاردۇر،

خەمسەسى بىر نافەئى تاتاردۇر.

سۆزلەرىدۈر ئىشق ئودىنۇن سەرسەرى،

ھەر بىرى بەھرى غەزەلۈن گەۋھەرى.

ۋەسفەدەمەم زاتى خىرەد مەندىنى،

ئەينى ئەجەم گۆرمەدى مانەندىنى

گەرچى سەقىل ئولدى ۋەلى زەر گىبى،

سۆزلەرىنۈن قىممەتى گەۋھەر گىبى. ⑩

يەشمىسى:

(مىر نەۋايى تىكەنسىز گۈلدۇر)

(خەمسەسى تاتارنىڭ مۇشكىدۇر)

(سۆزلىرىدۇر ئىشق ئوتىنىڭ شامىلى)

(ھەر بىرى غەزەل بەھرىنىڭ گۆھىرى)

(تەرىپلەش قىيىن پاراسەت زاتى مەندىنى)

(شۇ ئەجەم كۆرمىدى ئۇنىڭ خىلىنى)

(گەرچە ۋەزنى بولسىمۇ ئالتۇن كەبى)

(سۆزلىرىنىڭ قىممىتى گۆھەر كەبى)

        باشقا ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىش بىلەن بىرلىكتە جامىنىڭ بىر مۇنچە ئەسەرلىرىنى تەرجىمە قىلغانلىقى ئۈچۈن «جامىئى رۇم» دېگەن لەقەم بىلەن تۇنۇلغان شائىر لامىئى «فەرھاتنامە» دېگەن ئەسىرىنى نەۋائىنىڭ مەسنەۋىلىرىدىن پارچىلار توپلاش ئارقىلىق ۋۇجۇتقا كەلتۈرگەن. تۈرلۈك سەۋەبلەر بىلەن ئىران ۋە خوراساندىن تۈركىيەگە كەلگەن شائىرلامۇ نەۋائىنىڭ شۆھرىتىنى تارقىتىش خۇسۇسىدا تەسىرلىك رول ئوينىغان. بۇلاردىن جەمىلىنىڭ سۇلتان سۇلەيمان ۋە ئىبراھىم پاشانىڭ نامىغا ئاتاپ تۈزگەن چاغاتايچە دىۋانى ئومۇمەن باشتىن ئاخىر نەۋائىغا يېزىلغان نەزىرە بىلەن تولغان.⑪ تەزكىرىلەردە نەۋائىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان شائىرلارنىڭ خېلى كۆپ ئىكەنلىكىدىن سۆز ئېچىلىدۇ. بەزى تەتقىقات نەتىجىلىرىگە قارىغاندا، 15-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن تارتىپ تاكى 19-ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمىغىچە بولغان مەزگىللەردە ئوسمانلى مۇھىتىدا يىتىشكەن شائىرلار ئىچىدە 26 نەپەر شائىرنىڭ ئىجادىيىتىدە نەۋائىنىڭ تەسىرى كۆرۈلگەن. دەسلەپ باغدادتا كېيىن ئىستانبۇلدا ياشىغان ئەزەرى شائىرى فۇزۇلى نەۋائىنىڭ ئەڭ كۈچلۈك تەسىرىگە ئۇچرىغان شائىر ئىدى. نەۋائىگە نەزىرە يېزىشتىمۇ فۇزۇلى ھەممىنىڭ ئالدىدا تۇرغان. ئۇنىڭدىن قالسا ئوسمانلى شائىرى مۇھيى ئىككىنچى ئورۇندا تۇرغان. مۇھيى نەۋائىگە ئاتاپ 61 پارچە نەزىرە يازغان.⑫ ئوسمانلى ئەدەبىياتىدا نەۋائىگە يېزىلغان نەزىرەلەر ئومۇمەن نەۋائىنىڭ شېئىرلىرىنى تەقلىد قىلىش، نەۋائى بىلەن بەسلىشىش ۋە نەۋائىنىڭ نامى ۋە ئۇسلۇبىغا شېئىرلىرىدا ھەقلىق باھا ۋە ئورۇن بېرىشتىن ئىبارەت ئۈچ خىل شەكىل بىلەن يېزىلغان. 18- ئەسىردە ياشىغان مەشھۇر شائىر نەدىمنىڭ نەۋائىنىڭ تىلى ۋە ئۇسلۇبىدا يازغان بىر نەزىرەسىدە مۇنداق دېيىلىدۇ:

بارۇپ كۇيىنغا يىغلاماق تىلەدىم بىر سەدا تارتۇپ،

يۈگۈردى مىن سارى ئول غەمزە تىغى سۈرمە سا تارتۇپ.

ozqan:بۇ تېمىنى ئۇرۇپ بولغۇچە نۇرغۇن ۋاقىت ۋە ئەجىر سەرپ قىپسىز .... مۇشۇنداق تىرىشچانلىقلار ئارقىسىدا نۇرغۇن ئەسەرلىرىمىز ئېلىكتىرون .. (2014-03-17 12:28)