查看完整版本: [-- ئۇيغۇرتىلى بىلملىرى --]

تەۋپىق مۇنبىرى -> تەرجىمە ئەسەرلەر -> ئۇيغۇرتىلى بىلملىرى [打印本页] 登录 -> 注册 -> 回复主题 -> 发表主题

چارىباغ 2014-02-14 13:22

ئۇيغۇرتىلى بىلملىرى

1.      تىل توغرىسىدا چۈشەنچە   T<P0T<  
مەلۇم بىر جەمىئىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل-ئالاقە ئەمەلىيىتى داۋامىدا شەكىللەنگەن تاۋۇش ياكى ئاھاڭ بىلەن مەزمۇننىڭ  بىرىكىشىدىن تەركىب تاپقان،شۇ جەمىئىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل – ئالاقە ئىشلىرى ئۈچۈن ئورتاق خىزمەت قىلىدىغان بىر پۈتۈن ئىلمىي سېستىما تىل دەپ ئاتىلىدۇ.   `^x9(i/NE  
z3W3=@  
مەلۇم بىر جەمىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن ئىجاد قىلىنغان مەنە بىلەن شەكىلنىڭ بىرىكىشىدىن تەركىب تاپقان،شۇ جەمىئىيەت ئەزالىرىنىڭ تىل-ئالاقە ئىشلىرىدا تىلنى خاتىرىلەش ئۈچۈن ئورتاق خىزمەت قىلىدىغان بەلگىلەر سېستىمىسى يېزىق دەپ ئاتىلىدۇ. Z5$fE7ba+  
0elxA8Z~e  
يېزىق ــ تىلنى خاتىرىلەيدىغان بەلگىلەر سېستىمىسىدىن ئىبارەت.يېزىق تىل پەيدا بولۇپ ناھايىتى ئۇزاق زامانلاردىن كېيىن پەيدا بولغان.   ]ENK8bW  
R&*@@F-dx  
   2.      ئۇيغۇرتىلى ۋە يېزىقى   o/^1Wm=  
ئۇيغۇرتىلى-ئالتاي تىللىرى سېستىمىسى تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە مەنسۇپ تىل.   lL0 M^Nv  
ئۇيغۇرلار يېزىق تارىخى بىر قەدەر ئۇزۇن،ئۆز تارىخىدا كۆپ خىل تىل يېزىقلارنى قوللانغان خەلقتۇر.   o_$&XNC_  
مەملىكەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى نوپۇزلۇق ئالىملارنىڭ تەتقىقات نەتىجىلىرىگە ئاساسلانغاندا،ئۇيغۇرلارنىڭ يېزىق تارىخى 1600 يىلدىن ئارتۇق تارىخقا ئىگە بولۇپ، ئۇيغۇرلارنىڭ ئۆز تارىخىدا قوللانغان يېزىقلىرى ئاز بولغاندىمۇ 15 خىلدىن ئاشىدىغانلىقى مەلۇم، بۇ يېزىقلار ئىچىدە قوللىنىش دائىرىسى بىر قەدەر كەڭ ، قوللىنىلغان ۋاقتى بىرقەدەر ئۇزۇن ھەمدە ئۇيغۇر ۋە تۈركىي خەلقلەر ئارىسىدا ئورتاق قوللىنىلغان،تەسىرى چوڭراق،ئۇيغۇر خەلقىنىڭ پارلاق مەدەنىيەت تارىخىنى يارىتىش ئۈچۈن ئۆچمەس تۆھپىلەرنى قوشقان يېزىقلار تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت:   %j5ywr:  
ئۇيغۇرلارنىڭ تارىختا ئىشلەتكەن ئاساسلىق يېزىقلىرى    z)w-N  
Ee)xnY%(  
نامى   cG_Vc[  
     ئىشلەتكەن ۋاقتى   -c+]Wm"\  
     يېزىلىش شەكلى   HdNnUDb$B  
     ھەرپ سانى   Cy@ cLdV  
     شۇ يېزىقتا يېزىلغان ئەسەرلەر   q z&+=d@  
b;mSQ4+  
سوغدى يېزىقى   qk(P>q8[  
     4-5- ئەسىرلەر   `Kl`VP=c  
         [ t]X/O3<  
         [Bb utGvj  
         (AY9oei>  
De  *7OC  
ئورخۇن-يىنسەي يېزىقى   W\*-xf|"d  
     5-ئەسىردىن 8-ئەسىرگىچە   1tzV8(7  
     ئوڭدىن سولغا،بەزىدە سولدىن ئوڭغا،بەزىدە زەنجىرسىمان يېزىلىدۇ.بۇ يېزىق دولبارچىن يېزىقى دەپ ئاتىلىدۇ.   AS!6XT  
     39 ھەرپ بار، 4ھەرپ 8سۇزۇق تاۋۇشنى، 31 ھەرپ 18 ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ   +y+"F yl  
     مۇيۇنچۇر مەڭگۈ تېشى، كۆلتىكىن مەڭگۈ تېشى بىلگە خاقان مەڭگۈ تېشى تۇنتۇيۇق مەڭگۈ تېشى   BI[JATZG  
S&nxo k`e^  
قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى   Rn%N&1 Ef  
     جەنۇبىي شىنجاڭدا 8-ئەسىردىن 11-ئەسىرگىچە،تۇرپان رايونىدا 8-ئەسىردىن 14-15-ئەسىرگىچە   2],_^XBvB  
     يۇقىرىدىن تۆۋەنگە ياكى سولدىن ئوڭغا يېزىلىدۇ. باش، ئوتتۇرا، ئاخىر شەكىلگە ئىگە   fBtm%f  
     23ھەرپ بار، 5ھەرپ 8سوزۇق تاۋۇشنى، 18 ھەرپ 21 ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ. }G46g#_6d>  
     ئالتۇن يارۇق، مايتىرى سىمىت، ئوغۇزنامە قۇتادغىبىلىگ (ۋېنا نۇسخىسى)   zboF 1v`  
Sgb*tE)T  
ئەرەب ھەرپى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى   .UCt|> $  
     12-ئەسىرنىڭ ئاخىرى 13- ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە قوللىنىلغان PeX1wK%f  
     ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ. ھەرپلەر باش، ئوتتۇرا، ئاخىر ۋە يالغۇز شەكىلگە ئىگە   gsar[gZ  
     30ھەرپ بار، سوزۇق تاۋۇشى بەلگە ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ a/Q$cOs  
     دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك، قۇتادغۇبىلىگ (پەرغانە، قاھىرە نۇسخىلىرى)، ئەتەبەتۇل ھەقايىق (C نۇسخا)، قۇرئان تەپسىرى   &K_)#v`|  
0l*]L`]L#  
چاغاتاي يېزىقى   A,-6|&F  
     13-ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ 20-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرىغىچە.   'X).y1'  
     ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ.   5w B =>  
     33ھەرپ بار.   w&$d* E  
     13-ئەسىردىن 20- ئەسىرگىچە يېزىلغان بارلىق ئەسەرلەر.    j1?j6s  
"q}FPJ^l_N  
لاتىن ھەرپلىرى ئاساسىدىكى ئۇيغۇر يېزىقى   /-zXM;h  
     1965-يىلى 1-ئايدىن 1982-يىلنىڭ ئاخىرىغىچە قوللىنىلغان   jq'!U N{  
     سولدىن ئوڭغا يېزىلىدۇ. ھەرپلەر چوڭ، كىچىك، يازما، باسما شەكىلگە ئىگە ?!qY,9lhH  
     37 ھەرپ بار   1[_mEtM:]B  
     شۇ مەزگىلدىكى پۈتۈن گېزىت- ژۇرناللار ۋە ئەسەرلەر.   0G!]=  
\OlmF<~  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىقى   L(GjZAP  
     1954-يىل 5-ئاينىڭ 1-كۈنىدىن 1965-يىلغىچە ۋە 1982 –يىلدىن ھازىرغىچە.   HF|oBX$_  
     ئوڭدىن سولغا يېزىلىدۇ.   5zON}"EC  
     32 ھەرپ بار.   +{sqcr1G  
     «جەڭگاھ خاتىرىلىرى»، «ئانا يۇرت»، «ئويغانغان زىمىن»   /VG2.:  
`6+"Z=:  
     A!^q J#  
3. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى   UA|u U5Q  
بىر مىللەتنىڭ بارلىق ئەزالىرى ئۈچۈن چۈشىنىشلىك بولغان ،شۇ مىللەت تىلىنىڭ ئومۇمىي ئالاھىدىلىكىنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان ،بەلگىلىك قائىدە-قانۇنىيەتلەرگە ئىگە،قېلىپلاشقان تىل ــ  ئەدەبىي تىل دېيىلىدۇ.   "`N-*;*W  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى مەلۇم قانۇنىيەت بويىچە پىششىقلانغان ۋە قېلىپلاشتۇرۇلغان، ئۇيغۇر مىللىتى ئۈچۈن ئورتاق ئالاقە قورالى بولۇپ خىزمەت قىلىۋاتقان تىل ــ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى دېيىلىدۇ.   FLEo*9u>b  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى ئۆزىنىڭ قوللىنىش شەكلىگە ئاساسەن ئەدەبىي جانلىق تىل،ئەدەبىي يېزىق تىل دەپ دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.   EJ2yO@5O  
ئەدەبىي جانلىق تىل ــ تەلەپپۇز قائدىسىنىڭ بەلگىلىمىلىرى ئاساسىدا ئوقۇتۇش ئىشلىرىدا،  رادئىو-تېلىۋىزىيە ئاڭلىتىشلىرىدا،كىنو-تىياتىرلاردا ۋە ھەر خىل ئاممىۋى سورۇنلاردىكى نۇتۇق، سۆھبەتلەردە قوللىنىلىدۇ.   Jmx Ko+-  
ئۇيغۇر ئەدەبىي يېزىق تىلى ئىملا قائىدىسىنىڭ بەلگىلىمىلىرى ئاساسىدا مەتبۇئات، نەشرىيات،ئاخبارات ئىشلىرىدا يەنى ھەرخىل ژانىردىكى ئەسەرلەردە ،دەرسلىكلەردە،گېزىت- ژۇرناللاردا،ھۆججەت ۋە خەت –ئالاقىلەردە قوللىنىلىدۇ.   +^;JS3p@\  
4. ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكتلىرى ۋە شېۋە   S6fbf>[  
1) بىر مىللىي ئورتاق تىلنىڭ ئوخشاش بولمىغان رايونلاردا قوللىنىلىدىغان،مەلۇم جەھەتتىن ئۆزئارا پەرقلىنىپ تۇرىدىغان رايون خاراكتىرلىك تارمىقى دىئالېكت دەپ ئاتىلىدۇ.   bV/jfV"%E  
«دېئالىكت» دېگەن بۇ ئاتالغۇ قەدىمكى گرىكلەرنىڭ «dealctos» دېگەن سۆزىدىن كېلىپ چىققان بولۇپ،ھازىر تىلىمىزدا «بىر مەھەللىلىكلەرنىڭ گېپى» ياكى«يەرلىك تىل» دېگەن مەنىلەردە قوللىنىلىدۇ.   b+Br=Fv"T  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى مانا شۇ ئۆلچەمگە ئاساسەن مەركىزىي دىئالېكت،خوتەن دىئالېكتى،لوپنۇر دىئالېكتى دەپ ئۈچ دېئالىكتقا بۆلۈنگەن.   :%IoME   
2) شېۋە ــ بىر دىئالېكت ئىچىدىكى رايونلارنىڭ بىر-بىرىدىن مەلۇم جەھەتتىن پەرقلىنىدىغان يەرلىك تىلى شېۋە دەپ ئاتىلىدۇ.   ;J7F J3n  
5. تىلنىڭ تەركىبىي قىسىملىرى   ;| 1$Q!4  
ھەرقانداق بىر تىل فونېتىكا، لېكسىكا ۋە گرامماتىكىدىن ئىبارەت ئۈچ تەركىبىي قىسىمدىن تۈزۈلىدۇ.   {s;U~!3aY  
1) فونېتىكا ــ تىل تاۋۇشلىرى توغرىسىدىكى پەن.   1)Zf 3Y8  
2) لېكسىكا ــ سۆلۈك دېمەكتۇر. بىر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى لېكسىكا دەپ ئاتىلىدۇ.   kwsp9 0)  
3) گرامماتىكا ــ سۆزلەرنىڭ ياسىلىشى، تۈرلىنىشى ۋە سۆزلەردىن جۈملە تۈزۈش قائىدىلىرىنىڭ يىغىندىسى.   m)oJFF  
گرامماتىكا يەنە ئۆزىنىڭ مەزمۇنىغا ئاساسەن مورفولوگىيە ۋە سىنتاكسىس دېگەن ئىككى قىسىمغا بۆلۈنىدۇ.   $q 2D+_  
① مورفولوگىيە ــ سۆلەرنىڭ ياسىلىشى، تۈزۈلىشى، تۈركۈملەرگە بۆلۈنىشى ھەققىدىكى قائىدە – قانۇنىيەتلەرنىڭ يىغىندىسى.   t45Z@hmcW  
② سىنتاكسىس ــ تىل ئىلمىنىڭ مۇھىم تەركىبىي قىسمى. ئۇ جۈملىلەرنىڭ تۈزۈلىشى، جۈملىدىكى سۆزلەرنىڭ باغلىنىشى، جۈملە بۆلەكلىرى، جۈملىنىڭ تۈرلىرى، جۈملىلەردىكى تىنىش بەلگىلەر توغرىسىدىكى قائىدە- قانۇنىيەتلەرنى تەتقىق قىلىدۇ.   I|Gp$ uq _  
    Ⅱ  فونتىكا   7 x 
1. فونېتىكا ھەققىدە قىسقىچە چۈشەنچە   Ps 
«فونېتىكا» دېگەن بۇ ئاتالغۇ گرىكچە سۆز بولۇپ، گرىكلارنىڭ  phonetikosسۆزىنىڭ تومۇرى بولغانphone (تاۋۇش،ئۈن،ئاۋاز جاراڭلاش) دېگەن سۆزدىن كېلىپ    چىققان بولۇپ، ھازىر  تىلىمىزدا «تىل تاۋۇشى» ۋە «تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن» دېگەن مەنىدە قوللىنىلىدۇ. دېمەك،تىل تاۋۇشلىرىنى تەتقىق قىلىدىغان پەن فونېتىكا دەپ ئاتىلىدۇ.   GA Am0;  
2. فونىما ۋە ۋارىيانت   G%Lt.?m[  
1x,tu} 
1) فونىما ــ تىلدا سۆزنىڭ فونتىكىلىق شەكلىنى ۋە مەنىسىنى پەرقلەندۈرۈش رولىغا ئىگە بولغان ئەڭ كىچىك فونتىكىلىق بىرلىك فونىما ياكى تىل تاۋۇشى دەپ ئاتىلىدۇ.   4 uQT5  
2) ۋارىيانت ــ سۆزلەرنىڭ مەنىسىنى پەرقلەندۈرۈشتە ئاساس بولالمايدىغان تىل تاۋۇشى ياكى بىر فونېمىنىڭ ئىككىنچى خىل تەلەپپۇزى ۋارىيانت دەپ ئاتىلىدۇ.   ."Y e\>k  
ئۇيغۇرتىلىدا تۆۋەندىكىدەك ۋارىيانتلار بار:   S.a%  
① ئۇيغۇر تىلىدىكى«ژ»تاۋۇشى«ي»تاۋۇشىنىڭ ۋارىيانتى،«ژ»تاۋۇشى يەنە بەزى شېۋىلەردە «ج» تاۋۇشىنىڭ ۋارىيانتى بولۇپ كېلىدۇ. م: يىل ــ ژىل ، ئۈجمەــ ئۈژمە   Ox@P6|m  
② «ف» تاۋۇشى «پ» تاۋۇشىنىڭ ۋارىيانتى. م: فالەچ ــ پالەچ   )l#E}Uz  
3. ھەرپ ۋە ئېلىپپە   [ I/<_AT#  
1) ھەرپ ــ تىل تاۋۇشلىرىنى يېزىقتا ئىپادىلەيدىغان بەلگە ھەرپ دېيىلىدۇ.   s8h-,@ p  
2) ئېلىپبە ــ ھەرپلەرنىڭ شەكلى،نامى ۋە تەرتىپىنى كۆرسىتىدىغان جەدۋەل ئېلىپبە دەپ ئاتىلىدۇ.   )Qvk*9OS  
4.ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلار   vEn4L0D  
ئۇيغۇر تىلىدا جەمئىي 32 تاۋۇش، 32 ھەرپ بار، ئۇلار:   p l&Muv  
ئا ئە ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ف ق ك گ ڭ ل م ن ھ ئو ئۇ ئۆ ئۈ ۋ ئې ئى ي   7t*"%]o  
5.ئۇيغۇر تىلىدىكى تاۋۇشلارنىڭ تۈرلەرگە بۆلۈنۈشى   9rA=pH%<>B  
ئۇيغۇر تىلىدىكى بارلىق تاۋۇشلار ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمىنىڭ تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسالغۇسىغا ئۇچراش-ئۇچرىماسلىقىغا قاراپ سوزۇق تاۋۇشلار ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلار دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.   'f?$"U JF  
1) سوزۇق تاۋۇش ــ ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمى تاۋۇش چىقىرىش ئەزالىرىنىڭ توسالغۇسىغا ئۇچرىماي سوزۇلۇپ ئېيتىلىدىغان،مۇزىكىلىق ۋە ئاھاڭدارلىققا ئىگە تاۋۇشلار سوزۇق تاۋۇشلار دەپ ئاتىلىدۇ.   k|!EDze43?  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا 8 سوزۇق تاۋۇش بار .ئۇلار:   |.3DD"*  
ئا ئە ئې ئې ئو ئۇ ئۆ ئۈ   \~_9G{2?  
}3L@J8:D"  
2) ئۈزۈك تاۋۇشلار ــ ئۆپكىدىن چىققان ھاۋا ئېقىمى ئېغىز بوشلۇقىغا كەلگەندە توسقۇنلۇققا ئۇچراپ،ئۈزۈلۈپ-ئۈزۈلۈپ ئېيتىلىدىغان ،شاۋقۇنلۇق تەلەپپۇز قىلىنىدىغان تاۋۇشلار ئۈزۈك تاۋۇش دەپ ئاتىلىدۇ.   |*0 
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا جەمئي 24ئۈزۈك تاۋۇش بار.ئۇلار:   N~xLu8,  
ب پ ت ج چ خ د ر ز ژ س ش غ ف ق گ ك ڭ ل م ن ھ ۋ ي   '3 ^+{=q  
    6. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تۈرلەرگە بۆلۈنىشى       Y(cGk#0  
q')R4=0 K  
لەۋ ھالىتى   /  تىل ئورنى   I'0@viF"Nx  
     لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار   HF.^ysI  
     لەۋلەشمىگەن سوزۇق تاۋۇشلار   >lIk9|  
7?%k7f  
تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلار   #gcF"L||  
     ئۆ   ئۈ   E3iW-B8u8  
     ئە   =Fr(9 (  
Z KckAz\#  
يىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلار   [YcG(^^  
     ئو   ئۇ   oczN5YSt  
     ئا   & J2M1z%  
XUlS\CH@{  
ئارا سوزۇق تاۋۇشلار   OU Nd@o  
         k<\$OoOZ  
     ئې   ئى   .ODR]7{  
t8+X%-r  
   7.سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى   G8Y<1%`<  
ئۇيغۇر تىلىدا كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەر تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىلدا پەيدا بولۇش ئورنى ۋە شۇ تاۋۇشنى تەلەپپۇز قىلىنىش ۋاقتىدىكى لەۋنىڭ ھالىتى جەھەتتىن ئۆز ئارا ماسلىشىپ كېلىشى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى دېيىلىدۇ.   l|k`YC x  
سوزۇق تاۋۇشلاردىكى بۇنداق ماسلىشىش كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بۇغۇملىرىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ بىرىنچى بۇغۇمىدىكى سوزۇق تاۋۇشقا، سۆزلەرگە ئۇلانغان قۇشۇمچىلارنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ قوشۇمچە ئۇلىنىدىغان سۆزنىڭ ئاخىرقى بۇغۇمىدىكى سوزۇق تاۋۇشقا تىل ئورنى ياكى لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ماسلىشىپ ئوخشاش خارەكتىردە كېلىشىگە قارىتىلغان.   Xn%pNxUL  
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ماسلىشىشى تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىش ياكى لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ماسلىشىشىدىن ئىبارەت ئىككى تۈرلۈك بولىدۇ. Q{5kxw1ZF  
1)    سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىشى   # a8B/-  
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىشى تۈپ سۆزلەردىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ، شۇنىڭدەك كۆپ سۆزلەرگە ئۇلىنىدىغان قوشۇمچىلارنىڭ تەركىبىدىكى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن پۈتۈنلەي تىل ئارقا ياكى پۈتۈنلەي تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئۆز ئارا ماسلىشىشىپ كېلىشىگە قارىتىلغان.   D5*q7A6  
مەسىلەن:ئانار، ئارغامچا، بايراق، ئوتلاق، دەپتەر، مەكتەپ...   TmV,&[ 'mg  
2)    سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ماسلىشىشى   y3o25}"  
سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ تىل ئورنى جەھەتتىن ماسلىشىش ئاساسىدا يەنە لەۋ ھالىتى جەھەتتىنمۇ ئۆزئارا ماسلىشىپ كېلىدۇ. لەۋ ھالىتى جەھەتتىن ماسلىشىش پەقەت لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەنلا مۇناسىۋەتلىك بولىدۇ. تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار تۈزۈلگەن سۆزلەرگە، شۇنداقلا ئاخىرقى بۇغۇمى تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە جۈپلۈك تۈرى بولغان قوشۇمچىلاردىن تىل ئالدى لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار قوشۇلىدۇ.   70Wggty  
مەسىلەن:كۆز – كۆزۈم، كۆزۈڭ، كۆزلۈك   S9~ +c  
تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن تۈزۈلگەن سۆزلەرگە، شۇنداقلا ئاخىرقى بۇغۇمى تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇش بىلەن تۈزۈلگەن كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرگە جۈپلۈك تۈرى بولغان قوشۇمچىلاردىن تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇشلۇق قوشيمچىلار ئۇلىنىدۇ.   Z*= $8 e@  
مەسىلەن:بوي-بويۇم، بويۇڭ، بويلۇق   yooX$  
ئوغۇل- ئوغلۇم   9E" vN  
ئارا سوزۇق تاۋۇش «ئى، ئې» لار بىلەن تۈزۈلگەن بىر ياكى كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرنىڭ تەركىبىدە «ك،گ»تاۋۇشلىرى بولسا، تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇشلۇق قوشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ؛ «ك،گ»تاۋۇشلىرى بولمىسا، تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇشلۇق قۇشۇمچىلار ئۇلىنىدۇ.   h_+dT  
مەسىلەن:   7KAO+\)H^Y  
تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش ئۇلانغىنى: چىگ + كەن = چىگكەن   2;DuHO1  
تىل ئارقا سۇزۇق تاۋۇش ئۇلانغىنى: ئېرىق – ئېرىقلار، ئېرىقتا، ئېرىققا   ~5CBEIF(NS  
    8. سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى    
ئۇيغۇر تىلىدا سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئاجىزلىشىشى دېگەن بۇ ئۇقۇم «ئا،ئە»تاۋۇشلىرىنىڭ «ئې»ياكى«ئى»غا ئاجىزلىشىشىنى كۆرسىتىدۇ.   0dGAP  
1)«ئا ،ئە »تاۋۇشلىرى بىلەن تۈزۈلگەن بىر بۇغۇملۇق سۆزلەرگە سوزۇق تاۋۇش بىلەن باشلىنىدىغان قوشۇمچىلار قوشۇلغاندا«ئا،ئە» تاۋۇشلىرىدىكى ئۇرغۇ كېيىنكى بوغۇملارغا يۆتكەلسە،«ئا،ئە »تاۋۇشلىرى «ئې»غا ئاجىزلىشىدۇ ۋە ئاجىزلاشقىنى بويىچە يېزىلىدۇ.مەسىلەن:   ?7.7`1m !v  
ئات + ىم = ئېتىم     ئات + ى = ئېتى        ئات + ىش = ئېتىش   ; Q3n  
2)«ئا،ئە»تاۋۇشلىرى بىلەن تۈزۈلگەن بىر بۇغۇملۇق بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئۇرغۇسى نىسبەتەن تۇراقلىق بولۇپ،سۇزۇق تاۋۇشلۇق قوشۇمچە قوشۇلسىمۇ،ئۇرغۇ كېيىنكى بوغۇمغا يۆتكەلمىگەنلىكى ئۈچۈن، بۇ خىل سۆزلەر تەركىبىدىكى«ئا،ئە»تاۋۇشلىرى ئاجىزلاشمايدۇ ھەم ئاجىزلاشتۇرۇلماي يېزىلىدۇ. مەسىلەن:   R|(q  
يار + ىم = يارىم        سان + ى = سانى      پەم + ى = پەمى   8T!+ZQAz  
3) كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بۇغۇمىدا كەلگەن «ئا،ئە»تاۋۇشلىرى شۇ سۆزلەرگە بەزى قوشۇمچىلار قوشۇلغاندا «ئې»غا ئاجىزلىشىدۇ ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ. مەسلەن:   j/_ s"}m{  
مەكتەپ + ىم = مەكتىپىم   ۋەتەن + ى = ۋەتىنى    دەپتەر + ىڭ = دەپتىرىڭ   pEIRh1  
4) ئەرەب،پارس،رۇس تىللىرىدىن كىرگەن كۆپ بوغۇملۇق بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدىكى «ئا،ئە»تاۋۇشلىرى ،خەنزۇتىلىدىن كىرگەن بىر قىسىم سۆزلەردىكى قوشما يۈنمۇلار تەركىبىدىكى «ئا،ئە»تاۋۇشلىرى ئۆزلىرىنىڭ ئەسلىدىكى ئۇزۇن سوزۇق تاۋۇشلۇق خاراكتىرىنى يوقاتمىغانلىقى ئۈچۈن ئاجىزلاشماي شۇ پېتىچە يېزىلىدۇ. مەسىلەن :   |yQZt/*SOZ  
ئىمزا + ىم = ئمزايىم  جەمەت + ى = جەمەتى   نەسەب + ى = نەسەبى مارشال + ى = مارشالى   سىلىڭيۇەن + ى = سىلىڭيۇەنى   Z\ja  
9.تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قېلىشى ۋە قوشۇلۇپ قېلىشى   V@ cM|(  
1) ئاخىرى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياقلاشقان ئىككى بۇغۇملۇق بەزى سۆزلەرنىڭ ئاخىرقى بوغۇمىدىكى «ئى،ئۇ،ئۈ»تاۋۇشلىرى شۇ سۆزلەرگە ئىگىلىك شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا، چۈشۈپ قالىدۇ. مەسىلەن:   S||}nJ0  
سىڭىل + ىم = سىڭلىم، ئوغۇل+ ۇم= ئوغلۇم كۆڭۈل+ۈم= كۆڭلۈم، ئۆمۈر+ۈم= ئۆمرۈم.    a1t4Dd  
2)«مەن،سەن» شەخىسلىك ئالماشلىرى ئىسىملارنىڭ ئىگىلىك كېلىش ۋە چۈشۈم كېلىش قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلەنگەندە ،تەركىبىدىكى «ن»تاۋۇشى چۈشۈپ قالىدۇ. مەسىلەن:   g1W.mAA3B  
مەن+ نىڭ = مېنىڭ ،سەن + ىڭ = سېنىڭ، مەن + نى= مېنى، سەن + نى= سېنى   smRE!f*q  
3) ئاخىرى سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاياقلاشقان ئىككى بوغۇملۇق بەزى سۆزلەرگە ئىسىملارنىڭ بىرىنچى،ئىككىنچى شەخىس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا ،قوشۇمچىلارنىڭ ئالدىغا «يى،يۇ،يۈ» تاۋۇش بىرلىكى قوشۇلىدۇ ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ.ئۈچىنچى شەخس قوشۇمچىسى ئۈچۈن «سى» قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:   G IT>L  
پولو + م = پولويۇم     سەپرا + م= سەپرايىم     جازا + سى= جازاسى   r^3acXl  
ئەسكەرتىش: پەقەت «سۇ»سۆزىگىلا ئۈچىنچى شەخىستە «سى»قوشۇلماي «يى»قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:   سۇ + م = سۈيۈم          سۇ + ڭ = سۈيۈڭ      سۇ + مىز = سۈيىمىز   !Wy6/F @Z  
4) سوزۇق تاۋۇشلار بىلەن ئاياقلاشقان بەزى پېئللارغا بىر قىسىم قوشۇمچىلار قوشۇلغاندا قوشۇمچىلارنىڭ ئالدىغا «يى»ياكى«يۇ»تاۋۇش بىرلىكى قوشۇلۇپ قالىدۇ ھەم قوشۇلغىنى بويىچە يېزىلىدۇ. مەسىلەن:   M^r1S  
دە + ش = دە + يى+ ش = دېيىش       يۇ + ش = يۇ + يۇ + ش = يۇيۇش   Lvq>v0|  
10.بوغۇم ۋە بوغۇم تۈزۈلىشى   aWWU4xe  
سۆزلەرنى تەلەپپۇز قىلغاندا تەبىي ھالدا ئۈزۈلۈپ ئېيتىلغان تاۋۇش ياكى تاۋۇشلار توپى بۇغۇم دەپ ئاتىلىدۇ.   i|w81p^o  
بوغۇم تۈزۈلۈشىنى ئىپادىلەش جەدۋېلى(«A»سوزۇق تاۋۇشنى،«B» ئۈزۈك تاۋۇشنى ئىپادىلەيدۇ)   {mZC$U'  
w)kNkD  
رەت      بوغۇم شەكلى      مىسال      رەت      بوغۇم شەكلى     مىسال      رەت      بوغۇم شەكلى      مىسال   Y;@>b{s  
1      A   R7$:@<:g  
     ئا-ئى-لە   Rot@x r7Hc  
     5      BBA   -8:&>~4`  
     ئەۋج،ئەرك   v(B<Nb  
     9      BBABB   42e|LUZg  
     فرونت   ?t/~lv  
;> _$`  
2      BA   Mn9dqq~a  
     ئاي،ئىش   g!$!F>[  
     6      BBAB   <(-= 'QA  
     مەرد، رەخت   ;A|-n1e>Hc  
     10      AAB   }Mf!-g  
     جۇڭ-خۇا   mz @T  
ln?v j)j  
3      AB   ZAv,*5&<  
     سا-دا   BybW)+~  
     7      ABB   NWM8[dI  
     پرا-نىك   Po ZuMF  
     11      BAAB   =R#Qx,  
     يۇئەن   ]}U*_rM:  
lTd #bN  
4      BAB   4:|S` jm  
     باي، مەن   tS|(K=$  
     8      BABB    MP!d4  
     كران   :TJv=T'p'  
         /f|X(docI  
         (]Y 5eM  
         E0MGRI"me  
*#tJM.Z  
   11.بوغۇملارنىڭ تۈرلىرى   e^<#53!  
تىلىمىزدىكى بۇغۇملارنىڭ سوزۇق ياكى ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياقلاشقانلىقىغا قاراپ بوغۇملار ئوچۇق بۇغۇم ۋە يېپىق بۇغۇم دەپ ئىككى خىلغا بۆلۈنىدۇ.   ~%SH3$  
بىرلا سوزۇق تاۋۇشتىن تۈزۈلگەن ياكى سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاياقلاشقان بوغۇملار ئوچۇق بۇغۇم دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: ئا-ئى-لە   ئى + را + دە      نا + را + زى...   fO0XA"=  
ئۈزۈك تاۋۇش بىلەن ئاياقلاشقان بۇغۇملار يېپىق بۇغۇم دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن :   h $L/<3oP6  
تەك + لىپ، چاي + دان، ئوت، مەن...   XVv K2(  
2.بۇغۇم كۆچۈرۈش قائىدىسى   ds?v'|  
1) قۇر ئاخىرىغا پاتماي قالغان كۆپ بۇغۇملۇق سۆزلەرنىڭ شۇ قۇرغا پاتماي قالغان قىسمى كېيىنكى قۇرغا بوغۇم بويىچە كۆچۈرۈپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن :   U2ZD]q  
باغۋەنچى-                باغۋەن-           باغ-   8erSt!oM  
لىك                       چىلىك             ۋەنچىلىك   lsy?Ac  
2) بىر بۇغۇملۇق سۆزلەرنى قۇر ئاخىرىدا بۆلۈپ يېزىشقا بولمايدۇ.،ەسىلەن:   m"o ;L3  
راست        را-                     خەلق   خە   zJ)*Z,7  
ست  ئەمەس                     -لق  ئەمەس   D;_ MPN[  
3) رەقەم بىلەن يېزىلغان سانلار قۇر ئاخىرىغا پاتماي قالسا ،ئۇلارنى پارچىلاپ كېيىنكى قۇرغا بۆلۈپ يېزىشقا بولمايدۇ. مەسىلەن:   ;uW}`Q<  
`g6h9GC6  
2008-     20-                       55857     558-   e{v=MxO=S  
يىلى        08-يىلى ئەمەس            توننا       57 توننا ئەمەس   ngat0'oa  
4) باش ھەرپى ئېلىنىپ قىسقارتىلغان سۆزلەرنى پارچىلاپ قۇردىن –قۇرغا بۆلۈپ يېزىشقا بولمايدۇ. مەسىلەن:   ea~:}!-P  
ج ك پ              ج ك-   :P@rkT3Qt  
  نىڭ                  پ نىڭ  ئەمەس   3l3'bw2  
5) جۈپ سۆزلەرنى قۇردىن-قۇرغا بۆلۈپ يېزىقا توغرا كەلسە ،ئاۋالقى تەركىبىنىڭ كەينىگە سىزىقچە قويۇلغانلىقتىن كېيىنكى قۇرنىڭ بېشىغا سىزىقچە قويۇلمايدۇ.مەسىلەن:   S}ECW,K  
گۈل-                 گۈل-   5GPo*Qpl  
چىچەك                -چېچەك ئەمەس   ,i,q!M{-  
    Ⅲ لېكسىكا   i![ dPM  
   . لېكسىكا توغرىسىدا   چۈشەنچە   qq1-DG  
«لۇغەت تەركىبى» بىرتىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ ئومۇمىي يىغىندىسى دېگەنلىكتۇر.   <1.A=_ M  
«لېكسىكا» سۆزى گرىكلارنىڭ «Lexis»(سۆز) دېگەن سۆزىدىن كەلگەن .گرىك تىلىدا «Lexikos» سۆزى 《سۆز ،لۇغەت 》دېگەن مەنىدە قوللىنىلىدۇ.   &2=dNREJ}1  
بىر تىلدىكى بارلىق سۆزلەرنىڭ يىغىندىسى لۇغەت تەركىبى ياكى لېكسىكا دەپ ئاتىلىدۇ.   OKvPL=~  
2. لۇغەت تەركىبى   IW% |G  
ئۇيغۇر تىلىنىڭ لۇغەت تەركىبىدىكى سۆزلەر قوللىنىلىش دائىرىسىگە قاراپ ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ۋە ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.   ^=^z1M 2P  
1) ئاساسىي لۇغەت تەركىبى ــ لۇغەت تەركىبى ئىچىدىكى ئەڭ تۇراقلىق،ئەڭ مۇكەممەل،  ئىشلىتىلىش دائىرىسى كەڭ، يېڭى سۆزلەرنى ياساشتا ئاساس بولىدىغان سۆزلەر ئاساسىي لۇغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   o,!T2&}  
تاش،كۆز،زەمبىل،دادا،ئاش،تۆگە،بەر،ياخشى،بۈگۈن،ئون...   pIKSs 
2) ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى ــ تىلىمىزدىكى ئاساسىي لۇغەت تەركىبىگە تەۋە بولغان سۆزلەردىن باشقا بارلىق سۆزلەر ئادەتتىكى لۇغەت تەركىبى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   Iy.rqc/86  
ئدراك، لوگارىفما، ساپا مائارىپى، سۇلياۋ، بىگىز، سەينا، باخشى...   &09U@uc$  
3. چۈشەنچە ۋە سۆز   Zb134b'  
ئوبىكتىپ شەيئىلەر ۋە ئۇلارنىڭ خۇسۇسىيەتلىرى توغرىسىدا كىشى مېڭىسىدە ئەكس ئەتكەن ئۇقۇم چۈشەنچە دەپ ئاتىلىدۇ. چۈشەنچە سۆز ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ.   L:k9# 6  
ئوبىكتىپ شەيئىلەر توغرىسىدا بەلگىلىك بىر مەنىنى بىلدۈرىدىغان ئەڭ كىچىك تىل بىرلىكى سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:    ئوقۇغۇچى، بۈگۈن، كېمە، ئادەم، زىرائەت...   Kmdlf,[3d  
4. سۆز شەكلى ۋە سۆز مەنىسى   G_dsrpI=N  
سۆزنىڭ تاۋۇشلۇق تۈزۈلۈشى سۆز شەكلى دېيىلىدۇ. مەسىلەن: ئۇ (بىرلا تاۋۇشتىن تۈزۈلگەن)، زامانىۋىلاشتۇرۇش (16تاۋۇشتىن تۈزۈلگەن).   AT\qiznvP  
سۆزدە ئىپادىلەنگەن مەزمۇن سۆز مەنىسى دېيىلىدۇ.   ~(@ E`s&{  
سۆزلەر لىكسىكىلىق ۋە گرامماتىكىلىق مەنىلەرگە ئىگە.   >"@?ir  
سۆزدە ئىپادىلەنگەن ئوبىكتىپ شەيئىلەر توغرىسىدىكى ئۇقۇم سۆز مەنىسى دېيىلىدۇ. كونكىرتراق ئېيتقاندا،سۆزلەرنىڭ مەلۇم شەيئى ياكى ھادىسە ھەققىدىكى ماددىي  مەنىسى،يەنى ئوبىكتىپ شەيئى ۋە ھادىسىلەرنىڭ كىشى ئېڭىدا ئومۇملاشتۇرۇلۇپ ئىنكاس قىلىنىشى سۆز مەنىسى يەنى سۆزنىڭ لىكسىكىلىق مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن : كىتاب، قەلەم...   !2|=PB' M  
سۆزلەرنىڭ جۈملىدە باشقا سۆزلەر بىلەن بولغان تۈرلۈك مۇناسىۋەتلىرىنى ئىپادىلەيدىغان مەنىسى سۆزنىڭ گرامماتىكىلىق مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ.   wfP5@!I  
5. سۆزنىڭ ئەسلىي مەنىسى ۋە كۆچمە مەنىسى   80$fG8  
سۆزنىڭ ئەسلىدىكى ئۆزى ئىپادىلىگەن ئوبىكىتنى بىلدۈرگەن مەنىسى سۆزنىڭ ئەسلىي مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ.   7rC uu*M  
ئاۋالقى ئۇقۇمنىڭ بىرەر ماھىيەتلىك خۇسۇسىيىتىگە ئاساسەن سۆز مەنىسىنىڭ كۆچىشى نەتىجىسىدە بارلىققا كەلگەن يېڭى مەنىسى سۆزنىڭ كۆچمە  مەنىسى دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   @Kgl%[NmX  
بۇ بۇلاقتىن سۇ كۆپ چىقىدۇ.(ئەسلىي مەنە)   033T>qY  
مەكتەپ بىلىم بۇلىقى. (كۆچمە مەنە)   07/L}b`P  
6. مەنىداش (سىنونىم) سۆزلەر   c0Dmq)HK?  
شەكلى ھەر خىل ،ئەمما مەنىلىرى ئوخشاش ياكى بىر-بىرىگە يېقىن سۆزلەر مەنىداش سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: ئۇلۇغ، بۈيۈك، يۇكسەك؛ ھۆسىن،چىراي،جامال، رۇخسار؛ يەر، زىمىن، تۇپراق؛   > QFHm5Jw  
مەنىداش سۆزلەر مەنە جەھەتتىن بىر-بىرىگە يېقىن بولسىمۇ،جۈملە ئىچىدە قوللىنىلغاندا بەزى پەرقلەر بولىدۇ.يەنى بەزى مەنىداش سۆزلەرنى جۈملىدە ئالماشتۇرۇپ قوللانغىلى بولمىسىمۇ،بەزى مەنىداش سۆزلەرنى جۈملىدە ئالماشتۇرۇپ قوللىنىشقا بولمايدۇ. مەسىلەن:   gBf4's  
«يولداشلار بىرئاز ئارام ئېلىۋالايلى» دېگەن جۈملىدىكى «ئارام» دېگەن سۆزنىڭ ئورنىغا بۇ سۆزنىڭ مەنىداش سۆزلىرىدىن بولغان «دەم»،«ھاردۇق» دېگەن سۆزلەرنى قوللىنىشقا بولىدۇ ھەمدە بۇسۆزلەرنىڭ جۈملىدە ئوخشاش مەنىنى ئىپادىلەيدۇ.«ئانا»بىلەن«ئاپا»مەنىداش سۆز بولسىمۇ ،«ئانا تۇپراق»دېگەننى «ئاپا تۇپراق»دېگىلى بولمايدۇ.   JN FIT;L  
7. شەكىلداش (ئومۇنىم ) سۆزلەر   iHp\o=#  
شەكلى،يېزىلىشى ئوخشاش،ئەمما مەنىلىرى ئوخشاشمايدىغان سۆزلەر شەكىلداش ياكى ئاھاڭداش سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   ((rv]f{  
قولۇڭدىن كەلگىنىچە چىقار ياخشى ئات،   5`<eKwls  
ياخشىلىق قىل بالام ،يامانلىقنى ئات.   o."rxd  
نەسىھىتىم ياد قىلىپ ئال پەرزەنتىم.   oR*=|B  
يالغۇز يۈرسە چاڭ چىقىرالماس ياخشى ئات. (مۇھەممەتئېلى زۇنۇن شېئرى)   do-c1;M  
8. قارمۇ-قارشى مەنىلىك (ئانتونىم) سۆزلەر   ==cd>03()  
مەنىلىرى ئۆز-ئارا قارمۇ قارشى بولغان سۆزلەر قارمۇ-قارشى مەنىلىك سۆزلەر دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن: ئسسىق-سوغۇق، ئاق-قارا، قاتتىق-يۇمشاق...   FhIqy %X  
9. تۇراقلىق تەركىبلەر   u7;~  
ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن ھاسىل بولغان، ئۇزاق قوللىنىلىش جەريانىدا مەنە ۋە تۈزۈلۈش جەھەتتە تۇراقلىشىپ،بىر پۈتۈنلۈكنى تەشكىل قىلىدىغان سۆز بىرىكمىلىرى ۋە جۈملىلەر تۇراقلىق تەركىبلەر دىيىلىدۇ.   QI_59f>  
تۇراقلىق تەركىبلەر مەنە ۋە تۈزۈلۈشىگە ئاساسەن ئىدىيوملار، ماقال-تەمسىللەر ۋە ھېكمەتلىك سۆزلەر دېگەن ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ.   LjdYsai-  
1) ئىدىئوملار   @S 6u9v  
«ئىدىئوم» ئاتالغۇسى گرىكچە « idioma» (ئالاھىدە سۆز) دىگەن سۆزدىن كەلگەن.   fRm}S>Nibb  
تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ ئەسلى مەنىلىرىدىن باشقىچە مەنىنى بىلدۈرىدىغان، ئۇزاق قوللىنىلىش جەريانىدا مەنە ۋە گرامماتىكىلىق قۇرۇلما جەھەتتە تۇراقلاشقان، قىسقا، ئىخچام تۇراقلىق ئىبارىلەر ئىدىئوم دىيىلىدۇ. مەسىلەن:   * \HRw +cL  
«ئاغزى قۇلىقىغا يەتمەك» دىگەن ئىدىئوم ھەرگىز ئاغزى يوغىناپ، قۇلىقىغا يەتكەنلىكىنى ئەمەس، بەلكى بەكمۇ خوشال بولغانلىقنى بىلدۈرىدۇ.   =raA?Bp3;(  
2) ماقال ۋە تەمسىللەر   (}:C+p 'I  
① ماقال   xiyxr R;  
«ماقال» دىگەن بۇ ئاتالغۇ تىلىمىزغا ئەرەب تىلىدىن كىرىپ ئۆزلەشكەن بولۇپ، ئۇنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى مەنىسى«ئاتا-بوۋىلار سۆزى» ياكى «چوڭلار سۆزى، نەسىھىتى» دېگەنلىك بولىدۇ.   ,PWj_}|L[  
خەلق ئارىسىغا كەڭ تارقالغان، قۇرۇلمىسى ۋە مەنىسى تۇراقلاشقان، ئاڭلىغۇچىلارغا ئۈلگە،ئىبرەت بولىدىغان جۈملىلەر ياكى قاپىيە، ۋەزىن، تۇراقلارغا ئىگە بولغان شېئىرىي پارچىلار ماقال دىيىلىدۇ. مەسىلەن:   | W#~F&{]  
ئەمگەك بىلەن ئەر كۆكىرەر، يامغۇر بىلەن يەر.   Vos?PqUi 4  
سورا-سورا بىلىم ئالۇر، ئۇيىلا-ئۇيىلا كېيىن قالۇر.   r3I,11B  
② تەمسىل   Goj4`Hc  
تۇرمۇشتىكى ھادىسىلەرنى، كىشىلەرنىڭ ياخشى- يامان خۇسۇسىيەتلىرىنى، ھايۋان ۋە نەرسىلەرنى قىلىقلىرى، تەبىئىتى ۋە ھالىتىگە سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق مەلۇم ئوي- پىكىرنى ئىپادىلەپ بېرىشنى مەقسەت قىلغان تۇراقلىق بىرىكمىلەر تەمسىل دىيىلىدۇ. مەسىلەن:   Ku3!*n_\  
قاغا بالام ئاپپاق، كىرپە بالام يۇمشاق.   -[.PH M6+?  
توخۇ داڭگال چۈشەر، ئۆچكە جاڭگال(چۈشەر)   dE>v\0 3!8  
ماقال بىلەن تەمسىلنىڭ پەرقى: ماقالدا خەلقنىڭ تۇرمۇش تەجرىبىلىرى توغرىسىدا يەكۈنلىگەن ئوي- پىكىرلىرى ئۇدۇللا ئىپادىلىنىدۇ. تەمسىلدە بولسا، ئوي-پىكىرلەر ئۇدۇل يول بىلەن ئەمەس، بەلكى ھايۋانات ياكى باشقا شەيئىلەرنىڭ خىلمۇ-خىل خۇسۇسىيەتلىرى ۋاستە قىلىنىپ، ئەگىتمە يول بىلەن ئىپادە قىلىنىدۇ.  مەسىلەن:   xbC~ C ~#  
ئەقىلغا ئىشارەت، نادانغا جۇۋالدۇرۇز.(ماقال)   v7@H\x*  
موزاينىڭ يۈگرىشى سامانلىققىچە.  مۈشۈككە ئويۇن، چاشقانغا قىيىن. (تەمسىل)   u[t>Tg2R  
3)ھېكمەتلىك سۆزلەر   \r]('x3S  
مەلۇم شەخس تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان، ئۆزىدە چوڭقۇر ھېكمەت ۋە پەلسەپىۋى پىكىر ئەۆس ئېتىپ تۇرىدىغان تۇراقلىق جۈملىلەر ھېكمەتلىك سگزلەر دىيىلىدۇ. مەسىلەن:   DN|vz}s  
بىلىم كىشىلەردىن ئەڭ جىددىلىكنى ۋە ۋە ئەڭ زور قىزغىنلىقنى تەلەپ قىلىدۇ.(ئامېرىكا)   / s-d?  
ئۆزگىنىڭ سەۋەنلىكى كۆز ئالدىدىن كەتمەيدۇ،ئۆزىنىڭ سەۋەنلىكى كەينىگە ئۆتىۋالىدۇ. (فرانسىيە)   Ak|b0l>^  
  مورفولوگىيە ھەققىدە چۈشەنچە   7sN0`7  
    1.    مورفىما (سۆز ۋە ئۇنىڭ مەنىلىك بۆلەكلىرى)   Qrz*Lvle h  
ئايرىم تۇرغاندا مۇستەقىل بىر ئۇقۇم ياكى مەنىنى ئىپادىلەيدىغان ،تىلدا ئەركىن قوللىنىشقا بولىدىغان ئەڭ كىچىك تىل بىرلىكى سۆز دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: سۇ،ھاۋا،كۈن،ئوقۇغۇچى...   9R:(^8P8  
سۆزنى تەشكىل قىلغۇچى ئەڭ كىچىك (باشقا مەنىلىك بۆلەكلەرگە ئاجراتقىلى بولمايدىغان) مەنە بۆلىكى مورفىما دەپ ئاتىلىدۇ.   (6[Wr}SW5  
مورفىمىلارنى سۆزنى تەشكىل قىلىشتىكى رولىغا قاراپ باش مورفىما ۋە ئەگەشمە مورفىما دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىمىز.   7?]!Ecr"  
سۆزنىڭ مۇستەقىل تۇرۇپ ئۆز ئالدىغا لىكسىكىلىق مەنە ئىپادىلەيدىغان قىسمى باش مەنىلىك بۆلەك ،تۈپ تومۇر سۆز سۆز يىلتىزى (باش مورفىما) دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:ئادەم،ئاش ،كۆل...   |Qq+8IeYG  
ئۆز ئالدىغا ئايرىم تۇرغاندا،بەلگىلىك بىر لىكسىكىلىق مەنە ئىپادىلىمەيدىغان ،پەقەت مورفىمىلارغا قوشۇلۇپ كېلىپ،قوشۇمچە مەنە ئاڭلىتىدىغان بۆلەكلەر ئەگەشمە مورفىما دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن: ئوقۇغۇچىلار،باغۋەنلەر...   =KW|#]RB^  
قوشۇمچىلارنى ئۆزلىرىنىڭ رولىغا قاراپ،سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە ۋە تۈرلىگۈچى قوشۇمچە دەپ ئىككى تۈرگە بۆلىمىز.   X?_v+'G  
سۆزلەرگە قوشۇلۇپ،يېڭى سۆز ياسايدىغان قوشۇمچىلار سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن: ئىش-ئىشچان، ئىشچى،باغ-باغۋەن، باغۋەنچىلىك...   rOhA*_EG  
سۆزلەرگە قوشۇلۇپ،ئۇ سۆزنىڭ لىكسىكىلىق مەنىسىنى ئۆزگەرتمەي،شۇ سۆزنى باشقا بىر سۆز بىلەن باغلاش ھەمدە شۇ سۆزنىڭ گرامماتىكىلىق مەنىسىنى بەلگىلەش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان قوشۇمچىلارنى سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلار دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   `O jvt-5}E  
«ھازىر قەشقەردىن ئۈرۈمچىگە پويىز بىلەن بارىدىغان بولدۇق»دېگەن جۈملىدىكى «دىن،گە،دۇق» قاتارلىق قوشۇمچىلار سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچىلاردۇر.   34]%d<;A  
      مورفىمىلارنىڭ تۈرلىرىنى تۆۋەندىكىدەك كۆرسىتىشكە بولىدۇ:   "9.6\Y\*  
                                    مورفىما   =1_jaDp  
باش مورفىما            ئەگەشمە مورفىما   _4g}kL02.  
قوشۇمچە                                  ياردەمچى سۆز   OHQ3+WJ  
سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچە   سۆز تۈرلىگۈچى قوشۇمچە   باغلىغۇچى     يۈكلىمە      تىركەلمە   X ^9t  
سۆز ئالدى قوشۇمچىسى   سۆز ئارقا قوشۇمچە   Z|f^nH#-C  
ئۈنۈملۈك قوشۇمچە      ئۈنۈمسىز قوشۇمچە   M~#5/eRX  
    2.  سۆزلەرنىڭ تۈزۈلىشىگە قاراپ بۆلۈنۈشى   Rf&^th}TH  
   s-y'<(ll  
رەت      نامى      ئېنىقلىمىسى      مىسال      ئەسكەرتمە   ((n5';|N  
1      تۈپ سۆز      بىرلا مۇستەقىل(باش) مورفىمىدىن تۈزۈلگەن، مەنىلىك بۆلەكلەرگە بۆلۈنمەيدىغان سۆزلەر(سۆز تومۇرى ياكى سۆز يىلتىزى)    #=>kw^5  
     ئادەم، ماشىنا، نان   ^D0/H N   
     باشقا سۆزلەرنى ياساشنىڭ ئاساسى   NN?Bi=&9  
C _ k_D  
2      ياسالما سۆز      تۈپ سۆزلەرگە سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلارنىڭ قوشۇلىشى بىلەن ياسالغان سۆزلەر   e{d_p%(  
     باغ+ۋەن، ئوت+لا+ق   4{1c7g  
         -#:Y+"'  
cJ1{2R  
3      بىرىككەن سۆز      ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ زىچ بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ، يېڭى مەنا بىلدۈرىدىغان سۆزلەر   $]`'Mi  
     ئاقتىكەندۆڭ،   U{.+*e18  
fNmG`Ke  
كىرئالغۇ   )yz9? ]a  
     بىرىككەن سۆزلەر قوشۇپ يېزىلىدۇ   *]DJAF]  
'44nk(hM69  
4      جۈپ سۆز      ئىككى سۆنىڭ مەلۇم تەرتىپتە قاتارلىشىپ ئېيتىلىشىدىن تۈزۈلگەن، ھەم يېڭى،ھەم كەڭ مەنە ئىپادىلەيدىغان سۆزلەر   [ a65VR~J  
     تىل- يېزىق،   :9O0?6:B|  
U3dR[*  
ئوپۇل- توپۇل    
     جۈپ سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ   \!4ghev3  
9  lazo  
5      قىسقارتىلما سۆز      شۇ سۆزلەرنى تەشكىل قىلغۇچى سۆزلەرنىڭ باش ھەرپى ياكى بوغۇمىنى ئېلىش يولى بىلەن قىسقارتىپ يېزىلغان سۆزلەر    C.TCDl  
     ش ئۇ ئا ر،   OYRR'X.E  
ZJJl944  
ئا.ت.ئۆتكۈر،ئوبكوم   Vp0GmZ  
         c75vAKZ2  
*R~(:z>>  
   C?c-V,  
 
3. سۆز تۈركۈملىرى ھەققىدە   xo"4mbTV  
NS/L! "g  
   $T%<'=u|E  
     سۆز تۈركۈمى R*5;J`TW  
     ئېنىقلىمىسى   ^~IcQ!j/5  
     بېرىلىدىغان سوئاللار   4uVmhjT:X  
     تۈرلىرى   jN[6JY1  
     مىسال   }8]uZ)[p=  
(cew:z H  
مۇستەقىل           سۆزلەر      ئىسىم      شەيئىلەرنىڭ،ۋەقە ھەم تەبىئەت ھادىسىلىرىنىڭ ناملىرىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى   `; %a QR  
     كىم؟كىملەر؟نېمە؟نېمىلەر؟كىمى؟   78BuD[<X-  
p. ~jo  
نېمىسى؟   jmzvp6N$8  
     ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن:خاس ئسىم ۋە ئومۇمىي ئسىمتۈزۈلۈشىگە ئاساسەن:تۈپ ئىسىم ۋە ياسالما ئىسىم.   @"7dk.|  
     شەھەر،كىتاب،دەريا   {:8[Mdf  
r.5Js*VX!  
    سۈپەت      شەيئلەرنىڭ تۈرلۈك بەلگە خۇسۇسىيەتلىرىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى   ~:b~f]lO  
     قانداق؟   sO-R+G/^7  
     مەنىسى ۋە تۈزۈلۈشى جەھەتتىن:تۈپ سۈپەت ،ياسالما سۈپەت،قوشما سۈپەت RtM.}wv;  
     ياخشى،ئەقىللىق،چوڭ-كىچىك 07Cuoqt2  
> V}NG  
    سان      شەيئىلەرنىڭ سانىنى ھېسابىنى سان جەھەتتىكى تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر   `IQC\DSl/  
     قانچە؟ نەچچە؟ قانچىلىك؟ نەچچىلىك؟ قانچىنچى؟نەچچىنچى؟ | N,nt@~  
     تۈزۈلۈشى جەھەتتىن:ئاددىي سان ۋە مۇرەككەپ سان،مەنىسىجەھەتتىن:   sjkl? _  
DNO%J^  
ساناق سان،دەرىجە سان،مۆلچەر سان،ئۆملۈك سان،كەسىر سان   oh~Dbu=%  
     10،2-،ئۈچەيلەن، بەشتىن بىر، }}2hI`   
]g!<5 w  
يۈزلىگەن   9:~^KQ{?  
u8=|{)yL  
    مىقدار      شەيئىلەرنىڭ مىقدارى ۋە ھەرىكىتىنىڭ ھېسابلاش بىرلىكىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر   u%'22q$  
         j* ?MFvwE  
     كېلىش مەنبەسىگە قاراپ خاس مىقدار ۋە كۆچمە مىقدار،مەنىسىگە قاراپ شەيئى مىقدارلىرېى ۋە ھەرىكەت مىقدارلىرى   ~epkRO="  
     گرام،تۆت خالتا،بىر تامچە،ئۈچ قېتىم   PxY"{-iAM  
-fn~y1  
    ئالماش      جۈملىدە ئۆزىدىن باشقا سۆز تۈركۈملىرىنىڭ ئورنىغا ئالمىشىپ كېلىدىغان سۆز تۈركۈمى  Jt][b  
     ئۆزى ئالمىشىپ كەلگەن سۆز تۈركۈمىنىڭ سوئالىغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ   l6O(+*6Us  
     شەخىسئالماشلىرى،كۆرسىتىش ئالماش،سوئال ئالماش،ئۆزلۈك ئالماش،ئېنىقلاش(بەلگىلەش ) r]{:{Z  
o*VQH`G*|g  
ئالماش،بولۇشسىز(ئىنكار)ئالمش ئېنىقسىز(بەلگىسىز)ئالماش   Rk^&ras_  
     مەن، بۇ،نېمە؟ ئۆزۈم،ھەممىمىز،ھېچ يەر، قانداقتۇر   SM? 
nAOId90wue  
    رەۋىش      شەيئىلەر ھەرىكىتىنى ۋاقتى، ئورنى ،ئۇسۇلى،ھالىتى،سەۋەبى قاتارلىقلارنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى   ~C3-E %h@Z  
     قاچان؟ قاچاندىن بېرى؟ قاچانغىچە؟ قانداق؟ قانداقچە؟ قانداقسىگە؟قەيەردە؟   >d |W>|8e  
     مەنىسى جەھەتتىن:ۋاقىت، ئورۇن، ھالەت،سەۋەب-مەقسەت، دەرىجە رەۋىشلىرى،تۈزۈلۈش جەھەتتىن: ئاددىي، ياسالما،  قوشما رەۋىش   cA,xf@itp  
     تۈنۈگۈن،كەينىمىزدە،پات-پات،قەستەن،ئنتايىن   *{Vyt5  
mq pZby  
    پېئىل      ئادەم ۋە نەرسىلەرنىڭ ئىش ھەركىتى ۋە ھالىتىنى بىلدۈرىدىغان سۆز تۈركۈمى   -i4gzak  
     نېمە قىلدى؟نېمە بولدى؟نېمە بولۇۋاتىدۇ؟نېمە قىلماقچى؟ نېمە قىلسا؟نېمە بولمىسا؟   nLQJ~("  
     ①مەنىسىگە ئاساسەن:تۈپ ۋە ياسالما پېئىل②ئىش ھەرىكەتنىڭ بولغان بولمىغانلىقىغا ئاساسەن:بولۇشلۇق ۋە بولۇشسىز پېئىل③شەخسنى بىلدۈرۈش بىلدۈرمەسلىكىگە ئاساسەن:شەخسلىك ۋە شەخسسىز پېئىللار④تۈزۈلۈشىگە قاراپ ئاددىي پېئىل ۋە قوشما پېئىل⑤قوللىنىلىشىغا قاراپ:مۇستەققىل ۋە ياردەمچى پېئىل   ,KWeW^z'7  
     ئوقۇ،ئوقۇدى،ئوقۇمىدى،بارمىدى Zn/1uWO  
       z&eJ?wb  
    تەقلىد      كىشىنىڭ ئاڭلاش،كۆرۈش ۋە ھېسسىي سېزىمىگە تەقلىد قىلىنغان سۆزلەر   Jv5G:M5+~  
         yy9Bd>  
     نېمىگە تەقلىدقىلىنغانلىقى ۋە مەنىسىگە ئاساسەن:ئاۋاز تەقلىدلىرى،ھالەت تەقلىدلىرى،ھېسىيات تەقلىدلىرى   f,$Fr I,  
     ۋاراڭ-چۇرۇڭ،ۋال-ۋۇل،زىڭ-زىڭ   &" b0`&l  
T_r[#j  
ياردەمچى سۆزلەر      تىركەلمە     ئۈچۈن، ئارقىلىق، توغرۇلۇق، تۈپەيلى، ھەققىدە، ئاساسەن، باشقا، سىرت...   1 %*X,E  
9t=erhUr  
    باغلىغۇچى     ①بىرىكتۈرگۈچى باغلىغۇچىلار(ۋە، ھەم، بىلەن، ھەمدە، يەنە) ② قارمۇ- قارشى باغلىغۇچىلار(لېكىن، ئەمما، بىراق، ئەكسىچە) ③ئايرىغۇچى باغلىغۇچىلار (يا، ياكى، نە، خا، بەزىدەن گاھى) ④سەۋەب باغلىغۇچىلىرى (شۇڭا، چۈنكى، شۇڭلاشقا، سەۋەبى، شۇنىڭ ئۈچۈن) ⑤كۈچەيتكۈچى باغلىغۇچىلار (بەلكى، ھەتتا، ھەتتاكى، بولۇپمۇ) ⑥شەرت باغلىغۇچىلىرى (ئەگەر، گەرچە، ناۋادا، مۇبادا)   UF}fmDi  
IUzRE?Kzf  
    ئۇلانما      مۇ، چۇ، ما، دۇ، غۇ، قۇ، لا، زە، يۈ، ۇ، ھە، دە، تە   \2 W( >_z  
k/Cr ^J"  
ئىملىق سۆزلەر      كىشىلەرنىڭ ھەرخىل ھېس تۇيغۇلىرىنى ئارزۇ تىلەكلىرىنى ۋە بۇيرۇق چاقىرىقلىرىنى ئىپادىلەشتە قوللىنىلىدىغان سۆزلەر   <&:3|2p  
         brZ3T`p+.P  
     مەنىسىگە ئاساسەن: ھېس تۇيغۇ،قاراتما،   Q-Bci Bh$  
v ='7.A  
بۇيرۇق-چاقىرىق ئىملىقلىرى   I x-FJF-  
     ئوھوي، خەپ، ھەي، ھوي، تىرت   B +_D*a  
O3B\K  
                                     O zY&^:>  
ئەسكەرتمە:  سۈپەت بىلەن رەۋىشنىڭ ئوخشاشلىقى ــ ھەر ئىككىسى «قانداق؟» دېگەن سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ.پەرقى ــ ① سۈپەتلەر شەيئىنىڭ تۈرلۈك بەلگە خۇسۇسىيەتلىرىنى بىلدۈرىدۇ، رەۋىشلەر بولسا شەيئىلەر ھەركىتىنىڭ تۈرلۈك بەلگىلىرىنى بىلدۈرىدۇ.② سۈپەتلەر كۆپىنچە ئىسىملارغا باغلىنىپ كېلىدۇ، رەۋىشلەر كۆپىنچە پېئىللارغا باغلىنىپ كېلىدۇ.بەلگە- خۇسۇسىيەتنى بىلدۈرىدىغان ئوخشاش بىر سۆز قايسى سۆز تۈركۈمىگە باغلىنىپ كەلگەنلىكىگە ئاساسەن ئوخشىمىغان سۆز تۈركۈمى بولۇپ كېلىدۇ. مەسىلەن:   ;%hlh)k$  
e>y"V; Mj  
ئۇ چىرايلىق خەت يازىدۇ. (سۈپەت)  ئۇ خەتنى چىرايلىق يازىدۇ. (رەۋىش)   >=[w{Vn'Mf  
*}A J7]  
1) ئىسىملارنىڭ ئىگىلىك شەخس قوشۇمچىلىرىنى كۆرسىتىش جەدۋېلى   ~{oM&I|d8  
D@FJVF7c  
شەخسلەر   :W 8DgL>l  
     شەخس تۈرى   Z Oyq{w!2  
     قوشۇمچىلار   'C!b($Y  
     مىسالللار   n"-cX)  
7-Fh!=\f/  
1-شەخس      بىرلىك   4T s5*_  
     -م،-ىم،-ۈم،-ۇم   /0\m;&  
     بالام،ئىشىم،يولۇم،كۆزۈم   K Ps 5? X  
nkSYW]aQ1g  
    كۆپلۈك   d {T3  
     -مىز،-ىمىز   9=&LMjTQ  
     بالىمىز،ئىشىمىز،يولىمىز،كۆزىمىز   BOoLs(p  
ry/AF  
2-شەخس      بىرلىك   6dt] $  
     -ڭ،-ىڭ،-ۇڭ،-ۈڭ   XI~2Vzht  
     بالاڭ،ئىشىڭ،يولۇڭ،كۆزۈڭ   Eb7qM.Q] &  
G9TK)Nz  
    كۆپلۈك   h3$.` >l  
     -ڭلار،-ىڭلار،-ۈڭلار،-ۇڭلار j{?,nJdQ  
     بالاڭلار،ئىشىڭلار،يولۇڭلار،كۆزۈڭلار   +R@5e+auQ.  
'j6PL;~c  
    ھۆرمەت تۈرى   yd2 v_  
     -ڭىز،-ىڭىز،-لىرى   .9_]8  T  
     بالىڭىز،ئىشىڭىز،يولىڭىز،كۆزىڭىز،بالىلىرى   T%A45BE V  
R| [mp%Q  
3-شەخس      بىرلىك،كۆپلۈك ئوخشاش   ) E.KB6  
     -ى،-سى   rT9<_<  
     بالىسى،ئىشى،يولى،كۆزى   /Aoo h~  
Sr Z\]  
   e@"1W  
vY0C(jK  
2) ئۇيغۇر تىلىدىكى كېلىشلەر ۋە ئۇلارنىڭ قوشۇمچىلىرىنى كۆرسىتىش جەدۋېلى   S^'?s fq  
YzJ\< tkp  
رەت     نامى      قوشۇمچىلىرى      سوئاللار      مىساللار   2V %si6  
            ئادەملەرگە U?97yc\$  
     نەرسىلەرگە roT$dL P)w  
     ئادەم،كىتاب   0PO'9#  
t 
1   &.D3f"  
     باش كېلىش   m"*j J.MX  
     يوق   +>mbBu!7  
     كىم؟    Ht| No  
     نېمە؟   3`[f 
     ئادەم،كىتاب   0; GnR0  
_1jd{? kt  
2   (8DJf"}  
     ئىگىلىك كېلىش   1sp>UBG  
     نىڭ   <>JN&#3?  
     كىمنىڭ؟ 70bI}/u  
     نېمىنىڭ؟ IsjxD |u  
     ئادەمنىڭ،كىتابنىڭ LV|ZZ.d h  
1OB,UU"S$  
3   !$&k@#v:  
     چۈشۈم كېلىش   JGQlx-qv  
     نى   ?+#|h;M8  
     كىمنى؟   ~ [L4,q  
     نېمىنى؟   K.3)m]dCl  
     ئادەمنى،كىتابنى   ' >a(|  
n8W+q~sW%  
4   B*=m%NXf  
     بېرىش كېلىش   o,o,(sII  
     غا،قا،گە،كە   c@H_f  
     كىمگە؟   R@*mMWW,  
     نېمىگە؟   M"QT(u+  
     ئادەمگە ،كىتابقا   mocR_3=Q?  
 zxN,ys  
5   LxD >eA  
     چىقىش كېلىش   c6 O1Z\M@\  
     دىن،تىن   <{$0mUn;s|  
     كىمدىن؟ )6K Q"*  
     نېمىدىن؟ ;F>$\"aG  
     ئادەمدىن،كىتابتىن > %qk2h>  
|>w>}w`~  
6   _8*}S=  
     ئورۇن-پەيت كېلىش   U[l7n3Y=  
     دا،دە،تا،تە   DV={bcQ  
     كىمدە؟   fY)Dx c&ue  
     نېمىدە؟   dA)JR"r2  
     ئادەمدە،كىتابتا   4rcNBmA,  
.G ^-. p  
   3) ئىسىملارغا قوشۇمچىلارنىڭ ئۇلىنىشى   x.5!F2$  
① بەزى ئىسىملارغا بىرلا ۋاقىتتا ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ياسىغۇچى ۋە تۈرلىگۈچى قوشۇمچە قاتار ئۇلىنىپ كېلىۋېرىدۇ. مۇنداق ۋاقىتتا ئاۋال ياسىغۇچى قوشۇمچە، ئاندىن تۈرلىگۈچى قوشۇمچە ئۇلىنىدۇ. مەسىلەن: مۈلۈك ــ مۈلۈكدارلىرىمىزنىڭ   h/)kd3$*'  
jTR>H bh  
② ئىسىملارغا ئىسىملارنىڭ كۆپلۈك، ئىگىلىك شەخس، كېلىش قوشۇمچىلىرىنى بىرلا ۋاقىتتا قوشۇشقا توغرا كەلسە، ئاۋال كۆپلۈك قوشۇمچىسى (لار، لەر)، ئاندىن ئىگىلىك شەخس قوشۇمچىسى، ئاندىن كېلىش قوشۇمچىسى ئۇلىنىدۇ. مەسىلەن:   {V8yJ{.G  
ئوقۇتقۇچى+ لار + ىمىز + غا = ئوقۇتقۇچىلىرىمىزغا   EJCf[#Sf  
4) سۈپەت دەرىجىلىرى جەدۋېلى   z[cs/x  
Lhts4D/V7  
رەت      نامى      ياسىلىشى      مىسال   FI(iqSJ6  
1      ئەسلىي دەرىجە   nxjP4d>  
     سۈپەتنىڭ ئەسلى ھالىتى، باشقا دەرىجىلەرنى ياساشنىڭ ئاساسى   8PB 8h  
     ياخشى. ئاق   4:I'zR5  
$(r/N"6)O2  
2      سېلىشتۇرما دەرىجە   ;:]#Isq  
     «راق،رەك» قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق ياسىلىدۇ.   tkX?iqKQ  
     ياخشىراق،ئىگىزرەك   3FgTM(  
'@ {Mq%`  
3      كېمەيتمە دەرىجە   h@{mcz  
     «ۇش،ۈش،غۇچ، متول» قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق ياسىلىدۇ.   SjL&\),  
     ئاقۇش،كۆكۈش،   wj{[g^y%  
قارامتۇل، قىزغۇچ   /wX5>^  
4      ئاشۇرما دەرىجە      ①ئەسلى دەرىجىدىكى سۈپەتلەرنىڭ ئالدىغا«بەك، تازا، ئىنتايىن، تېخىمۇ،ئەڭ،خويمۇ، ئاجايىپ»قاتارلىق رەۋىشلەرنىڭ قوشۇلىشى ئارقىلىق ياسىلىدۇ.   o()No_.8H  
h0aK}`/a  
②سۈپەتنىڭ 1- بوغۇمىنى تەشكىل قىلغان سوزۇق تاۋۇشنىڭ ئاخىرىغا «پ» تاۋۇشىنى قوشۇپ، ئاندىن ئۇنى ئەسلى سۈپەتنىڭ ئالدىغا قوشۇش ئارقىلىق ياسىلىدۇ   UbEK2&q/8  
     ناھايىتى چىرايلىق، ئاجايىپ كۆركەم، قىپقىزىل، ئاپئاق   *hIjVKTu79  
< 
5      ئەركىلەتمە دەرىجە      «غىنا، قىنا،گىنە، كىنە» قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق ياسىلىدۇ.      چوڭغىنا،ئوماققىنا،   8)ykXx /f@  
1W'0h$5^"  
تەمكىنگىنە، تۈزۈككىنە   _J X> #h  
v Ls*}+f  
5) سانلارنىڭ تۈرلىرى جەدۋېلى (مەنىسىگە ئاساسەن بۆلۈنىشى)   :pdl2#5H^  
mu{\_JX.A  
رەت      نامى      ئېنىقلىمىسى      سوئاللار      مىسال   WXQ+`OH7  
1      ساناق سان   oV'G67W  
     شەيئىلەرنىڭ ئىنىق سانىنى بىلدۈرىدىغان سانلار 7hhv/9L1  
     قانچە؟ نەچچە؟   `>& K=C?  
     بەش،100، 376   $DW__h  
TPn#cIPG  
2      دەرىجە سان   l:~/%=  
     شەيئىلەرنىڭ سان جەھەتتىكى تەرتىپىنى،دەرىجىسىنى بىلدۈرىدىغان سانلار   ,uPN\`.u8  
     قانچىنچى؟ نەچچىنچى؟ V  n+a-v  
     تولۇق 2-يىللىق 1- سىنىپ   (Q=:ln;kM  
cRE6/qrXGg  
3      ئۆملۈك سان   ,H_d#Koa.  
     مەلۇم بىر ئىشتا، ھەركەتتە بىرقانچە كىشىنىڭ توپىنى، بىللە بولىشىنى بىلدۈرىدىغان سانلار   p6& 
     قانچەيلەن؟ نەچچەيلەن؟ DOOF--ua  
     بەشەيلەن، ئۈچەيلەن   ' g d=\gV  
gvr&7=p  
4      مۆلچەر سان   v\E6N2.S  
     شەيئىلەرنىڭ سانىنى تەخمىنەن مۆلچەر بىلەن ئىپادىلەيدىغان سانلار   6z]y =J  
     قانچىچە؟ قانچىلىغان؟ نەچچىچە؟ نەچچىلىگەن؟ T[<554  
     مىڭچە، يۈزلىگەن، ئوندەك، 5-6 ئادەم   `KZu/r-M9  
_SkiO }c8  
5      كەسىر سان   -q8l"i>h=  
     پۈتۈن نەرسىنىڭ پارچىسىنى، بۆلەكلىرىنى ئىپادىلەيدىغان سانلار   <oi'yr  
     قانچىدىن قانچە؟ نەچچىدىن نەچچە؟   )!U@:x\K  
     ئۈچتىن ئىككى، يېرىم، چارەك، 0.25   7w]3D  
hk$I-  
6) ئالماشلارنىڭ تۈرلىرى جەدۋېلى   !X||ds  
:pNS$g[  
رەت     نامى      ياسىلىشى ۋە مىسال   sAPQbTSM  
1      شەخىس ئالماشلىرى   vexF|'!}0#  
     مەن،بىز،سەن،سىز،سىلى، سىلەر،ئۇ،ئۇلار   |i~-,:/-Y  
^Bo'87!.  
2      كۆرسىتىش ئالماش   8B]\;m  
     بۇ،شۇ،مۇشۇ،ئاشۇ،ئاۋۇ،ئەنە،مانا،ئۇنداق، مۇنداق، ئانداق، مۇشۇنداق، ئانچە، مۇنچە، شۇنچە، مۇنچىلىك، مۇشۇنچىلىك، X @pm!c#  
4q:8<*W=  
3      سوئال ئالماش   gs7_Q  
     كىم؟ قەيەر؟ قانچە؟ نەچچە؟ قانچىلىك؟ نەچچىلىك؟ قانداق؟ قايسى؟ قاچان؟ قېنى؟ نىمىشقا؟   V#|/\-@  
'U*#7 1S  
4      ئۆزلۈك ئالماش   w 
     ئۇيغۇر تىلىدا «ئۆز»دىگەن بىرلا ئالماش بار (ئۆزلىرى، ئۆزۈم)   mlLqQ<  
^*+M9e9Z  
5      ئېنىقلاش(بەلگىلەش )ئالماش      ھەممە، پۈتۈن، جىمى، پۈتكۈل، بارلىق، بارچە، ھەر، ھەريەر، ھەرجاي، ھەرۋاقىت، ھەركىم، ھەرنەرسە، ھەرقانداق، ھەرقايسى، ھەرقاچان   ?B$L 'i[l  
U;*t5l  
6      بولۇشسىز(ئىنكار )ئالماش  
     «ھېچ»دېگەن سۆزگە سوئال ئالماشلىرى ۋە «نەرسە،گەپ، ئىش، يەر، بىر» دېگەن سۆزلەرنىڭ قوشۇلىشى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ.م: ھېچنەرسە   if*~cPnN  
>mpNn  
7      ئېنىقسىز(بەلگىسىز)ئالماش x7G)^  
     سوئال ئالماشلىرىغا«دۇر، تۇر، ئاللا، بىر»قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلىشى بىلەن ياسىلىدۇ.م: قانداقتۇ، نىمىدۇر، ئاللىكىملەر n/ :#:  
\ltS~E uWU  
   7) رەۋىشلەرنىڭ تۈرلىرى جەدۋېلى   ZXkrFA |  
&cTOrG  
تۈرى      رەت     نامى      رەۋىشلەر ۋە مىسال   b<#zgf  
مەنىسى   ~% t'}JDZ  
   iR PE0  
جەھەتتىن V@s93kh  
   -{J0~1'#-  
بۆلۈنىشى     1      ۋاقىت رەۋىشى nT2b"wkTT  
      بۈگۈن، ئەتە، ئۆگۈن، تۈنۈگۈن، ئاداققىچە، مەڭگۈ، بۇيىل، بۇلتۇر، كېچە، ئاخشام، ھەمىشە، ھېلىتىن، ۋاقتىدا، ئارلاپ...   y1~ QKz  
Anpp`>}N  
    2      ئورۇن رەۋىشى ~;pP@DA  
     نېرى، بېرى، ئالدى، سىرت، ئارقا، كەينى، يۇقۇرى، تۆۋەن، ئىچكىرى، تاشقىرى، شۇيەردە، پەستە، ھەرياندىن، ھەرياققا...   92R,o'#  
mA% }ijR6y  
    3      ھالەت رەۋىشى xh CQ Rw  
     تېز،چاپسان،مەردانە، بىردەك، ئۇچقاندەك، پائال، قولمۇ- قول،   y!:vX6l  
]TUoXU2 
ۋاللىدە، گۈپپىدە، تىغمۇ- تىغ، ئۇيغۇرچە، تەستە، شارتتىدە...   bF*Kb"!CF  
|0>rojMq  
    4      سەۋەب-مەقسەت رەۋىشى   59:kL<;S-  
     ئەتەي، قەستەن، ئامالسىزلىقتىن، بىكاردىن- بىكار، ھېچ گەپتىن ھېچ گەپ يوق، تەجرىبىسىزلىكتىن، زورمۇزور...   d!Ws-kzE  
Xkx&'/QG,U  
    5      دەرىجە رەۋىشى TV_a(#S   
     تازا، پۈتۈنلەي، ئاساسەن، ئۈزۈل-كېسىل، راسا، دەل، ناھايىتى، بەك، قەتئىي، سەل-پەل، ئاجايىپ، جەزمەن، ھەرگىز، چوقۇم... f*hnzj  
`'mRGz7t  
تۈزۈلىشى جەھەتتىن بۆلۈنىشى )PkGT~3I  
     1      ئاددىي رەۋىش %wu,c e]*  
     چاپسان، ئاستا، تازا، خويمۇ   FcOrA3tt  
-%[6q  
    2      ياسالما رەۋىش #a8i($k{e  
     ئۇيغۇرچە، پاقىچىلاپ، مەردلەرچە، مەجبۇرەن d)$ seZB  
(~b0-3s  
    3      قوشما رەۋىش   pf=CP%L  
     ئىلگىرى- كېيىن، مۇقەررەر ھالدا، ئۆچمەنلىك بىلەن   lx82:_  
n!NA}Oa  
8) شەخسلىك پېئىللار ۋە شەخسسىز پېئىللار   8{CBWXo$)  
پېئىللار شەخسنى بىلدۈرۈش - بىلدۈرمەسلىك ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن شەخسلىك پېئىللار ۋە شەخسسىز پېئىللار دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. )f%Q7  
①شەخسلىك پېئىللار ــ پېئىللارغا شەخس قوشۇمچىلىرى ئۇلىنىپ، شۇ پېئىللاردا ئىپادىلەنگەن ئىش ھەركەرنىڭ مەلۇم شەخس تەرىپىدىن ئورۇندالغانلىقىنى بىلدۈرىدىغان پېئىللار شەخسلىك پېئىللار دېيىلىدۇ. مەسىلەن: مەن ئۇقۇۋاتىمەن. ئۇ يېزىۋاتىدۇ.   ADA*w 1  
② شەخسسىز پېئىللار ــ ئىش – ھەركەتنىڭ مەلۇم شەخسكە تەۋە ئىكەنلىكىنى بىلدۈرمەيدىغان، ئىسىم، سۈپەت، رەۋىشلەرنىڭ رولىدىمۇ كېلىدىغان پېئىللار. ئۇلار تۆۋەندىكىچە:   @Z9>E+udQ  
شەخسسىز پېئىللار جەدۋېلى   >9Y0t^Fl  
45Q#6Bt E  
رەت      نامى      ئېنىقلىمىسى      قوشۇمچىلىرى      مىسال   ')E 4N+h/  
1      سۈپەتداش      ھەم پېئىللىق، ھەم سۈپەتلىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە پېئىل تۈرى   8';huq@C{  
     غان، قان، گەن، كەن، ار، ەر، ماس، مەس   |DoD.?v  
     ئالغان، بەرمەس، كەتكەن GG`;c?d@  
K db:Q0B  
2      رەۋىشداش      ھەم پېئىللىق، ھەم رەۋىشلىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە پېئىل تۈرى   g6 
     پ، ىپ، ۇپ، ۈپ، غۇچە، قۇچە، گۈچە،كۈچە، غاچ، قاچ، گەچ،كەچ، غىلى، قىلى، گىلى، كىلى، ئا، ئە، ي   %;tBWyq}_  
     ئوقۇپ، كۆرگۈچە، كەتكىلى، ئالماي   U^xtS g  
6SmawPPP  
3      ئىسىمداش      ھېچقانداق زامانغا تەۋە بولمىغان ھەم پېئىللىق، ھەم ئىسىملىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە پېئىل تۈرى   {}v<2bS  
     ش،ىش، ۇش، ۈش، ماق، مەك، غۇ، قۇ، لىق، لىك، گۈ، كۈ   Fpf-Fa-K\b  
     ئوقۇش، تۇرۇش، بەرمەك، ياتقۇ، بارغانلىق   q#!c6lG  
BpZ17"\z  
Ⅴ جۈملە توغرىسىدا چۈشەنچە    8&KqrA86  
   1. سىنتاكىس ۋە ئۇنى تەتقىقات ئوبىكتى   5!^DKyw:  
سىنتاكىس جۈملىدە سۆزلەرنىڭ باغلىنىشى،مۇناسىۋىتى،جۈملە بۆلەكلىرى،جۈملىنىڭ مەنە ۋە تۈزۈلۈش ئالاھىدىلىكى قاتارلىق جەھەتلەردىكى قائىدە-قانۇنىيەتلەرنى،جۈملىدە سۆزلەرنى ئۆز-ئارا باغلايدىغان سىنتاكسىسلىق ئامىل ۋە سىنتاكسىسلىق ئۇسۇللارنى؛شۇنىڭ بىلەن بىللە سۆز بىرىكمىلىرى ۋە جۈملىنى تۈرگە بۆلۈشنىڭ ئۆلچىمى ھەم جۈملە تۈرلىرى ھەققىدىكى قائىدە-قانۇنىيەتلەرنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبىكتى قىلىدۇ. 14;lB.$p  
2.جۈملە ۋە ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى   23=SXA!  
تولۇق ئاياغلاشقان ئوي-پىكىرنى بىلدۈرگەن بىر سۆز ياكى بىر قانچە سۆزنىڭ ئۆزئارا بىرىكمىسى جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.   I &I q  
جۈملە تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلىرى ئارقىلىق سۆز ۋە سۆز بىرىكمىسىدىن پەرق قىلىدۇ:   X mX .)h'Y  
1) جۈملە ئاياغلاشقان مەلۇم بىر ئوي-پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ.   O:3DIT1#>  
2) ھەرقانداق جۈملە ئۆزىگە خاس ئىنتوناتسىيە بىلەن ئېيتىلىدۇ.   z("Fy  
3. جۈملىنىڭ مەزمۇنى ۋە ئېيتىلىش ئاھاڭىغا قاراپ بۆلۈنىشى   JAA P5ur  
$Q:5KNF+p  
رەت   Mdh(Mp(w  
     نامى   B(MO!GNg=  
     ئېنىقلىمىسى   fxLhVJ"b  
     تىنىش بەلگە   zYOPE 6E  
     مىسال   e?G*q)l  
B`hxF(_p/  
1      بايان (خەۋەر) جۈملە      بىرەر شەيئىي، ھادىسە، ئىش- ھەركەت ھەققىدىكى ئوي- پىكىرنى خەۋەر ياكى بايان تەرىقىسىدە ئىپادىلەيدىغان جۈملىلەر   qc\o>$-:`  
     چېكىت (.) ياكى پەش (،)   [uRsB5  
     بۈگۈن قار ياغدى   *OF7 {^~&  
d(a6vEL4  
2      سوئال جۈملە      مەلۇم نەرسە، ھادىسە، ئىش- ھەركەت توغرىسىدا سوئال مەزمۇنىدا ئېيتىلغان جۈملىلەر   "E2 g7n&  
     سوئال (؟)   Q|G[9HBI  
     ئەقلىي قابىلىيەت قانداق يېتىلىدۇ؟   b'-gy0  
jEO;  
3      بۇيرۇق جۈملە      سۆزلىگۈچىنىڭ بۇيرۇق، ئۆتۈنۈش، تىلەك، شوئار، چاقىرىق مەزمۇنىدىكى ئوي- پىكىرلىرىنى  ئىپادىلەيدىغان جۈملىلەر   hG;u8|uT^i  
     چېكىت (.) ياكى ئۈندەش (!)   !{3pp  
     بۇ ئىشنى ئەستايىدىل ئويلىنىپ بېقىڭ.   jf2E{48P  
JL$RBr  
4      ئۈندەش جۈملە      سۆزلىگۈچىنىڭ تۇرلۈك ھېس- ھاياجانلىرىنى (ئارزۇ- ئارمان، خوشاللىق، قانائەتلىنىش، غەزەپلىنىش، خاپا بولۇش، پۇشايمان، ئەجەپلىنىش...) ئىپادىلەيدىغان جۈملىلەر   TUUBC%  
     ئۈندەش (!)   2]'ozs$|v  
     ئېھ سۆيۈملۈك يۇرتۇم!   bC{~/ JP  
bd9c/>&  
4. جۈملىلەرنىڭ تۈزۈلۈشىگە قاراپ بۆلۈنۈشى   ])JJ`Z8Bk  
جۈملىلەرنى تۈزۈلۈشىگە قاراپ ئاددىي جۈملە ۋە قوشما جۈملە دېگەن ئىككى تۈرگە بۆلىمىز.   R}]FIu  
1)  ئاددىي جۈملە ــ ئاياغلاشقان بىر ئوي-پىكىرنى بىلدۈرگەن،ئايرىم جۈملىلەرگە بۆلۈنمەيدىغان جۈملىلەر ئاددىي جۈملىلەر دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   ;CrA  
ئەخلاقسىزلىق ئۆزىگە ھەم باشقىلارغا كۆپ زىيان كەلتۈرىدۇ.   4j *}|@x  
2)  قوشما جۈملە ــ ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۈملىنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ، مۇرەككەپ (قوشما) ئوي-پىكىرنى بىلدۈرىدىغان جۈملىلەر قوشما جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   g[$B9 0  
f.= E.%  
كىم ئىلىم،ھۈنەر،پەزىلەت ئۆگىنىشتىن ئۆزىنى قاچۇرسا،ئاجىزلىق مىسكىنلىككە دۇچار بولىدۇ («قاۇسنامە»دىن).   >&VL2xLy  
5. جۈملىدىكى سۆزلەرنىڭ باغلىنىشى ۋە باغلىنىش يوللىرى   |h7v}Y  
جۈملە تەركىبىدىكى سۆزلەر باغلىنىش ئالاھىدىلىكىگە ئاساسەن مۇستەقىل (تەڭداش) باغلىنىش ۋە بېقىندى باغلىنىش دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ.   u! i5Q  
1) تەڭداش باغلىنىش ــ جۈملىدە ۋەزىپىسى ئوخشاش بولغان سۆزلەرنىڭ باغلىغۇچىلار ئارقىلىق ياكى باغلىغۇچىلارسىز ئۆزئارا باغلىنىپ كېلىشى تەڭداش (مۇستەقىل ) باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   R+K[/AA  
ئوقۇش،يېزىش،سۆزلەش ــ بىلىم ئىگىلەشتىكى مۇھىم ئۇسۇللارنىڭ بىرى.   _a&|,ajy >  
2) بېقىندى باغلىنىش ۋە ئۇنىڭ تۈرلىرى   asg>TO W  
جۈملە تەركىبىدىكى بىر سۆزنىڭ ئىككىنچى بىر سۆزگە ئەگىشىپ،بېقىنىپ باغلىنىپ كېلىشى بېقىندى باغلىنىش دەپ ئاتىلىدۇ. بېقىندى باغلىنىشنىڭ تۈرلىرى تۆۋەندىكىچە:   yShHFlO=  
.N=hA  
رەت   ^NDX4d;  
     نامى   N-gRfra+8L  
     ئالاھىدىلىكى   D.(G9H  
     مىسال   $hSZ@w|IF  
     ئەسكەرتمە   (GG"'bYk  
h '[vB^  
1      ئىگە خەۋەرلىك باغلىنىش   kA__*b}8UK  
     ئىگە بىلەن خەۋەر كۆپىنچە سان ۋە شەخس جەھەتتىن ماسلىشىپ كېلىدۇ   4Umsc>yfK  
     مەن كەلدىم      ئىگىسىز جۈملىلەردە بۇ خىل باغلىنىش بولمايدۇ   ,SF.@^o@a  
|*KS 
2      چىرمىشىش باغلىنىش DYlvxF`  
     بېقىنغۇچى سۆز ئىگىلىك كېلىشتە، بېقىندۇرغۇچى سۆز ئىگىلىك شەخستە تۈرلىنىپ باغلىنىدۇ   rxj@NwAno  
     فورمۇلا: ⅹ+نىڭ ⅹسۆز + شەخس قوشۇمچىسى = چىرمىشىش باغلىنىش   PuCDsojclh  
خوتەن + نىڭ گىلەم + ى = خوتەننىڭ گىلىمى      بەزىدە ئىگىلىك كېلىش قوشۇمچىسى « نىڭ» چۈشۈپ قالىدۇ. م: سۇ ئاستى   *O> aqu  
1?|6odc  
3      باشقۇرۇش باغلىنىش m SzpRa  
     باش كېلىش ۋە ئىگىلىك كېلىشتىن باشقا كېلىشلەر بىلەن تۈرلىنىپ باغلىنىدۇ   bz0P49%  
     تاپشۇرۇقنى ئۆيدە ئىشلىدىم      بەزىدە چۈشۈم كېلىش قوشۇمچىسى « نى» چۈشۈپ قالىدۇ. م: سۇ ئىچتىم   _1<'"u#6w  
K3:|Tc(  
4      يانداش باغلىنىش   ] 
     قوشۇمچىلار بىلەن ئەمەس، ئۆزلىرىنىڭ ئورۇن تەرتىپى ئارقىلىق باغلىنىدۇ   x XM!E 8  
     يېڭى ئۆي، ئوقۇپ چىقتىم، 200 توننا كۆمۈر         rLh9`0|D  
yv)nW::D(  
مەسىلەن : بىزنىڭ سىنىپتىكى ئوقۇغۇچىلار بارلىق دەرسلەرنى تىرىشىپ ئۈگەنمەكتە.   vA"niO  
ئوقۇغۇچىلار  ←   ئۈگەنمەكتە   u:$x6/t  
               ↑                     ↑           ↗   EeJqszmH  
4su_;+]  
بىزنىڭ←سىنىپتىكى  بارلىق←دەرسلەرنى تىرىشىپ   eKVALUw  
يۇقارقى جۈملىدە سۆزلەر بىر- بىرى بىلەن بىقىنىش مۇناسىۋىتىدە باغلىنىپ كېلىپ تۆۋەندىكىدەك باغلىنىش مۇناسىۋەتلىرىنى ھاسىل قىلغان : H5rPq_R  
① ئوقۇغۇچىلار ئۈگەنمەكتە (ئىگە خەۋەرلىك باغلىنىش) ② بىزنىڭ سىنىپتىكى (چىرمىشىش باغلىنىش) ③ سىنىپتىكى ئوقۇغۇچىلار(يانداش باغلىنىش) ④ بارلىق دەرسلەرنى (يانداش باغلىنىش) ⑤دەرسلەرنى ئۈگەنمەكتە (باشقۇرۇش باغلىنىش) ⑥ تىرىشىپ ئۈگەنمەكتە (يانداش باغلىنىش)   L; q)8Pb  
6 . سۆز بىرىكمىسى توغرىسىدا چۈشەنچە   *el(+ib%  
*i?rJH  
ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزنىڭ مەلۇم قائىدە بويىچە بىرىكىپ كېلىشىدىن تۈزۈلگەن،سۆزگە قارىغاندا مۇرەككەپراق ئۇقۇمنى بىلدۈرىدىغان تىل بىرلىكى سۆز بىرىكمىسى دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   :,NFFN  
C~{NKMeC/m  
«ئەڭ چوڭ ھۆرمەتكە لايىق» دېگەن بىرىكمىنى تەھلىل قىلىدىغان بولساق،گەرچە تۆت سۆزنىڭ بىرىكىشىدىن تۈزۈلگەن بولسىمۇ ،«قانداق؟» دېگەن بىرلا سوئالغا جاۋاب بولۇپ،بىر تۇراقسىز سۆز بىرىكمىسىنى ھاسىل قىلىدۇ.   _7lt(f[ S  
hB?,7-  
جۈملىدە مەلۇم گرامماتىكىلىق باغلىنىشتا كەلگەن ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق سۆزلەرنىڭ مۇقىملاشمىغان بىرىكمىسى تۇراقسىز سۆز بىرىكمىسى دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   m \/,cc@,  
mN\%f J7  
«جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتى»،«بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى»،«تۆت ئاساسىي پرىنسىپ»،«ئۈچكە ۋەكىللىك قىلىش مۇھىم ئىدىيىسى»...   . QXG"R  
hIVI\U,  
تۇراقسىز سۆز بىرىكمىلىرى جۈملە تەركىبىدىكى (بىرىكمە تەركىبىدىكى) بېقىندۇرغۇچى سۆز (باش سۆز ) نىڭ خاراكتىرىگە قاراپ ،ئىسىم خاراكتىرلىك سۆز بىرىكمىسى ۋە پېئىل خاراكتىرلىك سۆز بىرىكمىسى دەپ ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ. مەسىلەن:   5 [ ,+\  
djsz!$  
ئىشچىلار سىنىپى (ئىسىم خاراكتىرلىك) ، ئېلىپ چىقىپ كەتتى (پېئىل  خاراكتىرلىك)   O`i)?BC  
7. جۈملە بۆلەكلىرى   HKTeqH_:  
1)    جۈملە بۆلەكلىرىنى ئايرىشنىڭ باسقۇچلىرى (دىققەت قىلىدىغان نوقتىلار) :   =Kc|C~g  
① بېرىلگەن جۈملىنىڭ ئاددى جۈملە ياكى مۇرەككەپ جۈملە ئىكەنلىكىنى ئايرىۋالىمىز.   1l/AKI(!  
E?Zb~xk  
② جۈملە تەركىبىدىكى مۇستەقىل سۆز ياكى ياردەمچى سۆزلەرنى ئايرىپ چىقىمىز، چۈنكى ياردەمچى سۆزلەر مۇستەقىل جۈملە بۆلىكى بولالمايدۇ.   0A#*4ap  
{I0w`xe  
③ جۈملە تەركىبىدىكى كېڭەيگەن بۆلەك ( ئىزاھلىغۇچى سۆز)، جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر ( قاراتما سۆز، قىستۇرما سۆز، ئۈندەش سۆز)نى ئايرىپ چىقىمىز، چۈنكى بۇلارمۇ جۈملىدە مۇستەقىل جۈملە بۆلىكى بولالمايدۇ.   59{;VY81  
C=N! z  
④ جۈملە تەركىبىدىكى تەڭداش بۆلەكلەرنى ئايرىيمىز، چۈنكى تەڭداش بۆلەكلەر ئوخشاش ۋەزىپىدە كېلىدۇ.   P<%v +O  
w &p~0cA~  
⑤ جۈملە تەركىبىكى سۆزلەرنىڭ باغلىنىش يوللىرىغا دىققەت قىلىمىز   UT3bd,,  
Q  |  
⑥يۇقۇرقى باسقۇچلار تاماملانغاندىن كېيىن جۈملە بۆلەكلىرىنى ئايرىشنى باشلايمىز، بۆلەكلەرنى ئايرىغاندا چوقۇم سوئال قويۇپ ئايرىيمىز، سوئالنىڭ دەل جايىدا، توغرا بېرىلىشى جۈملە بۆلەكلىرىنى توغرا ئايرىشنىڭ كاپالىتى. سوئالنىڭ توغرا بېرىلىشى ئۈچۈن ئالدىنقى بەش  باسقۇچنى ئەستايىدىل تاماملاش كېرەك.   Y!SE;N&  
XZ.7c{B<  
⑦ جۈملە بۆلەكلىرىنى سوئال قويۇپ ئايرىشتا، ئاۋال باش بۆلەكلەرنى ئايرىپ چىقىمىز، چۈنكى، باش بۆلەكلەر جۈملىنىڭ ئاساسى. بولۇپمۇ خەۋەر بولمىسا جۈملە مەۋجۇت بولمايدۇ.   (O$}(Tn  
(tepmcf  
⑧ باش بۆلەكلەرنى ئايرىپ بولغاندىن كېيىن ، ئەگەشمە بۆلەكلەرنى سوئال قويۇپ ئايرىيمىز، بۇلارغا سوئال بەرگەندە خەۋەر تەرەپتىن باشلاپ سوئال بەرگەن مۇۋاپىق، چۈنكى، باشقا بۆلەكلەر ھەرخىل يوللار بىلەن ئاخىرقى ھېسابتا خەۋەرگە باغلىنىدۇ.   c Zqfz  
]k[x9,IU\y  
   2)     جۈملە بۆلەكلىرى جەدۋېلى   F8;mYuA  
   Y?<)Dg.[  
تۈرى   Us'Cs+5XcG  
     رەت   Q|?'(J+  
     نامى   Uo~T'mA"  
     ئالاھىدىلىكى   !x >,N%~  
     مىسال   6,X+1EXY  
     ئەسكەرتمە   8) HBh7/  
1B 5:s,Oyj  
باش بۆلەكلەر      1      ئىگە      ①جۈملىنىڭ كىم ياكى نىمە توغرىسىدا ئېيتىلغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ ②كۆپىنچە بىرلا سۆزدىن، بەزىدە بىرقانچە سۆز ۋە سۆز بىرىكمىسىدىن تۈزۈلىدۇ   O$^xkv5.  
     كىتاب ــ ئىنسان ھاياتىنىڭ مەنىۋىي ئوزۇقى. e!GZSk   
     ①بەزىدە جۈملىنىڭ ئىگىسى چۈشۈپ قالىدۇ، ئىگىنىڭ كىم ياكى نىمە ئىكەنلىكىنى خەۋىرىدىن بىلگىلى بولىدۇ②بەزى جۈملىلەرنىڭ ئىگىسى بولمايدۇ ③ ئىگە بولۇپ كېلىدىغان ئاساسلىق سۆز تۈركۈمى ئىسىم   k)cP! %z  
pe.Ml7o"  
    2      خەۋەر      ①خەۋەرسىز جۈملە تۈزۈلمەيدۇ ② ئاددى ۋە قوشما ھالەتتە كېلىدۇ ③ جۈملىدىكى ئورنى تۇراقلىق، ئومۇمەن جۈملىنىڭ ئاخىرىدا كېلىدۇ   b]T@g J4H=  
     ئەر كۆركىساقال، سۆز كۆركى ماقال.   w9MoT.kI}  
     ① شېئىرلاردا خەۋەر مىسرانىڭ بېشى ۋە ئوتتۇرىدىمۇ  كېلىدۇ ②خەۋەر بولۇپ كېلىدىغان ئاساسلىق سۆز تۈركۈمى پېئىل   Nar>FR7ut  
c ;9.KCpwx  
ئەگەشمە بۆلەكلەر      3      ئېنىقلىغۇچى      ①ئىسىمغا باغلىنىپ كېلىدۇ ②كۆپىنچە قانداق؟دىگەن سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ ③ «نىڭ» قوشۇمچىسى بىلەن كېلىدۇ ④ «دىكى، تىكى، دەك، تەك» قوشۇمچىلىرى بىلەن كېلىدۇ   TkRmV6'w  
     ھەسەلنىڭھەرىسى بار. `rlk|&T1  
E;9>ePd@  
ئېغىلدىكى قويلار مەرەۋاتىدۇ.   7VAJJv3  
     ①«نىڭ» قوشۇمچىسى بىلەن كەلگەندە ئىسىمغا باغلىنىپ كېلىشى شەرت قىلىنمايدۇ    ②« دىكى، تىكى، دەك، تەك » قوشۇمچىسى بىلەن كەلگەندە چوقۇم  ئىسىمغا باغلىنىپ كېلىشى كېرەك ③ئېنىقلىغۇچى بولۇپ كېلىدىغان ئاساسلىق سۆز تۈركۈمى سۈپەت④ بەزىدە « نىڭ» قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالىدۇ.   ygzxCn|#  
0OnV0SIL  
    4      تولدۇرغۇچى      ① «نى» قوشۇمچىسى بىلەن كېلىدۇ. ②تىركەلمىلەر بىلەن قوشۇلۇپ كەلگەن سۆزلەرمۇ تولدۇرغۇچى بولىدۇ   Qs%B'9")  
     ئادەمنى نومۇس ئۆلتۈرەر،توشقاننىقومۇش.   tlQC6Fb#  
     ①بەزىدە « نى» قوشۇمچىسى چۈشۈپ قالىدۇ. ② ئومۇمەن خەۋەرنىڭ ئالدىدا، جۈملىنىڭ بېشى ۋە ئوتتۇرىدا كەلگەن ھەرقانداق سۆز تۈركۈمى تولدۇرغۇچى بولۇپ كېلەلەيدۇ.   Z+4D.bA  
2%]Z Kd  
    5      ھالەت      ①پېئىلدىن بولغان خەۋەرگە باغلىنىپ كېلىدۇ ② بېرىش (يۆنىلىش) كېلىش،چىقىش كېلىش. ئورۇن- پەيت كېلىشلەرنىڭ قوشۇمچىلىرى بىلەن كېلىدۇ.  ③كۆپىنچە قانداق؟دىگەن سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ * ?]~ #  
     مۇئەللىم ناھايىتىقىزىقارلىقسۆزلىدى.   s2REt$.q  
     ھەرقانداق مۇستەقىل  سۆز تۈركۈمى ھالەت بولۇپ كېلەلەيدۇ.   .UQE{.?  
v-Qmx-N  
3) ھالەت بىلەن ئېنىقلىغۇچىنى پەرقلەندۈرۈش   p*20-!{A  
AXPMnbUS  
ئوخشاشلىقى: بەزىدە ھەر ئىككىلىسى قانداق؟ دېگەن سوئالغا جاۋاب بولۇپ كېلىدۇ.   ]rN#B-aAr  
Kr-G{b_Pp  
پەرقى: سۈپەتلەر كۆپىنچە ئىسىملارغا باغلىنىپ كېلىدۇ، ھالەتلەر بولسا پېئىلدىن بولغان خەۋەرگە باغلىنىپ كېلىدۇ. مەسىلەن:   2oCkG~j  
"@/62b  
ئۇ      خەتنى    چىرايلىق   يازىدۇ.   ئۇ     چىرايلىق        خەت      يازىدۇ.   F_H82BE+3  
Ub amB+QT  
(ئىگە)(تولدۇرغۇچى)(ھالەت)  (خەۋەر)  (ئىگە) (ئېنىقلىغۇچى) (تولدۇرغۇچى) (خەۋەر)   IzLQhDJ1  
j)C:$  
4) جۈملە بۆلەكلىرىنى ئايرىشقا مىساللار:   {Ui =b+  
0#*Lw }qi  
① ئىككىمىز   بىر مەكتەپتە، بىر سىنىپتا     ئوقۇغان.   r^,<(pbd  
DA&?e~L&H  
(ئىگە)      ( تەڭداش ھالەت)       (خەۋەر)   w= P 9FxB  
$~;D9  
②  بۇ      مەھسۇلاتلارنىڭ  نۇرغۇنى   لاياقەتسىز    باھالاندى.   ^Yj xeNY  
9ZXlR?GA  
(ئېنىقلىغۇچى) (ئېنىقلىغۇچى)   (ئىگە)    (ھالەت)     (خەۋەر)   UMl#D >:C<  
?';OD3-  
③ يازلىق تەتىلدە ھەممەيلەن ئۈرۈمچىنى   كۆرۈپ كەلدۇق.   G  uQ=gN  
3jB$2: #  
      (ھالەت)      (ئىگە) (تولدۇرغۇچى)  (قوشما خەۋەر)   )B,|@ynu  
jO*l3:!~\  
④   ئەتىكى    قۇيرۇقتىن     بۈگۈنكى       ئۆپكە     ئەلا.   Bw%Qbs0Q  
w@JKl5  
(ئېنىقلىغۇچى)  (ھالەت)   (ئېنىقلىغۇچى)    (ئىگە)   (خەۋەر)   W"^wnGa@a  
o*U]v   
⑤ بۇ قېتىمقى  پائالىيەتكە      15    مەكتەپتىن   300       ئوقۇغۇچى   قاتناشتى.   $`R6=\|  
; bHV  
(ئېنىقلىغۇچى) (ھالەت)  (ئېنىقلىغۇچى)(ھالەت) (ئېنىقلىغۇچى)  (ئىگە)     (خەۋەر)   ^P151*=D  
dT,o=8fg  
⑥  كىچىكلەر    چوڭلارنى     ھۆرمەتلەش كېرەك.   2^8%>,  
\+aC"#+0  
(ئىگە)   (تولدۇرغۇچى)      (خەۋەر)   UfS%71l.$  
S[WG$  
⑦  ئۇلار       تاغنىڭ      ئۈستىگە   چىقىپ كەتتى.   23 ~ Sjr  
V5 *OA??k<  
(ئىگە)   (ئېنىقلىغۇچى)  (ھالەت)    (خەۋەر)   Um&(&?Xf  
*/|BpakD<  
⑧  مەن      1-         دەرىجىنى     تەستە      ئالدىم.   KtNY_&xd  
D_v bSF)  
(ئىگە) (ئېنىقلىغۇچى)  (تولدۇرغۇچى)  (ھالەت)   (خەۋەر)   GvBHd%Ot  
qvPtyc^fN  
⑨ تېلېۋىزوردىكى        بۇ       چىم- چىم     زادىلا    تۈگىمەيۋاتىدۇ.   jy'13G/b\  
ynbuN x*  
(ئېنىقلىغۇچى)  (ئېنىقلىغۇچى)   (ئىگە)      (ھالەت)    (خەۋەر)   8YbE`32  
E~6c- Lw  
⑩  قاسىم،    بۇ           گەپنى     نەچچە قېتىم      دەيمەن.   SJHr_bawd  
r(P(Rj2~  
(ئېنىقلىغۇچى) (تولدۇرغۇچى)    (ھالەت)       (خەۋەر)   +llR204  
fZoHf\B]{  
8. جۈملە بىلەن گىرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر جەدۋېلى   pej|!oX  
_ jsK}- \  
رەت      نامى      ئېنىقلىمىسى      مىسال   dUhY\v oQ  
1      قاراتما سۆزلەر      جۈملە بۆلەكلىرى بىلەن ھېچقانداق گرامماتىكىلىق باغلىنىشى بولمىغان، باشقىلارنىڭ دىققىتىنى جەلپ قىلىش مەقسىدىدە قوللىنىلىدىغان سۆزلەر   Fx2bwut.K  
     ئۇكام، دەرسلەرنى ياخشىراق ئۈگەنگىن.   -[wGX}}  
NGbG4-w-  
2      قىستۇرما سۆزلەر      ئۆزى جۈملە بۆلىكى بولالمايدىغان، سۆزلىگۈچىنىڭ تۈرلۈك كۆز- قارىشى، تۇيغۇسى، پوزىتسىيىسىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر   Ys\Wj%6A  
     بۈگۈن، ئېھتىمال، يامغۇر يېغىپ قالىدۇ.   N'GeHByIT  
fSokm4]vg  
3      ئۈندەش سۆزلەر      ئايرىم جۈملە بۆلىكى بولالمايدىغان، سۆزلىگۈچىنىڭ تۈرلۈك ھېس- تۇيغۇلىرىنى بىلدۈرىدىغان سۆزلەر   t&AFU t\c  
     ھوي! سەن قاچان كەلدىڭ ؟   `)_dS&_\  
~ Q.7VDz  
9. ئاددى جۈملىنىڭ تۈرلىرى جەدۋېلى (تۈزۈلۈش جەھەتتىن)   JvVWG'Z"  
tMf}   
رەت     نامى      ئېنىقلىمىسى      مىسال   fSK]|"c  
1      يىغىق ئاددى جۈملە      باش بۆلەكلەردىنلا تۈزۈلگەن جۈملە {zQ8)$CQ  
     دەرس باشلاندى.   Egg=yF>T  
*U&0<{|T  
    يېيىق ئاددى جۈملە      باش ۋە ئەگەشمە بۆلەكلەردىن تۈزۈلگەن جۈملە   $w2u3 -  
     بۈگۈن دەرس باشلاندى   xhV O3LW'  
Q(wx nm  
2      ئىگىلىك جۈملە     ئىگىسى بار جۈملە (ئىگىسى بەزىدە ئېيتىلىدىغان، بەزىدە ئېيتىلمايدىغان، ئېيتىلمىسىمۇ ئىگىنىڭ كىم ياكى نىمە ئىكەنلىكىنى خەۋىرىدىن بىلگىلى بولىدىغان جۈملە)   < $J>9k  
     بىز كېلەر ھەپتە مەكتەپكە بارىمىز. ھازىر تاماق يەۋاتىمەن.   7%Gwc?[x  
[j=yMP38!:  
    ئىگىسىز جۈملە     ئىگىسى يوق، خەۋىرى ھېچكىمگە، ھېچنىمىگە باغلىق بولمىغان ئاددى جۈملە   ?XrQ53  
     ئىنتىزامنى بۇزۇشقا يول قويۇلمايدۇ.   0D\#Pq v  
2Rw&C6("w  
3      تولۇق جۈملە      مۇناسىۋەتلىك بۆلەكلىرى تولۇق ئېيتىلغان ئاددى جۈملىلەر   Ugu[|,  
     ئىشچاننىڭ كۈلكىسى ھورۇننى يىغلىتار.   ! h"Kq>9 T  
e6@=wnoX u  
    تولۇقسىز جۈملە     مەلۇم بۆلەكلىرى چۈشۈپ قالغان، چۈشۈپ قالغان بۆلەكلەرنى ئالدىنقى ياكى كېيىنكى جۈملىلەردىن بىلىشكە بولىدىغان ئاددى جۈملىلەر   cv998*|X:  
     بۇ خىل جۈملىلەر ئاساسەن دىئالوگلاردا ۋە ئىگىسى چۈشۈپ قالغان جۈملىلەردە  كۆرۈلىدۇ.   gd%NkxmW  
{> eXR?s/  
   Ⅵ  مۇرەككەپ جۈملە   K28+]qy[  
   1. مۇرەككەپ جۈملە ، ئۇنىڭ ئالاھىدىلىكى ،تۈرلىرى   27 ]':A4_  
N60rgSzI  
مەنە جەھەتتىن باغلىنىشلىق بولغان ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۈملىنىڭ مەلۇم سىنتاكىسلىق مۇناسىۋەتتە بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ، مۇرەككەپ ئوي-پىكرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە مۇرەككەپ جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.   hn5h\M?  
2D75:@JL}|  
مۇرەككەپ جۈملىلەر تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە :   = s>T;|  
7mI:| G  
1)       مۇرەككەپ جۈملىلەر ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۈملىنىڭ مەنتىقىغە ئۇيغۇن ھالدا بىرىكىشىدىن تۈزۈلۈپ،مۇرەككەپ پىكىرنى ئىپادىلەيدۇ.   Aw}"gpL  
QQ%D8$k"  
2)       مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر ئېغىز تىلدا ئىنتوناتسىيە ئارقىلىق ،يېزىقتا تىنىش بەلگىلىرى ئارقىلىق بىر-بىرىدىن پەرقلىنىپ تۇرىدۇ.   f!\lg  
9>l*lCA  
3)       مۇرەككەپ  جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ ئۆز ئالدىغا ئايرىم ئىگىسى بولۇشىمۇ ياكى بىر ئىگە بىر قانچە ئاددىي جۈملىگە ئورتاق بولۇشىمۇ مۇمكىن .   ^8 zR  
)2Wi `ZT  
4)       بەزى مۇرەككەپ جۈملىلەر ئاددىي جۈملىلەرنىڭ تەڭداشلىق مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىشى ئارقىلىق تۈزۈلىدۇ.بەزى مۇرەككەپ جۈملىلەر ئاددىي جۈملىلەرنىڭ بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىشى ئارقىلىق تۈزۈلىدۇ؛يەنە بەزى مۇرەككەپ جۈملىلەر ئاددىي جۈملىلەرنى تەڭداشلىق ھەم بېقىندىلىق مۇناسىۋەتتە باغلىنىپ كېلىشىدىن تۈزۈلىدۇ.   ock Te5U  
8J:}%DaxL  
ئۇيغۇر تىلىدىكى مۇرەككەپ جۈملىلەر تەركىبىدىكى تارماق جۈملىلەرنىڭ قانداق مۇناسىۋەتتە باغلانغانلىقى ئۆلچەم قىلىنىپ (گرامماتىكىلىق تۈزۈلۈشىگە قاراپ )،تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە، بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە ۋە ئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە دەپ چوڭ ئۈچ تۈرگە بۆلۈنىدۇ. }Ga\wV  
    2. تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە   GGNvu )"  
#bUXgn>  
ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق ئاددىي جۈملىلەرنىڭ تەڭداش مۇناسىۋەتتە باغلىنىشىدىن تۈزۈلگەن مۇرەككەپ جۈملە تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ، يەنى تەڭ ھوقۇقلۇق،مۇستەققىل ، بىر-بىرىگە بېقىنمايدىغان ئاددىي جۈملىلەردىن تۈزۈلگەن جۈملە تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   ئادەم مەڭگۈ ياشىمايدۇ، ئۇنىڭ ياخشى نامى مەڭگۈ ساقلىنىدۇ.   M$y+q ^  
R9'b-5q  
تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنىڭ باغلىنىش شەكلىگە ئاساسەن تۆۋەندىكى ئىككى تۈرگە بۆلۈنىدۇ:   JW{rA6?   
U}6B*Xx'  
1)       باغلىغۇچى ئارقىلىق باغلانغان تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە.   ]"t@-PFX<  
B|R@5mjm  
2)       باغلىغۇچىلارسىز باغلانغان تەڭداش مۇرەككەپ جۈملە.   6hlc1?  
2/?`J  
3. بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە   4[.oPK=i  
1M}5>V {  
ئۆزئارا بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش يولى بىلەن باغلانغان بىر نەچچە ئاددىي جۈملىلەردىن تۈزۈلگەن، مۇرەككەپ ئوي-پىكىرنى ئىپادىلەيدىغان جۈملە بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن : بۈگۈن ھاۋا ياخشى بولغاچقا ،ھەممىمىز ناھايىتى كۆڭۈللۈك ئوينىدۇق.   ur3(HL  
B P2=2)Q  
بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملىلەردە بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش مۇناسىۋىتى مەۋجۈت بولغاچقا، تەركىبىدىكى جۈملىلەر بېقىنىش ۋە بېقىندۇرۇش يولى بىلەن ئۆزئارا باغلىنىپ كەلگەنلىكتىن، ئۇلارنىڭ بىرى باش جۈملە، يەنە بىرى بېقىندى جۈملە بولىدۇ.   @CTgT-0!  
 
1) باش جۈملە   ]!I7Y.w6  
=-8 bsV/l  
بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى ئىككىنچى بىر ئاددىي جۈملىنى ئۆزىگە بېقىندۇرۇپ كەلگەن جۈملە باش جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.   XiL~TCkx4  
O_ChxX0KP  
2) بېقىندى جۈملە   jzDuE{  
4Uphfzv3D  
باش جۈملىگە ئەگىشىپ ئۇنىڭ بىرەر بۆلىكى ياكى پۈتۈن جۈملىنىڭ مەزمۇنىنى تولۇقلاپ،ئېنىقلاپ كەلگەن ئاددىي جۈملە بېقىندى جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   vgsJeV`}I  
#~7ip\Uf[  
① جاپا-مۇشەققەتكە چىداپ كۈرەش قىلغاندا، نەتىجىنى قولغا كەلتۈرگىلى بولىدۇ.   \HKxh: F'  
P{wF"vf  
   ( بېقىندى جۈملە)                               ( باش جۈملە)   LcUh;=r}&  
'eLqlu|T  
②   شۇنى بىلىشىمىز كېرەككى،   دۈشمەننىڭ تەبىئىتى ئاسانلىقچە ئۆزگەرمەيدۇ.   U.DDaT1  
`%+Wz0(K  
        ( باش جۈملە)                    ( بېقىندى جۈملە)   RloK,bg  
$, ,op(  
ئەسكەرتىش: بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى باش جۈملە ۋە بېقىندى جۈملىنىڭ ئورنى مۇقىم بولمايدۇ. كۆپىنچە بېقىندى جۈملە ئالدىدا، باش جۈملە كەينىدە كېلىدۇ. بىراق، بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى باش جۈملە ۋە بېقىندى جۈملە « كى، سەۋەبى، چۈنكى» قاتارلىق باغلىغۇچىلار بىلەن باغلىنىپ كەلگەندە، باش جۈملە ئالدىدا، بېقىندى جۈملە كەينىدە كېلىدۇ.   | #47O  
4. كۆپ بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە   ,.kha8v  
wE?'Cl  
تەركىبىدە ئىككى ياكى ئۇنىڭدىن ئارتۇق بېقىندى جۈملىلىرى بولغان بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملىلەر كۆپ بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   _F$aUtb%O  
m9.{[K"  
قاتتىق يامغۇر يېغىپ كېتىپ، دەريانىڭ سۈيى ئۇلغىيىپ كېتىپ، كۆۋرۈكنى سۇ ئېقىتىپ كەتكەنلىكى ئۈچۈن، بىز دەريادىن ئۆتەلمىدۇق.   \l9qt5rS  
5. ئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە   ]Q>.HH  
PE5R7)~A  
تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر ئۆزئارا بىر بىرى بىلەن ھەم تەڭداش ھەم بېقىنىش يولى بىلەن باغلىنىپ كەلگەن مۇرەككەپ جۈملىلەر ئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ. مەسىلەن:   7ccO93Mz  
{(r`k;fB  
تىرىشچانلىق بولمىسا،بىلىم ئىگىىلىگىلى بولمايدۇ، ئىختىساسلىق خادىم بولۇپ يېتىشىپ چىققىلى بولمايدۇ.   i*/Yz *<  
3|'>`!hb  
ئەسكەرتىش: ئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىمۇ خۇددى كۆپ بېقىندىلىق مۇرەككەپ جۈملىلەرگە ئوخشاش ئەڭ كەم بولغاندا ئۈچ ئاددىي جۈملە بولىدۇ.   0w&27wW  
6. كۆچۈرمە جۈملە توغرىسىدا چۈشەنچە   @ycDCB(D}  
6L"%e!be6  
ئاپتورنىڭ گەپ-سۆزى ئىچىدە ئەينەن ئىشلەتكەن باشقىلارنىڭ گەپ-سۆزلىرى كۆچۈرمە جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.   57umx`m  
e?JW   
كۆچۈرمە جۈملە ئادەتتە ئاپتور سۆزىنىڭ بېشىدا، ئوتتۇرىدا ۋە ئاخىرىدا، بەزىدە ئاپتور سۆزىنىڭ ئىككى تەرىپىدە كېلىدۇ.   &jslyQ#  
!cO]<CWPq  
1) كۆچۈرمە جۈملە ئادەتتە ئاپتور سۆزىدىن كېيىن كەلسە،ئاپتور سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت (:) قويۇلۇپ، كۆچۈرمە جۈملە قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:   NQ(1   
+a^nlW9g  
ئۇلۇغ شائىر ئەلشىر نەۋائىي مۇنداق دېگەنىدى: «ئىنساننىڭ مۇھىم پەزىلەتلىرىنىڭ  بىرى – ئاتا-ئانىنى ھۆرمەت قىلىش.»   |wiqGzAr{  
Y }$/e  
2) كۆچۈرمە جۈملە ئاپتور سۆزىدىن بۇرۇن كەلسە،كۆچۈرمە جۈملە قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىپ، ئاندىن ئاپتور سۆزى يېزىلىدۇ. مەسىلەن:   JtEo'As:[  
g;qx">xJ`o  
«چۈشكۈنلۈككە قاراپ ماڭغان ياش يىگىتنىڭ قىياپىتىدەك ئېچىنىشلىق نەرسە يوق» دېگەنىدى مارك تىۋىن.   :N4t49i  
mz,  
3) كۆچۈرمە جۈملە ئاپتور سۆزىنىڭ ئوتتۇرىدا كەلسە، باشتىكى ئاپتور سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت (:) قويۇلۇپ، كۆچۈرمە جۈملە قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. ئاخىرىدا قوش تىرناق يېپىلىپ ئاپتور سۆزىنىڭ داۋامى يېزىلىدۇ. مەسىلەن:   S?{#r  
*>|gxM8  
ئۇلۇغ ئەدىب ئەھمەد يۈكنەكى:« ياخشىغا قۇچاق ئاچ، ياماندىن نېرى قاچ» دېگەنىدى.   e1%/26\  
H`1{_  
4) بەزىدە ئاپتور سۆزى كۆچۈرمە جۈملىنىڭ ئوتتۇرىسىدا كېلىدۇ. مۇنداق ئەھۋالدا ئاپتور سۆزىنىڭ ئىككى تەرىپىگە سىزىق قويۇپ كۆچۈرمە جۈملىدىن ئايرىۋېتلىدۇ. ئەگەر كۆچۈرمە جۈملىنىڭ ئۈزۈلگەن جايىدا سوئال ياكى ئۈندەش بولسا، پەش قويۇلمايدۇ. مەسىلەن:   ^l9N48]|?  
2NC.Z;  
«مېنىڭ ئۈمىدىم،-دېدى ئانام،-سېنىڭ جەمىئيەتكە ۋە مىللەتكە ياراملىق ئادەم بولۇشۇڭنى كۆرۈش.»   pR(jglm7-  
7. ئۆزلەشتۈرمە جۈملە   "e.jZcN*  
z\K"Rg~J  
ئاپتورنىڭ باشقا كىشىلەرنىڭ گەپ سۆزلىرىنىڭ مەزمۇنىنى ساقلاپ قېلىپ،شەكلىنى ئۆزگەرتىپ قوللانغان سۆزلىرى ئۆزلەشتۈرمە جۈملە دەپ ئاتىلىدۇ.مەسىلەن:   c6h.iBJ'  
sDPs G5q<  
مۇئەللىم بىزگە :«مىللەتنى روناق تاپتۇرۇش مائارىپنىڭ ۋەزىپىسى»دېگەنىدى (كۆچۈرمە جۈملە).   B"h#C!E  
J]{QB^?  
مۇئەللىم بىزگە مىللەتنى روناق تاپقۇزۇش مائارىپنىڭ ۋەزىپىسى ئىكەنلىكىنى ئېيتقانىدى. (ئۆزلەشتۈرمە جۈملە).   r[|Xy>Zj  
Ⅶ تىنىش بەلگىلىرى ۋە ئۇلارنىڭ ئىشلىتىلىشى   */sS`/Lx  
   1. تىنىش بەلگىلىرى توغرىسىدا   );#JL0I  
tXNm$Cq.|  
يېزىق تىلدا ئوي-پىكىرنى توغرا،ئېنىق، چۈشىنىشلىك ئىپادىلەش، سۆز-جۈملىلەر ۋە جۈملە بۆلەكلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى ئايدىڭلاشتۇرۇش ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان شەرتلىك بەلگىلەر تىنىش بەلگىلىرى دەپ ئاتىلىدۇ.   6wBx;y |  
2. تىنىش بەلگىلىرىنى قوللىنىش قائىدىلىرى   uaT!(Y6  
@5N]ZQ9  
ھازىرقى زامان ئۇيغۇر يېزىق تىلىمىزدا تۆۋەندىكى تىنىش بەلگىلىرى ئىشلىتىلىدۇ:   NCiW^# b  
5x5@t :  
1. چېكىت (.)؛ 2.سوئال بەلگىسى (؟)؛ 3.ئۈندەش بەلگىسى (!)؛ 4.پەش (،) 5. چېكىتلىك پەش (؛)؛ 6.قوش چېكىت (:)؛ 7.قوش تىرناق («»)؛ 8. يالا تىرناق (‹›)؛ 9. تىرناق  ( ( ) ) ؛ 10.سىزىقچە (-)؛ 11. سىزىق (ـــ)؛ 12. كۆپ چېكىت(...)   J?V?R  
v[ . cd*b  
1) چېكىت ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   =$u! 59_dE  
}q_<_lQ  
① ئاددىي ۋە مۇرەككەپ شەكىلدىكى بايان جۈملىلەرنىڭ ئاخىرىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: مەمتىلى تەۋپىق ئاتاقلىق مائارىپچى .   |?!~{-o  
p)`{Sos  
② ئۆتۈنۈش،تىلەك، مەسلىھەت مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملىلەرنىڭ ئاخىرىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: مىجەزىڭىز يوق بولسا،دوختۇرخانىغا بېرىپ كۆرۈنۈپ بېقىڭ.   :0Bq^G"ge  
Z-^LKe  
③ قىسقارتىپ يېزىلغان ئادەم ئىسىملىرىدىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   FtpK)9/4  
hpHr\g  
ئا.ئۇيغۇر (ئابدۇخالىق ئۇيغۇر) ، ت.سامساق (تۇردى سامساق).   ZGBd%RWjG_  
ynq}76 H0k  
④بىكىرنىڭ رەت-تەرتىپىنى بىلدۈرىدىغان قاتار سانلاردىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   ap.K=-H  
X.OD`.!>  
جۈملىنىڭ ئەگەشمە بۆلەكلىرى:   TITKj?*o  
)P%ZA)l%_o  
1.تولدۇرغۇچى   ! 
!02`t4Zc-  
2.ئېنىقلىغۇچى   /sUYU (3  
S*==aftl(  
3.ھالەت   iIvc43YV%  
,-$LmECg  
⑤ يىل،ئاي ۋە كۈنلەر بىلەنلا ئىپادىلەنگەندە، ئۇلارنىڭ ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 1949.10.1    1971.1.11    1994.5.9    2001.9.11   a+[RS]le  
,KF 'TsFf  
⑥ ئونلۇق كەسىرلەردىكى پۈتۈن سان بىلەن كەسىر سانلار ئارىسىغا چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 1.25 (بىر پۈتۈن يۈزدە يىگىرمە بەش)   F5LuSy+v  
VEH&&@d  
⑦ كىتابلاردىكى باب، پاراگراف بەلگىسىدىن كېيىن چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   Ye\rB\-  
&c`nR<  
20.باب تىنىش بەلگىلەر   ]jtK I4  
O%Scjm-^X  
1§ . تىنىش بەلگىلەر توغرىسىدا چۈشەنچە    Hu^1[#  
zE336  
   ZEXc%-M  
ob+b 
2) سوئال بەلگىسى(؟) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   +s "hqm  
{i1| R"ta  
① بىرلا ئوي-پىكىرنى بىلدۈرىدىغان سوئال جۈملىلەردىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: سىز قايسى ئالىي مەكتەپتە ئوقۇشنى ئارزۇ قىلىسىز؟   IrR7"`.i  
}wWKFX  
② تەڭداش مۇرەككەپ جۈملىلەردىن تۈزۈلگەن سوئال جۈملىلەردە ھەر بىر جۈملىدىن كېيىن سوئال بەلگىسى قويۇلىدۇ. ئالاھىدە تەكىتلەنگەن ئەھۋال ئاستىدا سوئال بەلگىسى ئەڭ ئاخىرقى جۈملىدىن كېيىن قويۇلىدۇ. مەسىلەن: شۇنداق تۇرۇقلۇق بىزدە قۇربان قىلغىلى بولمايدىغان يەنە قانداق شەخسىي مەنپەئەت بولسۇن، ۋاز كەچكىلى بولمايدىغان يەنە قانداق خاتالىقلار بولسۇن؟   @d^Grm8E  
3) ئۈندەش بەلگىسى (!) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   heltgRt  
\(~y?l  
① ئۈندەش جۈملىلەرنىڭ ۋە شوئار،چاقىرىق مەنىسىدىكى بۇيرۇق جۈملىلەرنىڭ ئۈندەش جۈملە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئاھ! بۇ ئاخىرقى دەرسنى مەن ھەرگىز ئۇنتۇمايمەن!   \K_ET> !  
!5wIIS:FT  
② ئۈندەش ئاھاڭىدا ئېيتىلغان ئۈندەش سۆزلەر ۋە قاراتما سۆزلەردىن كېيىن ئۈندەش بەلگىسى قويۇلىدۇ. مەسىلەن: خەپ ! سېنىڭ ئەدىپىڭنى بىر بەرمىسەم !   ]fm'ZY&  
   4) پەش(،) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   UN7EF/!Zz  
① باغلىغۇچىلارسىز باغلانغان مۇرەككەپ جۈملىلەر تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەرنى بىر-بىرىدىن پەرقلەندۈرۈش،ئاجرىتىش ئۈچۈن ھەر بىر ئاددىي جۈملىدىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: تىرىشىپ ئۆگىنىپ،مول بىلىم ئىگىلەپ، ۋەتەن، خەلق ئۈچۈن شان – شەرەپ كەلتۈرۈشىمىز كېرەك.   c4!^nk]  
t^VwR=i  
② جۈملىنىڭ تەڭداش بۆلەكلىرى ئارىسىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئەدەبىيات نەزەرىيىسى ئەدەبىياتنىڭ ئىجتىمائىي ئەھمىيىتى، رولى،خاراكتىرى، ماھىيىتى ۋە ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىيات قانۇنىيىتى قاتارلىقلارنى ئۆزىنىڭ تەتقىقات ئوبىيكتى قىلىدۇ.   ImCe K  
4)E_0.C  
③ تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر قارىمۇ-قارشى باغلىغۇچىلار، سەۋەب باغلىغۇچىلار ۋە كۈچەيتكۈچى باغلىغۇچىلار ئارقىلىق باغلىنىپ كەلگەن مۇرەككەپ جۈملىلەردە شۇ باغلىغۇچىلارنىڭ  ئالدىدىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: مەن ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشتۈم ،بىراق گەپ سۆز قىلمىدىم.   Twh!X*uQ  
FK6[>(QO  
④ «يا، ياكى» ئايرىغۇچى باغلىغۇچى، «ھەم» بىرىكتۈرگۈچى باغلىغۇچىسى جۈملىلەردە باغلىغۇچى ۋە ئايرىغۇچى رولىدا كېلىپ ئىككى قېتىم تەكرارلانسا،ئىكىنچى قېتىم تەكرارلانغاندا، شۇ باغلىغۇچىنىڭ ئالدىغا پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن:بۇ ئىشنى يا سىلەر قىلىڭلار،ياكى بىز قىلايلى.   R FKtr  
+_s #2  
⑤ جۈملە تەركىبىدىكى جۈملە بىلەن گرامماتىكىلىق باغلىنىشى يوق سۆزلەر جۈملىنىڭ بېشىدا كەلسە ئاخىرىدىن، ئوتتۇرىسىدا كەلسە ،ئىككى تەرەپتىن، ئاخىرىدا كەلسە ئالدىدىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئوغلۇم، ئېسىڭدە بولسۇن، پەرزەنت ئاتا-ئانىنىڭ ئەڭ چوڭ بەختى.   -VZ-<\uH  
>AC]#'  
⑥تەركىبىدىكى ئاددىي جۈملىلەر «دە» ئۇلانمىسى بىلەن باغلانغان مۇرەككەپ  جۈملىلەردە «دە»  ئۇلانمىسىدىن كېيىن پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن: قوڭغۇراق چېلىندى-دە، ئوقۇغۇچىلار سىنىپقا كىردى.   AUeu1(  
!P ~_Dl2d  
⑦ جۈملىلەر تەركىبىدىكى سىلىق، ئاستا ئاھاڭدا ئېيتىلغان قاراتما، قىستۇرما ۋە ئۈندەش سۆزلەر پەش ئارقىلىق ئايرىلىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: ئاپلا،بۇ گەپنى ئۇنىڭغا ئېيتمىسام بوپتىكەن.   DvME 1]7)  
$ oTdfb  
⑧ شېئىر مىسرالىرىدىكى قوش قاپىيىنى تەشكىل قىلىدىغان سۆزلەر يەنى رادىفلارنىڭ ئالدىغا پەش قويۇلىدۇ.   4f@o mAM  
5) چېكىتلىك پەش(؛) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   Y_}mYvJW  
|]QqXE-7  
ئارىلاش مۇرەككەپ جۈملە تەركىبىدىكى مۇرەككەپ جۈملە بىلەن ئاددىي جۈملىنى ياكى مۇرەككەپ جۈملىلەرنى بىر-بىرىدىن ئايرىش ئۈچۈن چېكىتلىك پەش قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   FE" y\ 2}  
:iFIQpk  
ئۇنى ھەر كۈنى كۆرسەم، سېنى ئەسلەيمەن؛سېنى ھەر كۈنى كۆرسەم، ئۇنى ئەسلەيمەن.   dG@"!!,  
6) قوش چېكىت (:) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   vQ<90Z xqB  
0MV>"aV  
① جۈملىنىڭ بېشىدا كەلگەن ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆز ياكى ئومۇملاشتۇرغۇچى جۈملىلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   ##KBifU"  
Q=BZ N]g2  
بۇ يېزىدا تېرىلىدىغان زىرائەتلەر: بۇغداي، قوناق، كېۋەز، زىغىر،تېرىق،شال،قوغۇن،تاۋۇز.   ANvRi+ _  
tcI}Ca>u  
② كۆچۈرمە جۈملىنى بېشىدا كەلگەن ئاپتور سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئۇلۇغ ئەدىب ئەخمەد يۈكنەكى مۇنداق دېگەنىدى: «قەيەردە قانۇن ئاجىز بولسا، شۇ يەردە بىگۇناھلار خارلىنىدۇ.»   pp.6Ex (R  
u4m,'XR  
③ قائىدە-قانۇنىيەتلەرنى ئىسپاتلاش ئۈچۈن كەلتۈرگەن مىساللارنىڭ بېشىدا كەلگەن «مەسىلەن» دېگەن سۆزلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ... ...   fKp#\tCc y  
;`l'2 z@N  
④ ھۆرمەت تەرىقىسىدە ئېيتىلغان قاراتما سۆزلەردىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ.مەسىلەن:   :]rJGgK#  
A; 5n:Sd  
ئىلتىماس   f} Np/  
1J6,]M  
ناھىيىلىك خەلق ھۆكۈمىتىگە:   _8Z_`@0  
 ]E_h  
. . . . . . . . . . . . . . . . . .(مەزمۇن قىسقارتىلدى)   HODz*pI  
ak ->ML  
⑤ سائەت بىلەن مىنۇتنى تەڭ كۆرسىتىشكە توغرا كەلگەندە، سائەت بىلەن مىنۇتنى بىلدۈرىدىغان سانلار ئارىسىغا قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ئەتىگەنلىك دەرس 7:30 دە باشلىنىدۇ.   )foq),2  
Au{ 
⑥ ئەدەبىي ئەسەرلەرنى دىئالوگدىن بۇرۇن كەلگەن ئاپتور سۆزىدىن كېيىن قوش چېكىت قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   M~WijDj  
jx.[#6e  
ئۆيىڭىز بۇ يەردىن قانچىلىك يىراق ؟-دەپ سورىدىم.   {g2@6ct  
BYTnrPA&Z;  
ئۇماڭا قاراپ:   F^N82  
UbEb&9}  
ـــ تاغ قاپتىلىدىكى ئاۋۇ چوڭ بانان دەرىخىنىڭ تۈۋىدە،بىردەمدىلا يېتىپ بارغىلى بولىدۇ،دېدى.   Dq36p${ \W  
7) قوش تىرناق («») ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   3uZJ.Fb  
cTD!B% x  
① ماقالە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە سۆز ۋە كۆچۈرمە جۈملىلەردە ھەم كىتاب، گېزىت، ژۇرنال، ماقالە-ئەسەرلەرنىڭ ناملىرى قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:   l IUuA  
28/ A  DZ  
بۆرە ئوغۇز خاقانغا : «ئەمدى قوشۇن بىلەن بۇيەردىن قوزغال ئوغۇز! ئادەملىرىڭنى، بەگلىرىڭنى ئاتلاندۇرۇپ بۇ يەرگە كەلتۈر، مەن سىلەرنى باشلاپ يولنى كۆرسىتىمەن»دېدى.   VOc8q-hK  
 vj51 g@  
② بىرەر سۆزنى ئاتاپ كۆرسەتكەندە ياكى بىرەر سۆز ئەسلىي مەنىسىدە ئىشلىمەي كۆچمە مەنىدە ئىشلىتىلگەندە،بۇ سۆز قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:   by'DQ 00  
"6R 5+  
پەقەت «سۇ» سۆزىگىلا 3-شەخستە «سى»قوشۇمچىسى قوشۇلماي،«يى»قوشۇمچىسى قوشۇلىدۇ.   :l2g#* c  
Kx. X7R  
③ تەشكىلاتلار، تارىخىي ۋەقەلەر، تارىخىي خاتىرە كۈنلەر قىسقارتىلغان ئاتالغۇلار قوش تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: «توققۇزىنچى دېكابىر»ئوقۇغۇچىلار ھەرىكىتى خاتىرىلەندى.   N0K){  
8) يالاڭ تىرناق(‹›) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   ~1* A  
,; 
قوش تىرناق ئىچىدە كەلگەن كىتاب،گېزىت،ژۇرنال ۋە ئەسەرلەرنىڭ ناملىرى ھەمدە كۆچۈرمە جۈملە ئىچىدە كەلگەن كۆچۈرمە سۆز ۋە جۈملىلەر يالاڭ تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: مەن «‹ئانا يۇرت›رومانى ۋە يۇرت سۆيگۈسى » دېگەن بۇماقالىنى قىزغىن ئىشتىياق بىلەن ئوقۇدۇم.   ~gI{\iNF/  
9) تىرناق ( ( ) ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   b?Pj< tA  
 :Pq.,s  
① جۈملە ئىچىدە ئىزاھلاش، تولۇقلاش مەنىسىدە ۋە خاتىمە خاراكتىرىدە كەلگەن تەركىبلەر تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: مەن شۇ يىلى (1986-يىلى) ئۈرۈمچىگە تۇنجى قېتىم بارغانىدىم.   LF?P> 1%-  
4KI [D{  
② كۆچۈرۈلگەن ،نەقىل ئېلىنغان جۈملىلەرنىڭ ئورنى ياكى ئاپتورىنى ئىزاھلاش ئۈچۈن تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:   2HOe__Ns  
BSXdvI 1y  
غايىبتىن بىر قۇدرەت گەر پۈتسە ماڭا،   @?2n]n6  
t]m!ee8*X<  
ئالەمنى ئالما قىلىپ تۇتقۇزسام ساڭا.   RR>G]#k  
rFXSO=P?Z  
تاڭ پەيتى بىر مەررە ئېمىتكىنىڭنىڭ،   {HZS:AV0  
F +j O*F2h  
بەدىلى تۆلىنىپ تۈگەرمۇ ئانا؟         («تارىم» 1982-يىلى5-سان)   ]G1R0 Q  
\ sf!  
③ ئادەملەرنىڭ ۋاپات بولغان ۋاقتىنى،بىرەر تارىخىي ۋەقەنىڭ يۈز بەرگەن،باشلانغان ۋاقتى بىلەن تاماملانغان، ئاخىرلاشقان ۋاقتىنى بىلدۈرىدىغان سانلار تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن:   7,_-XV2  
Pc4R!Tc  
ل.مۇتەللىپ (1922-1945) ئۇيغۇر خەلقىنىڭ تالانتلىق ئوت يۈرەك شائىرى.   +>E5X4JC  
>Pkdu}xP3  
④ ھەر قانداق شەكىلدىكى ئىزاھات،چۈشەندۈرۈش ۋە تولۇقلىمىلار تىرناق ئىچىگە ئېلىنىدۇ. مەسىلەن: جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ۋارىسلىق قانۇنى (1985-يىلى 4-ئاينىڭ 10-كۈنى 6-نۈۋەتلىك  مەملىكەتلىك خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ 3-يىغىنىدا ماقۇللانغان)   u[`v&e  
lV7IHX1P  
10) سىزىق(ـــ) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   X\G)81Q.S  
S_T  
① جۈملىنىڭ ئىگىسىمۇ، خەۋىرىمۇ باش كېلىشتىكى ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكتىرلىك سۆزلەردىن بولسا ، ئىگە بىلەن خەۋەرنىڭ ئوتتۇرىسىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: بىلىم ــ ئەقىل چىرىغى.   q6)p*}-  
W%zm D Hk~  
دادام ــ ئوقۇتقۇچى.   ris;Iu^v0  
US]"4=Zm  
② دېئالوگلاردا ھەر بىر سۆزلىگۈچىنىڭ سۆزى يېڭى بىر قۇردىن باشلانغاندا، ئۇنىڭ ئالدىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   ?7rD42\8H  
YZ{jP?x  
ـــ ھە «بۇزغۇنچى»، ئاپاڭنى قاقشاتماي ئوبدان ئويناپ كەلدىڭمۇ؟-دەپ ئەسئەتنى ئەركىلەتتى.   1bDJ}M~]z  
`&G}  
③ تەڭداش بۆلەكلەردىن كېيىن كەلگەن ئومۇملاشتۇرغۇچى سۆزلەرنىڭ ئالدىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن:  دەپتەر،قەلەم،كىتاب ـــ ئوقۇش قوراللىرى.   1[[TB .xF  
[M<{P5q  
④ جۈملە تەركىبىدىكى ئىزاھلىغۇچى بۆلەك تىرناق ئىچىگە ئېلىنمىسا، ئىزاھلىغۇچى بىلەن ئىزاھلانغۇچىنىڭ ئوتتۇرىغا سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن: سىلەر ـــ ياشلار كەلگۈسىنىڭ ئىگىلىرى.   e7hO;=?b'  
# s,Y% Bce  
⑤ ئاپتور سۆزى بىلەن پېرسوناژ سۆزى ئارىلاش كەلگەندە،ئۇلارنى ئايرىپ ئىپادىلەش ئۈچۈن سىزىق قويۇلىدۇ. مەسىلەن:   7rJ9 }/ 
y 2cL2c$BT  
« بىزنىڭ نۆۋەتتىكى مۇھىم ۋەزىپىمىز، ـــ دېدى ئۇ قولىنى ئېگىز كۆتۈرۈپ، ـــ تىرىشىپ ئۆگىنىپ ، مول بىلىم ئىگىلەش،ئىلىم پەننىڭ چوققىسىغا ئۆرلەش! »   t{[gKV-b  
A &;EV#]ge  
   L F8Pb;I  
x$*E\/zi 
11) سىزىقچە (-) ۋە ئۇنى ئىشلىتىلىشى   A> J1B(up  
 W{L  
① جۈپ سۆزلەرنىڭ ئوتتۇرىغا سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: ھايات –مامات، دوست- دۈشمەن، تىل-يېزىق...   ,*q#qW!!  
d*]Dv,#X  
② دەرىجە سانلار رەقەم بىلەن يېزىلغاندا دەرىجە سانلاردىن كېيىن سىزىقچە قويۇلىدۇ. مەسىلەن: 5-سىنىپ، 4-كۈنى...   JTSq{NN  
`WraOsoY  
③ «ھە،دە،يا» ئۇلانمىلىرى ئۆزى ئۇلىنىپ كەلگەن سۆزلەردىن سىزىقچە ئارقىلىق ئايرىپ يېزىلىدۇ. مەسىلەن: ئەسلىدە مۇنداق ئىكەن-دە. k, $I59  
$'WapxF  
④ كۆپ بوغۇملۇق سۆزلەرنىڭ قۇر ئاخىرىغا سىغماي قالغان قىسمىنى كېيىنكى قۇرغا بوغۇم بويىچە كۆچۈرۈپ يازىمىز،بوغۇم ئايرىلغان جايغا سىزىقچە قويىمىز. مەسىلەن:   / c4;3>I S  
P@^z:RS*{  
مەم-                مەملى-   Eqz4{\   
V%X:1 8j  
لىكەت               كەت   \O 8Y3|<  
^8o_Iz)r,  
12) كۆپ چېكىت (...) ۋە ئۇنىڭ ئىشلىتىلىشى   3K=q)|  
_A@fP[C  
① پىكىرنىڭ تولۇق ئاياغلاشمىغانلىقىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ. (ئادەتتە كۆپ چېكىت ئۈچ چېكىت ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ) مەسىلەن: ئامانگۈل تۆمۈر خەلپىگە قاراپ : «را...زى...بول...ئاكا!» دېدى-دە ، كۆز يۇمدى.   [dSDg2]  
~!a~C~_  
② جۈملىدىكى تەكرار ۋە سوزۇپ ئېيتىلغان سۆزلەرنىڭ (ئاساسەن ئىملىق ۋە ئۈندەش سۆزلەرنىڭ) ئارىسىغا كۆپ چېكىت قويۇلىدۇ.مەسىلەن: گۈلقىز...ھەي..گۈلقىز..مەيەرگە كېلىڭ.   =j'J !M  
    ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ   iylBK!ou  
+d6Aw}*  
قوشۇمچە : ئۇيغۇر تىلىدىكى سۆز ياسىغۇچى قوشۇمچىلار   }[=xe(4]D  
Yj^avO=;  
رەت   ';;p8bv+  
     قوشۇمچىلار   w (vE2Y ?  
     مىساللار   QoT3; 
     رەت   yL.PGF1(  
     قوشۇمچىلار   CN8@c!mB  
     مىساللار   ]RJb;  
*x*,I ,03  
1   7T|J[W O  
     -انە   sw=JUfAhy  
     ئاقىلانە، دوستانە، باتۇرانە   YP$*;l  
     53   gvTOC F  
     -لاپ، -لەپ   8}pcanPg  
     ئايلاپ، تاغارلاپ، چارەكلەپ، كۆپلەپ   MWn L#!  
{!{7zM%u0C  
2   '4^V4i  
     -ەن   ]"7DV3_  
     ئاساسەن، تامامەن، قەستەن   F~Z 0  
     54   io+7{B=u$  
     -لاق   }N#>q.M  
     ئوتلاق، تايلاق، بوتىلاق CI~;B  
1$!RKqT  
3   jC Kt;lj  
     -با، -بە   'MdE}  
     با مەسلىھەت، بەئەينى، بەھۇزۇر   pv m'pu78  
     55   WtdkA Sj  
     -لىق،-لۈك   MMA@J  
     ئاجىزلىق، ئاشلىق، پەملىك   xu?QK6D:  
6P*)rye  
4   :D+ SY  
     -بەخش   pTX'5   
     ئارامبەخش، ھاياتبەخش    wpdEI(  
     56   &G,o guo  
     -لۇق،-لۈك، -ل ،-ىل،-ۇل،-ۈل   o&F.mYnqX  
     قۇرۇقلۇق، ئاچقۇچلۇق، سۈتلۈك، ئۆمۈرلۈك، ئاچال، يېشىل، قاتمال، ئۇيۇل، ئۈزۈل ]>4Qs  
3F'dT[;  
5   n#4 J]Z@  
     -باز، -ۋاز   S,tVOxs^  
     كىتابباز، قېلىپباز، دارۋاز، شەكىلۋاز   !g&B)0u]*  
     57   IK?$!jh  
     نا-   Nt^&YE7d:  
     نائىلاج، ناتۇنۇش، نامۇۋاپىق، ناتوغرا   |AfQ_iT6c  
pH:|G  
6   FuiW\=^  
     بى، بەت   kJeOlO[  
     بىچارە، بىكار، بىتاقەت، بەتنام بەتتام   K':pU1  
     58   %dU'$)  
     -نامە    Y*}>tD;  
     شەرتنامە، توختامنامە، گۇۋاھنامە   (dip Ks?K  
BBJ]>lQ  
7   ~S>ba']  
     -پەز   Kcdd=2 [T  
     ئاشپەز، ساختىپەز، مانتىپەز   y8S6ZtA}2  
     59   <0 idG  
     ھەم   j2qfEvU  
     ھەميان، ھەمنەپەس، ھەمكار، ھەمسۆھبەت   B@vH1T  
4H? Ma|,  
8   fDHISJv  
     -پۇرۇش   s(.-bj R  
     كىتاپپۇرۇش، چايپۇرۇش، دورىپۇرۇش   qm5pEort  
     60   FOG+[v  
     -ى   4: PP[2?  
     يازلىقى، قىشلىقى، ئەتىگەنلىكى، كۈنلۈكى   I_*>EA  
w|o@r%Q#l  
9   PQ1NQy8  
     -پەرۋەر   ,ToEK Id  
     ئادالەتپەرۋەر، مەرىپەتپەرۋەر   8N_rJ)f  
     61   Q^w]Nj(e_  
     -ىدە   /n7,B}  
     گۈررىداە، پالاققىدە، تىرىڭڭىدە، گۈپپىدە   *{s[$}uQ  
 
10   8E%*o  
     -پەرەس   4344PBj  
     پۇرسەتپەرەس، ئاپتاپپەرەس   D9C; JD  
     62   rP4@K%F9jB  
     -ىزىم   4]KceE  
     كاپىتالىزىم، دېموكراتىزىم، ماتىرىيالىزىم   ?3N86Qj  
rRel\8  
11   q% 9oGYjvQ  
     -چى   T]2q >N  
     ياغاچچى، گىلەمچى، پادىچى، يالغانچى   N2J!7uoQ  
     63   ')c u/  
     -ىيە   (tN$G:+")F  
     ئالبانىيە، تۈركىيە، بۇلغارىيە، ياپونىيە   &KWh5S@w  
o+&sodt|`  
12   M(f'qFY=K  
     -چىلىق، -چىلىك   ?M2@[w8_  
     ئازچىلىق، كۆپچىلىك، يېقىنچىلىق   < n{9pZ5.  
     64   +6*I9R  
     -ىچە   &#l M$7/  
     يازىچە، قىشىچە، كېچىچە -=w.tJD  
C#R9Hlb  
13   mfvQ]tz_+  
     -چا، -چە   ~08v]j q  
     سېلىنچا، يېپىنچا، چۈشەنچە، سۆيۈنچە   (hoqLL\}k  
     65   7o 
     -ۋى،ىي، -يى   &}r932  
     ئەنئەنىۋى، ئەخلاقىي، ياۋايى، ۋىجدانىي، پىدائىي   So:89T  
- M]C-$  
14   >Ry4Cc  
     -چاق، -چەك، -چۇق، چۈك   . XmD[=  
     تارتىنچاق، سوقىچاق، كېلىنچەك، دۈمچەك، ئاقار، ياشار، كۆكەر، قىسقارياسانچۇق، ئويۇنچۇق، يەمچۈك، يۆلەنچۈك   D|xS O~M5  
     66   Gi-tf<  
     -ا،ە   ]OVjq ?  
     سانا، ياشا، تۈزم، تۈنە   jkbz8.K  
G -;Yua2\  
15   .(sT?M`\J  
     -چان   8Hhe&B  
     ئىنتىزامچان، كۆڭلەكچان، كۆيۈمچان   C}Khh`8@5.  
     67   9gFC]UVWh  
     -ار،-ەر،-ىر   c 
     ئاقار، ياشار، كۆكەر، قىسقار   ?-(E$ll  
a/?gp>M9  
16   A}$A~g5 Ap  
     -چىلاپ   fx9c1h9s  
     پاقىچىلاپ، ئوغۇلچىلاپ   0`_Gj{: L  
     68   ]92@&J0w  
     -ئاي، -ئەي،-ي   NK d8XQ=%  
     ئازاي، كۈچەي، قاراي، پەسەي   \p.ku%{  
KO:o GUR  
17   8W#whK2El  
     -چىل   Uw4KdC  
     ئىزچىل، راستچىل، ئەمەلىيەتچىل   ~~]L!P  
     69   +t})tDPXw  
     -اڭغىرا، -ەڭگىرە   $-EbJ  
     ياشاڭغىرا، ئېسەڭگىرە   ;*[nZV>  
]=m '| 0}  
18   VZ 5EV'D8!  
     -خان   t-)C0<  
     كىتاپخان، دۇئاخان   3.Oc8(N^}  
     70   /pt%*;H  
     -ەكە،-ەكەش   uW3`gwwlU  
     چۈشەكە، ئۆچەكەش   (iXo\y`z  
dlsVE~_G  
19   i/N4uq}'A<  
     -خانا   B#9rqC  
     دەرسخانا، كېسەلخانا   TO7%TW{L  
     71   +`O8cHx  
     -غار،-قار،-قىر، -كىر،-قۇر،-كۈر   I?nj_ as  
     سۇغار، ئاڭقار، مىشقىر، كېكىر، باشقۇر، تۈكۈر   , v,mBYaU  
 W|XTa  
20   hyq sMkW|  
     -خور   +Gv{Apd"  
     قانخور، تەمەخور، پارىخور yDh(4w-~gk  
     72   v ).V&":  
     -لا،-لە،-دا، -دە،-قا   >Hb>wlYR  
     ئويلا، تەقدىرلە، چىڭدا، ئىزدە، چىڭقا   AY{#!RtV  
d3Dw[4  
21   ZNb;2 4  
     -دان   bH+x `]{A  
     كۈلدان، سۇدان، شامدان zs#s"e:jeR  
     73   .KiJq:$H  
     -لاش،لەش   +-_71rJc.  
     ماكانلاش، داۋاملاش، تىكەنلەش، گۈزەللەش   s|iph~W!L  
6u-@_/O5R3  
22    ut6M$d4  
     -دار   Q y(Gy'q~  
     بايراقدار، ئەمەلدار، قەرزدار   _?UW,5=O  
     74   *69 yB  
     -لان،-لەن   emZ^d/A  
     قوراللان، ھالسىزلان، غەزەبلەن، مەيۈسلەن   $'$#Xn,hU  
k~|nU  
23   e' 
     -دارچىلىق   mT N6-V  
     ئاتىدارچىلىق، قوشنىدارچىلىق   \ iL&Aq}BO  
     75   _E5%Px5>L  
     -ىرقا   W(*:8}m,p  
     ئېچىرقا، ياتىرقا، تېڭىرقا 4)=LOGW  
G'XlsyaWrb  
24   s~$kzEtjjU  
     -داش   bo&!oY#  
     يۇرتداش، ئاھاڭداش، ساۋاقداش   c L*D_)?8  
     76   R!xs;|]  
     -ىلدا،-ىلدە، -ۇلدا، -ۈلدە   Kzxzz6R?  
     پىرىلدا، لەپىلدە، كۇسۇلدا، گۈرۈلدە   #{(?a.:  
h 88iZK  
25   n6WSTh  
     -داق، -دەك، -دۇق، -تۈك   @{.rDz  
     قونداق، ياسىداق، كېكىردەك، قالدۇق، ھاردۇق، كەمتۈك   u7@|fND 7  
     77   -!" >SY\  
     -ۇق،ىك   m&,d8Gss^  
     يولۇق، بىرىك، تېرىك   KK]AX;  
mMrvr9%  
26   OdRXNk:k-j  
     -دۇرۇق، -تۇرۇق، دۈرۈك   (h/v"dV;  
     ئېغىزدۇرۇق، بويۇنتۇرۇق، كەمەلدۈرۈك   g_>)Q  
     78   zfi{SO l  
     -ەت،ىت، -ت   bvEk.~tC'  
     كۆچەت، چېكىت، سارقىت، قۇرت   %~Nf,  
P; hjr;  
27   +t.T+` EG  
     -تاراش، تىراش   -Rjn 
     ھەيكەلتىراش، ساتىراش   EF)kYz!@  
     79   n6Q 3X  
     -چ    Kn\Oj=4  
     ئىشەنچ، تايانچ، سۆيۈنچ   >@ H:+0h-  
?1PY]KNaK  
28   ",Q\A I  
     -ىتاق   n4Q!lJ  
     قىلتاق، شالتاق   b GwLfU  
     80   yRieGf1'SD  
     -دى   ?c>j^}A/N  
     چىرىندى، بېقىندى، قىرىندى   N{Is 2Ia  
j/^0q90QO  
29   vkBngsS  
     -ىتاڭ، -داڭ   $,h*xb.  
     شولتاڭ،ئۇلتاڭ، يارداڭ، ئويداڭ   'iL['4~.  
     81   gCwg ;c-  
     -غا،-قا،-گە، -كە DUW;G9LP$-  
     سالغا، ئىغا، تۇتقا، سۈپۈرگە، كۈلكە   Wigm`A=,r  
~yO.R)4v  
30   .g4bV5ma3  
     -را، -رە، -ىرا ,L_p"A  
     ھاڭرا، ئىڭرا،مۆرە، مەرە، يالتىرا   5(U.<  
     82   Iem* 'r  
     -غۇ،-قۇ،-گۈ، -كۈ   R$w=+%F  
     ئاتالغۇ، ئېزىتقۇ، سەزگۈ، تەپكۈ   6NZ f!7,B  
2gFQHV  
31   g\6(ezUF*  
     -زار   =zbrXtp,  
     ەۈلزار، ئېكىنزار، چىمەنزار T`vj6F  
     83   5a_K|(~3I  
     -غۇچ،-قۇچ، -گۈچ،-كۈچ   47t^{WrT  
     ئوتىغۇچ، ئاچقۇچ، يەلپۈگۈچ، كۆرسەتكۈچ   >Axe7 
1FY^_dvH  
32   LR`/pet  
     -ساز   II[qWs>RG[  
     قۇلۇپساز، كېمىساز، ماشىنساز   a:@Eg;aN*O  
     84   t1Cyyb  
     غۇچى،قۇچى، گۈچى، كۈچى   N!H iQ  
     قىرغۇچى، ئۇچقۇچى، بۆلگۈنچى، كۈتكۈچى   w'cZ\ 
i) :Q{[D  
33   j >P>MdZtk  
     -ىستان،ستان   ?1?m4i  
     قەبرىستان، گۈلىستان، تۈركمەنىستان   ]LNP"vi;  
     85   V"\t  
     -غۇر،-قۇر، -گۈن،-كۈن   &AUtUp kOo  
     جىمغۇر، ئۇچقۇر، سەزگۈر، ئۆتكۈر   :o"9x,  
AX{X:L8Ut2  
34   3bU(ea^e$  
     -سۇق   ](@HPAG]  
     خامسۇق، تاڭسۇق   OL%K AEnD  
     86   *"qS  
     -غۇن،-قۇن، -گۈن، كۈن   kfW"vI+d  
     تۇرغۇن، توسقۇن، سۈرگۈن، كەلكۈن   LpI4R  
c=a;<,Rzb  
35   _j{)%%?r  
     -سىز   }s#4m  
     ئەقىلسىز، ئەخلاقسىز، دېرەكسىز   CG J_k?h  
     87   8u"C7} N_  
     -غىن،-قىن، -گىن،-كىن   ymR AQVv  
     يانغىن، تاشقىن، تىزگىن، كەسكىن   b"w2 2%  
NjdDImz.;s  
36   z_y@4B6>}  
     -سىمان   | + 
     قالقانسىمان، نۇرسىمان، زەنجىرسىمان   PA,\o8]x  
     88   /q"8sj/  
     -ق،اق،-ۇق   |4` ;G(ta  
     باغلاق، قالاق، سۇنۇق، سوراق، تۇراق   }|c-i.0=  
NnY+=#j7 L  
37   7q#R,\  
     -سىت، -سىن   -TNb=2en(  
     مەنسىت، كەمسىت، ىۇدۇكسىن، غېرىبسىن   V%FWZn^  
     89   (Lkcx06e  
     -ك،-ەك،-ۈك   D 
     تېرەك، چىرىك، كېسەك، كۆمۈك، ئۆلۈك   R]TS5b-  
"J%dI9tM{  
38   BPypjS0?8  
     -سىرا، -سىرە، -ۇمسىرا، -ۈمسىرا   7)l+h Z  
     سۇسىرا، مايسىرا، خەۋپسىرە، ئەنسىرە، قورقۇمسىرا، كۈلۈمسىرە   PO]c&}/  
     90   Xm~N Bt  
     -غاق،-قاق، -گەك،-كەك   4+B OS ~  
     توڭغاق، پاتقاق، سىيگەك، تېرىككەك   &h;J_Ps  
#CNK [y  
39   n]v,cfn/=<  
     -شۇناس   G[a&r  
     تىلشۇناس، تۇپراقشۇناس، تارىخشۇناس   _|s'0F/t  
     91   <g{d >j  
     -ىق، -ىك   =4:]V\o):'  
     قىسىق، كىچىك، ئېچىق، ئېزىك   .5GGZfJ]  
W&;,7T8@  
40   t-VU&.Y  
     -شا،شە   -~WDv[ [  
     ئوڭشا، تەڭشە   W?R@ eq.9  
     92   4)NbQ[  
     -ڭ،-اڭ،-ەڭ   #-8%g{  
     بوشاڭ، قىستاڭ، كۆرەڭ   IT:8k5(L5j  
:'X:cL  
41   BKk+<#Ti  
     -ش،ىش، -ۇش،-ۈش   aXh~w<5F  
     ئوخشاش، كۆرۈنۈش، بۆلۈش   eNu]K,rT  
     93   $nr=4'y Z  
     الغۇ،-ەڭگۈ، -ڭغۇ،-ڭگۈ   "X \Yp_g  
     سىيرىلاڭغۇ، كۆتۈرەڭگۈ، يىغلاڭغۇ، تىترەڭگۈ   iCtS<"@Yx  
/z`.-D(  
42   k|`Qk!tr  
     -شتۇر، -شتۈر –ىشتۇر، -ىشتۈر   ~Z' /b|x<3  
     تاتىلاشتۇر، تۈزەشتۈر، يۆمەشتۈر، يىغىشتۇر، كېلىشتۈر، يىتىشتۈر   |J$ Bj?  
     94   Q'rgh+6  
     الغۇ،-ەلگە   g[ N3jt@  
     تۇرالغۇ، توسالغۇ، كۆنەلگە   {9v Mc  
|_OoD9,M  
43   `=%G&_3_<  
     -شى   N?IdaVLj  
     غىڭشى، تاراقشى، ھاۋىشى   d2fiPI7lg  
     95   + wfZFJ:1l  
     -ام،-ەم، -م،-ىم   g){gF(   
     تۇتام، چىشلەم، بىلىم   -$I$zo  
mR~S$6cc  
44   %~P3t=r  
     -غى، -قى، -گى،كى   ~MP /[,j`  
     يازغى، سىرتقى، كۈزگى، قەدىمكى، ھازىرقى    u bZ`Y$  
     96   #Pg?T%('`  
     -ما، -مە   w7vQ6jkH  
     قۇرۇلما، چاچما، كۆنۈكمە، سۈزمە   ]5MT-qU  
.t{uzDM  
45   GpR,n2  
     قىرى، -كىرى   'kg~#cf/+  
     تاشقىرى، ئىچكىرى   >gn@NJ2N  
     97   f;&XTF5D^  
     -ماچ، -مەچ   6QPT  
     تولغىماچ، قورۇماچ، ئەگمەچ، يۆگىمەچ   l9 H-N*Wx  
ax 2#XSCO  
46   !8RJHMX&  
     -كار،-كەر، -گەر   @Qqf4 h  
     ھەۋەسكار، پىداكار، مىسكەر، ھىيلىگەر   |(Xxi  
     98   sq8O+AWl  
     -ماق، -مەك   wFBSux$  
     باسماق، چاقماق، يېمەك، ئىچمەك   SNHAL F  
~BXy)IB6  
47   eHyIFoaC/  
     -كەش   +# @2,  
     تەخسىكەش، ھارۋىكەش، مېھنەتلەش   df$pT?o  
     99   W{kTM4  
     -مەل   mxCqN1:#  
     تۈرمەل، چۈچۈمەل، تىجمەل، سۈرمەل   ~A*$+c(  
(i]0IYMXy*  
48   1_ )Y{3L  
     -گاھ   ?a~#`<  
     جەڭگاھ، ئارامگاھ، سەجدىگاھ <\?dPRw2>  
     100   (gUxS.zU  
     -مۇر، -مۈر   2| ERif;)  
     ياغمۇر، ئۆسمۈر   H`jvT]  
cb_nlG!  
49   f,8PPJ:,  
     -گەرچىلىك   4,7W*mr3(  
     ئادەمگەرچىلىك، ئاۋارىگەرچىلىك   F3 
     101   cu"ge]},  
     -مىش، -مۇش، -مۈش e&F=w`F\  
     قىلمىش، تۇرمۇش، ئۆتمۈش، كەچمىش   -! :h]  
jg=}l1M"  
50   v^(J+d_>   
     -گۇي   QhmOO-Z?  
     خۇداگۇي، دۇئاگۇي   ^97\TmzP{  
     102   Ox"SQ`nSj'  
     -ىن، -ۇن،-ۈن   q%8Ck)xz  
     ئېقىن، تولۇن، تۈگۈن، يۇلۇن، يىغىن   jMQ7^(9-  
A=pyaU`aE  
51   :V:siI Dn  
     -گىر   rJ fO/WK  
     باجگىر، جاھانگىر، كاللىگىر   %pr}Xs(-f  
     103   H0Ck%5  
     -مەن، -مان، -بان n3 JSEu;J  
     سۆزمەن، دەردمەن، ئىلمان، ئويمان، مېھرىبان   '=]|"   
.V?>Jhok  
52   H5?H{  
     -لارچە، -لەرچە p )w{}@%r  
     باتۇرلارچە، بالىلارچە، تەلۋىلەرچە، مەردلەرچە   Gyak?.@R  
     104   Zr0bVe+h  
     -ق، -ىق،-ۈك   p`jkyi  
     G[}$s7@k  
_;G. QwHr  

گۈلنىھال 2014-02-14 21:20
‏ھەقىقەتەنمۇ قەدىرلەشكە تېگىشىلىك ، كەڭ دائىرىدىكى مەتىرىيال بوپتۇ ، قولىڭىزغا بەرىكەتلەر بولسۇ ن ، بۈگۈن مېنىڭ يوللىغان « مۇرەككەپ جۈملە ۋە  تۈرلىرى ھەققىدە »  ناملىق ماتىرىيالىم بىلەن بىرلىشىپ ، تېخىمۇ مۇكەممەل بىر بىلىم باغچىسىغا ئايلانغۇدەك. ئەجىرىڭىزگە رەھمەت ، ھارمىغايسىز !!!

گۈلنىھال 2014-02-14 21:30
3) ئاخىرى سوزۇق تاۋۇش بىلەن ئاياقلاشقان ئىككى بوغۇملۇق بەزى سۆزلەرگە ئىسىملارنىڭ بىرىنچى،ئىككىنچى شەخىس قوشۇمچىلىرى ئۇلانغاندا ،قوشۇمچىلارنىڭ ئالدىغا «يى،يۇ،يۈ» تاۋۇش بىرلىكى قوشۇلىدۇ ۋە شۇنداق يېزىلىدۇ.ئۈچىنچى شەخس قوشۇمچىسى ئۈچۈن «سى» قوشۇلىدۇ. مەسىلەن:   CH!>RRF  
پولو + م = پولويۇم     سەپرا + م= سەپرايىم     جازا + سى= جازاسى   Akar@wh  
,8~q nLy9  
Z>0a? =1[  
]!@z3Hv3  
‏بۇنداق سۆزلەرگە يى ، يۇ ، يۈ   قوشۇمچىللىرى قوشۇلامدۇ ياكى بىرىنچى شەخىس قوشۇمچىسى  ( م ، ىم ،  ۇم ، ۇم  ، مىز ، ىمىز ) ۋە ئىككىنچى شەخىس قوشۇمچىسى ( ڭ ، ىڭ ، ىۇڭ ، ۈڭ ، ڭلار ، ىڭلار ، ۇڭلار ، ۈڭلەر ، ڭىز ، ىڭى ، ) قوشولسا «  ي » تاۋۇشۇلا  قوشۇلامدۇ ؟ (u/-ud1p  
‏ cSbyVC[r  
‏ئادەتتە ، تاۋۇشلارنىڭ قوشۇلۇشى تىلىمىزدىكى « ي » تاۋۇشىغىلا قارتىلغان ، دەپ كېلىۋاتقانتۇق. B^7B-R Bi0  
‏ H0!LiazA>  
‏مەندىكى خاتالىقمۇ يا ؟ 0|Rt[qwKb@  
‏ 1 N{unS  
‏باشقا تەۋپىقداشلار  قانداق قارايدىكىن بۇ مەسلىگە ؟؟؟؟ [Re.sX}$Y  
0uZL*4A+C  

ئۇيغۇر 2014-02-14 23:51
بۇ تىمنى ئىلگىرىمۇ مۇنبەردە كۆرگەندەكلا قىلىمەنغۇ؟ ياكى  خاتا كۆرۇۋالدىممۇ؟

ئۇيغۇر 2014-02-14 23:53
بۇ تىمنى ئىلگىرىمۇ مۇنبەردە كۆرگەندەكلا قىلىمەنغۇ؟ ياكى  خاتا كۆرۇۋالدىممۇ؟

گۈلنىھال 2014-02-15 10:51
‏گېپىڭىز توغرا ، بۇ مەزمۇنلار ئايرىم تىما سۈپىتىدە بىر قېتىمدىن يوللىنىپ بولغان .

مىېھرىما 2014-02-15 11:01
كۆپ ئەجى قىپسىز .پايدىلىنىش قىممىتى زور ماتىريال باغچىسى بوپتۇ.قانداقمۇ بېسىپ بولغانسىز؟!!!!!!!! %KxL{ HY  
سىزگە قايىل بولدۇم رەھمەت.ھارمىغايسىز.

بابۇر0725 2014-02-15 19:59
ناھايىتى ئەتراپلىق ئىكەن لېكىن شۇ قايتا بىر قاراپ چىقىشقا تېگىشلىكمۇ قانداق؟

بابۇر0725 2014-02-15 19:59
قايتا بىر تەھرىرلەپ قويۇش زۆرۇركەن

گۈلنىھال 2014-02-15 20:17
بابۇر0725:ناھايىتى ئەرتاپلىق ئىكەن لېكىن شۇ قايتا بىر قارپ چىقىشقا تېگىشلىكمۇ قانداق؟ (2014-02-15 19:59) 
OF'y]W&  
‏مۇشۇ خەت يازغاندا ئىملا خاتالىقىغا يول قويۇپ يازىدىغانلارنى قانداق جازالىساق بولار ؟

ئەكبەرنىياز 2014-02-16 03:50
بايلىق دېگەن مانا ! ھەقىقەتەن ئەجىرلىك ھەم قىممەتلىك ئەمگەك بوپتۇ !!! ئەجرىڭىزگە كۆپ رەھمەت ، ھارمىغايسىز !!!


查看完整版本: [-- ئۇيغۇرتىلى بىلملىرى --] [-- top --]


Powered by phpwind v8.7 Code ©2003-2011 phpwind
Gzip enabled