| گۈلنىھال |
2014-02-20 12:41 |
گۈلنىھال ： ئۇيغۇر بۇددا مىڭئۆيلىرى ( دەرس تېكىستى )
. ئۇيغۇر بۇددا مىڭئۆيلىرى O|8 p
#
!#>{..}}3
( دەرس تېكىستى ) 1(m8 9C[
)O_Y(^+ $
ئابدۇشۈكۈر مۇھەممەتئىمىن .~Td / o7
(pAGS{ {
x ;kW }U
2000 يىلغا يېقىن تارىخقا ئىگە دەپ قارىلىۋاتقان ئۇيغۇر بۇددا مىڭ ئۆيلىرى يالغۇز ئەجدادلىرىمىزنىڭ سەنئەت ، ئېتىقاد ، ئىشلەپچىقىرىش ، تۇرمۇش ۋە ئېدئولوگىيسىنىڭ بىر پۈتۈن تارىخىنى ئۆزىدە گەۋدىلەندۈرگەن بىباھا تەۋەرۈك بولۇپلا قالماي ، يەنە قەىمكى ئۇيغۇر بىناكارلىق سەنئىتىنىڭ ئالاھىدىلىكلىرىنى ئۆزىدە ھازىرلىغان بىر پۈتۈن سەنئەت خەزىنىسىدۇر . oas}8 A)
بۇددا مىڭ ئۆيلىرى جايلاشقان ئورنى ، قېزىلىش شەكلى ۋە نەقىش ، بېزەكچىلىك جەھەتتە ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە بولۇپ ، بۇنداق ئۆزگىچە مىمارچىلىق شەكلىنى دۇنيادا ئەڭ بۇرۇن ئەجدادلىرىمىز ئىجاد قىلغان ھەم ئىزچىل قوللىنىپ كەلگەن . gi~*1RIel;
جۇغراپىيىلىك ئورنىدىن ئېيتقاندا ، ئانا دىيارىمىزدىكى مىڭ ئۆيلەر ئاساسەن دەريا - ئېقىن بويلىرىدىكى چۆكۈندى تاغ جىنىسلىرىغا جايلاشقان . ^f@EDG8
دەريا - ئېقىن بويلىرى مىڭئۆي سەنئىتىنى ۋۇجۇدقا كەلتۈرۈشنىڭ مۇھىم ماددى ئاساسى قىلىنغان .مەىلەن ، كۈسەن مىڭئۆيلىرى ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىم ئورۇندا تۇرىدىغان قىزىل مىڭئۆيى قىش - ياز سۇ ئۆكسىمەيدىغان قىزىل دەرياسىنىڭ ( مۇزات داريادى دەپمۇ ئاتىلىدۇ ) بويىدىكى تاغقا جايلاشقان . قۇمتۇرا مىڭئۆيى ئۆگەن دەرياسى باشلىنىدىغان تاغ جىلغىسىغا ، مازارباغ مىڭئۆيىكۇچا دەرياسى بويىغا ، قىزىل قاغا مىڭئۆيى كۇچا ناھىيىسىنىڭ غەربىي شىمالىدىكى تاغ جىلغىسىنى بويلاپ غەربىي ۋە شەرقىي قىرغاقلارغا قېزىلغان . )y._]is)b
دېمەك ، ئەجدادلىرىمىز مىڭئۆيلەرنى قېزىش ، بېزەش ، مىڭئۆيلەردە ئىستىقامەت قىلىش ، بۇددا نوملىرىنى مۇتائىلە قىلىش ، بۇت سەيلىسى ئۆتكۈزۈش قاتارلىق بۇددا پائالىيەتلىرىنىڭ ھەممىسىدە خىلۋەت جايلارنى تاللاش بىلەن بىللە ، سۇدىن ئىبارەت ھاياتلىق مەنبەسىنىڭ كەم بولسا بولمايدىغانمۇھىم رولىنى تولۇق تونۇپ يەتكەن . ئەجدادلىرىمىز ناھايىتى بۇرۇنلا يەر شەكلى ، قۇياش ئورنىنىڭ چۈشۈش ئەھۋالى ، ئىقلىمى قاتارلىق ئالاھىدىلىكلەردىن باشقا ، يەنە سۇغا يېقىن بولۇش ئالاھىدىلىكىنى مۇھىم ئورۇنغا قويغان .
بۇنداق ئالاھىدىلىك يالغۇز كۈسەن تاشكىمىرلىرى ئۈچۈنلا ئەمەس ، بەلكى پۈتۈن ئۇيغۇر رايۇنلىرىدىكى مىڭئۆيلەر ئۈچۈنمۇ ئورتاق ئالاھىدىلىك ھېسابلىنىدۇ . مەسىلەن ، توخسۇ ناھىيىسىدىكى توغراق ئېقىن مىڭئۆيى ، پىچان ناھىيىسىنىڭ غەربىي جەنۇبىدىكى تۇيۇق جىلغىسىنىڭ ئىككى تەرىپىگە جايلاشقان تۇيۇق مىڭئۆيى ، ئاتۇش شەھەر ئۈستۈن ئاتۇش يېزا چاقماق دەرياسى بويىدىكى تاغ ئېتىكىگە جايلاشقان « ئۈچ تۆشۈكلۈك ئۆڭكۈر » قاتارلىقلار . مەشھۇر ئېكىپىدىتسىيىچى ئاۋرىل سىتەيىن ئۆزىنىڭ خوتەندە ئىلىپ بارغان خاتىرىسىدە : « گۇمات -- قاراقاش دەرياسىنىڭ كونا نامى . گۇمات ئىبادەتخانىسىنىڭ ئورنى بۇ دەريانىڭ شەرقىدىكى تاغدا بولۇشى مومكىن . ھازىرمۇ بۇ تاغدا مىڭئۆيلەر ساقلانماقتا » دەپ يازىدۇ . yw2sK7
ئومۇمەن ، مىڭئۆيلەرنىڭ كۆپ قىسمى خىلۋەت ، مەنزىرلىك جايلاردىكى تاغ قاتاللىرىغا قېزىلغاندىن باشقا ، يەنە بىر قىسمى كېسەك ۋە توپا - تاشلاردىن قوپۇرۇلۇپ ياسالغان . مەسىلەن ، تۇرپاندىكى بېزەكلىك مىڭئۆيىگە ئوخشاش . تاغ جىنىسلىرى ، كېسەك ، كاھىش ، تاش ، ياغاچ ، خىش قاتارلىقلار بۇددا مىڭئۆي بىناكارلىقىدىكى ئاساسلىق ماتىرىيال قىلىنغان بولسا ؛ گەج ، مىس ، ئالتۇن ، يېلىم ، سىر قاتارلىقلار ئاساسلىق زىننەتلەش ماتىرىياللىرى بولغان . 4R.rSsAH
ئۇيغۇر بۇددا مىڭئۆيلىرى كىچىك تىپتىكى جەەت كۈلى مۇنارچىلىرى ، تاشكېمىر ئېھراملىرى ، بۇددا ھەيكەللىرى قويۇلىدىغان سۇپىلار ۋە تەكچىلەردىن تەشكىل تاپقان . ھازىر كۇچا ، باي ، تۇرپان ، پىچان قاتارلىق جايلاردا ساقلىنىپ قالغان تاشكېمىرلەر ( مىڭئۆيلەر ) ئەينى زاماندا تاغ ، سۇلۇق ، خىلۋەت جايغا ياسالغان بىر قاتار بۇددا ئىبادەتگاھلىرى قۇرۇلمىلىرى سېستىمىسىنىڭ بىر قىسمى بولۇپ ، ئۇ يەنە بۇددا مۇنارلىرى ، نەزەرگاھ تۈرلىرى ، چوڭ شەكىلدىكى خانقالار ، جەسەت كۈلى مۇنارلىرى ، باغ - ئارامگاھ ، يول كۆۋرۈكلەر ، پائالىيەت ياكى يىغىلىش مەيدانلىرى قاتارلىقلارنىمۇ مۇجەسسەملەندۈرگەنىدى . بۇلارسىز نوقۇل ھازىرقىدەك تاشكېمىر ( مىڭئۆي ) لەردە 1000 يىللاپ سوزۇلغان تۇرمۇشنى تەسەۋۋۇر قىلىش مومكىن ئەمەس . نوقۇل تاشكېمىر ( مىڭئۆي ) لەر بىناكارلىقىمۇ پەلەمپەيلەر ، ۋادەكلىك دەھلىز - كارىدورلار ، ئىشىك - دېرىزە ، تۈڭلۈكلەر بىلەن تۇرمۇشقا ماسلاشتۇرۇلغان بولۇشىدا گەپ يوق ئىدى . ,|}Pof=]xk
;j S ~0R
مىڭئۆيلەردىكى جەسەت كۈلى مۇنارى بىر قەدە كىچىك بولۇپ ، ئۇنىڭدا رەھىب ، بىكشۇ ( بىكسۇ ) لارنىڭ جەسەت كۈلى ساقلىناتتى . رىۋايت قىلىنىشىچە ، ساكىيامۇنى قازا تاپقاندا كۆيدۈرۈلگەن جەسەت كۈلى مەرۋايىت بولۇپ چىققان ۋە ئۇنى سەككىز دۆلەت پادىشاھلىرى تەۋەرۈك بىلىپ ئېلىپ كېتىشكەن . شۇنىڭدىن كىيىن ئاشۇ ئادەت بويىچەقازا قىلغان راھىبلارنىڭ جەسەت كۈلى كۆيدۈرۈلۈپ ، مۇنار ئىچىگە دەپنە قىلىنغان . شۇنىڭ بىلەن بۇ مۇنار جەسەت كۈلى مۇنارى دە ئاتالغان . بۇنداق مۇنارلار كاھىش ياكى ياغاچلاردىن ياسالغان . -FdhV%5]
ئېھراملار بۇددا ھەيكەللىرى قويۇلىدىغان ، تىۋىنىش ۋە بۇددا دىنى بويىچە ۋەز - نەسىھەت ئېلىپ بېرىلىدىغان ئىبادەت ئورنى بولۇپ ، كۆلىمى خېلىلا چوڭ بولغان . ئادەتتە تاشقىرىقى ھۇجرا بۇنىڭ ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن . Q/L:0ovR
. ئىستىقامەت ئۆيلىرى راھبلارنىڭ ياتاق ئۆيلىرى ، ئېتىكاپخانا ، بىكشۇلارنىڭ ئۆگىنىش ئۆيلىرى قاتارلىقلاردىن تەركىپ تاپقان ، بۇنداق كېمىرلەردە تام تۈۋىگە ئورۇن - تۆشەك سۇپىسى ، ئېتىكاپ ئورنى ، يان ئوچاق ۋە قازىناقلار ئويۇپ چىقىرىلغان . D&$%JT'3
مىڭئۆيلەر بىناكارلىق قۇرۇلما شەكلى جەھەتتىن ئىككى چوڭ تۈرگە ئايلىنىدۇ . ئۇنىڭ بىرى « چايتا » دەپ ئاتالغان ھۇجرىلار بولۇپ ، بۇنداق ھۇجرىلاردا تۈۋرۈك ( قازغاندا قالدۇرۇلۇپ قويۇلغان تەبىئىي تۈۋرۈك ) بولىدۇ . تۈۋرۈكلەرنىڭ ئەتراپىدا چىرايلىق ئايۋانلار بار بولۇپ ، ئىبادەت قىلىش ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن . يەنە بىر ، « ۋىخارا » دەپ ئاتىلىدىغان ھۇجرىلار بولۇپ ، بۇلارنىڭ ئوتتۇرسىدا تۈۋرۈك يوق بەزلىرى سوزۇنچاق ، بەزىلىرى چاسا شەكىلدە ياسالغان . ئۇلار ئاساسەن دەرسخانا ، ئېتىكاپخانا ۋە راھىب ھۇجرىلىرى قىلىنغان . 6f(K'v
بىناكارلىق سەنئەت دائىرىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا ، مىڭئۆيلەرنىڭ بەزىلىرى سوزۇنچاق كېمىر شەكلىدە ، بەزىلىرى تۆت بۇرجەك ياكى يۇملاق گۈمبەز شەكلىدە ۋە ياكى قەپەس شەكلىدە قېزىپ ياسالغان . ئۇلارنىڭ ئاساسى قۇرۇلمىسىنى ئاددى سىزىق بىلەن ئىپادىلىگەندە شەكلىنى ھاسىل قىلىدۇ .
Yq}
(O
ئەجدادلىرىمىزنىڭ مۇنداق شەكىلدە مىڭئۆيلەرنى روياپقا چىقىرىشىنى ھەرگىزمۇ تاساددىبىيلىق دىگىلى بولمايدۇ . بىناكارلىق قۇرۇلمىسىدىن قارىغاندا ، بۇنداق قۇرۇلمىدىكى ئىمارەتلەرنىڭ ئېغىرىقنكۆتۈرۈش ئىقتىدارى يۇقىرى ، مۇستەھكەم بولۇپلا قالماي ، بەلكى قىش پەسلىدە ئىسسىق ، ياز پەسلىدە سالقىن بولدىغان ئالاھىدىلىككە ئىگە . بۇنداق بىناكارلىق ئۇسلۇبىنى تۈركىي خەلقلەرنىڭ ئىجاد قىلغانلىقى ۋە ئىزچىل قوللىنىپ كېلىۋاتقانلىقى دۇنيا جامائەتچىلىكىگە مەلۇم . @LqLtr@A
مىڭئۆيلەردە ساقلىنىپ قالغان نەقىش ، بېزەكلەر ۋە زىننەت نۇسخىلار مىڭئۆي بىناكارلىق سەنئىتىدىكى يەنە بىر مۇھىم ئالاھىدىلىك ھېساپلىنىدۇ . ئەجدادلىرىمىز مىتىن بىلەن تاغ جىنىسلىرىنى قېزىپ ھۇجرا ھالىتىگە كەلتۈرۈپ ، مىڭئۆيلەرنىڭ تېمىغا نۇرغۇن تۆشۈكلەرنى تېشىپ ، قارا سۇۋاق بەرگەندىن كىيىن سامان ، توزغاق ، يۇڭ ياكى چەيلەنگەن كاناپ ئارلاشتۇرۇلغان لاي بىلەن ئۈستىدىن سىلىق سۇۋاق بەرگەن ، ئاندىن تۇخۇم شاكىلى قېلىنلىقتا يېلىم ئارلاشتۇرۇلغان بوياق بىلەن پەرداز بەرگەن ( نەقىش ئىشلەنگەن ) ياكى گەج بىلەن ئويما ، قاپارتما نەقىش ئىشلىگەن . ياغاچ دېتاللىرىنى ئويمىچىلىق ئۇسلۇبى بىلەن بىۋاستە رەڭلىك سىزىش ئۇسۇلىدا نەقىشلەنگەن . تام سىزما ۋە نەقىشلەردە قىزىل ، ئاق ، سېرىق ، كۆك ، يېشىل ، بېغىررەڭ قاتارلىق رەڭلەر ئىشلىتىلگەن . 9+_SG/@
مىڭئۆيلەردىكى بىناكارلىق شەكلى ۋە نەقىش ، بېزەكلەر تامامەن دىگۈدەك ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى بىناكارلىق مەدەنىيىتى دائىرىسىدە ئىشلەنگەن .ئۇيغۇر بىناكارلىقىدا ئۆي - ئىمارەتلەرگە چىقىرىلدىغان قاتار تەكچە ۋە مەرەپلەر ، مازا - قەبرىلەردە ياسىلىدىغان گۈمبەز شەكىللىك نۇسخىلار ، مەسچىت - مەدىرىسلەردە چىقىرىلىدىغان ھەر خىل قىرلىق ، بۇرجەكلىك شەكىللەر ، ئۆيلەردە ياسىلىدىغان ئۇدۇل مورىلىق ئوچاقلار ۋە باشقا شەكىل نۇسخىلارنىڭ ھەممىسى مىڭئۆي ھۇجرىلىرىدا ئۆز ئىپادىسىنى تاپقان .
#[ipJ %
مىڭئۆي ھۇجرىلىردىكى نەقىش ، بېزەكلەر ۋە زىننەت نۇسخىلىرىنىڭ بۇددىزىم رەسىملىرىدە يارىتىلغان ئوبرازلارنىڭ ئىستېتتىكىلىق تەسىرىنى كۈچەيتىش ، ئىجابىي ئوبرازلارنىڭ « گۈزەللىكى» نى ۋە سەلبىي ئوبرازلارنىڭ « قەبىھلىكى » نى تېخىمۇ ئېنىق گەۋدىلەندۈرۈشتە زور ياردىمى بولغان . `2( )Vf
مىڭئۆي ھۇجرىلىرىدا ئىپادىلەنگەن بىناكارلىق شەكىللىرى نەقىش ، بېزەكلەر ۋە كۆركەم ، ئەۋرىشىم نۇسخىلار ئارقىلىق ، قەدىمكى ئەجدالىرىمىزنىڭ تەبىئەت دۇنياسىدىكىخىلمۇ خىل نۇسخىلار ئىچىدە قاندىقىنى « گۈزەل » ھېساپلايدىغىنىنى ، ئۇلارنىڭ گۈزەللىكىنى چۈشىنىش ۋە تۇرمۇش ئەۋالىنى چۈشەنگىلى بولىدۇ . h`;w/+/Zr
يۇقىرقىلاردىن شۇنى كۆرۋېلىشقا بولىدۇكى ، ئەجدادلىرىمىز ناھايىتى بۇرۇنلا بۇددا دىنىنى قوبۇل قىلىپ ، بۇددا ساڭراملىرىنى سېلىش ، ، مىڭئۆيلەرنى قېزىپ ئۇنى بۇددا مەزمۇندا بېزەشكىلا ئەمەس ، بەلكى ئاشۇ ساڭرام ۋە مىڭئۆيلەرنىڭ ئورنىنى ، يەنى تۈزۈلۈشى ، تۇپرىقى ، ھاۋا كىلىماتى ، تاغ جىنىسلىرىنىڭ تەركىبىي ، گۈمۈرلۈپ چۈشۈشكە قارشى تۇرۇش ئىقتىدارى ۋە شۇ جايدىكى سۇ مەنبەسىنىڭ جايلىشىشى ئەھۋالى قاتارلىق جۇغراپىيىلىك ئالاھىدىلىكىلەر ئۈستىدە باش قاتۇرۇپ ئاندىن قۇرۇلۇش ئورنىنى بىكىتكەن . -YPUrU[)
ئەينى دەۋىردىكى ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى ۋە ئىشلەپچىقىرىش سايمانلىرىغا نىسبەتەن ئېيتىقاندا ، ئۇ قىيىنچىلىق دەرىجىسى خېلىلا يۇقىرى بولغان غايەت زور بىناكارلىق نەمۇنىكىرى ھېساپلىنىدۇ . چۈنكى بۇنىڭدىن 2000 يىللار ئىلگىرىكى جەمىئىيەت تەرەققىياتى شارائىتىدىن ئېلىپ ئېيتىقاندا ، بۇنداق قاتتىق تاغ جىنىسلىرىنى تېشىش ، قېزىش ۋە ئۇنى ئۇيغۇر بۇددىزىمىغا لايىق ئىمارەت شەكلىگە كەلتۈرۈش جەھەتتىنلا ئەمەس ، بەلكى ئېغىرلىق كۆتۈرۈش ئىقتىدارى ، مۇستەھكەمىلىكى قاتارلىق تېخنىكىلىق ئالاھىدىلىكىنى بۈگۈنكى كۈندىكى بىناكارلىق سەۋىيىسى بىلەن سېلشتۇرسا كىشى ھەيران بولماي قالمايدۇ . يەنە كېلىپ شۇنچە كۆپ مىڭئۆيلەرنى قېزىش ئۈچۈن قانچىلىك ئادەم كۈچى ۋە ئىقتىسادى كۈچ كەتكەنلىكىنى مۆلچەرلەش ھەقىقەتەن تەس . شۇنداقتىمۇ ئەجدادلىرىمىز مىڭئۆي بىناكارلىق سەنئىتى جەھەتتە ئوتتۇرا تۈزلەڭلىك رايۇنلىرىنىڭ بۇددا قۇرۇلۇشلىرىغا غايەت زور دەرىجىدە تەسىر كۆرسەتكەن دىيىشكە پۈتۈنلەت ھەقلىقمىز . *#\da]"{
5R"iF+p4
مەنبە : 7- يىللىق 2- مەۋسۇم دەرسلىك . G AI( =
گۈلنىھال . jv_z%`
2014 - يىلى 20 - فۋرال . |
|