| mamatjan74 |
2014-02-28 11:46 |
7-يىللىق 1-قىسىم ئەدەبىيات تەكرار ماتىرىيالى(5-بۈلەك)
بەشىنچى بۆلەك : ئاجايىپ خىياللار 6T-i BJT
مۇھىم مەزمۇنلار #bCzWg
13. ئۇر توقماق ................................. n*y@3.
ژانىرى ـــ فانتازىيلىك (خىيالى)چۆچەك mL]5Tnc
چۆچەك دىگەن نىمە؟ ;-d2~1$
چۆچەك دىگىنىمىز__ ئىنسانلارنىڭ تەبىئەت ھادىسىلىرى ۋە ئىجتىمائى تۇرمۇش ھەققىدىكى تونۇشى،تەسىراتلىرى،گۈزەل ئارزۇ-ئارمانلىرىنى رىئالىستىك ياكى فانتازىيلىك ئۇسۇل بىلەن كۈلكىلىك ھەم قىزىقارلىق قىلىپ ئەكىس ئەتتۈرۈپ بىرىدىغان خەلق ئېغىز ئىجادىيتىدىن ئىبارەت. Na{&aqdz
چۆچەكلەر ئۇيغۇر خەلق ئېغىز ئەدەبىياتىدا قوشاقتىن قالسىلا كۆپ سالماقنى ئىگىلەيدىغان قەدىمى تۈردۇر. RxXiSc` ^z
ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىنىڭ تۈرلىرى قايسىلار؟ u#`'|ko \9
ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرى مەزمۇن،خاراكتىر ھەم خۇسۇسىيەتلىرىگە ئاساسەن رىئالىستىك(تۇرمۇش)چۆچەكلەر ، فانتازىيلىك (خىيالى)چۆچەكلەر،ھەجىۋى چۆچەكلەر،ھايۋاناتلار توغرىسىدىكى چۆچەكلەر دەپ تۆت تۈرگە بۆلۈنىدۇ.ئىپادىلەش ئۇسۇلىغا قاراپ نەسرىي چۆچەكەلر،شېئىرىي چۆچەكلەر دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. [K#pU:lTH
ئالاھىدىلىكى : Uf
v0Xj
1) چۆچەكلەرنىڭ قۇرۇلۇشى جەھەتتىن ئېيتقاندا،ئۇلارنىڭ تىلى راۋان،ئاممىباب،ئىخچام،مەزمۇنلۇق بولۇپ،ئىنتايىن قىزىقارلىق ۋە جەلپ قىلارلىق خۇسىۇسىيەتكە ئىگە. 2) ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىدىكى ئوبرازلار ناھايىتى جانلىق،قىزىقارلىق يارىتىلغان بولۇپ،ئۇلارنىڭ روھىي ھالەت ئۆزگىرىشلىرى،مەنزىرە،شارائىت تەسۋىرلىرى ھازىرقى زامان ھېكايىلىرىدەك تەپسىلىي بايان قىلىنمىسىمۇ،لېكىن ئوبرازلار ئېنىق،توغرا ۋە كونكرېت بولىدۇ.خەلق چۆچەكلىرىدە ھايۋانات،ئۇچار قۇش،سېھىرگەر، جىن-ئالۋاستىلارنىڭ ھەممىسى ئادەملەشتۈرۈلگەن. 3) ئۈمىدۋارلىق روھىنىڭ ئۈستۈن بولۇشى ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىدىكى كۆرۈنەرلىك خۇسۇسىيەت. 4) ئۇيغۇر خەلق چۆچەكلىرىدىكى ئوبرازلار يەر،سۇ ۋە تىرىكچىلىك شارائىتىغا ئاساسەن شۇ خەلقنىڭ تۇرمۇش ئادىتى،مىللىي ئالاھىدىلىكى،مىجەز-خۇلقى قاتارلىقلار بىلەن زىچ باغلانغان. /V
f L(
سېھىرلىك چۆچەك(خىيالى چۆچەك،فانتدزىيىلىك چۆچەك) kYU!6t1
ئىنسانلار تۇرمۇشىدا بولمىغان،بولۇشىمۇ مۇمكىن بولمايدىغان ئاجايىپ-غارايىپ ۋەقەلەر سېھىرلىك كۈچ ۋە ئىقتىدارغا،ئاجايىپ ئەقىل-پاراسەتكە ئىگە بولغان پېرسوناژلار ئارقىلىق ئارزۇ-ئىستەكلەرنى ئەكس ئەتتۈرگەن خەلق چۆچەكلىرى سېھىرلىك چۆچەك (خىيالى چۆچەك،فانتدزىيىلىك چۆچەك) دەپ ئاتىلىدۇ. O*-sSf
سېھىرلىك چۆچەكلەر رېئاللىقنى ئەمەس ،بەلكى سوبيېكتىپ خىيالنى ئاساس قىلىدۇ.شۇڭا ئۇلار باي تەسەۋۋۇرغا،قاتتىق جەلپ قىلىش كۈچىگە،قىزىقارلىق بولۇشتەك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە. `]m/z
a%7
بۇۋاي: ئاق كۈڭۈل، ساددا، سەمىمىي ئوبراز. rK r2 K'
تۈگمەنچى: ئاچ كۆز، ھىيلىگەر ئادەملەرنىڭ ئوبرازى. _~_6qTv-d
بۇ چۆچەكتە خەلق ئاممىسىنىڭ نامراتلىق ۋە جاپا-مۇشەققەتلىك تۇرمۇشتىن،زالىم پاىشاھ ۋەكىللىكىدىكى ئەزگۈچىلەرنىڭ زۇلمىدىن قۇتۇلۇپ،ئېزىش-ئېزىلىش بولمىغان،باي-باياشات،بەختىيار گۈزەل تۇرمۇش بەرپا قىلىش غايىسى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن. uc-Go
6W
14. دىۋە ۋە بالىلار "RM vWuNt
ژانىرى ـــ فانتازىيلىك (خىيالى)چۆچەك 5"8R|NU:\0
بۇ شېئىرىي چۆچەكتە دىۋىنىڭ شەخسىيەتچىلىكى،بېخىللىقى ۋە ئىچى تارلىقىدىن ئۇنىڭ بېغىنىڭ جۇت-شىۋىرغان ئىلكىدە قالغانلىقى،پەرىشتىنىڭ ئاگاھلاندۇرۇشى ۋە سەگىتىشى بىلەن ئۇ يۇقىرىقى ناچار .ىللەتلەردىن خالاس بولۇپ،كەڭ،قۇرساقلىق، سېخىيلىق،مەردلىك قاتارلىق گۈزەل پەزىلەتلەرنى يېتىلدۈرگەندىن كېيىن بېغىنىڭ يېڭىۋاشتىن باھار پەيزىگە چۆمۈلۈپ،گۈللەپ-ياشنىغانلىق بايان قىلىنىش ئارقىلىق،شەخسىيەتچىلىك،بېخىللىق ۋە ئىچى تارلىق قاتارلىق ناچار ئىللەتلەر قامچىلىنىپ،كەڭ،قۇرساقلىق،سېخىيلىق،مەردلىك قاتارلىق گۈزەل پەزىلەتلەرگە مەدھىيە ئوقۇغان. )uIH onXU
15. داستىخان مەيدانىدىكى جەڭ........................... 1$a dX
ژانىرى ـــ ھەجۋى چۆچەك |?
l6S
بۇ بىر ھەجۋى چۆچەك بولۇپ، بۇ چۆچەك بىزنى شەيئىلەرنى ھەجۋىي نەزەردە كۆزىتىشكە،بىمەنىلەشتۈرۈپ ئەركىن تەسەۋۋۇر قىلىشقا يېتەكلەيدۇ.نەزەر دائىرىمىزنى كېڭەيتىدۇ.تەسەۋۋۇرىمىزنى بېيىتىدۇ.ھېچقانداق ماھىيەتلىك باغلىنىشى بولمىغان شەيئىلەرنى بىرلەشتۈرۈپ تەسەۋۋۇر قىلىشقا ئۈندەيدۇ. بۇ چۆچەكتە ھەسەتخورلۇق،كۆرەلمەسلىك،شۆھرەتپەرەسلىك . . . قاتارلىق ئىللەتلەر تەنقىد قىلىنغان. %Lwd1'C%
ھەجۋى چۆچەك Z,bv D'u
ئىجتىمائىي تۇرمۇشتىكى يامان ئىللەت،بولمىغۇر قىلىق،رەزىل ھادىسىلەرنى ئاچچىق تىل بىلەن كۈلكىلىك تۈستە پاش قىلىپ ئەكس ئەتتۈرىدىغان،كىشىلەرگە سەلبىي جەھەتتىن پەند-نەسىھەت قىلىدىغان چۆچەكلەر ھەجۋى چۆچەك دەپ ئاتىلىدۇ. ViG4tb
ئۇيغۇرتىلى >o"3:/3
تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشىشى ــــــــ بەزى ئىككى بۇغۇملۇق ئىسىملارنىڭ ئىككىنجى بۇغۇمىدا كەلگەن «ئى، ئۇ، ئۈ» تاۋۇشلىرى شۇ سۆزلەرگە قۇشۇمچە قۇشۇلغاندا چۈشۈپ قالىدۇ، تەلەپپۇزدا ۋە ئىملادا چۈشۈرۈپ ئىپادىلنىدۇ، h
f1f
تاۋۇشلارنىڭ قۇشۇلۇپ قېلىشىشى ــــــــ ئۇچۇق بۇغۇم بىلەن ئاخىرىلاشقان بىر قسىم ئۇچۇق بۇغۇملۇق سۆزلەرگە 1-، 2- شەخس قۇشۇمچىسى ئۇلانغاندا «ي» تاۋۇشى قۇشۇمچىنىڭ ئالدىغا قۇشۇلۇپ قالىدۇ. تەلەپپۇز ۋە ئىملادا شۇنداق يېزىلىدۇ. ]
x_WO_
خەت-چەكلەر ` y!6(xI
▲ ئارىيەت ئېلىش خېتى p 8q9:Tz
ئارىيەت ئېلىش خېتى يازغاندا ئالدى بىلەن ماۋزوسى «ئارىيەت ئېلىش خېتى» دەپ يېزىلىدۇ، ئاندىن كىمدىن، قايسى ئۇرۇندىن، نىمىنى ئارىيەت ئالغانلىقى ئىنىق يېزىلىدۇ. ~4~- ^
t
ئادەتتى ئىسلىتىلىدىغان پۇل ياكى نەرسىنىڭ سانى ئەسكەرتىلىدۇ. ئاخىرىغا ئارىيەت ئالغۇچىنىڭ ئىسىم-فامىلىسى ۋە يىل، ئاي، كۈن يېزىلىدۇ. 6_wf $(im
▲ تاپشۇرىۋېلىش خېتى. f*g>~!
تاپشۇرىۋرلىش خېتىنىڭ يېزىلىش ئۇسۇلى ئاساسەن ئارىيەت ئېلىش خېتى بىلەن ئوخشاش. !(hP {k ^g
▲ ▲ھاۋالە خېتى (باغاقچە). "b!QE2bRO
▲ بۇنداق خەت ئادەتتە پوچتا ئارقىلىق ئەۋەتىلمەيدۇ بەلكى باشقىلارغا ھاۋالە قىلىنىدۇ. ئاۋۋال ھاۋالە قىلىنغۇچىنىڭ ئىسمى، ئاندىن ھاۋالە قىلىنىدىغان نەرسىنىڭ نامى، سانى ئىنىق يېزىلىدۇ. ئاخىرىدا ھاۋالە قىلغۇچىنىڭ ئىسىم-فامىلىسى، يىل، ئاي، كۈن يېزىلىدۇ. KsGS s9
▲ سۆز قالدۇرۇش خېتى. HB4Hz0Fa
ئالدى بىلەن ماۋزو «سۆز قالدۇرۇش خېتى» يېزىلىدۇ. ئاندىن قارشى تەرەپنىڭ ئىسمى يېزىلىدۇ. ئاندىن كىيىن ئاساسى مەزمۇن يېزىلىپ، ئۆزىنىڭ ئىسمىدىن كىيىن ۋاقىت يېزىلىدۇ. k})Ag7c
▲ رۇخسەت سۇراش خېتى. _1c' ~;
رۇخسەت سۇراش خېتى يېزىشتا ئالدى بىلەن قارشى تەرەپنىڭ ئىشمى يېزىلىدۇ. ئاندىن رۇخسەت سوراشتىكى سەۋەپ ۋە ۋاقتى ئىنىق يېزىلىدۇ. ئاخىرىدا رۇخسەت سورىغۇچىنىڭ ئىسىم-فامىلىسى ، يىل، ئاي، كۈن يېزىلىدۇ. 9 jiZtwRpk
▲ سالام خەت: ";j/k9DE
سالام خەت يازغاندا ، ئادەتتە خەت تاپشۇرىۋالغۇچىنىڭ ئىسمى يېزىلىپ قوش چېكىت قۇيۇلىدۇ. سالام خەتنىڭ تېكىستى ئابزاسلارغا ئايرىلغان بولىدۇ. كۆپ ھاللاردا بىرەر ئىش ياكى مەسىلە تەبىئى بىر ئابزاسنى تەشكىل قىلىدۇ. ھەر بىر ئابزاس باش قۇردىن باشلاپ يېزىلىدۇ. 4T6d ju
تېكىست يېزىلىپ پۈتكەندىن كىيىن ، ئامەت تىلەش ۋە ھۆرمەت بىلدۈرۈش ئىبارىلىرى، يەنى «بەخت تىلەپ» ياكى «ئۇزۇن ئۆمۈر تىلەپ» ، «ھۆرمەت بىلەن» دىگەندەك سۆز ئىبارىلەر ئىيشلىتىلىدۇ. خەتنىڭ ئاخىرىدا خەت يازغۇچىنىڭ ئىسمى ياكى ئىدارە، ئورۇن نەمى ۋە يىل، ئاي، كۈن يېزىلىدۇ. pN&D pz^
قىرائەتخانا 2"nd(+ QH
2. بالىلىقىم ................................. پەرھات ئابىت چوغلان ' R~x.NM
3. جىبران نەسىرلىرىدىن ئىككى پارچە ................................ جىبران XN]
kNJX
4. تاغلار ................................. خالىدە ئىسرائىل hH {&k>
5. نۇرۇز شۇنداق دەيدۇ ...................... ئەيساجان تۇردى ئاچچىق W*-+j*e|_P
«بالىلىقىم» ناملىق بۇ شېئىر ناخشا تېكىستى بولۇپ ، شېئىردا شائىر بالىلىق ھاياتىنى ناھايىتى رەڭدار،مەنىلىك، ھېسسىياتلىق سۈرەتلەش ئارقىلىق،چوڭلارنىڭ بالىلىقىنىڭ تولىمۇ گۈزەل،خاتىرجەم،كۆڭۈللۈك،غەمسىز مەزگىلىگە بولغان سېغىنىش ھېسسىياتىنى ئىپادىلىگە. of8/~VO
جىبراننىڭ تولۇق ئىسمى جىبران خېلىل جىبران بولۇپ، 1883- يىلى لىۋاندا تۇغۇلغان. 1931- يىلى ۋاپات بولغان. ئۇ ئەرەبلەر ئارىسىدىن چىققان تەسىرگە ئىگە مۇتەپەككۇر. ھېكايە، شېئىر، نەسىر ۋە رەسساملىقتا دۇنياۋىي ئېتراپقا ئېرىشكەن ئەدىب، سەنئەتكار. بۇ ئىككى پارچە تېكىست ژانىر جەھەتتىن ئېپىك نەسىر. Az6f I*yP
«باھاچى» ناملىق نەسىردە ئۆزىمىز يولۇققان ۋەقە-ھادىسىلەرگە نىسبەتەن پىكىر يۈرگۈزگەندە، پىكرىمىزنىڭ قانۇن نوقتىسىدىن ياكى ئەخلاق نوقتىسىدىن ئەقىلگە ئۇيغۇن ياكى ئۇيغۇن ئەمەسلىكىگە دىققەت قىلىش لازىملىقى ئوتتۇرىغا قوتۇلغان. 3yDa 5q{
«قىممەت ئۆلچىمى» ناملىق نەسىردە كىشىلەرنىڭ مەدەنىيەت ساپاسى،ئادەت ئېھتىياجلىرى ۋە ھەۋەسلىرىنىڭ ئوخشىماسلىقى سەۋەبىدىن قىممەت ئۆلچەملىرىنىڭمۇ ئوخشىمايدىغانلىقىنى ئىپادىلەش ئارقىلىق،ھايات مۇساپىمىزدە توغرا بولغان قىممەت قارىشىنى تۇرغۇزۇپ ياشىشىمىزنىڭ لازىملىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. g-meJhX %
خالىدە ئىسرائىل- شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتونۇم رايونلۇق يازغۇچلار جەمئىيىتىنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى، تونۇلغان يازغۇچى خالىدە ئىسرائىل 1952- يىلى قەشقەر شەھىرىدە تۇغۇلغان. ئۇنىڭ «تىمتاس شەھەر»، «ئوربىتا»، «قۇملۇقنىڭ چۈشى»، «ھاڭگىت كۆلى» قاتارلىق ھېكايە- پوۋېستلىرى بار. o{?s\)aBa
جانلاندۇرۇش ـــ ئادەمنى نەرسە ئورنىدا، نەرسىنى ئادەم ئورنىدا، بىر شەيئىنى باشقا بىر شەيئى ئورنىدا تەسۋىرلەش. ئۇ ئادەملەشتۈرۈش ۋە نەرسىلەشتۈرۈش دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. 1'R]An BV
ئادەملەشتۈرۈش- ئادەملەردە بولۇشقا تېگىشلىك خۇسۇسىيەت، ھېسسىيات، ھەرىكەت ۋە ھالەتلەر جانسىز نەرسىلەرگە كۆچۈرۈلۈپ تەسۋىرلەشنى كۆرسىتىدۇ. Qg C
نەرسىلەشتۈرۈش- نەرسىلەرنىڭ ھالەت، ھەرىكەتلىرىنى ئادەملەرگە كۆچۈرۈپ تەسۋىرلەشنى كۆرسىتىدۇ. 6^s=25>p
ئاپتور تاغنى – ھەسرەت ئىچىدە ئۆرە تۇرغان بوۋايغا، ئوتۇغات تاقىغان خانىشقا، زەبەردەس پالۋانغا، شىر، ئەجدىھا، يولۋاس... قاتارلىقلارغا ئوخشاتقان.
u8v;O}#
‹ تاغلار› ناملىق ئەسەرنىڭ ژانىرى لىرىك نەسىر، ئاپتورى خالىدە ئىسرائىل ، ئاپتور بۇ ئەسەردە ئوخشىتىشتىن ئىبارەت ئىستىلىستىكىلىق ۋاستىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىپ تاغنى ئوبرازلىق تەسۋىرلىگەن .شۇ ئارقىلىق ۋەتەنگە بولغان ئوتلۇق مۇھەببىتىنى ئىپادىلىگەن . ‹ ئارغۇ بۇلاق› دىگەن سۆز ئىككى تاغ ئارىسىدىكى بولاق دىگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ . بۇ ئۇرۇمچى – قەشقەر تاشيولىنىڭ توقسۇن بۆلىگىدىكى تاغنى كۆرسىتىدۇ . ib0M$Y1tIS
«نۇرۇز» پارىسچە ئاتالغۇ بولۇپ، «نەۋ» ۋە «رۇز» دىگەن ئىككى سۆزدىن تۈزۈلگەن، «يېڭى يىلنىڭ تۇنجى كۈنى» دگەن مەنىنى بىلدۈرىدۇ. بۇ بايرام قەدىمدىن باشلاپ، شەمسىيە كالىندارى بۇيىچە باھارنىڭ باشلىنىش كۈنى (ھەر يىلى 3-ئاينىڭ 21-كۈنى)، يەنى كۈن بىلەن تۈن تەڭلەشكەن كۈنى ئۆتكۈزۈلىدۇ. c-z
,}`
نورۇز بايرىمىنىڭ بىر قەدەر ئومۇملاشقان ئەنئەنىۋى ئادەتلىرى مۇنداق؛ نورۇز كىرگەن كۈنى يەتتە ياشتىن يەتمىش ياشقىچە چوڭ – كىچىك، ئەر-ئاياللار بايراملىق كىيىملىرىنى كىيىپ، مەنزىرىلىك جايلارغا جەم بولۇپ، نورۇزغا ئاتاپ ھەر خىل ئويۇنلارنى ئوينايدۇ،ساز چېلىپ ناخشا ئېيتىدۇ، ئوغلاق تارتىشىش، ئات بەيگىسى قاتارلىق قىزىقارلىق ئويۇنلار ئوينىلىدۇ، نورۇز مۇراسىملىرىدا جامائەتتىن ئىختىيارى يېغىش قىلىپ، نۇرۇز ئېشى تەييارلىنىدۇ. cclx$)X1X
مۇھىم پايدىلانمىلار ?"N , d o
سۈپەتلەش دېگەن نېمە؟ 4`yCvPu
ئادەم ۋە نەرسىلەرنى، ۋەقە- ھادىسىلەرنى تەسۋىرلەشتە ئۇلارنىڭ مۇھىم بەلگىلىرىنى، تۈرلۈك خۇسۇسىيەت، سۈپەتلىرىنى، ھالەت، ھەرىكەت، پائالىيەتلىرىنى ئېنىق، رۇشەن گەۋدىلەندۈرۈپ، سۈرەتلەپ بېرىشكە ياردەم بېرىدىغان ئىستىلىستىكىلىق ۋاستە سۈپەتلەش دەپ ئاتىلىدۇ. NGOc:>}k>
سۈپەتلەشنىڭ رولىنى چۈشەندۈرۈڭ؟ CH[U.LJQ-O
سۈپەتلەش تەسۋىرلىنىۋاتقان ۋەقە، ھادىسىلەر ھەققىدە كىشىلەرنى ئېنىق، رۇشەن ۋە كونكرت چۈشەنچىگە ئىگە قىلىشقا ياردەم بىرىدىغان ئەدەبىي ئىنىقلىغۇچىدۇر. سۈپەتلەش تەسۋىرلىنىۋاتقان شەيئىنى ئېنىق، رۇشەن گەۋدىلەندۈرۈپ، ئېنىق بولمىغان شەيئى ۋە ئۇقۇملار ھەققىدىكى چۈشەنچىلەرنى رۇشەن ۋە چۈشىنىشلىك قىلىپ، كىشىدە رۇشەن، يىقىملىق تەسىرات ۋە كۈچلۈك، تەسىرلىك ھېس- تۇيغۇ پەيدا قىلىدۇ.
{ Iy
تىلىمىزدىكى سۈپەت،رەۋىش،سۈپەتداشلار ماقالە-ئەسەرلەردە سۈپەتلەش رولىنى ئوينايدۇ. Hm!ffqO_
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ئىملاسى umhg
O.!
ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن ئاياغلشقان سۆزلەرگە قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا، تۈپ سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى ئۈزۈك تاۋۇشتا پەيدا بولىدىغان فونېتىكىلىق ئۆزگىرىش يېزىقتا ئىپادىلەنمەيدۇ. {}kE
=L5
مەسىلەن: ئاتاق ＋ لىق ＝ ئاتاقلىق (ئاتاغلىق ئەمەس) mSF>~D1_
كېرەك ＋ لىك ＝ كېرەكلىك (كېرەگلىك ئەمەس) Hof@,w
چىرايلىق ＋ راق ＝ چىرايلىقراق (چىرايلىغراق ئەمەس) xucrp::g
ساق ＋ لا ＝ ساقلا (ساخلا ئەمەس) @ {N2I$%6
ئاچ ＋ قان ＝ ئاچقان (ئاچغان ئەمەس) {w:*t )@j
ئاخىرقى «ق، ك، پ» تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرگە شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا، سۆز ئاخىرىدىكى «ق، ك، پ» تاۋۇشلىرى ئېغىزدا «غ، گ، ۋ» تەلەپپۇز قىلىنسىمۇ، ئەمما يېزىقتا «غ، گ، ۋ» تاۋۇشلىرىغا ئۆزگەرتىلمەي، «ق، ك، پ» بويىچە يېزىلىدۇ. zG-pqE6
مەسىلەن: قوشاق — قوشىقى (قوشىغى ئەمەس) WK$75G,
تىلەك — تىلىكى (تىلىگى ئەمەس) c=d` DJ
تەكلىپ — تەكلىپى (تەكلىۋى ئەمەس) DBTeV-G9~R
ئېرىق — ئېرىقى (ئېرىغى ئەمەس) PL"u^G`
يۇقىرىدا ئېيتىلغاندەك ئاخىرى «غ ۋە گ» تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە يەنە «غ ۋە گ» تاۋۇشلىرى بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلارنى قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىش ئەپسىز بولغاچقا، «ق ۋە ك» بىلەن باشلىنىدىغان قوشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ، بۇ چاغدا سۆز ئاخىرىدىكى «غ، گ» تاۋۇشلىرى «ق، ك» تەلەپپۇز قىلىنسىمۇ، ئەمما يېزىقتا «غ، گ» بويىچە ئۆزگەرتىلمەي يېزىلىدۇ. ]hE%Tk-
مەسىلەن: باغ — باغقا (باققا ئەمەس) W5i {W'
چوغ — چوغقا (چوققا ئەمەس) QC\r
|RXW
ئەگ — ئەگكەن (ئەككەن ئەمەس) O Qnb^fabY
تۈگ — تۈگكەن (تۈككەن ئەمەس) gn-@OmIs
بوغ — بوغقان (بوققان ئەمەس) " fXs!
چىگ — چىگكەن (چىككەن ئەمەس) t,w'w_C
بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «د، ب» تاۋۇشلىرى تەلەپپۇزدا «ت، پ» ئېيتىلسىمۇ، ئەمما شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا، يەنىلا «د، ب» بولۇپ ئېيتىلسىمۇ، يېزىقتا «د، ب» قىلىپ يېزىلىدۇ، بۇ قوشۇمچىلارنىڭ تەسىرى بىلەن سۆز ئاخىرىدىكى «د، ب» تاۋۇشلىرى «ت، ۋ» بولۇپ ئېيتىلسىمۇ، يېزىقتا يەنىلا «د، ب» بويىچە يېزىلىدۇ. QZwZ4$jkiO
مەسىلەن: مۇرات — مۇراتقا
>,6%Y3
ئىقتىساد — ئىقتىسادقا 0n/+X[%Ti
ھېساب — ھېسابقا، ھېسابتا، ھېسابى Je*hyi7
بەزى سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «ت» تاۋۇشى قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا پەيدا بولسا، چۈشۈرۈلمەي يېزىلىدۇ، پەيدا بولمىسا چۈشۈرۈلۈپ يېزىلىدۇ. 230ijq3Y G
مەسىلەن: دوست — دوستى (دوس ئەمەس) Uz_OUTFM
راست — راستىڭنى (راس ئەمەس) M@]@1Q.p
گۆش — گۆشى (گۆشت ئەمەس) ;q33t% j
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى bH}?DMq]O
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر جانلىق تىلىدا بىر قەدەر كۆپ كۆرۈلىدىغان فونېتىكىلىق ھادىسىلەرنىڭ بىرى. ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ تەلەپپۇزدا نۆۋەتلەشتۈرۈپ ئېيتىلىشى بولسا، ئومۇمەن جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇشقا، نەپەسلىك ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇشقا، نەپەسلىك ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ نەپەسسىز ئۈزۈك تاۋۇشقا، پارتىلىغۇچى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ سىيرىلاڭغۇ ئۈزۈك تاۋۇشقا ئاجىزلىشىشى شەكلىدە يۈز بېرىدۇ. نۆۋەتلىشىش ھادىسىسىنىڭ بەزىلىرى ئۇيغۇر تىلىدا چەتتىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر ئۇيغۇر تىلىنىڭ فونېتىكىلىق قانونىيىتىگە بويسۇندۇرۇش ئېھتىياجى سەۋەبىدىن يۈز بەرسە، بەزىلىرى سۆزلىگۈچىنىڭ مەلۇم شېۋە ۋە مۇناسىۋەتلىك بولغان تەلەپپۇز ئادىتى ۋە باشقا ئامىللار سەۋەبىدىن يۈز بېرىدۇ. ئۇنىڭ ئىپادىلىنىشى جانلىق تىلىمىزدا رايون ۋە شېۋىلەر ئارىسىدا ئوخشاش بولمايدۇ.
#_kV o3
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى ئېغىزدا ئەكس ئەتتۈرۈلۈپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، يېزىقتىمۇ بەلگىلىك تىل قانۇنىيىتى بويىچە ئەكس ئەتتۈرۈلۈپ يېزىلىدۇ. PiJ >gD x
ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى تۆۋەندىكىچە بولىدۇ. )mu[ye"p
1. ئاخىرى «ق، ك، پ»ئۈزۈك تاۋۇشلىرى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە قوشۇمچىلار ئۇلىنىپ تەلەپپۇز قىلغاندا جانلىق تىلدا «ق» تاۋۇشى «غ» تاۋۇشى بىلەن، «ك» تاۋۇشى «گ» تاۋۇشى بىلەن، «پ» تاۋۇشى «ۋ» تاۋۇشى بىلەن نۆۋەتلىشىدۇ. ئەمما ئەدەبىي تىلدا (يېزىقتا ھەم تەلەپپۇزدا) نۆۋەتلەشتۈرۈلمەيدۇ. VXO.S)v2J
مەسىلەن: ,uL}O]L
جانلىق تىلدا ئەدەبىي تىلدا (يېزىقتا ۋە ئىملادا) 8, L)=3m-
پىچاق — پىچىقىم، پىچىغى پىچاق — پىچىقىم، پىچىقى : ~Ppv5W.
ياتاق — ياتىغىمىز، ياتىغىڭلار ياتاق — ياتىقىمىز، تايىقىڭلار vw*,_f
تىلەك — تىلىگىم، تىلىگى تىلەك — تىلىكىم، تىلىكى ki ?ETC
يۈرەك — يۈرۈگىم، يۈرىگى يۈرەك — يۈرىكىم، يۈرىكى }8dS[-.
مەكتەپ — مەكتىۋىم، مەكتىۋى مەكتەپ — مەكتىپىم، مەكتىپى y Dw#V`Y^M
تەلەپ — تەلىۋىم، تەلىۋى تەلەپ — تەلىپىم، تەلىپى >{eGSSG0
2. «چ» تاۋۇشى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە «چ» دىن باشقا ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلانغان قوشۇمچە ئۇلانغاندا، شۇ سۆزنىڭ ئاخىرىدىكى «چ» تاۋۇشى تەلەپپۇزدا «ش» بىلەن نۆۋەتلىشىدۇ، لېكىن يېزىقتا نۆۋەتلەشتۈرۈلمەي يېزىلىدۇ. A Eo
مەسىلەن: I d=g!L|
تەلەپپۇزى يېزىلىشى Rv|X\W
m
ئاشقۇچ — ئاشقۇشلۇق ئاچقۇچ — ئاچقۇچلۇق ,IRy.
qy
ئۆشتى، ئۇشلۇق ئۆچتى، ئۇچلۇق wqAj=1M\
كەشلىك، كەشلىچە كەچلىك، كەچكىچە 6MmkEU z
3. «ب» ۋە «د» تاۋۇشلىرى سۆز ئاخىرىدا كەلگەندە جاراڭسىزلىشىپ، «پ» ۋە «ت» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مۇنداق سۆزلەگە ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلىنىدىغان قوشۇمچىلار ئۇلانغاندىمۇ ئوخشاشلا «پ»، «ت» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن ئاياغلاشقان قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا بولسا ئەسلىگە قايتىدۇ. 6.k>J{GG
مەسىلەن: CYZ0F5+t
تەلەپپۇزى ئىملاسى ?K=
X[
كىتاب—كىتاپلار،كىتاپقا،كىتاپى كىتابلار، كىتابقا، كىتابى yc.9CTxx
ھېساب—ھېساپلار،ھېساپى ھېسابلار ھېسبقا، ھېسابى `-[|@QNFz
ئىقتىسات—ئىقتىساتقا،ئىقتىسادى ئىقتىسادقا، ئىقتىسادتا، ئىقتىسادى /s "Lsbe
مېتوت—مېتوتقا،مېتۇدى مېتودقا، مېتودتا، مېتودى xH>2$ ;f
4. بىرىككەن سۆزلەرنىڭ بىرىنچى تەركىبى «م، ن» دىن باشقا بىر قىسىم ئۈزۈك تاۋۇشلار بىلەن ئاياغلاشقان، ئىككىنچى تەركىبى «ب» تاۋۇشى بىلەن باشلىنىدىغان ئادەتتىكى سۆزلەردە ئىككىنچى تەركىبىنىڭ بېشىدىكى «ب» تاۋۇشى «ۋ» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. بۇ خىل نۆۋەتلىشىش ئىملادا ھەم تەلەپپۇزدا ساقلىنىدۇ.
lFbf9s:$B
مەسىلەن: KLCd`vr.xf
ئەسلىسى ئىملاسى تەلەپپۇزى Wph@LRB]
قاقباش قاقۋاش قاقۋاش G!.% Qqs
بەلباغ بەلۋاغ بەلۋاغ VQ^}f/A
كاتتىباش كاتتىۋاش كاتتىۋاش D"8 ?4+
موزايبېشى موزايۋېشى موزايۋېشى ]La~Bh6
;m
لېكىن كىشى ئىسىملىرى، يەر – جاي ناملىرىدا نۆۋەتلەشتۈرۈلمەيدۇ. %JPBD]&M
مەسىلەن: شامالباغ، دۆلەتباغ، ئابدۇباقى، خۇدا بەردى، ئەمەتباقى PDkg@#&y,k
بۇلاردىن باشقا بەزى سۆزلەردىكى ئۈزۈك تاۋۇشلار يەرلىك شېۋە ياكى ئادەتلىنىش سەۋەبىدىن تەلەپپۇز جەريانىدا نۆۋەتلىشىدۇ، يەنى «ي» تاۋۇشى «ژ» بولۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.
1fqJtP6
مەسىلەن: يۈگەن – ژۈگەن، يۇيۇنۇش – ژۇيۇنۇش، يىل – ژىل، يىڭنە – ژىڭنە a~&eu
T2
بۇ خىل ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ نۆۋەتلىشىشى پەقەت ئېغىزىمىزدىكى تەلەپپۇز قىلىشتىلا نۆۋەتلەشسىمۇ، ئەدەبىي تەلەپپۇزدا ھەم ئىملادا ئىپادىلەنمەيدۇ، يەنى يۇقىرىدا كۆرسىتىلگەن ئىملا قائىدىسىگە ئەمەل قىلىنغان ھالدا يېزىلىدۇ. &n ~v;M
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ تەلەپپۇز قائىدىسى qyL!>kZr@
تەلەپپۇز قائىدىسى ۋە ئۇنىڭ رولى W9:(P
مەلۇم بىر ئەدەبىي تىلدا سۆزلىشىدىغان ۋە شۇ تىل ئارقىلىق ئالاقە قىلىدىغان كىشىلەرنىڭ توغرا تەلەپپۇز قىلىشى ۋە نۇتۇقتا ئوورتاق ئەمەل قىلىشى زۆرۆر بولغان قائىدىلەر سىستېمىسى تەلەپپۇز قائىدىسى دېيىلىدۇ. jJyS^*.X
دېمەك، تەلەپپۇز قائىدىسى توغرا سۆزلەش قائىدىسى دېگەنلىكتۇر. w\y)
تەلەپپۇز قائىدىسى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تەلەپپۇزىنىڭ پۈتكۈل مەملىكەت دائىرىسىدە قېلىپلىشىشىغا تۈرتكە بولۇپ، ئۇيغۇر ئەدەىبي تىلىدا سۆزلەشكۈچى كىشىلەرنىڭ تىل مەدەنىيىتىنى تەرەققىي قىلدۇرۇپ، توغرا، چۈشىنىشلىك، يېقىملىق، ئورتاق، راۋان سۆزلەش ئادىتىنى يېتىلدۈرۈشنى مەقسەت قىلىدۇ. J~|:Q.Rt `
ئىملا قائىدىسى تىلىنڭ يېزىق شەكلىنى قېلىپلاشتۇرۇش ئۈچۈن تۈزۈلسە، تەلەپپۇز قائىدىسى تىلىنڭ ئېغىز تىل شەكلىنى قېلىپلاشتۇرۇش ئۈچۈن تۈزۈلىدۇ. nrKir
تەلەپپۇز قائىدىسىنى ئىگىلەش — ئەدەبىي تىلىمىزنى ئومۇملاشتۇرۇش ۋە تىل مەدەنىيەت سۈپىتىمىزنى ئۆستۈرۈشكە مۇناسىۋەتلىك بولغان مۇھىم ئىش. yq12"R s
تەلەپپۇز قائىدىسى ئەدەبىي جانلىق تىلىمىزنى تېخىمۇ مۇكەممەل ۋە ئۆلچەملىك قىلىدۇ، يەرلىك شېۋىلەرنى بىرلىككە كەلتۈىدۇ، شۇ تىلدا سۆلىشىدىغان كىشىلەر ئۈچۈن چۈشىنىشلىك بولغان تىل ئالاقىسىنى ئىلگىرى سۈرىدۇ. -{E
S 36
ئەدەبىي تىل ئەدەبىي جانلىق تىل ۋە ئەدەبىي يېزىق تىلنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بولغاچقا، تەلەپپۇز قائىدىسى ۋە ئىملا قائىدىسى بويىچە ئۆلچەملىك سۆزلەش ھەم قېلىپلاشتۇرۇلغان ئاتالغۇلارنى قوللىنىپ، توغرا ئۆلچەملىك يېزىش ئادىتىنى يېتىلدۈرىشىمىزلازىم. $S/EIN c
ئەدەبىي تەلەپپۇز ىبلەن ئەدەبىي يېزىق تىلى مەلۇم جەھەتلەردە پەرقلىق بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئۆزگە خاس تەلەپپۇز قىلىش ۋە يېزىش قائىدىلىرى بار. xE-
_Fv9
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى x:+]^?}r
مەلۇم بىر ئەدەبىي تىلدا سۆزلىشىدىغان كىشىلەرنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت مەركىزى بولغان ھەمدە شۇ مىللەتنىڭ تىل تەلەپپۇزىدا ئۈلگىلىك رولغا ئىگە بولغان رايوننىڭ تەلەپپۇزى ئۆلچەملىك تەلەپپۇز دەپ ئاتىلىدۇ. lBLL45%BIN
ئۆلچەملىك تەلەپپۇز — ئەدەبىي تەلەپپۇزنىڭ ئاساسى. ئۇ ئەدەبىي تەلەپپۇزنىڭ شەكىللىنىشىدە ھەل قىلغۇچ رول ئوينايدۇ. q
+!i6!6r
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى ئۈرۈمچى تەلەپپۇزىدۇر. |LirjC4
ئۈرۈمچى ئاپتونوم رايونىمىزنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي، مەدەنىيەت جەھەتتىكى مەركىزى بولۇپ، ھەر ساھە، كەسپىي ئورۇنلاردىكى ئۇيغۇر زىيالىيلىرى بۇ يەرگە توپلانغان، ئۇلار ھەر قايسى يەرلىك دىئالېكت ۋە شېۋىلەرنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى يىغىنچاقلاپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىغا ۋەكىللىك قىلىدىغان بىر تەلەپپۇز قائىدىسىنى يېتىلدۈرگەن. شۇنداقلا يەنە ئۈرۈمچىدە مەدەنىيەت – مائارىپ ئىشلىرى، كىنو – تىياتىر، رادىئو – تېلېۋىزىيە، مەتبۇئات ۋە نەشرىياتچىلىق مىسلى كۆرۈلمىگەن دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان، ھەر دەرىجىلىك مەكتەپ، ئوقۇتۇش ئورۇنلىرى كۆپىيىپ گۈللەنگەن. ئۈرۈمچى تەلەپپۇزىنىڭ باشقا شېۋە رايونلىرىغا نىسپەتەن تەسىرى زور بولغاچقا، ئۈرۈمچى ئەدەبىي تىلنىڭ ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى بولۇش شەرتلىرىنى ھازىرلىغان. ئۈرۈمچى تەلەپپۇزىنى ئاساس قىلغان دەرسلىك كىتاب، ئەدەبىي ئەسەر، گېزىت – ژۇرنال ۋە باشقا پەن – تېخنىكا ماتېرىياللىرى رايونىمىزغا تارقىتىلماقتا. رادىئو – تېلېۋىزىيە، كىنو – تىياتىر، سەھنە ئەسەرلىرى، ئوقۇتۇش، ئېلان خىزمەتلىرىكى جانلىق تىلىمىزدا ئۈرۈمچى شېۋىسىنى ئاساس قىلغان ئۆلچەملىك تەلەپپۇز ئۇيغۇرلارنىڭ ھازىرقى زامان ئەدەبىي تەلەپپۇزى بولۇشقا مۇناسىپ ھالدا ئۆز رولىنى جارى قىلدۇرماقتا. 9JJk\,
شۇڭا بىز ھازىردىن باشلاپ، ئۆلچەملىك تەلەپپۇزنى قوللىنىشىمىز، رادىئو – تېلېۋىزىيە، كىنو – تىياتىرلاردىكى جانلىق ئەدەبىي تىل ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى بويىچە سۆزلەشنى ئادەت قىلىشىمىز كېرەك. ] QJ7q}
ئەدەبىي تەلەپپۇز بىلەن يەرلىك شېۋىلەرنىڭ مۇناسىۋىتى ^e-
-4B9|
ئەدەبىي تەلەپپۇز بىر مىللەتنىڭ جانلىق تىلىدىكى ئۆلچەملەشكەن، قېلىپلاشقان ۋە مۇقىملشقان تەلەپپۇز بولۇپ، ئۇ يەنە مۇل مەزمۇنلۇق ئىپادىلەش شەكىلگە ئىگە. ئەدەبىي تەلەپپۇز بىر مىللەتنىڭ تىل تەرەققىياتى جەريانىدا، سىياسىي، ئىقتىساد، مەدەنىيەت، مائارىپ قاتارلىق جەھەتلەردە ئۇزۇن مۇددەتلىك تىل تەرەققىياتى تىل رېئاللىقى ھەم ئىجتىمائىي شەرتلەرگە ئاساسلانغان ھالدا بارلىققا كېلىدۇ. تىلشۇناسلار، ئوقۇتقۇچىلار، ئەدىبلەر، تەرجىمانلار ۋە ساھەدىكى يېتەكچى ئەربابلارنىڭ ئىلمىي ئەمگىكى، پىششىقلاپ ئىشلىشى ئارقىلىق بارلىققا كەلگەن بولۇپ، رادىئو، تېلېۋىزىيە، كىنو، تىياتىر، دوكلات، ئېلانلار ئارقىلىق بىر مىللەتنىڭ ئىجتىمائىي ۋە مەنىۋى تەرەققىياتىدا ۋە ئۆزئارا ئالاقىلىشىشىدە مۇھىم رول ئوينايدۇ. yT[)V[}
ئەدەبىي تەلەپپۇز بىر مىللەتنىڭ ھەر خىل دىئالېكت ۋە رايون خاراكتېرىگە ئىگە شېۋىلەرنىڭ خۇسۇسىيەتلىرىنى يىغىنچاقلىغان، ئەدەىبي ئېغىز تىلىغا ۋەكىللىك قىلىدىغان تىل ئادىتىنى يېتىلدۈرگەن بولغاچقا، ئەدەبىي تەلەپپۇز بىلەن يەرلىك شېۋە ھەم ئورتاق خۇسۇسىيەتكە، ھەم پەرقلىق خۇسۇسىيەتكە ئىگە. d$ y ? py
تاۋۇشلارنىڭ نۇتۇق ئېقىمىدىكى تەلەپپۇزى M/kBAxNIC|
1. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تەلەپپۇزى Jhv T+"~
1) ئەرەب – پارس تىللىرىدىن كىرگەن بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئوچۇق بوغۇملىرىدىكى سوزۇق تاۋۇشلار تۇراقلىق ئۇرغۇغا ئىگە بولغانلىقتىن، سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. JvY s6u
مەسىلەن: n@J>,K_ B
ئىملاسى تەلەپپۇزى j-wKm_M#jX
ئادەم ئا : دەم ;<#=|eD2
نالە نا : لە ) .W0}
ئىئانە ئىئا : نە | k]fY*z(
( [ : ] بەلگىسى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىشىنى بىلدۈرىدۇ). Dlz1"|SF
2) بىر قىسىم سۆزلەردىكى يېپىق بوغۇم بەزى ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى بىلەن ئوچۇق بوغۇم ھالىتىدە قالغاندا، تەلەپپۇزدا چۈشۈپ قالغان ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئالدىدىكى سوزۇق تاۋۇشلار سەل سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. DS ;.)P"
مەسىلەن: .M0pb^M
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى k=9k 4l
ئامۇت (ئارمۇت) ئا : مۇت چوقان (چوۋقان) چو : قان 3|D .r-Q
ئەتە ( ئەرتە) ئە : تە بازارغا بازارغا h$p}/A
زەپەر (زەئفەر) زە : پەر بازارلارغا بازارلارغا b^"mQ
ئېتراپ (ئېئتىراپ) ئې : تىراپ ئالغان ئا : غان ld#YXJ;P.k
ئۆردەك ئۆردەك ئالالمىغان ئالا :لمىغان 8F/z rPG
«ئىدى، ئىكەن، ئىمىش» ياردەمچى پېئىللىرى «ئى» تاۋۇشى بىلەن ئاياغلاشقان بەزى سۆزلەر كىشى ئىسىملىرى، يەر – جاي ناملىرى بىلەن كەلگەندە قوشۇلۇپ ئوقۇلىدۇ. شۇ سەۋەبتىن بۇ ياردەمچى پېئىللارنىڭ بېشىدىكى «ئى» تاۋۇشى بىلەن سۆز ئاخىرىدىكى سوزۇق تاۋۇش ئۆزئارا بىرىكىپ سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. !w/]V{9`X
مەسىلەن: |(uo@ -U
ئىملاسى تەلەپپۇزى %!R\-Vej
ئوقۇغۇچى ئىدى ئوقۇغۇچى : ىدى %&eBk N!T
ياغاچچى ئىكەن ياغاچچى : ىكەن :0p$r
pJP
غۇلجا ئىمىش غۇلجى : مىش K{XE|g
4) «ئا، ئە» تاۋۇشلىرى يەر – جاي ناملىرىنى بىلدۈرىدىغان بىرىككەن سۆزلەر، جۈپ سۆزلەرنىڭ ۋە سۆز بىرىكمىلىرىنىڭ ئالدىنقى بىرىكمىلىرىنىڭ ئالدىنقى تەركىبىنىڭ ئاخىرىدا كەلسە، «ئى» غا ئاجىزلاشتۇرۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. c/%GfB[w0
ئىملاسى تەلەپپۇزى u ^M'[<{
ياقا ئۆستەڭ ياقىئۆستەڭ 3b HB$n
جىگدە ئېرىق جىگدىئېرىق 9 $^b^It
ئاچا – سېڭىل ئا : چى – سىڭىل 3S
@)Ans
ئارقا – ئارقىدىن ئا : قى – ئا : قىدىن :W$- b
ئالما مۇرابباسى ئالمىمۇراببا : سى NzS`s,N4/0
قورۇما كاۋاپ قورۇمىكاۋاپ XJ1Bl
5) جۈملىنىڭ ئۇلاپ ئوقۇلىدىغان سۆزلىرى تەركىبىدىكى «ئا» ياكى «ئە» بىلەن ئاياغلاشقان سۆز كېيىنكى سۆزگە ئۇلىنىپ ئېيتىلغاندا، يۇقىرىدىكى «ئا» ياكى «ئە» تاۋۇشلىرى «ئى» غا ئاجىزلىشىدۇ. KLjvPT\
مەسىلەن: k&npC8oA
ئىملاسى تەلەپپۇزى T&j:g g
مەن بازارغا بارىمەن مەن بازا : غى بارىمەن 8YQ7XB
ئەتىگەندە كېلىمەن ئەتىگەن : دى كېلىمەن 83 VFBY2q
ئېگىزدە تۇرۇپ يىراققا قاراش ئېگىزدە تۇرۇپ يىراققى قاراش D58RHgY[
6) «ئىمىش» ياردەمچى پېئىلى بوغۇم بىلەن ياكى «ئى» دىن باشقا سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەرگە ئۇلانغاندا، «ئى» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. #X0Xc2} {f
مەسىلەن: FM|3'a-z
ئىملاسى تەلەپپۇزى V5gr-^E
كىتاب ئىمىش كىتابمىش &ViK9
دەپتەر ئىمىش دەپتەرمىش "`h.8=-
تۆت ئىمىش تۆتمىش yh'*eli
بالا ئىمىش بالىمىش VO /b&%
پولۇ ئىمىش پولۇمىش {U4{v=,!I
7) «ئى، ئۇ، ئۈ» سوزۇق تاۋۇشلىرى جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ ئالدىدا كەلسە ياكى ئىككى جاراڭسىز ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئوتتۇرسىدا كەلسە، ئومۇمەن جاراڭسىز تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. aO 2zD
مەسىلەن: ئىش، پىش، ئىشىك، ئۇت، ئۇسۇل، قىسقۇچ، قۇشقاچ، كۈچلۈك (تەلەپپۇزى كۈشلۈك) Tq?f5swsI
ئەسكەرتىش: يۇقىرىقىدەك شارائىتتا كەلسىمۇ، ئۇرغۇ چۈشكەن ياكى سەل سوزۇلۇپ ئېيتىلىدىغان «ئى، ئۇ، ئۈ» تاۋۇشلىرى جاراڭسىزلاشمايدۇ. O{Q+
مەسىلەن: rS+ >oP}
ئىملاسى تەلەپپۇزى b#n
قۇپقۇرۇق قۇپقۇرۇق O%<+& Q7
سىپسىلىق سىپسىلىق
,V) hV@Dk
سۈپسۈزۈك سۈپسۈزۈك
"#pN
بوقسا بوقۇ : سا fT<3~Z>m
ھەقىقەت ھەقى : قەت ca[*#xiJ
2. ئۈزۈك تاۋۇشلارنىڭ تەلەپپۇزى )=5
*iWe
1) «ب، د» تاۋۇشلىرى سۆز ئاخىرىدا كەلگەندە، جاراڭسىزلىشىپ، «پ، ت» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مۇنداق سۆزلەرگە ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلار ئۇلانغاندىمۇ يەنىلا «پ، ت» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن باغلىنىشدىن قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا ئەسلىگە قايتىدۇ. !Wy&+ H*0
مەسىلەن: c~6ywuq+M`
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى BJqb'H jd
كىتاب كىتاب كۇلۇب كۇلۇپ 2(GLc*B>
كىتابلار كىتاپلار : كۇلۇبقا كۇلۇپقا Eb 8z`@p
كىتابقا كىتاپقا كۇلۇبى كۇلۇبى avq
J[R
كىتابى كىتا : بى f i
6_yFl
ئىقتىساد ئىقتىسات [U7r>&
ئىقتىسادقا ئىقتىساتقا |8\e t
ئىقتىسادتا ئىقتىساتتا P?y{ 9H*
ئىقتىسادى ئىقتىسا : دى Zr;(a;QKs
2) كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «پ، ك، ق» تاۋۇشلىرى تەۋەلىك (شەخس) ۋە تەرتىپ سان قوشۇمچىلىرى ياكى سوزۇق تاۋۇش بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا، «ۋ، گ، غ» تاۋۇشلىرىغا نۆۋەتلەشتۈرۈلمەي، يېزىلىشى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. uC1
v^!D
مەسىلەن: {>#4{D00
$h' >Z
vf
@nF# \
1 ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى 4_?*@L1
تەكلىپ – تەكلىپى e@{8 G^o>D
تىلەك – تىلىكى jo=,j/,l
ياتاق - ياتىقى تەكلىپ – تەكلىپى las|ougLy
تىلەك – تىلىكى K) t+ lJ
ياتاق - ياتىقى 2 قىرىق – قىرىقىنچى 0sKY;(
ئەللىك- ئەللىكىنچى قىرىق - قىرىقىنچى l]
o&D))R
ئەللىك- ئەللىكىنچى I-
X|-
3 قىرىق ئاياغ hUy\)GsT
ئەڭلىكوت قىرىق ئاياغ &Q"Ox{~W
ئەڭلىكوت s9Aq-N
3) «ج» تاۋۇشى بوغۇم ئاخىرى ياكى سۆز ئاخىرى بولۇپ كەلگەندە، «ژ» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، كەينىگە «ج، ر» ۋە «ئى» تاۋۇشى بىلەن باشلانغان بوغۇملار ئۇلانغاندا ئەينەن تەلەپپۇز قىلىنىدۇ.
D=nuK25
مەسىلەن: 7.PG*q
*gC6yQ2?
YRYAQj/7
L;0Z B=3n
1 nkp!kqJ09
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى P2h}3%cJq
باج – باجلا YN
~ 7 nOw
كاج – كاجلىق $*bd})y)I
ۋىجدان ;Bo{.916
ئەجداد e}? #vTRI}
ئۈجمە باژ – باژلا QW.VAF\6*
كاژ – كاژلىق ?]081l7cd
ۋىژدان 3VbQDPG
ئەژدات
)p>BN|L
ئۈژمە 2 ھۆججەت l
t
r =_
مۇنەججىم ھۆججەت [6Uc?Bi
مۇنەججىم ;8;nY6Ie
3 ھىجران Pv{ {zyc
ئاجرا - ھىجران b&A+`d
ئاجرا - 8zG e5Dn9
4 بېجى & F[/@
ئېھتىياجى بېجى 9j:t }H
V
ئېھتىياجى 3E c5:Caz
ئەسكەرتىش: «تاج، ئىلاج، ئەۋج، مەۋج» قاتارلىق سۆزلەردىكى «ج» نىڭ تەلەپپۇزى ئۆزگەرمەيدۇ. RyC]4 QyC
4) باش ۋە ئوتتۇرا بوغۇمىدا بوغۇم ئاخىرى بولۇپ كەلگەن «چ» تاۋۇشى «ش» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. كەينىگە «چ» ۋە «ر» تاۋۇشى بىلەن باشلانغان بوغۇملار ئۇلانغاندا ئەينەن تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. DIH.c7o
مەسىلەن: s%>>E!Qi_
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى g1JD8~
a
ئامۇت (ئارمۇت) ئا : مۇت چوقان (چوۋقان) چو : قان zht^gOs
ئەتە ( ئەرتە) ئە : تە بازارغا بازارغا QKYIBX
زەپەر (زەئفەر) زە : پەر بازارلارغا بازارلارغا 41mg:xW(J
ئېتراپ (ئېئتىراپ) ئې : تىراپ ئالغان ئا : غان #Q Q
\
xj
ئۆردەك ئۆردەك ئالالمىغان ئالا :لمىغان yJc<;Qx
3) «ئىدى، ئىكەن، ئىمىش» ياردەمچى پېئىللىرى «ئى» تاۋۇشى بىلەن ئاياغلاشقان بەزى سۆزلەر كىشى ئىسىملىرى، يەر – جاي ناملىرى بىلەن كەلگەندە قوشۇلۇپ ئوقۇلىدۇ. شۇ سەۋەبتىن بۇ ياردەمچى پېئىللارنىڭ بېشىدىكى «ئى» تاۋۇشى بىلەن سۆز ئاخىرىدىكى سوزۇق تاۋۇش ئۆزئارا بىرىكىپ سوزۇپراق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. ! ]&a/$U
مەسىلەن: 4Z"D F)+}
ئىملاسى تەلەپپۇزى WmP"u7I4
يامغۇر يامغۇر 1mgLH
قار قار |8 c3%jve
خېمىر خېمىر n'v[[ bmu
تونۇر تونۇر GN?^7kI
ئانار ئانار t@QaxZIlt;
شېكەر شېكەر )9 5&-Hs
جىگەر جىگەر
OGh9^,v
ئەسكەرتىش: (1) شېۋىلەر ئارا چۈشۈپ قېلىشى ئومۇمىيراق بولغان ئايرىم سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «ر» تاۋۇشى چۈشۈرۈلۈپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، مۇنداق سۆزلەرگە ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن باشلنغان قوشۇمچىلار ئۇلانغاندىمۇ چۈشۈپ قالىدۇ. d+rrb>-OU
مەسىلەن: n@ XI$>B
ئىملاسى تەلەپپۇزى msM
يەر – يەردە، يەرگە يە :، يە : دە، يە : گە 'Xo
if"
بازار – بازاردا، بازارغا بازار :، بازا : دا، بازا : غا ?>cx; "xF
بار – باردى، بارمىدى با :، با : دى، با : مىدى B\r 2M`N5
كۆر – كۆردى، كۆرمىدى كۆ :، كۆ : دى، كۆ : مىدى G| Rsj{2'
ئەمما ياسالما سۆز ياكى سۆز بىرىكمىلىرى تەركىبىدە كەلگەن «ر» تاۋۇشى چۈشۈرۈلمەي تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. fz\C$[+u
مەسىلەن: N4I`6 uDgD
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى =e](eA;
كۆرسەتمە كۆرسەتمە يەرلىك ئەھۋال يەرلىك ئەھۋال F
kY}6
كۆرگەزمە كۆرگەزمە يەر مەيدانى يەر مەيدانى Y<-h#_
بارلىق بارلىق 83K)j"!<X
(2) «ر» بىلەن ئاياغلاشقان بىر بوغۇملۇق تەقلىد سۆزلەردىن «- قىرا، - كىرا، - كىرە» قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق سۆز ياسالسا، تەقلىد سۆز ئاخىرىدىكى «ر» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ ۋە شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. Z8E-(@`q5Q
مەسىلەن: 45. -P
ئىملاسى تەلەپپۇزى e+6mbJ7y
پىرقىرا - پى : قىرا - rV84?75( Y
پىرقىرىغۇچ پى : قىرىغۇچ /4/'&tY
كوركىرا - كو : كىرا - ]xC#XYE:dy
كوركىراتما كو: كىراتما 5 {Q5?M]
گۈركىرە - گۈ : كىرە - 5;'(^z-bL
گۈركىرەتمە گۈ : كىرەتمە @W }cM
6) پېئىللار مەجبۇرىي دەرىجە قوشۇمچىلىرىدىن «- دۇر، - تۇر، - تۈر» ۋە «- ار، - ۇر، - ۈر» سۈپەتداش قوشۇمچىلىرىدىن « - ار، - ەر» لەردىكى ھەمدە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلاردىكى «ر» تاۋۇشى چۈشۈرۈلمەي تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. H3-(.l[!b)
مەسىلەن: _D~l2M
@
1 ئىملاسى تەلەپپۇزى & "i 4og<
ماڭدۇردى ماڭدۇردى ,ZGU\t
باستۇردى باستۇردى !LI6_Oq
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى M[ {O%!
2 چىقاردى "
قايغۇردى چىقاردى aVB/Co M9
قايغۇردى چۈشۈردى yFoPCA86y
ئۇچۇردى چۈشۈردى tGE=!qk
ئۇچۇردى w Z4w`|'
3 يازار Q":,oZ2
كۆرەر "; 1@f"k
w
يازار r[?GO"ej5
كۆرەر ;
b{yu|
4 بايراقدار 7| 5X> yt
ۋەتەنپەرۋەر 8)lrQvZ
مىراسخور بايراقدار \sBXS.
ۋەتەنپەرۋەر 1rx, qfCq
مىراسخور t4iD<{4
7) كۆپلۈك قوشۇمچىلىرىنىڭ ئاخىرىدىكى «ر» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ ۋە شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ، ئۇنىڭغا قوشۇمچىلار ئۇلانسىمۇ شۇنداق. >.M> ,m\
مەسىلەن: V7b;q
C'
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى W#)X@Tl E
يولداشلار يولداشلا : باتۇرلارچە باتۇرلا : چە Zg$S% 1(Q
يولداشلاردا يولداشلا : دا قەھرىمانلارچە قەھرىمانلا : چە @XJ#oxM^
بالىلار بالىلا : ئالىملار ئالىملا : ?3lA ogB
بالىلارغا بالىلا : غا دەريالار دەريالا : l A%FS]vh
ئۆيلەر ئۆيلە : Jz}`-fU`
ئۆيلەردىن ئۆيلە : دىن X p] jF^5
ئەسكەرتىش: كۆپلۈك قوشۇمچىسى بىلەن ياسالغان سان خانىلىرى ناملىرىدىكى «ر» تاۋۇشى چۈشۈرۈلمەيدۇ. ?&' Kw>s@
مەسىلەن: ^U5Qb"hz
ئىملاسى تەلەپپۇزى h%U}Y5Ps~
بىرلەر خانىسى بىرلەر خانىسى s7afj t
ئونلار خانىسى ئونلار خانىسى GeD I\
-
يۈزلەر خانىسى يۈزلەر خانىسى J /fnSy
8) « ئال- ، قال- ، ھال- ، چال- ، كەل- ، بول- »، پېئىللاردىكى «ل» تاۋۇشى سۆز تۈرلەنگەندە بوغۇم ئاخىرىدا كەلسە، تۆۋەندىكى شارائىتلاردا چۈشۈپ قالىدۇ ۋە شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. HMC-^4\%[
(1) پېئىللارنىڭ بولۇشسىز شەكلى «- ما، -مە» قوشۇمغاندا، «ل» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. L2 +cVR
مەسىلەن: K-~g IlbQ`
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى "w$,` M?2
ئالما - ئا : ما كەلمە - كە : مە - 63 'X#S
ئالمىدىم ئا : مىدىم كەلمىدىم كە : مىدىم xL1Li]fM!'
ئالمىدىڭ ئا : مىدىڭ كەلمىدىڭ كە : مىدىڭ q8&l%-d`
ئالمىدى ئا : مىدى كەلمىدى كە : مىدى x&*f5Y9hCi
(2) بۇيرۇق پېئىلىنىڭ Ⅱ شەخس ھۆرمەت تۈرى قوشۇمچىسى «- سىلا، - سىلە» ۋە Ⅲ شەخس قوشۇمچىسى «- سۇن» قوشۇلغاندا، «ل» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. =/_u k{
مەسىلەن: y] c1x=
x
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى oz>2P.7
ئىككىنچى شەخس ئالسىلا 9sT5l"?g
كەلسىلە ئا : سىلا j{ YYG|
كە : لسىلە ئۈچىنچى شەخس ئالسۇن GLyPgZ`|
كەلسۇن ئا : سۇن h Fik>B#!
كە : سۇن Go)g}# . &
(3) شەرت پېئىلى قوشۇمچىسى «- سا، - سە» قوشۇلغاندىمۇ، «ل» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. ?9a%g\`?:
مەسىلەن: 8'zZVX D<
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى Ac|\ ~w[\
ئالسام ئا : سام ئالساڭلار ئا : ساڭلار : l@Vv%w9H
ئالساق ئا : ساق ئالسىڭىز ئا : سىڭىز
كەلسەم كە : سەم ئالسىڭىزلار ئا : سىڭىزلار : 5K ;E*s,
كەلسەك كە : سەك ئالسىلا ئا : سىلا : 3}
ئالساڭ ئا : ساڭ كەلسەڭ كە : سەڭ 8rH6L:]S
ئالسا ئا : سا كەلسەڭلار كە : سەڭلار : 8
Rwk
o6x
(4) «- غاي، - گەي» ئارقىلىق ياسالغان تىلەك رايى شەكلى ئۇلانغاندا، «ل» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. l P3|h*
مەسىلەن: Ha `N
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى W~'x
J
بولغىيىم بو : غىيىم كەلگىيىم كە : گىيىم P[ WkW #
بولغىيىڭ بو : غىيىڭ كەلگىيىڭ كە : گىيىڭ ZpVkgX4
بولغىيدى بو : غىيدى كەلگىيدى كە : گىيدى s2{SbOBis
(5) سۈپەتداش قوشۇمچىلىرى «- غان، -قان، -گەن»، رەۋىشداش قوشۇمچىلىرى «- غۇچە، -گۈچە»، «-غاچقا، -گەچكە»، «-غىلى، -گىلى»، «-غاچ، -گەچ» ۋە مەقسەت پېئىل قوشۇمچىلىرى «-ماقچى، - مەكچى» لەر قوشۇلغاندا، «ل» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. <bKtAf
مەسىلەن: jr4xh {Z`
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى ;7lON-@BI
چالغان چا : غان بولغىلى بو : غىلى CJ\a7=*i
كەلگەن كە : گەن كەلگىلى كە : گىلى }tW-l*\U
بولغۇچە بو : غۇچە بولغاچ بو : غاچ ,Z@#( =f
كەلگۈچە كە : گۈچە كەلگەچ كە : گەچ 5l6/
5
بولغاچقا بو : غاشقا بولماقچى بو : ماخچى hpAdoy[
كەلگەچكە كە : گەشكە كەلمەكچى كە : مەكچى 6{y7e L3!
(6) ئىسىمداش قوشۇمچىلىرىدىن «-ماق، -مەك»، «-غۇ، -گۈ»، «- غۇچى، -گۈچى» قوشۇمچىلىرى قوشۇلغاندا، «ل» تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. LTWkHy x
مەسىلەن: .11l(
M
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى +~^S'6yB
چالماق چا : ماق چالغۇدەك چا : غۇدەك چالغۇچىلار چا : غۇچىلار 0\dmp'j]
كەلمەك كە : مەك كەلگۈدەك كە: گۈدەك كەلگۈچىلەر كە : گۈچىلەر &h334N|4{
ئەسكەرتىش: بۇ پېئىللاردىن باشقا سۆزلەر ياسالغاندا «ل» تاۋۇشى چۈشۈرۈلمەي تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. ( C!p2f
مەسىلەن: ئۈنئالغۇ، كىرئالغۇ، كەلگۈسى، چالغۇ ئەسۋابلىرى دېگەندەك ھەر خىل سۆزلەردە بوغۇم ئاخىرى بولۇپ كەلگەن «ق» تاۋۇشى «خ» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. كەينىگە «ق» بىلەن باشلانغان بوغۇم ياكى قوشۇمچە ئۇلانغاندا، ئەينەن تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. E3uu vQ#|
مەسىلەن: y(C
OB
6r
YXA@
c
3( BL
1 %B%_[
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى [6!k:-t+
.vu7$~7
2 N<)CG,/w[M
ئىملاسى تەلەپپۇزى \dk1a
ئىقتىساد X=sE1RB
ئىقلىم *rq*li;
ئۇقتۇرۇش [DaAvN^0A
ئۇچۇقلا ئىختىساد gT)(RS`_
)
ئىىلىم {< -s&%/r
ئۇختۇرۇش #
&v4c
ئۇچۇخلا ئاق – % S31 2=w
ئاقتى (qA
F2&
ئوزۇق – Pp?P9s {
ئۇزۇقلۇق ئاق – ioi/`iQR
ئاختى 534pX7dg
ئوزۇق – fG 2) r
ئوزۇخلۇق ئاق – k=)U
ئاققان SzLlJUV X
ئوزۇق – : V9Q
ئوزۇققا ئاق – \%r#>8c8
ئاققان #c|l|Xvq2
ئو : زۇق – )=)N9C Ry
ئوزۇققا J.~@j;[2
3.بوغۇملارنىڭ تەلەپپۇزى h x^@aI
1) بىرىككەن سۆز ياكى بىرىكىپ ئوقۇلىدىغان مۇھىم سۆز بىرىكمىلەردىكى تەركىبلەرنىڭ ئالدىنقىسى يېپىق بوغۇم بىلەن ئاياغلىشىپ، كېيىنكىسى سوزۇق تاۋۇش بىلەن باشلانغان بولسا، تاۋۇشلارنىڭ بوغۇم تەۋەلىكى قوشۇپ ئوقۇلىدىغان ئۆزگىرىش بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. [ ، ] بەلگىسى بوغۇم چېگرىسىنى ئايرىپ تەلەپپۇز قىلىشىنى بىلدۈرىدۇ. 6UI S4 _
مەسىلەن: 1 =]#=)+
ئىملاسى تەلەپپۇزى d^'_H>x
ئۈنئالغۇ ئۈ، ئالغۇ J#d, ?
تاشئەينەك تا، شەينەك ,5 ,r .
يۈزئاچقۇ يۈ، زاشقۇ eI|FrBq%
سوقۇرئۈچەي سوقۇ، رۇچەي qLBQ!>lR
ئاق ئالتۇن ئا، قالتۇن _WV13pnRu
2) «ئىدى، ئىكەن» ياردەمچى پېئىللىرى يېپىق بوغۇملۇق سۆزلەرگە ئۇلىنىپ كەلگەندىمۇ تاۋۇشلارنىڭ بوغۇم تەۋەلىكىدە ئۆزگىرىش بولىدۇ، شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. شۇنداقلا سۆز بۆلۈكىدىكى ئوچۇق بوغۇمدا قالغان «ئا، ئە» تاۋۇشلىرى ئاجىزلاشتۇرۇلماي ئېيتىلىدۇ. `DSDu Jw%
مەسىلەن: B{#Fm6
ئىملاسى تەلەپپۇز 8f,",NCgc
كىتاب ئىدى كىتا، بىدى p7},ymQ|YQ
قەلەم ئىدى قەلە، مىدى x+sSmW
يوغان ئىكەن يوغا، نىكەن *"|f!t
ئۇزۇن ئىكەن ئۇزۇ، نىكەن Y}vV.q
3) سۆز ئاخىرىدا بىللە كەلگەن ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش ئوتتۇرسىغا سوزۇق تاۋۇش قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىنمايدۇ. k H06Cb
مەسىلەن: %i&
am=
ئىملاسى تەلەپپۇز ?zo7.R-Vac
خەلق خەلق (خەلىق ئەمەس) GWx?RIKF
تاشكەنت تاشكەنت ( تاشكەنىت ئەمەس) Lxa
پەرق پەرق ( پەرىق ئەمەس) $9@Z\0
4.كىشى ئىسىملىرى تەلەپپۇزى gd)VL}k
1) كىشى ئىسىملىرى يېزىلىشى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. «ئاخۇن، ئاكا، ئاچا، ھەدە» قاتارلىق سۆزلەر كىشى ئىسىملىرى بىلەن قوشۇلۇپ كەلگەندە، تاۋۇشلاردا ۋە ئۇلارنىڭ بوغۇم تەۋەلىكىدە بولىدىغان ئۆزگىرىشلەر شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ: N,)rrBD
مەسىلەن: &WbHM)_n
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى ud (w0eX
قادىر ئاخۇن قادى، را : خۇن زەينەپخان ئاچا زەيناپخا : چا 7n#Mh-vq
قادىر ئاكا قادى، راكا زەينەپ ئاچا زەينە : ۋەدە .v) A|{:2
5.باشقا تىللاردىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى Kn+B):OY+
1. خەنزۇ تىلىدىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەردىكى ئۆتكۈنچى سوزۇق تاۋۇش بىلەن بىر بوغۇم قىلىپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. Yu%ZwTvw
مەسىلەن: c
}7Rt|`c
ئىملاسى تەلەپپۇزى X{5(i3?S
جۇڭخۇا جۇڭخۇا (جۇڭخۇئا ئەمەس) %tz foiJ%P
گۇاڭدۇڭ گۇاڭدۇڭ (گۇئاڭدۇڭ ئەمەس) {NIE:MXX
تيەنئەنمىن تيەنئەنمىن (تىيەنئەنمىن ئەمەس) 2K(zYv54
يۈەن يۈەن (يۈئەن ئەمەس) !_1RQ5]^
2. رۇس تىلى ۋە رۇس تىلى ئارقىلىق باشقا تىللاردىن كىرگەن سۆزلەرنىڭ سۆز بېشىدا ياكى ئاخىرىدا قاتاركەلگەن ئىككى ئۈزۈك تاۋۇش ئىككى بوغۇمغا تەۋە بولۇپ تەلەپپۇز قىلنمايدۇ. BG20R=p
مەسىلەن: 9
&KiG* .
تراكتور (تىراكتور ئەمەس) ، v+2t;PJd2
دراما (دىراما ئەمەس) ، IsiCH tY9
پرولېتار ( پىرولېتار ئەمەس) ، =q
TmFszT
سېمونت (سېمونىت ئەمەس) ،
jUX0sRDk
ئاۋانگارات (ئاۋانگىرات ئەمەس) . } Ias7d?re
3. رۇس تىلىدىن كىرگەن ئاخىرى «ۋ» تاۋۇشى بىلەن ئاياغلاشقان سۆزلەردىكى «ۋ» تاۋۇشى، «ف» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. شۇنىڭدەك رۇس تىلىدىكى فامىلە قوشۇمچىسى «ئوۋ، ڭې، يېۋ» ئۇيغۇر تىلىدا «ئوف، ېف، يېف» يېزىلىدۇ ھەم شۇنداق تەلەپپۇز قىىلنىدۇ.
lxD~[e
مەسىلەن: كىيېف — كىيېفقا، نىكراسوف — نىكراسوفقا، تۇرگىنېف — تۇرگېنىفقا، مامۇتۇف — مامۇتۇفقتىن، ھەيدەروف — ھەيدەروفتا. q vGkTE
4. سۆز تەركىبىدە قاتار كەلگەن ئىككى سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئاۋۋالقىسى «ئې» بولسا، «ئى» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. قاتار كەلگەن ئىككى سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئوتتۇرسىغا «ي» قوشۇلىدۇ. ?,x 3*'-(
مەسىلەن: w+3-j
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى s(Llz]E~ZX
رادىئو رادىيو پىئونېر پىيونېر *5|q_K
Pt
رېئاكسىيە رىياكسىيە مېردىئان مېردىيان vTU *6)
رېئالىزم رىيالىزم سوتسىيالىزم سوتسىيالىزم \$[S=&E
ئەسكەرتىش: «ئىئون» بۇ قائىدىگە بېقىنمايدۇ.
6.قىسقارتىلغان سۆزلەرنىڭ تەلەپپۇزى )> |x 2q
1) ھەرپ بويىچە قىسقارتىلغان سۆزلەرنى ئىپادىلىگەن ھەرپلەر ئۇيغۇر ئېلىپبەسىدىكى نامى بويىچە ئايرىپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. RW04>oxVn
مەسىلەن: VsM ~$
)
ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى z<9wh2*M
ج ك پ جې كې پې ئا ق ش ئا قې شې KN-)m ta&
ش ئۇ ئا ر شې ئۇ ئا رې ش ج ت ۋ شې جې تې ۋې L 1J~D?q
ب د ت بې دې تې h#7p&F
ئەسكەرتىش: خەلقئارا ھەرپ بويىچە قىسقارتىلغان سۆزلەردىن بىر بوغۇم قىلىپ ئوقۇلىدىغانلىرىنى شۇ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. qz<
>9n@o
مەسىلەن: زىل، زىس، زىم ^TF71u o
2) خەلقئارادىن كېرىۋاتقان پەن – تېخنىكا دائىرىسىدىكى بەلگە، ماركا قاتارلىقلار خەلقئارادا ئوقۇلۇشى بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. I=G-(L/&
مەسىلەن: r0 fxEYze&
-\V!
f6Q
تەلەپپۇزى ئىملاسى تەلەپپۇزى ئىملاسى q71 ~Y:7f
Yu ef ou U F O Ai bi im I B M (IBM) K r DG
ئوۋ ئېف يۈ ئىم بې ئاي BL^\"Xh$|
Di wi di DVD sOUQ d-!"
دې ۋې دې @n O
j6b
3) باش بوغۇمنى ئاساس قىلىپ قىسقارتىلغان سۆزلەر بىر سۆز تەرىقىسىدە قوشۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. U8gf_R'
مەسىلەن: پارتكوم (پارتىيە كومىتېتى)، ئوبكوم (ئوبلاستلىق كومىتېتى). Z_.xglq{
تەكرارلاش ۋە مەشىق سوئاللىرى 6A23 H7
1. جاۋاب بېرىڭلار. $WS?/H0C
1) تەلەپپۇز قائىدىسى دېگەن نېمە؟ ئۇنىڭ قانداق رولى بار؟ p]E \!/
2) قايسى ئورۇننىڭ تەلەپپۇزى ئۆلچەملىك تەلەپپۇز ھېسابلىنىدۇ، نېمە ئۈچۈن؟ {|D7H=
f
3) سوزۇق تاۋۇشلار قانداق ئەۋھال ئاستىدا سوزۇلۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ؟ *'ffMnSZ
4) «ئا،ئە» تاۋۇشلىرى قانداق ئەھۋال ئاستىدا «ئې»، قانداق ئەھۋال ئاستىدا «ئى» تەلەپپۇز قىلىنىدۇ؟ & =S
5) كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «پ، ك، ق» تاۋۇشلىرى تەۋەلىك قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا، «ۋ، غ، گ» تاۋۇشلىرىغا نۆۋەتلىشەمدۇ؟ )j/b `V6
6) بىرىككەن سۆزلەردىكى بوغۇملار قانداق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ؟ NA;OT7X[
7) قىسقارتىلما سۆزلەر قانداق تەلەپپۇز قىلىنىدۇ؟ ews{0
2. بوش ئورۇنلارنى تولدۇرۇڭلار. *P0sl( &
1) تەلەپپۇز قائىدىسى ــــــــــــــــــــــــــــــ،ــــــــــــــــــــــــــــــ قائىدىسى دېگەنلىكتۇر. c>.=;'2
2) ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ تەلەپپۇزى ــــــــــــــــــــــــــــــ تەلەپپۇزى ھېسابلىنىدۇ. .hV B)@
/
3) بىرىككەن سۆز ــــــــــــــــــــــــــــــ ئوقۇلىدۇ. U]}f]GK
4) رۇس تىلىدىكى فامىلە قوشۇمچىسى «ئوۋ، ېۋ، يېۋ» لاردىكى «ۋ» تاۋۇشى ــــــــــــــــــــــــــــــ يېزىلىدۇ، ــــــــــــــــــــــــــــــ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. 26B+q XEt
5) باش ھەرپى قىسقارتىلغان سۆزلەردىكى ھەرپلەر ئۇيغۇر ئېلىپبەسىدىكى ــــــــــــــــــــــــــــــ بويىچە تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. y^
[?F>wB
6) باش بوغۇمى بويىچە قىسقارتىلغان سۆزلەر ــــــــــــــــــــــــــــــ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. `PS^o#
3. تۆۋەندىكىلەرنى ئوقۇپ چىقىڭلار، توغرىلىرىنىڭ كەينىگە «√» بەلگىسى، خاتالىرىنىڭ كەينىگە (ئىسكوپكا ئىچىگە) «×» بەلگىسىنى قويۇڭلار. #f T< ]j(
1) تەلەپپۇز قائىدىسى توغرا يېزىش قائىدىسى دېگەنلىكتۇر. ( ) LVe [N-K
2) ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئۆلچەملىك تەلەپپۇزى غولجا تەلەپپۇزى. ( ) \#7@"~<
3) «ئىدى، ئىكەن، ئىمىش» ياردەمچى پېئىللىرى كىشى ئىسىملىرى، يەر – جاي ناملىرى بىلەن بىللە كەلگەندە قوشۇپ ئوقۇلىدۇ. ( ) KvY1bMU!
4) كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرىدىكى «پ، ك، ق» تاۋۇشلىرى سوزۇق تاۋۇش بىلەن باشلانغان قوشۇمچىلار ئۇلانغاندا، «ۋ، غ، گ» تاۋۇشلىرىغا نۆۋەتلىشىدۇ. ( ) ^t}8E2mq
5) رۇس تىلىدىن كىرگەن سۆزلەردىكى بىر بوغۇمدا قاتار كەلگەن ئىككى ئۈزۈك تاۋۇشنىڭ ئوتتۇرسىغا «ئى» قوشماي تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. ( ) R
q9(<' F
نورۇز بايرىمى ھەققىدە J. $U_k
«نورۇز» (Noruz) ئەسلىدە پارىسچە سۆز، ئۇ «نەۋرۇز»سۆزىنىڭ ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۆزگەرگەن ۋارىيانتى بولۇپ، سۆز مەنىسى جەھەتتىن «باھار يامغۇرى»، «تۇنجى باھار كۈنى» دېگەن مەنىلەرنى بىلدۈرىدۇ. بۇ بايرام شەمسىيە كالېندارى بويىچە قىش ئاخىرلىشىپ، باھارنىڭ باشلىنىش كۈنى (ھەر يىلى 3-ئاينىڭ 21-كۈنى)، يەنى كۈن بىلەن تۈن تەڭلەشكەن باش باھارنىڭ بىرىنچى كۈنى ئۆتكۈزىلىدۇ. نورۇز بايرىمى ئەسلى ماھىيىتى بىلەن يېڭى يىل بايرىمى بولۇپ، بۇ ئەنئەنىۋى بايرام ئۇيغۇرلارنىڭ تۇرمۇش ئادىتىدە ئىنتايىن چوڭ تەسىرگە ئىگە. «نورۇز» سۆزىنىڭ ئەسلى ئېتىمولوگىيىسى پارىسچە بولغىنى بىلەن، بۇ بايرام ئۇيغۇرچە «يېڭى كۈن» يەنى «يىل يېڭىلانغان كۈن»دېگەن سۆز مەنىسى بىلەن ئۇزاق دەۋرلەردىن بېرى ئۇيغۇرلار مەدەنىي تۇرمۇشىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى بولۇپ كەلگەن. تارىختا پارىسلار بىلەن بولغان دىنىي، ئىقتىساد ۋە مەدەنىيەت ئالاقىلىرىنىڭ قويۇقلىشىشى بىلەن كېلىپ چىققان «پارس تىلى قىزغىنلىقى»ئارقىسىدا، تىلىمىزدىكى «يېڭى كۈن» دېگەن بۇ ئاتالغۇ ئورنىدا پارسچە «نەۋرۇز» (Nawruz) سۆزى قوللىنىلىدىغان بولغان. «نەۋرۇز» سۆزى ئىستېمال جەريانىدا تەدرىجىي تاۋۇش ئۆزگىرىشى ياساپ «نورۇز» شەكىلىگە كەلگەن. نۇرۇز بايرىمى ئۇيغۇر قاتارلىق تۈركىي تىللىق خەلىقلەردىن باشقا پارس تىللىق خەلقلەرنىڭمۇ ئوخشاش بىر مەۋسۇم، ئوخشاش بىر كۈندە قۇتلۇقلايدىغان بايرىمى بۇلۇپ، تاجىكلار بىلەن پارىسلارنىڭ ئورتاق بايرىمىدۇر. شۇڭا بۇ بايرام مەيلى ئېتىمۇلوگىيە ياكى فولكلور نۇقتىسىدىن ئالغاندىمۇ، بەلگىلىك مەنبەداشلىق مۇناسىۋىتىگە ئىگە. بىزگىچە يېتىپ كەلگەن قەدىمكى مەنبەلەردىن شۇ نەرسە ئايانكى، ئوتتۇرا ۋە مەركىزى ئاسىيا، ئىران ۋە ئافغانىستاندا نورۇز بايرىمى ئۆتكۈزۈش ئاخمانىيلار دەۋرى (مىلادىيەدىن بۇرۇنقى 6-ئەسىر)دە كەڭ تارقالغان. 8fWk C
نورۇزنىڭ رەسمىيەتلىرى : نورۇز كۈنلىرى ھەرخىل سورۇنلار تۈزۈلۈپ، ئومۇمىي خەلق سەيلىسى بولىدۇ. ئۇنىڭ شەكىللىرى ناھايىتى كۆپ بولسىمۇ، لېكىن ئومۇملاشتۇرۇلۇپ «توققۇز مەرىكە-مۇراسىم» دېيىلىدۇ. lN~u=' Kc
1) نورۇز ناغرىسى: نورۇز باشلىنىش ھارپىسىدا، بارلىق-كەنت، قىر-يېزىلاردا، نورۇز بايرىمى كەلگەنلىكى تەنتەنە قىلىنىپ، ناغرا سۇناي چېلىنىدۇ. ئەل-يۇرت نورۇزغا جابدۇنۇپ، ھەممە جاي تەنتەنىلىك بايرام كەيپىياتىغا چۆمىدۇ. 2) نورۇز تازىلىقى: نورۇزنى كۈتىۋېلىش ئۈچۈن يۇرت-مەھەللە بويىچە چوڭ تازىلىق ئېلىپ بېلىرىدۇ. ھەر بىر ئائىلە ئۆي، تام-تورۇس، ھويلا-ئاراملىرىنى سىرىپ-سۈپۈرۈپ، كىگىز-بىساتلىرىنى قېقىپ، كىر-قاتلىرىنى يۇيىدۇ. كىشىلەر يۇيۇنۇپ-تارىنىپ، چاچلىرىنى ئالدۇرۇپ، ساقال-بۇرۇتلىرىنى ياسىتىپ، پاكىز كىيىنىدۇ. بولۇپمۇ ياش جۇۋان-چوكان، ئوغۇل-قىزلار مەخسۇس يېڭى ئۈستىباش ھازىرلايدۇ. كوچا-يوللار پاكىزە تازىلىنىپ گۈزەل مۇھىت بەرپا قىلىنىدۇ. k] iyx
3) سوغۇق قوغلاش: ھارپا ئاخشىمى يىگىتلەر توپ-توپ بولۇشۇپ، ياغلىق قاپاق كۆيدۈرگىنىچە مەھەللىمۇ-مەھەللە يۈرۈپ، سوغۇق قوغلايدۇ، سوغۇقنى ھەجۋىي قىلىپ قوشاق-بېيت ئېيتىشىدۇ، نورۇزغا بېغىشلانغان ناخشىلارنى ئېيتىدۇ. گۈلخان يېقىپ، ئەتراپىدا قۇيۇن ئۇسسۇلى ئويناپ چۆرگىلەيدۇ. بىر-بىرىگە تەڭكەش قىلىنغان توققۇز داپ چېلىپ، قىزىقچىلىق قىلىشىدۇ، باھار قۇشلىرىنى دورايدۇ. تاڭ ئاتقاندا، سوغۇق قوغلىغۇچىلار يۇرت- مەھەللىلىرىگە قايتىپ كەلگەندە، ھەر بىر ئۆيلۈك ئۆز ھالىغا يارىشا ھەرخىل غىزالارنى ئېتىپ، ئۆيلىرى ئالدىدا شىرەگە تىزىپ، ئۇلارنى كۈتۈۋالىدۇ. بۇ سوغۇق قوغلىغۇچىلارغا بېرىلىدىغان ھاردۇق ئېشى دېيىلىدۇ.
p(fL'
J
4) يوقلاش: نورۇز كۈنى چۈشكىچە يوقلاش پائالىيىتى بولىدۇ، يەنى ئۆي ئايرىپ چىقىپ كەتكەن پەرزەنتلەر ئاتا-ئانىلىرىنى يوقلايدۇ.ئۇنىڭدىن باشقا، كىشىلەر قەبرە، ئىگە-چاقىسىز قېرى-چۈرى، يىتىم-يېسىر، مېيىپلارنى يوقلايدۇ. =
-E%vnU
5) نورۇز ئېشى: نورزۇر كۈنى يەنە ئەنئەنە بويىچە نورۇز ئېشى ۋە نورۇز سۈيى تەييارلىنىدۇ. نورۇز ئېشى بۇغداي، ئارپا، قوناق، نوقۇت، گۈرۈچ، ماش، تېرىقتىن ئىبارەت يەتتە خىل دان بىلەن جىگدە قوشۇپ ئېتىلىدۇ. نورۇز سۈيى بولسا چىلان، شاپتۇل قېقى، گۆش، قوينىڭ چوقىسى، سامساق، سىركە قاتارلىق يەتتە خىل نەرسىنىڭ چىلانمىسىدىن ھازىرلىنىدۇ. , ;)_$%bHc
6) نورۇز سەيلىسى: نورۇز سەيلىسى ھەر قايسى جايلاردا شاد-خۇراملىق ئاساس قىلىنغان ھەرخىل شەكىللەردە ئۆتكۈزىلىدۇ. كۆپىنچە جايلاردا بىر يۇرت ياكى بىرەر مەھەللە ئاسا قىلىنغان ھالدا شۇ جايدىكى سەيلىگاھ ياكى تاغ-دەريالار بويىدكى ھاۋالىق جايلاردا سورۇن تۈزۈلىدۇ. نورۇز پائالىيىتى ئەتىدىن كەچكىچە، بەزى جايلاردا بىر نەچچە كۈنگىچە داۋاملىشىدۇ. bBY7^k
s(p Ng?R
R 6
-RH7.
|
|