| مىېھرىما |
2013-12-16 21:57 |
ئىدىئۇم ھەققىدە
ئىدىئۇم ھەققىدە دەيدىغانلىرىم \&V0vN1
ئەھەد موھىدىن كارۋانى IM=bK U
تۇراقلىق تەركىپ ئۆز ئىچىدىن ماقال-تەمىسل، ھېكىمەتلىك سۆز، ئىدىئۇم، ئادەت سۆزلىرى قاتارلىقلارغا بۆلىنىدۇ. مەن تۆۋەندە تۇراقلىق تەركىپ ئىچىدىكى ئىدىئۇم توغرۇلۇق توختۇلۇپ ئۆتىمەن. #5sD{:f`
«ئىدىئۇم»ئاتالغۇسى گىرىكىچە «idioma»، «ئالاھىدە قىسقا بىرىكمە»دېگەن سۆز بولۇپ، تىلىمىزغا رۇس تىلى ئارقىلىق، كىرىپ ئۆزلەشكەن. ھازىرىقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا تىلشۇناسلىق ئاتالغۇ سۈپىتىدە «كۆچمە مەنىدە كېلىدىغان ئالاھىدە قىسقا بىرىكمە»دېگەن مەنىدە قوللىنىدۇ. ئىدىئۇملار ئوخشتىش، مۇبالىغە خاراكىتىرىنى ئالغان بولىدۇ. تەركىبدىكى شۇ سۆزلەرنىڭ يەككە تۇرغان چاغدىكى مەنىسىدىن باشقىچە مەنىنى بىلدۈرىدۇ. شۇڭا بىز تەركىبىدىكى سۆزلەرنىڭ ئەسلى مەنىلىرىدىن باشقىچە مەنىنى بىلدۈرىدىغان قىسقا، ئىخچام ئىبارىلەر ئىدىئۇم دەپ ئاتايمىز. l=`L7| ^/d
ئىدىئۇملار ئوزاق زامانلاردىن بىرى توراقلىق ھالدا بىرىكىپ شەكىللەنگەن تەييار تىل ماتېرييالى بولۇپ، تىلىمىز خوددى سۆزگە ئوخشاش قوللىنىدۇ. بىر خىل ۋەزىپە ئۆتەيدۇ، تەركىبىدىكى سۆزلرنىڭ مەنىسى ئەمەس، بەلكى ئوزاق زامانلاردىن بىرى قوللىنىپ توراقلاشقان، باشقا بىر ئومۇمىي مەنىسنى بىلىدۈرىدۇ. KDi|(
بىز تۆۋەندىكى مىسال ئارقىلىق ئۇيغۇر تىلىنىڭ ھەقىقەتەن ئىدىئۇمغا تۇلىمۇ باي تىل ئىكەنلىگىنى، ئۇيغۇر خەلقىمىزنىڭ تەبىئەتكە، جەمئىيەتكە، كىشلىك تۇرمۇشقا بولغان چۈشەنچىسىنى، ئىدىيسينى ئوبرازلىق ۋە ئىخچام تىللار ئارقىلىق ئىپادىلەپ بىرىشكە تۇلىمۇ ماھىر، تۇلىمۇ ئەقىل-پاراسەتلىك مىللەت ئىكەنلىگىمىزنى چوڭقۇر ھىس قىلالايمىز. مەسىلەن: p6EDQwlf
1.قول تىلغا ئېلىنىغان ئىدىئۇملار B bhfG64
قولى گۈل، قولى ئەگرى، قولى قىسقا، قولى ئوزۇن، قولى تاتلىق، قولى ئوچۇق، قولىقى يوق، قولى كەڭ، قولۇم كۆكسۈمدە، قولنى يويىۋەتمەك، قول ئۈزمەك، قول قۇلۇشتۇرۇپ تۇرماق، بەش قولدەك ئايان ۋە باشقىلار. 8pLBt :
2.ئېغىز-تىلغا ئېلىنىغان ئىدىئۇملار M|T4~Q U&
ئاغزىغا قاراپ ئالماق، ئاغزىغا لوقما سالماق، ئاغزى تاتلىق، ئاغزى ئوت، ئاغزى پوق، ئاغزى مەينەت، ئاغزىنى غىرىچىلىماق، ئاغزىڭىغا تاش، ئاغزىڭىنى يوم، ئاغزى ئىتتىك، ئاغزىنىڭ يىلى، ئاغزىڭ يوقمۇ؟ئاغزىڭغا ئىنەك تەپكەنمۇل؟ئاغزىڭغا ياغ، ئاغزى كىپەن بولۇپ كەتمەك، ئاغزى قولىقىغا يەتمەك ۋە باشقىلار. 3[p_!eoW
3.قورساق تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار
)/4(e?%=
قۇرسىقى كەڭ، قورسىقى تار، ئىچى قىزىل، قۇرساق كوپىگى، قورساق ئۇرۇشى، پوق قورساق، قورسىقىدا جىن بار، قورساق ئاغرىقى، ئىچى قوتۇر ۋە باشقىلار. 8B!aO/Km
4.تىلى تىلغا ئېلىنىغان ئىدىئۇملار {s,+^7
تىلى قىسقا، تىلى ئوزۇن، تىلى تاتلىق، تىل قىيىنچىلىقى، تىلىڭىنى تارت، تىلىنىڭ ئاستىدا تىلى بار. تىلى زەھەر، تىلى شېكەر، تىلى سىسىق. ?tf&pgo
5.قولاق تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار L^kp8o^$
ياغاچ قولاق، قولىغىنى كىسىپ بەرمەك، قولىقى ئوزۇن، قولىقى ئېغىر، قولىقى يۇمشاق، قولىقى قاتتىق، پاڭ قولاق. W!$zXwY }(
6.كۆز تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار wbbqt0un
كۆز تەگمىسۇن، كۆزنىڭ يىغىنى يەيدىغان، كۆزى چۈشمەك، كۆز يومۇش، كۆزۈڭگە بىر نەرسە كىرىپ قالغانمۇ؟ كۆز ئېچىلىش، كۆزى يورۇش، كۆز يەتمەسلىك، كۆز قىرىرىش، كۆزى كۆرمەس، كۆزى كىچىك، كۆزى توق، كۆزى مال تونۇپتۇ ۋە باشقىلار.
7.باش تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار
بېشىڭىنى يەيدىغان، بىشى ئاغرىش، كاللامنى كىسىپ بىرىمەن، بىشى قاتتىق، بېشىنى ئايلاندۇرۇش، بىشى ساقايماق، قاپاق كاللا، بېشىنى باغلىماق، بېشنى قوشۇپ قويماق، بىر ياستۇققا باش قويماق، باش-باشتاقلىق، يومشاق باش، كاللىىسىنىڭ سۈيى بار، كاللىسى يوق ، بىشىنى ھەرە چىقىۋالغان، بېشىم ئىشىپ قالمىدى، بىشىدىن تۈتۈن چىقىپ كەتمەك، بىشىدىن ئىسسىق-سوغۇق ئۆتمەك، بېشى كۆككە تاقاشماق ۋە باشقىلار. #$S}3
o
8.توخۇم تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار ~ <0 Z>qr
توخۇمدىن تۈك ئۈندۈرمەك، توخۇمنى تاشقا ئۇرماق، ھارام توخۇم ۋە باشقىلار. CF
y}r(q
9.بەل تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار .W\ve >;
بىلى بوش، بىلى چىڭ، بەل باغلىماق، بەل قويىۋەتمەك ۋە باشقىلار.
4YG/` P
10.دۆپپا تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار 33l>{(y
دۆپپىغا جىگىدە سالماق، دۆپپىنى ئاسمانغا ئاتماق، بوكىسىنى ئاسمانغا ئاتماق ۋە باشقىلار. _c J[
FP1
11.يۈرەك تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار r2*<\ax
توخۇ يۈرەك، قاپ يۈرەك، قاپلاننىڭ يۈرىكىنى يىگەن قازاندەك يۈرىكى بار، ئوت يۈرەك، يۈرىكى ئېرىپ كىتىش، يۈرىكى قىپىدىن چىقىپ كىتىش، تاش يۈرەك، يۈرىكى يومشاق، يۈرىكى قاتتىق، يۈرىكى يوق، يۈرىكى بار، موزلىغان يۈرەك. يۈرىكى تىقىلىپ كېتىش، يۈرىكى كىچىك، يۈرىكى چوڭ، يۈرىكى توختاپ قىلىش، يۈرەكسىز، يۈرىكى پوك-پوك، ساختا يۈرەك، يۈرىكى يوغىناپ كەتمەك، يۈرىكى سوۋۇپ كەتمەك، يۈرىكى زەرداپ بولۇپ كەتمەك، يۈرەككە دەز كەتمەك، يۈرىكى ئىزىلىپ كەتمەك ۋە باشقىلار. ) yee
2(S
12.پۇت تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار `hh9"Ws%
پۇتى گۆرگە ساڭگىلىماق، پۇت تېپىشمەك، ئىككى پۇتنى بىر ئۆتۈككە تىقىلماق ۋە باشقىلار. hP?fMW$V
13.چىش تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار ;Kxbg>U
چىشمىغا تەگمە، چىشى ئوزىراش، چىشى ئۆتىدۇ، چىشى ئۆتمەيدۇ ۋە باشقىلار. uq7T{7~<
14.كۆڭۈل تىلغا ئېلىنغان ئىدىئۇملار g9tu %cIkR
كۆڭلى ئوچۇق، كۆڭلى يورۇق، كۆڭلى قارا، كۆڭۈل بەرمەك، كۆڭۈل سورىماق، كۆڭۈل ئاقتۇرماق، كۆڭۈل كۆتۈرمەك، كۆڭۈل كۆكسىنى كەڭ تۇتماق، كۆڭۈل ئۈزمەك، كۆڭۈلنى بۆلىمەك، كۆڭۈل تىنماق، كۆڭۈلنىڭ كىرىنى ئالماق، كۆڭلىگە سۇ سەپمەك، كۆڭلىنى سوغىرىپ قويماق، كۆڭلىگە قولاق سالماق، كۆڭلىنى چىگىپ قويماق مەنبە ؛ چەرچەن تورى |
|