| mamatjan74 |
2014-03-12 18:08 |
7-يىللىق 2-قىسىم ئەدەبىيات تەكرار ماتىرىيالى(1-بۈلەك)
بىرىنچى بۆلەك : خەلق ئەدەبىياتىدىن ئۆرنەكلەر (Z 6[a{}1i
1. نەسىردىن ئەپەندى لەتىپىلىرى ................... u4fTC})4{C
2. مەسەللەر ........................... Cg )#B+
3. قوشاقلار ............................... y $\K@B4
ئۇيغۇر تىلى مۇنبىرى
QR79^A@5
سۆزلۈكنىڭ تۈزۈلىشى (لۇغەت تەركىبى).................. @{t^8I#]
1. مۇھىم مەزمۇنلار l\MiG Na
(1) نەسىردىن ئەپەندى لەتىپىلىرى ?86h:9
خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى ‹ئەد› ① ئەمگەكچى خەلق بىۋاسىتە ئىجاد قىلغان، ئەمگەكچى خەلق ئارىسىدا كەڭ تارقالغان ئەدەبىيات. 9
x{T"'
ئۇ ئىنسانىيەت ئەەبىي ھاياتىنىڭ باشلانمىسى،يازما ئەدەبىياتنىڭ ئاساسى،ئەڭ قەدىمىي ئەدەبىياتتۇر.ئۇ خەلقئارادا «فولكلور»دەپ ئاتىلىدۇ.ئۇ ئىنگلىزچە «» خەلق ۋە« » پەم-پاراسەت دانىشمەنلىك دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. Fi*6ud\n!
خەلق ئەدەبىياتى دېگىنىمىزــ يېزىق پەيدا بولۇشتىن بۇرۇن خەلق تەرىپىدىن ئىجاد قىلىنغان ھەمدە ئەۋلادتىن-ئەۋلادقا،ئېغىزدىن-ئېغىزغا كۆچۈپ،ئۈزۈلمەي داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان ئەدەبىياتتۇر. !M3IuDN
ئۇ ئەپسانىلار، رىۋايەتلەر، خەلق چۆچەكلىرى،لەتىپە،مەسەل،تېپىشماق،داستان، خەلق دراممىلىرى، ئەلنەغمىلەر، قوشاقلار ۋە باشقىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. 1Rl`}7Km
لەتىپە [ئە]① ‹ئەد› كۈلكىلىك ۋەقە-ھادىسە ھەققىدىكى كىچىك ھېكايە. ئۇ خەلق ئېغىز ئىجادىيىتىنىڭ ئەڭ ئاممىباب ژانېرلىرىدىن بىرى بولۇپ، ئۇنىڭدا جەمئىيەتتىكى ناچار خاھىش، يامان قىلىق ۋە خىيانەتچى، پارىخور، جازانىخور، پەسكەش كىشىلەر پاش قىلىنىدۇ؛ خەلقنىڭ دانالىقى، سەزگۈرلۈكى ۋە تەدبىرچانلىقى ئىپادىلىنىدۇ: نەسرىدىن ئەپەندى لەتىپىلىرى. سەلەي چاققان لەتىپىلىرى. ② ئاياللارنىڭ ئىسمى vs6`oW"{#
لەتىپە لۇغەت مەنىسى جەھەتتىن«كۈلكىلىك ھىكايە ،چاقچاق »دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ . بۇ ژانىرئىنگىلىز،فرانسوز ۋە نېمىس ئەدەبىياتلىرىدا «ئانىگدوت» دېگەن ئورتاق نامدا ئاتايدۇ . ئۇيغۇر تىلىدىكى «لەتىپە » دېگەن بۇ ئەدەبىيات ئاتالغۇسى ئەرەب تىلىدىكى «گۈزەل ،يېقىملىق،چىرايلىق» دېەەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدىغان «لەتىف» دېگەن سۆزدىن كەلگەن . خەنزۇتىلىدا « 笑话 » دەپ ئاتايدۇ . Jz3 q
Pr
لەتىپە - كۈچلۈك ھەجۋىي،چوڭقۇر يۇمۇر،ئۆتكۈر كۈلكە ۋاستىسى بىلەن ئىجتىمائىي تۇرمۇشنى ئوبرازلىق ئەكس ئەتتۈرۈپ ، كىشىلەرنى تەربىيىگە ئىگە قىلىدىغان خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىنىڭ ئاممىۋىلىقى كەڭ ، ئىخچام بىر تۈرى لەتىپە دەپ ئاتىلىدۇ . ئالاھىدىلىكى : 1) كۈچلۈك ھەجۋىيلىك خاراكتېرگە ئىگە . 2) شەكلى ئىخچام، ۋەقەلىكى قىسقا ، پېرسوناژلىرى ئاز بولىدۇ . لەتىپىلەر : 1) نەسرىدىن ئەپەندى لەتىپىلىرىنىڭ تىغ ئۇچى شاھ،قازى،موللا ۋە بايلارغا قارىتىلغان . 2) موللا زەيدىن(ⅩⅨئەسرنىڭ باشلىرىدا پىچاندا ياشىغان ) لەتىپىلىرى يەرلىك تۈسكە ئىگە بولۇپ ، تىغ ئۇچى لۈكچۈن ۋاڭىغا قارىتلغان . 3) سەلەي چاققان (1816؟-1905؟) لەتىپىلىرىنىڭ تىغ ئۇچى باي، دوتەي ،شەنگەن ۋە قازى-موللىلارغا قارىتىلغان . 4) ھېسام قۇربان (1930-) Wy4v~]xd%
نەسرىدىن ئەپەندى تارىختا ياشاپ ئۆتكەن رېئال شەخستۇر. ئۇ مىلادىيە 1208 - يىلى تۈركىيەنىڭ ئاقشەھىرىگە قاراشلىق فورتۇ يېزىسىدا تۇغۇلغان. ئۇ كىچىكىدە ئۇقۇمۇشلۇق دادىسى ئابدۇللادىن بىلىم ئالغان. چوڭ بولغاندا سەرۋىھسار مەدرىسەدە ئوقۇغان ۋە فورتۇدا بىر مەزگىل ئىمام بولغان. كېيىن ئۆز ۋاقتىدىكى داڭلىق مەدەنىيەت ئوچاقلىرىدىن بىرى بولغان كۇنياغا بېرىپ، ئۇ يەردىكى مەدرىسەدە بىلىم ئالغان. 1237- يىلى ئاقشەھىرى جامەسىنىڭ مۇدەررىسى بولغان. ئۇ مىلادىيە 1284 - يىلى ئاقشەھىرىدە ئالەمدىن ئۆتكەن ۋە شۇ يەردىكى سۇلتان تېغى باغرىغا دەپىن قىلىنغان. ئۇنىڭ مەرمەردىن ياسالغان ھەيۋەتلىك مەقبەرىسى ھازىرمۇ قەد كۆتۈرۈپ تۇرماقتا U0)(k }Q)
نەسرىدىن (1) باينىڭ تەكەببۇرلۇقىنى مەسخىرە قىلىش؛ #9
} Oqm
ئەپەندى (2) قاسساپنىڭ ئىنساپسىزلىقى ، مۇتىھەملىكى ۋە نۇمۇسسىزلىقىنى قامچىلاش؛ XV+BSW7}
لەتىپىلىرى ( 3) ئاغىنىسىنىڭ ئۆزىنىلا ئويلايدىغان،بۇرنىنىڭ ئۇچىنىلا كۆرىدىغان ئىللىتىنى مەسخىرە قىلىش؛ iW |]-Ba\
(2) مەسەللەر :%!SzI?
مەسەل--- بىرەر قائىدە-داۋلىنى ئىخچام ۋەقەلەر ياردىمى بىلەن تەسىرلىك ئىپەدىلەيدىغان پەند-نەسىھەت،تەلىم-تەربىيە خاراكتېرىگە ۋە كۈچلۈك مىمۋوللۇق خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان قىسقا ھەجىملىك ئەدەبىي ئەسەر كۆزدە تۇتۇلىدۇ . ‹ دۇستلۇق،ئىتتىپاقلىق ساداقەت ئۈستىگە قۇرۇلىشى كېرەك دېگەن قانۇنىيەت تۆت ئىت ۋە بىر بۆرە ئوتتۇرىسىدىكى ۋەقەلىك ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن .› N<:Ra~Ay
مەسەلنى « ئەخلاق ئۆگەتگۈچى ئەسەر» دېيىشكە بولىدۇ ، چۈنكى مەسەللەردە ئومۇمەن ، مۇئەييەن بىر ۋەقەلىك ئارقىلىق خىلمۇخىل ئىللەتلەر پاش قىلىدۇ ۋە مەخىرە قىلىدۇ،گۈزەل ئەخلاقىي-پەزىلەتلەر مەدھىيىلەيدۇ . ئاجىزلارغا خەيرىخاھلىق قىلىدۇ ، ئېزىلگۈچى ، خارىلانغۇچىلارنى ئەزگۈچىلەرگە قارشى كۈرەش قىلىشقا دەۋەت قىلىدۇ ، كىشىلەرنى ياخشى ئەخلاق-پەزىلەتلىك بولۇشقا بولۇشقا دەۋەت قىلىدۇ . BDB-OJ
◆مەسەللەرنىڭھەجۋىيلىك،كىنايىلىك، ۋە تەمسىللىك خاراكتېرى بىر قەدەر كۈچلۈك بولىدۇ . T xxW/f9D
◆مەسەللەر كۆپىنچە نەسرىي شەكىلدە يېزىلىدۇ . NWoZDsu
◆ خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدىكى مەسەللەر نەسرىي شەكىلدە يېزىلىدۇ . 4tq>Lx^5U
◆ شېئىرىي شەكىلدە يېزىلغان مەسەللەر يازما ئەدەبىياتقا مەنسۇپ . YW/<. 0rI
◆ مەسەللەر ھەم نەسرىي شەكىلدە،ھەم شېئىرىي شەكىلدە يېزىلىدۇ . `5q`ibyPI
◆ مەسەللەردە سىمۋوللۇق ئىپادىلەش ئۇسۇلى ۋە مۇبالىغە قىلىش ئۇسۇلىدىن ئىبارەت ئىككى خىل ئىپادىلەش ئۇسۇللىرى كۆپرەك قوللىنىدۇ . T-<^mX[}
◆ مەسەللەرنىڭ پېرسوناژلىرى قانداق نەرسە بولۇشىدىن قەتئىينەزەر،ئۇنىڭدا يەنىلا ئىنسانلارنىڭ ئىجتىمائىي ھاياتى ، ئادەملەرنىڭ مۇناسىۋىتى ۋە خاراتېرى ئەكس ئەتتۈرۈلىدۇ . ?B h}
◆ مەسەللەردىكى ئوبرازلار كىشىلەر خاراكتېرىنىڭ ئىشارەتلىك بەلگىسى . RNi&OG(
◆ مەسەللەردە ئوخشىتىش،سېلىشتۇرۇش،سىمۋول قاتارلىق ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىلەر قوللىنىدۇ . kg
!@i 7
◆مەسەللەرنىڭ قۇرۇلۇش ناھايىتى ئىخچام،مەزمۇنى كەڭ ۋە چوڭقۇر،سۆز-جۈملىلىرى تاللانغان بولىدۇ . +x+H(of.
◆ (3)قوشاقلار M 5% xp.B
◆ ئەمگەكچى خەلق تەرىپىدىن ئاغزاكى يارىتىلغان،مۇكەممەل شېئىرىي خۇسۇسىيەتكە ئىگە بولغان،شەكلى ئاددىي،تىلى يېقىملىق،ھېسسىياتلىق،يېنىك شېئىرلار قوشاق دەپ ئاتىلىدۇ . xt3IR0
◆ «قوشاق»دېگەن بۇ ئاتالغۇ «قوشۇش»،«قوشۇق»،«قوشاش» سۆزلىرىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ، سۆزلەرنىڭ تەرتىپلىك يۇسۇندا بەلگىلىك ئۆلچەم ۋە قاپىيە بىلەن ئويۇشتۇرۇلۇشى دېگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . 'nCBLc8
◆ ◆ قوشاق ناخشا،غەزەل،بېيت،بالىلار شېئىرىنىڭ ئومۇمىي نامىدۇر. {AcKBi b
◆ ◆ قوشاق يەنە «ھېس-تۇيغي ئەدەبىياتى » دەپمۇ ئاتىلىدۇ . ^&cI+xZ2Y
◆ خەلق قوشاقلىرى خەلق ئەدەبىياتىنىڭ ئاساسىي ۋە ئانىسى، بىر مىللەت ئەدەبىي ھاياتىنىڭ باشلانمىسىدۇر. @A yC0}
◆ ◆ قوشاقلارنى ناخشا قىلىپ ئوقۇشقا بولىدۇ . : ;d &m
◆ ئۇيغۇر خەلق قوشاقلىرىنىڭ ئالاھىدىكى <89 js87
◆ (1)ئاساسلىقى بىر كۇپلېتى تۆت مىسرا،ھەربىر مىسراسى يەتتە بۇغۇمدىن تۈزۈلىدۇ .كۆپىنچە ئالماش قاپىيىدە كېلىدۇ . 2) خەلق ھاياتىنىڭ ئەينىكى بولۇپ،خەلقنىڭ تۇرمۇشىنى ۋە تارىخىنى ئۆگىنىشتە بەلگىلىك قىممەتكە ئىگە مۇھىم ماتېرىيال . vKI, |UD&-
◆ قوشاقلارنىڭ تۈرلىرى KH@M &
>=^
◆ دەۋرگە ئاساسەن ئۆتمۈش خەلق قوشاقلىرى ۋە يېڭى زامان خەلق قوشوقلىرى دەپ ئىككىگە بۆلۈنىدۇ . 38 B\ \
تېما ۋە مەزمۇنىغا ئاساسەن ئەمگەك قوشاقلىرى(ئەمگەك تېمىسىغا بېغىشلانغان قوشاق)،تارىخىي قوشاقلار(تارىخىي ۋەقە ياكى تارىخىي شەخسكە بېغىشلانغان قوشاق)،ئىجتىمائىي تۇرمۇش قوشاقلىرى(مول مەزمۇنلۇق رېئال تۇرمۇش ئىنكاس قىلىنغان قوشاق)،قائىدە-يۇسۇن قوشاقلىرى(ھەرخىل مۇراسىم ۋە ئەنئەنىۋى ئۆرپ-ئادەت پائالىيەتلىرى تېما قىلنغان قوشاق) ۋە مۇھەببەت قوشاقلىرى قاتارلىق بەش تۈرگە بۆلۈنىدۇ .) m&;
t;&#
◆«كۆچ-كۆچ قوشىقى»،«تۆمۈرخەلپە ھەققىدە» --- تارىخىي قوشاق،«لوپنۇر خەلق قوشاقلىرى»، «ئاتا-ئانا ھەققىدە قوشاق» --- ئىجتىمائىي تۇرمۇش قوشاقلىرى،«مۇھەببەت قوشاقلىرى » --- مۇھەببەت قوشىقىدۇر . يۇقارقى بەش قوشاق دەۋر جەھەتتىن ئۆتمۈش خەلق قوشىقىدۇر . e"2 wXd_}
سۆزلۈكنىڭ تۈزۈلۈشى(لۇغەت تەركىبى) OP<@Xz
سۆزلۈك (لوغەت تەركىبى)- بىر تىلغا مەنسۇپ بولغان بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى سۆزلۈك (لوغەت تەركىبى) دىيىلىدۇ. C \ }m_`MR
ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىزاھلىق لوغىتى كۆرسەتمىلىك قۇرال سۈپىتىدە كۆرسىتىلىدۇ ۋە ئۇنىڭدىن مىسال ئېلىپ بىرىلىدۇ. hDz_BvE
ئاساسى سۆزلۈك (ئاساسى لوغەت تەركىبى)- VQLo
vt"
بىر تىلنى ئورتاق قوللىنىدىغان مىللەتنىڭ ئۇمۇمى ئاھالىسى بىردەك چۈشىنىپ كىتەلەيدىغان، كۈندىلىك تۇرمۇشتا ناھايىتى كۆپ قوللىنىدىغان سۆزلەر ئاساسى لوغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ. 5+ VdZ'@
مەسىلەن: تاغ، سۇ، ھاۋا، نان، يەر... ]C]tLJ!M
ئالاھىدىلىكى : _|~2i1 Ms,
1) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر زور دەرىجىدە تۇراقلىق بولىدۇ . ئاسانلىقچە ئۆزگەرمەيدۇ . WL$WWA08_
2) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر ئومۇمىي خەلققە چۈشىنىشلىك بولىدۇ . yqCy`TK8
3) ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارى كۈچلۈك بولىدۇ . ?#]c{T lpz
3 . ئادەتتىكى سۆزلۈك (لوغەت تەركىبى) %s<7|,
تىلىمىزدىكى ئاساسى لوغەت تەركىبىگە تەۋە بولغان سۆزلەردىن باشقا بارلىق سۆزلەر ئادەتتىكى سۆزلۈك (لوغەت تەركىبى) دەپ ئاتىلىدۇ. x\t>|DB
مەسىلەن: رەندە، ئۇچار تەخسە، فاكولتتىت، زامانىۋىلاشتۇرۇش، سىنئالغۇ، كىر ئالغۇ، كۇماندا... >"ZTy rK
ئالاھىدىلىكى : iiRK3m
1) ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر ئۆزگىرىشچان بولىدۇ . hW /*]7AM^
2) ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر ئومۇمىي خەلققە ئورتاق بولمايدۇ . :G}tvFcOAF
3) ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ سۆز ياساش ئىقتىدارى ئاجىز بولىدۇ . TTqOAo[-Z
4) ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ سانى ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەرنىڭ سانىدىن كۆپ ،ھەم مۇرەككەپ بولىدۇ . : l]>nF4
ئاساسى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر – Y*"%;e$tg
قۇيۇق، پىتنە- پاسات، خەۋپ، ساندۇق. %DRDe
ئادەتتتىكى لوغەت تەركىبىگە كىرىدىغان سۆزلەر- رەسەتخانا، سەمەرقەنت، سۇلتان، شاھزادە، مەدرىسە، مەھرەم. Q/0}AQO
|
|