kiyik |
2013-11-07 17:43 |
تارانچى شېۋىسى ھەققىدە دەسلەپكى ئىزدىنىش
تارانچى شېۋىسى ھەققىدە دەسلەپكى ئىزدىنش wdDHRW0Y ]M"'qC3g بۇئايشەم نۇرمۇھەممەت 8t
\> ئاساسىي مەزمۇنى: مەزكۇر ماقالىدە مەركىزىي دىئالېكتقا تەۋە بولغان ئىلى شېۋىسىنىڭ كىچككىنە بىر تارمىقى يەنى ئىلى رايونىنڭ چاپچال ناھيىسگە قاراشلىق جاغسىتاي، قاينۇق يېزىلىرىغا كۆپرەك ئولتۇراقلاشقان تارانچىلار (تارانچى ئۇيغۇرلىرى) نىڭ شېۋىسى قىسقىچە تەكشۈرۈپ، تارانچىلار شېۋىسىنىڭ فونېتىكا، لېكسىكا، گىرامماتىكا جەھەتتىكى ئالاھىدىلىكلىرى مۇئەييەن تىل پاكىتىلىرى ئارقىلىق مۇھاكىمە قىلىنىدۇ. P&`r87J oi4Wxcj 摘要:此论文中通过简明调查中心方言中伊犁土语的一小部分以及大部分居住在伊犁地区察布查尔县扎格斯台,海努克乡的特兰奇(特兰奇人)土语,通过一定的语言事实,本文从特兰奇土语语音,词汇,语法等方面进行了讨论。 exKmK!FT '*Mb
.s" ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: ئۇيغۇر تىلى؛ فونېتىكا؛ تارانچى شېۋىسى iC2nHZ*, n
k3lC/f 关键词:维吾尔语 ; 语音 ; 特兰奇土语 -{SiK )#Bfd(F y
. ]}y'3aW b
u9&sQ; Mwk_SCy ئىلى شېۋىسى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ مەركىزىي دىئالېكىتقا تەۋە بولۇپ، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلىنىڭ ئۆلچەملىك تەلەپپۇزىنىڭ شەكىللنىشىدە مۇھىم رول ئوينىغان شېۋىلەرنىڭ بىرى. مۇشۇ نۇقتىدىن ئېيتقاندا، ئىلى شېۋىسنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلنىڭ تەلەپپۇزى بىلەن ئوخشاش دېيىشكە بولىدۇ. لېكىن بۇ شېۋىدە يەنە ئۆزىگە خاس بەزى يەرلىك ئالاھىدىلىكلەرمۇ مەۋجۇت. ئىلى شېۋىسنىڭ ئۆزگىچە ئالاھىدىلىكلىرىنىڭ شەكىللنىشگە سەۋەب بولغان ئامىلللار كۆپ خىل بولسىمۇ، لېكىن بۇنىڭ ئىچىدە بۇ رايوندا يۈز بەرگەن ھەر خىل تارىخىي ۋە ئىجتمائىي ئۆزگىرشلەر، بىر قىسم كىشلەرنىڭ باشقا جايلاردىن كۆچۈپ كېلشى، قوشنا ئەللەرنىڭ تىلى، دىئالېكتى ۋە مەدەنىيەت جەھەتتكى تەسرلىرى قاتارلىقلارنى كۆزدە تۇتۇشقا توغرا كېلىدۇ. ئىلى شېۋىسدىكى مۇشۇ خىل سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن شەكىللەنگەن يەرلىك ئالاھىدىلىكلەرنىڭ يارقىن نامايەندسى بولغان «تارانچى شېۋىسى» ئىلى دەرياسنىڭ جەنۇبىدىكى ھەيۋەتلىك، كۆركەم دېلمۇك تېغى باغرىدىكى«قەدىمىي يۇرتلار»نىڭ بىرى بولغان جاغستاي، قاينۇق يېزىلىردىكى يەرلىك ئۇيغۇرلانىڭ ئۆزىگە خاس يەرلىك شېۋىسى بولۇپ، بۇ يۇرتلار قەدىمدىن تارتىپلا«تارانچىلاريۇرتى»، «تارانچىلارمەركىزى»دەپ ئاتالغانلىقى ئۈچۈن بۇ يەردىكى خەلىقلەرنىڭ شېۋىسنى «تارانچى شېۋىسى» دەپ ئاتاشقا بولىدۇ، ئەلۋەتتە. BQg]$Tr? «تارانچى» ئاتالغۇسى جۇڭغار خانلىقىغا باتۇر قونتەيجى ھۆكۈمرانلىق قىلغان دەۋىردە جۇڭغار ئاقسۆڭەكلىرنىڭ ئۆزلىرى ئۈچۈن، دېھقانچىلىق قىلغان بىر قىسم ئۇيغۇرلارغا قويغان نامى بولۇپ، بۇ نام تەخمىنەن 17-ئەسرنىڭ ئوتتۇرلىرىدىكى تارىخىي مەنبەلەردە«تارىئاچىن» دېيلگەن. 19-ئەسرنىڭ ئوتتۇرىلىردىن باشلاپ «تارانچى»غا ئۆزگەرگەن. (موڭغۇل تىلىدا تېرىقچى دېگەن مەنىدە) ئاساسلىقى ئىلى رايونىدا قەدىمدىن تارتىپ ياشاپ كەلگەن ئۇيغۇرلارنى ۋە كېيىنكى ۋاقتىلاردا جەنۇبىي شىنجاڭدىن كۆچۈپ كېلىپ، ئولتۇراقلىشىپ قالغان ئۇيغۇرلارنى كۆرستىدۇ. بولۇپمۇ ھازىرقى ئىلى چاپچال ناھيسىگە قاراشلىق جاغستاي، قاينۇق يېزىلىرى تارانچىلار ئەڭ كۆپ ئولتۇراقلاشقان جايلار ھېسابلىندۇ.① Isb^~c_P جاغستاي، قاينۇق يېزىلىرى ئىلى دەرياسنىڭ 20-30نەچچە كىلومېتىر جەنۇبىغا، دېلمۇك تاغ باغرىغا جايلاشقان قەدىمىي ئۇيغۇر يېزىلىرى بولۇپ، جاغستاي يېزىسنىڭ ھاۋا كىلىماتى مۆتىدىل. قىش كۈنلىرى 150كۈندىن ئاشىدۇ. ئۇ مەمۇرىي جەھەتتىن بەش كەنىت، 22 ئاھالىلەر كومىتېتىدىن تەركىب تاپقان. بۇ يەردە ئۇيغۇر، قازاق، خەنزۇ، قىرغىز، خۇيزۇ ۋە شىبەدىن ئىبارەت ئالتە مىللەتتن تەشكىل تاپقان بولۇپ، جەمىئىي 12مىڭدىن ئارتۇق نوپۇسى Z`t?kXDNoI بار. بۇنىڭ ئىچىدە ئۇيغۇرلار ئومۇمىي نوپۇسنىڭ %78نى تەشكىل قىلىدۇ. جاغستاي خەلقى k@U`?7X دېھقانچىلىق، چارىۋىچىلىقنى ئاساس، كۆمۈر، سودا-سېتىق ۋە كارخانا بىلەن شوغۇنلىنىشنى قوشۇمچە قىلىپ ئىگىلىك يارىتىپ كەلمەكتە. قاينۇق يېزىسىمۇ ئوخشاشلا دېلمۇك تېغىنىڭ 120نەچچە كېلومېتىر شىمالىغا جايلاشقان بولۇپ، مىللەت ئايرىمىسدا ئۇيغۇر، قازاق، خەنزۇ، خۇيزۇ، ئۆزبىك ۋە قىرغىزدىن ئىبارەت ئالتە مىللەتتىن تەركىب تاپقان 2144 ئائىلە، 10953 نوپۇس بار بولۇپ، ئۇيغۇرلار ئومۇمىي ئاھالسىنىڭ %96 پىرسەنتىنى تەشكىل قىلىدۇ.② دېمەك، بۇ خىل تەبئىي مۇھىت، ياشاش شارائىتى بۇ رايونلاردىكى تارانچى ئۇيغۇرلىرى ئارسىدا ئۆزگىچە مەدەنىيەت خاسلىقىنى شەكىللەندۈرۈپلا قالماي يەنە ئەدەبىي تىلىغا ئوخشىمايدىغان شېۋە خاسلىقنى شەكىللەندۈرگەن. D<6kAGE ئۇلۇغ ئالىم مەھمۇد قەشقەرى «تۈركىي تىللار دىۋانى» نى يېزىش ئۈچۈن 17يىل ئىلمىي تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان بولۇپ، تۈركىي خەلىقلەر ياشايدىغان جايلارنى ئارىلاپ، ئۇلارنىڭ تىلى ئۈستىدە ئىنچىكە ئىلمىي تەكشۈرۈش قىلغان. ئۇ «تۈركىي تىللار دىۋانى» دا، ئىلى ۋادىسدا ياشايدىغان تۈركىي خەلىقلەرنىڭ تىللىرىنى «تىللارنىڭ يېنىكى» قاتارىغا قويىدۇ. J)NpG9iN «تىللارنىڭ يېنىكى ئوغۇز تىلى، توغرىسى توخسى ۋە ياغما تىللىرى، شۇنىڭدەك ئىلى، ئېرتىش، يامار، ئېدىل ۋادىلىرىدىن ئۇيغۇر شەھەرلىرىگچە بولغان جايلاردا ياشغۇچى خەلقلەرنىڭ تىللىرىدۇر». (بىرىنچى توم 40-بەت) Gzt5efygKt بىز «تۈركىي تىللار دىۋانى» نى ۋاراقلاپ كۆرسەك، ئىلى ئۇيغۇرلىرنىڭ ئەجدادلىرى بولغان توخسى، ياغما، چىگىل تىللىرىدىن «تۈركىي تىللار دىۋانى» غا كىرگۈزۈلگەن نۇرغۇن سۆز، ئاتالغۇلارنىڭ ھازىرقى زامان ئىلى ئۇيغۇرلىرنىڭ تىلىدا ھېلىھەم ئەينەن ياكى قىسمەن ئۆزگەرگەن ھالەتتە قوللىنىلۋاتقانلىقنى كۆرەلەيمىز. بولۇپمۇ قەدىمكى ئىلى ئۇيغۇرلىرنىڭ تىل ئالاھىدىلىكىنى ئەينەن ساقلاپ قالغان تارانچى ئۇيغۇرلىرى ئارسىدا تېخىمۇ شۇنداق. مەسلەن: «تۈركىي تىللار دىۋانى» نىڭ بىرىنچى تومىدىكى - يايلاق»(يايلاغ-15)،«قىشلاق»، (قىشلاغ-15)،«ئاپا»(ئابا-116)،«ھەدە»(ئەگە،ئەزە-122)،«سىركە»، «تۇمۇ»(تۇماغۇ- 583) قاتارلىق ئىسملار ھازىرىقى زامان تارانچىلار ئارسىدا ئەينەن ساقلانغان. جۈملىدىن «ئانا»دېمەي(قاراتما سۆزدە)، ئاپا دېيىش، «ئاچا»دېمەي، ھەدە دېيىش، «ئاچچىقسۇ» دېمەي، سىركە دېيىش، «زۇكام» دېمەي، تۇمۇ دېيىش ھازىرقى زامان تارانچىلار تىلىدا كەڭ ئومۇملاشقان③دېمەك، مۇشۇ خىل خاسلىقلار بويىچە بۈگۈنكى كۈندىكى تارانچىلار شېۋىسنى تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىپ كۆرسەك، تۆۋەندىكىدەك ئالاھىدىلىكلەرنى بايقىغىلى بولىدۇ. SbivW5|61 ;v\n[ شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى 8{u01\0} A>puk2 s 1.فونېتىكلىق ئالاھىدىلىكلەر: p3' +"sFU تارانچى شېۋىسى فونېتىكا جەھەتتىن ئاساسىي جەھەتتىن ئەدەبىي تىلغا ئوخشايدۇ. بىراق ئايرىم سوزۇق تاۋۇشلاردىكى ئاجىزلىشىش، سوزۇق ۋە ئۈزۈك تاۋۇشلاردا نۆۋەتلشىش، قوشۇلۇپ قىلىش ۋە چۈشۈپ قىلىش ھادىسىسى مەۋجۇت. qT4s*kq
r 9iE66N>z 1) سوزۇق تاۋۇشلاردىكى ئاجىزلىشىش ئەھۋالى e)kf;Hkf (1). ئەدەبىي تىلىدىكى سۆزلەر تەركىبىدىكى [ئا،ئە]تاۋۇشلىرى ئارا سوزۇق تاۋۇش[ئى،ئې] غا ئاجىزلاشتۇرۇلغان، ئەمما تارانچى شېۋىسىدە ئاجىزلاشتۇرۇلمايدۇ. مەسىلەن: 25L{bcng ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە Up&q#vqIj يېرىم يارىم kXWx )v دېيەلەيمەن دەلەلەيمەن \<} nn?~n يېيەلەيمەن يەلەلەيمەن @4i DN يېسلاش ياسلاش >@" j9 2)سوزۇق تاۋۇشلاردىكى نۆۋەتلىشىش: mI# BQE`p6 (1). ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلدا سۆز بېشىدا ھەم ئوتتۇرسىدا كەلگەن تىل ئارقا سوزۇق تاۋۇش [ئا] تارانچى شېۋىسىدە تىل ئالدى سوزۇق تاۋۇش [ئە] بولۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن: ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە TI332,eL ئاجايىپ ئەجەيىپ W5
p}oN ئاغىنە ئەغىنە 5+UiAc$ ئامىرىكا ئەمىرىكا "hfwj`U (2). ئەدەبىي تىلدا سۆزلەرنىڭ باش بوغۇمىدا كەلگەن تىل ئارقا لەۋلەشكەن سوزۇق تاۋۇش [ئو،ئۇ]، تارانچى شېۋىسىدە تىل ئالدى لەۋلەشمىگەن سوزۇق تاۋۇش [ئا] بىلەن تەلەپپۇز قىلنىدۇ. مەسىلەن: Hpt)(Nz: n>HN py XP7A.I#q0 _W;u Qg'] ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسدە O v-I2 بوۋاق باۋاق L8W3Tpi&( بۇۋاي باۋاي B;m18LDu موماي ماماي _VlNZ/V خويمۇ خويما ,'!&Z
* 3).ئۈزۈك تاۋۇشلاردىكى نۆۋەتلىشىش: BXdT;b"J( (1). ئەدەبىي تىلىدا سۆز بېشىدا يېپىق(يۇقىرى) سوزۇق تاۋۇشلارنىڭ ئالدىدا كېلىدىغان تىل ئۈستى، سىيرىلاڭغۇ، جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش [ي] تارانچى شېۋىسىدە تىل ئالدى، پارتىلغۇچى- سىيرىلاڭغۇ جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش [ژ] غا، نۆۋەتلىشىدۇ. بۇ ھال يەنە قەشقەر شېۋىسىگىمۇ ئوخشايدۇ. مەسىلەن: m[}$&i$( ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە .JiQq] يىراق ژىراق /nrDU* يۇرت ژۇرت rN}^^9 يۈگۈرمەك ژۈگۈرمەك u(BYRB (2). ئەدەبىي تىلىدا سۆز ئوتتۇرسىدا كەلگەن سىيرلاڭغۇ جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش [ھ] تارانچى شېۋىسدە[ي] بىلەن تەلەپپۇز قىلىندۇ. مەسىلەن: E`i;9e'S ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسدە ENGw
< جاھىل جايىل $Ec;w
~e مۇھىت مۇيىت Fc=8Qt^ مۇھىم مۇيىم 4y knX%[ ئىبراھىم ئىبرايىم R ~cc]kp0 (3). ئەدەبىي تىلىدا بوغۇم بېشىدا كېلىدىغان سىيرىلاڭغۇ،جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش[ۋ]،تارانچى شېۋىسدە تىل كەينى جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش[گ] غا نۆۋەتلىشىش ھادىسىسى cJqPcCq(wn r}vrE
^Q x$Lt?' g]3-:&F{c ئانچە-مۇنچە كۆرۈلىدۇ. بۇ ھال يەنە تۇرپان، قۇمۇل شېۋىلىرىگە ئوخشايدۇ. مەسىلەن: -5Ccuk>6 ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە k_!z=6?[: ھالۋا ھالگا mX جۇۋاز جۇگاز [rQ#skf جۇۋا جۇگا #Q;#A |EZ ھاۋا ھاگا jSddjs (4). [ق]، [ك]، [ب،پ]، تاۋۇشلىرى بىلەن ئاخىرلاشقان سۆزلەر 3-شەخىس تەۋەلىك قوشۇمچ-ىسى بىلەن تۈرلىنىپ كەلگەندە، تارانچى شېۋىسىدە [غ]، [گ]، [ۋ] (ب ۋە پ تاۋۇشلىرى [ۋ] غا نۆۋەتلىشىدۇ) بولۇپ تەلەپپۇز قىلىنىدۇ. مەسىلەن: M14pg0Q ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە g:O.$ پىچاق-پىچىقى پىچاق-پىچىغى YrB-;R1+ قۇلاق-قۇلىقى قۇلاق-قۇلىغى H 9&? چىلەك-چىلىكى چىلەك-چىلىگى 0V1kZ. كىچىك-كىچىكى گىدىك-گىدىكى dkCSqNFL) كىتاب-كىتابى كىتاب-كىتاۋى 4$_8#wB1& 4).تاۋۇشلارنىڭ چۈشۈپ قىلىشى: ^ 41p+ (1) جاراڭلىق ئۈزۈك تاۋۇش [ر،ل] بىلەن ئاخىرلاشقان بىر قىسىم پىئللارغا [ما،مە]قوشۇمچىلىرى قوشۇلغاندىن كىيىن، يەنە [ئىدى] ياردەمچى پىئلىنىڭ قوشۇلىشىدىن ياسالغان پىئىللار تارانچى شېۋىسىدە تەلەپپۇز قىلىنغاندا، [ ر،ل]تاۋۇشلىرى چۈشۈپ قېلىش ھادىسىسى كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن: rPQ$e!m1Ee ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە xv1$,|^ts بولمىدى بومىدى F
.AO G-rN?R. 9#_49euy|P كەلمىدى كەمىدى k
9s3@S سالمىدى سامىدى }LE.kd& كۆرمىدى كۆمىدى t
6~|T_] بەرمىدى بەمىدى p%j@2U تۇرمىدى تۇمىدى R|tjvp-[} (2).تارانچى شېۋىسىدىكى بەزى سۆزلەردە سوزۇق ۋە ئۈزۈك ئىككى تاۋۇشنىڭ تەڭ چۈشۈپ قېلىش ھادىسىسى كۆرۈلىدۇ. مەسىلەن: r Cmqq/hZ ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە #U!J2240 سوغۇق سوغ ! a1j c_ ماڭغا قارا ماڭقارا x37r{$2 ئاڭغا قارا ئاڭقارا |" l
g4S% KA.@q AEB 2.لېكسىكىلىق ئالاھىدىلىكلەر: ISOPKZ#F لېكسىكا جەھەتتە ئەدەبىي تىل بىلەن تارانچى شېۋىسىنىڭ پەرقى ئوخشاشلا ناھايىتى ئاز. يەنى بىر قىسىم تەڭ مەنىدىكى سۆزلەر، قاراتما سۆزلەر، چەت تىللاردىن (رۇس تىلى، قازاق تىلى) دىن قوبۇل قىلىنغان سۆزلەر، دېھقانچىلىق، چارىۋىچىلىق، تورمۇش لازىمەتلىكلىرىگە ئائىت سۆزلەرنى ئىشلتىشتىكى پەرقلەر كۆزدە تۇتۇلىدۇ. Jg: Uv6eN+ 1).تارانچى شېۋىسىدىكى بىر قىسىم سۆزلەرنىڭ ئەدەبىي تىلدىكى سۆزلەر بىلەن مەنىسى ئوخشاش ياكى يېقىن كېلىدۇ. بۇنداق سۆزلەر ئەدەبىي تىلغا نىسبەتەن مەنىداش ھېسابلانسىمۇ، لېكىن ئۇلارنىڭ ئىچىدە شېۋىگە خاس سۆزلەر كۆپرەك سالماقنى ئىگەللەيدۇ. بۇلۇپمۇ ئىسىم سۆز تۈركۈمىدىكى سۆزلەر كۆپرەك. ئۇلارنىڭ مۇھىملىرى تۆۋەندىكىچە: EYMwg_ (1).كۈندىلىك تۇرمۇشقا مۇناسۋەتلىك سۆز-ئىبارىلەر: %!LrC!6P4 ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە 3Qn! ` گەجگە،شىللە دولا D3BX[ كۆرپە، سېلىنچا چۈشەك (z+[4l7 زۇكام تۇمۇ #_4L/LV قەلەمتىراچ بەكە W:hR81ci پىيالە سىركاي T%-F,i چوڭ چىنە ئاپقۇر I0GL/a4s قىسقاچ لاخشىگىر cb|`)" داس جاۋۇر G8f7N;D ئاچچقسۇ سىركە I-&/]<5y ئېتزلىقتىكى ئۆي كۈزلەك ~d){7OG يالغانچى ئاتقۇر، قاپلان tgc&DT;E نەس باسقۇر دەخمىز bbA+ZLZJn (3).قاراتما سۆزلەردە قوللنىلىدىغان ئىسىملار ياكى ئاتاش سۆزلىرى: plb'EP>e ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە +-
c#UO> ئانا ئاپا NM[w = ئاچا ھەدە 9tk}_+ ئاتا دادا ww+XE2, كېلىن ئاچا ئاپئاق ھەدە Kze\|yJ ( ئاتا، ئانا)نىڭ ئىنىسى مولئاكا "2Js[uf (ئانا،ئاتا)نىڭ سىڭلىسى كىچىك ئاپا،ئاپئاق ھەدە ctH`71Y شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى $o{f)'.>n C0KP,JS& قېزىم گۈلۈم ;l}TUo ئوغلۇم تىيىم [u,B8DX 2).بىر قىسىم تەڭ مەنىلىك پېئىللار تارانچى شېۋىسىدە پەقەت تاۋۇش شەكلى جەھەتتىنلا ئەدەبىي تىلدىن پەرىقلىنىدۇ، بۇلارنىڭ ئىچىدە ئۆزىگە خاس بولغان يەرلىك تۈسكە ئىگە سۆزلەر كۆپرەك بولۇپ، بەزىلىرى قەدىمكى سۆزلەرنىڭ قالدۇقى، بەزلىرى ئۆزلىرى ياساپ ئىشلەتكەن سۆزلەر. بۇلارنىڭ ھەم ئەدەبىي تىلدىكى تەلەپپۇزى، ھەم ئۆزىگە خاس شېۋە تەلەپپۇزى تەڭ قوللىنىلىدۇ. مەسىلەن: 4)Z78H%> ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە l$)pCo ئەيىبلىمەك سۆكمەك ;h0?o*i_ تەمتىرىمەك غالۋارىماق [8O`VSV3 بەسلەشمەك مۆرلەشمەك )v0m7Lv#/ نەسھەت قىلماق ساي قىلماق &ATjDbW*( ئەسكەرتىپ قويماق پۇرىتىپ قويماق B>|@XfPM يۈگرەش ئۇچۇش Ql
[= ھودۇقۇش قايمۇقۇش w9c كونتىرۇل قىلىش جۇڭغاراش
`6Y'H2WJ? لاغايلاپ يۈرمەك لەلەڭلەپ يۈرمەك 80axsU^H0 ھەدىدىن ئاشماق قۇتىرىماق S(9fGh 3).تارانچى شېۋىسىدە يەنە ئەدەبىي تىلدىن پەقەت تاۋۇش جەھەتتنىلا پەرىقلىنىدىغان سۈپەت سۆزلىرى مەۋجۇت. مەسىلەن: hbxG ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە 8 :Z3Q ئاچكۆز جوھوت قاۋان(ئاچپاقا) S : 9zz .* VZY [ V/*{Z
4K)P Yk ئالغاي ئەلەس X;ijCZb3
b ھاڭۋاقتى ئاسمان باقى،ئاڭقاۋ vKol@7%N تەجىربىلىك قاغدالما <
E!M قېلىن،تەمەخور گەكسى 5A:b
\ پۇختا،چىڭ مىختا trtI^^/% كۆپ،مول ئەلۋەك BWfsk/lej 4).تارانچى شېۋىسىدە يەنە بىر قىسىم پەقەت تاۋۇش شەكىلى جەھەتتىنلا ئەدەبىي تىلدىن پەرىقلىنىدىغان باشقا سۆز تۈركۈملىرىدىكى سۆزلەر بار. مەسىلەن: y`
7BR?l ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە
4^ $ ھېلى بايام 9m%[
y1v0 شۇڭلاشقا ئاڭۋاشقا L%U-MOS= ھەرگىز زىبىز ?psvhB{O شۇندىن كېيىن ئەڭگىزكىن I[@}+p0 5).ئۇيغۇر تىلىغا رۇس تىلىدىن كىرگەن سۆز-ئىبارىلەر بىر قەدەر كۆپ بولۇپ، بۇلارنىڭ ئىچىدە پەن-تېخنىكىغا، سىياسىغا،ھەربىي ۋە قورال-ياراققا، تېبابەتكە ئائىت ئاتالغۇلار ئەدەبىي تىلىمىزغا ئۆزلەشكەن بولسىمۇ، يەنەبىرقىسىم كۈندىلىك تۇرمۇشقا، يېمەك-ئىچمەككە، كىيىم-كېچەككە دائىر سۆز-ئىبارىلەر ئەدەبىي تىلىمىزغا ياكى باشقا شېۋىلەرگە ئۆزلەشمىگەن، ئەمما تارانچى شېۋىسىدە ھازىرغىچە ساقلىنىپ قالغان. ئۇلارنىڭ مۇھىملىرى تۆۋەندىكىچە: :TX!lbCq (1). روس تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر: Et4gRS)\ ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە ORyFE:p$ چايدان تېرمۇس egK,e?~ سەگەنچۈك زىپكا =Y?M#3P.I تاغار مىشكاپ BC9rsb كونا نەرسىلەر شارا-بارا E[)`+:G] مۇناسۋەتسىز نەرسىلەر جارا-پازا |!aMj8i2 يايما،ئەركىن بازار گەلەنتىر O*`] ]w] دۆگەت(خىدىڭ) ۋارىنىكا /RIvUC1 سۇدان باتلاشكا gp$oQh#37; بېلى بوغماق چاپان ئىسپانكا p.SEW5 ئايالچە تاسمىلىق كۆينەك سارابان +DY% Y
`0 قىشلىق چوڭ يۇڭ ياغلىق پوكۋاي ياغلىق 5<0&y3 كالتە پايپاق ناسكى t$m268m~ كاللەك يېسۋىلەك كاپۇسكا XkDjA#nx` ياڭيۇ كارتۇچكا GKTrf\"c گازىر شېمشكا G&I\Za; مۇراببا ۋارىنا vUk رېزىنكە چاقلىق ئات ھارۋىسى پىگلو d3v5^5kU يۆلەنچۈكى بار ئات ھارۋىسى كالاسكا "t$c'` ئات ھارۋا،مەپە خادىك "94e-Nx خامان(بۇغداي)تېپش ماشىنىسى مالاتىنكا hX#y7m يېڭى ماشىنىنى ھەيدەپ قىزىتش ئاپكاتكىسنى چىقىرىش l}:&} 6).تارانچى شېۋىسىدە يايلاق تۇرمۇشغا، چارىۋىچىلققا ئائىت سۆز-ئىبارىلەرىلەرمۇ بار. بۇ خىل سۆزلەرنىڭ بىر قىسمى قازاق ياكى باشقا مىللەت تىللىرىدىن تارانچى شېۋىسىگە ئۆزلەشكەن j"{|* _6E_ بولۇپ، ئەدەبىي تىل ياكى باشقا شېۋىلەردە ئاساسەن قوللنىلمايدۇ. مەسىلەن:
)kfj+/ شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى >k)}R|tJ DgQw`D)+ (1) قازاق تىلىدىن كىرگەن سۆزلەر: xdGmiHN ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە q1Gc0{+) تورپاق تايانچا(تايانچى) 9|R]Lz3PA كۆندۈرۈلمىگەن ئات ئاساۋ ئات E&ou(Q={ تاغ،يايلاق يايلاۋ s
~c_9,JK يېشىغا تۇشقان كالا غۇنجۇن MHar9)$} بەيگە ئېتنى سوۋۇتماق تاڭ ئاشۇرماق TJjcX?:( 2.گىرامماتىكىلىق ئالاھىدىلىكلەر: M*li; تارانچى شېۋىسى بىلەن ئەدەبىي تىل ئوتتۇرسىدىكى گىرامماتىكىلىق پەرق ناھايىتى ئاز. پەقەت بەزى بىر قىسم ياردەمچى سۆزلەر(يۈكلىمە) نى ئىشىلىتىش، پىئللارنىڭ قوللنىلىشى، جۈملە ئىچىدە كەلگەندە ئەدەبىي تىلغا ئوخشمايدىغان شەكىلدە قوللىنىلىپ، يىڭى مەنىلەرنى بىلدۈردىغانلىقى قاتارلىق جەھەتلەردە پەرىقلىنىدۇ. jYE<d&Cq 1). بەزى تۈپ پىئللار تارانچى شېۋىسىدە ئىشىلتىلگەندە،ئەدەبىي تىلدىكىگە ئوخشاش تۈپ شەكىلدە ئىشلىتىلىپ، ئاھاڭ جەھەتتە پەرىقلەندۈرۈپ ئىيتلماي بەلكى، پىئىلىنىڭ ئاخىرىغا «ئە»يۈكلىمىسى ئۇلانغاندا، بۇيرۇق مەنىسىنى بىلدۈرىدۇ. مەسىلەن: 6a$=m3ic ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە vcm66J.14 ماڭ ماڭە [\+"<;m$ بول بولە |&!04~s;E تۇر تۇرە [HNWM/ff7+ قوپ قوپە 4L كەت كەتە YB?yi( "yL 2).ئەدەبىي تىلدا سۇئال مەنىسىنى بىلدۈردىغان بىر قىسىم پئىللار ئۆز پېتىچە قوللىنىلىدۇ.ئەمما تارانچى شېۋىسىدە كۆپىنچە «ئىكەن»ياردەمچى پىئىلى قوشۇلغان شەكىلى rZ[}vU/H` شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى qk Hdr2 woI.1e5
ئىشىلتىلدۇ. مەسىلەن: M`m-@z ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە aS2Mx~ كېلەمدۇ؟ كېلەمدىكە؟ |t كېتەمدۇ؟ كېتەمدىكە؟ Q:rQ;/b0/ قارامدۇ؟ قارامدىكە؟ $eqwn&$n بولامدۇ؟ بولامدىكە؟ Nj~3FL 3).ئەدەبىي تىلدىكى ئايرىم قوللنىلىدىغان ياكى شەخىس قوشۇمچىلىرى بىلەن تۈرلىنىپ كەلگەن پئىللار بىلەن بىرىكىپ قوللىنىدىغان بىر قىسىم سۇئال ئالماشلىرى تارانچى شېۋىسىدە ئىشىلتىلگەندە، ئاخىرىغا بىر«ىي،رىي»قوشۇمچىسى قوشۇلۇپ ئىشىلتىلدۇ. مەسىلەن: ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە 0 rge]w.X نېمە دەيسەن؟ نېمە دەيسەنىي؟ @cc4]
>4 نېمانداق قىلسەن؟ نېمانداق قىلسەنىي؟ qHQWiu%h قانداق؟ قانداقىي؟ 6!& DH#M قانچە؟ قانچەرىي؟ B:?MMXB نەچچە؟ نەچچەرىي؟ F0i`
HO{ 4). ئەدەبىي تىلدىكى رەت قېلىش،ھەيران قېلىش مەنىسىدە ئىشىلتىلدىغان بىر قىسىم پېئىللار ۋە ياردەمچى پېئىل «ئىكەن»بىلەن بىرىككەن سۈپەت دەرىجە سۆزلىرى تارانچى شېۋىسىدە ئىشىلتىلگەندە، ئاخىرىغا «لا »قوشۇمچىلىرى قوشۇلۇپ ئىشىلتىلدۇ.مەسىلەن: $27QY ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە :_0"t- بولدى! بولدىلا! zyh #ygH كەلدى؟! كەلدىلا؟! -%,3qhsd ئاجايىپ ئىكەن!؟ ئاجايىپلا!؟ vGST{Lz; بەك ياخشى ئىكەن! بەك ياخشىلا! X`s6lV%\ m ?)k&{I ^J]_O_ee$ 5)ئەدەبىي تىلدىكى سۈپەتنىڭ ئەركىلەتمە دەرىجە قوشۇمچىسى«غىنە، قىنە، گىنە، كىنە »، تارانچى شېۋىسدە سۈپەتنىڭ ئەركىلەتمە دەرىجە شەكىلىدە قوللىنىلغاندىن سىرت، يەنە پېئىللارغا قوشۇلۇپ، بۇيرۇق تۈسىنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن: hKjG/g:#G ئەدەبىي تىلدا تارانچى شېۋىسىدە zn3]vU! بول + غىنە = بولغىنە تۇر + غىنە = تۇرغىنە (\zxiK ماڭ + غىنە = ماڭغىنە قاچ + قىنە = قاچقىنە y$Rh$eK كەت + كىنە = كەتكىنە كۈل + گىنە = كۈلگىنە K'@lXA: 6)ئەدەبىي تىلدىكى پىئىللارنىڭ شەرت راي قوشۇمچىسى «ساڭ، سەڭ»، تارانچى شېۋىسىدە ئەسىلىدىكى راي تۈسىدىن باشقا يەنە خۇددىي ئەسلىي پېئىلغا ئوخشاشلا بۇيرۇق تۈسىنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن: J=`2{
'l ①سەن بارساڭ، مەنمۇ بارىمەن. (ئەدەبىي تىلدا، تارانچى شېۋىسىدە) f [DZ ①مەن ئاران بىر تەكلىپ قىلغاندا، بارساڭ. (تارانچى شېۋىسىدە) @?/> $ ②سەن ماڭساڭ، تېزراق باراتتۇق. (ئەدەبىي تىلدا، تارانچى شېۋىسىدە) k>V~iA ②ماڭساڭ، بولمىسا كېچىكىپ قالىمىز. ( تارانچى شېۋىسىدە)
e&\+o}S ③ چوڭلارنى كۆرگەندە ئورنۇڭدىن تۇرساڭ، ئاندىن ئۇلارنى ھۆرمەتلىگەنلىك بولىدۇ. (ئەدەبىي _7bQR
7s تىلدا، تارانچى شېۋىسىدە) a)qlrtCl ③چوڭلارنى كۆرگەندە ئورنۇڭدىن تۇرساڭ. (تارانچى شېۋىسىدە) E
5N9.th 7)ئەدەبىي تىلمىزدىكى ياردەمچى سۆزلەرنىڭ رولىغا سەل قاراشقا بولمايدۇ. يۈكلىملەر ياردەمچى سۆزلەر ئىچىدىكى مۇھىم بىر تۈر. تارانچى شېۋىسىدە ئەدەبىي تىلدىكى يۈكلىملەر قوللنلغاندىن سىرت، يەنە تارانچىلار تۇرمۇشىدا كۈندىلىك تۇرمۇشتىكى سۆزلىرىگە «غۇي، روي دە ئىشقىلىپ، جۇمۇ، نۇي» دېگەنگە، ئوخشاش ياردەمچى سۆزلەرنى ئارلاشتۇرۇپ سۆزلەشكەئادەتلەنگەن. مەسىلەن: Wi"3kps q *a2-Vte
m.b}A'GT ②ئاجايىپ ئىسىل نېمىكەن جۇمۇ بۇ . {;^GKb+ ③ئىشقىلىپ،ئۇنى- بۇنى نېمە قىلىسەنۇي ?Hrj}K27 ④زادى بۈگۈن بارمىساڭ بولمايدىدە. F['%?+<3 ⑤شۇنىڭ بىلەن-دە، مەن قايتىپلا كەلدىم. r-'CB ⑥گۈلىنى قارا-دە،ماڭا قارىماي يۈرۈيدىلا. mXK7y.9\
EHF
dQ0gIa 8). تارانچى شېۋىسىدە يەنە «ھوي، ۋاي-ۋۇي، يائاللا، ئاپا...، خۇدايىمەي، پوھ-ھوي، ئالامەت......دېگەنگە ئوخشاش ئىملىق سۆزلەركۆپرەك قوللىنىلدۇ. مەسىلەن:
3ahbv%y ①ھوي! بۇ يەرنى نىمە كۆرۈپ قالدىڭۋۇي! iVZX ②ۋاي-ۋۇي! ئاجايىپلا ئادەمكەنسەنغۇ؟ yP*oRV%uX ③ئاپا! ئۇ شۇنداق دەپتىما ؟ f|NWn`#bY ④ۋاي خۇدايىمەي، نېمىلەرنى دەيدىغانسەن؟ Dwbt^{N^ ⑤پوھ-ھۇي، ئالامەت ئېسىل يەركەنغۇ بۇ! qE@H~& 9)تارانچى شېۋىسىدە يەنە ئەدەبىي تىلدىكى پىكىرنى كۈچەيتىش، يىغىنچاقلاش مەقسىتىدە قولىلىنىلغان «قاتارلىق، ھەممىسى» دېگەندەك ياردەمچى سۆزلەرگە تەڭداش مەنىدە «دېگىنىڭنى» دېگەن سۆز قوللنىلىدۇ. مەسىلەن: 3hPp1wZd ①ئاخشامقى بوران دەرەخ-پەرەخ،توك سىم دېگىنىڭنى سۇندۇرۇپ، ئۈزۈپ يوقلا قېلۋىتىىپتۇ-جۇمۇ. 9|x{z ②تورسۇنكامنىڭ كېلىنى ئاپىسى بىلەن كېلىپ، ئاشۇ گىلەم-پىلەم،دېيەنشى-پىيەنشى دېگەننى ئەكىتىپتۇ-جۇمۇ. H|I.h{: ③مەن ناخشا تۇرماق ئۇسسۇل.تانسا دېگىنىڭنىڭ ھېچقايسىنى بىلمەيمەن- جۇمۇ. 4O>0gK{w 10) ئەدەبىي تىلدا ئىسىم ۋە ئىسىم خاراكېتىردىكى كۆپ قىسىم سۆزلەرگە «لار، لەر» قوشۇمچىسى قوشۇلغاندا، شۇ تۈردىكى شەيئىلەرنىڭ كۆپلىكىنى ئىپادىلەيدۇ ، ئەمما تارانچى شېۋىسىدە بىر پۈتۈن شەيئى ساننىڭ كۆپلىكىنى ئىپادىلەيدۇ. مەسىلەن: q!w
hWA ①ئەدەبىي تىلدا: ئاتام، ئانام، ئاچاملار ھەممسى ئۆيدە بار. TFYp=xK( تارانچى شېۋىسىدە: داداملار ئۆيدە بار. :BVYS|% شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى wY{!gQ
PD`EtkUnv ②ئەدەبىي تىلدا: چوڭ دادام، چوڭ ئانام، ھامماملار بىزنىڭ ئۆيگە كەلمەكچى. !I+F8p تارانچى شېۋىسىدە: بۇۋاملار بىزنىڭ ئۆيگە كەلمەكچى. M ③ئەدەبىي تىلدا: كىتاب، دەپتەر، قەلەم ھېچ نەرسەم كۆرۈنمەيدىغۇ؟ TSKR~3D# تارانچى شېۋىسىدە: كىتابلىرىمنىڭ ھېچقايسى كۆرۈنمەيدىغۇ؟ا 3
&5AbIZ 11) تارانچى شېۋىسىدە يەنە ئەدەبىي تىلغا ئوخشىمايدىغان مۇنداق بىر خاسلىق بار. يەنە ئەسىلدىكى بىر نەچچە سۆز ياكى سۆز بىرىكمىلىرى بىلەن ئىپادىلەيدىغان پىكىرنى بىرلا سۆز بىلەن ناھايتى ئوبرازلىق ئىپادىلىگىلى بولىدۇ.مەسىلەن: yq,%<%+ ①.ئەدەبىي تىلدا: كۆزۈڭگە قاراپ ماڭ، يىقىلىپ چۈشمىگىن يەنە. ~09k I
O) تارانچى شېۋىسىدە: بايقا، يىقىلىپ چۈشمىگىن يەنە. Z1sRLkR^ ②. ئەدەبىي تىلدا: سەن بارغان يەردە، مېنىڭ بېرىشىم بەرھەق.
dEK bB تارانچى شېۋىسىدە:سەن بارغان يەدە، مەن ئابايلىدە. H':0 !DZ4C. دېمەك، تارانچى شېۋىسى مانا مۇشۇنداق ئەدەبىي تىل ۋە باشقا شېۋىلەرگە ئوخشىمايدىغان مىللىيلىك ئامىللىرىغا ئىگە تىلدىن ئىبارەت. ھالبۇكى، ئۇيغۇر تىلىنىڭ مىللىيلىك ئامىللىرى تولۇق يېتىلگەن. ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى گىرامماتىكىلىق تۈزۈلۈشى مۇكەممەل،باي لۇغەت فۇندىغا ئىگە بولغان مىللي تىلدىن ئىبارەت بولۇپ، ھەر قايسى دىئالېكىت ۋە يەرلىك شېۋىلەرنى ئۈنۈملۈك يېتەكلەش ۋە باشقۇرۇش فۇنكىسيىسىنى بېجىرمەكتە. ئەمماھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىي تىلى نورمىلىرنىڭ يېتىلىشى،قېلىپلىشى، ۋە ئومۇملىشىشى، ئۇچۇر ئالماشلاشتۇرۇش ۋاستىلىرنىڭ كېڭىيىشى ۋە كۆپ خىللىشى،خەلىق ئاممسى ئىچىدە پەن- مەدەنىيەت بىلىملىرنىڭ كەڭ كۆلەمدە تارقىلىشى ھەمدە تىل ئالاقىسىدە ئورتاق ئەدەبىي تىل يېتەكچىلىك ئورنىنىڭ مۇستەكەملىنىشى نەتىجىسىدە دىئالېكىت ۋە شېۋىلەرنىڭ ئەمەلدىكى ئىستېمال دائىرىسى تەدرىجىي تارىيىپ،ئىجتمائىي مۇناسۋەتلەردىكى ئاكتىپلىقى ۋە ئۈنۈمدارلىقى بارغانسىېرى سۇسلاشماقتا. باشقىچە ئېيتقاندا، ئەدەبىي تىلنىڭ يېزىقتىكى ۋە تەلەپپۇزدىكى تەسرى ئەڭ چوڭ رايونلاردىكى يەرلىك شېۋىلەرگىچە ئۈنۈملۈك كېڭەيمەكتە.ئەدەبىي تىلنىڭ ئەنە شۇنداق كۈچلۈك تەسىرى ئاستىدا دىئالېكىت ۋە شېۋىلەر تەدىرىجىي بىرلىككە كەلمەكتە، دىئالېكىت ۋە شېۋىلەرنىڭ خاسلىقى ۋە پەرىقلىرى ئازايماقتا. مۇقەررەركى، ئورتاق ئەدەبىي تىلنىڭ ئومۇملىشىشىغا ئەگىشىپ، ئالدى بىلەن يەرلىك شېۋىلەر،ئاندىن دىئالېكىتلار يوقىلىشقا يۈزلىنىدۇ.مانا موشۇنداق خېرىس ئالدىدا شىمالىي شىنجاڭنىڭ ئەڭ چەت تاغلىق رايونلاردىكى yPT\9"/ شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى #p/'5lA&j +9]CGYj تارانچى شېۋىسى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ئەنئەنىسى ۋە ئۆزىگە خاس تىل ئەنئەنىسى بويىچە ھېلىمۇ شۇنچىلىك ساقلىنىپ تۇرماقتا. شۇڭا، تىلمىزدىكى ئەنە شۇنداق تەرەققىيات يۈزلىنىشى بىزدىن ئورتاق ئەدەبىي تىلنىڭ دىئالېكىت، شېۋە تەتقىقاتىنى تەققازا قىلماقتا. بۇ خىل ئەھۋالدا بىز دەرھال ھەركەتكە كېلىپ، يوقىلىپ كېتش ئالدىدا تۇرۋاتقان دىئالېكىت-شېۋە سۆزلىرىنى يېغىۋىلىش ئىشىنى كەڭ قانات يايدۇرۇشىمىز كېرەك. بۇ تىلشۇناسلىقىمىزدىكى كېچىكتۈرىشكە بولمايدىغان مۇھىم ۋەزىپە. شۇنداقلا مول ئەدەبىي تىل ئامبىرىمىزنى تېخىمۇ قىممەتلىك بايلىقلار بىلەن بېيىتىشمىزدىكى ئالتۇن پەيىت. d;E
(^l !Tu4V\^~A Xf*}V+&WN cPg$*,] 0JX/@LNg0 تاۋۇش بەرگۈچىلەر: ئۈسەينىم (75ياش)، ھىبۇللام (61ياش)، گۈلنىساخان (58ياش)، C:{&cIFrPe سانىيەم (56ياش)، توختاسۇن (57ياش)، ئىبادەت (55ياش)، ئەبەيدۇللام (57ياش)، نۇرمەمەت (58ياش)....... aK
k0kC _[8sL^ Fu"@)xw/-q q a}=p ^ Mw=!n[ &T[BS; VQHQvFRZ) m_,j)A% O`FuXB(t *&vi3#ur ,7*-%05
[\ wm
s@1~I ئىزاھاتلار: DY!mq91
①«تارانچى»ھەققىدە يىڭى قاراش-يونۇسجان ئېلى شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى (1989-يىللىق سان) {uji7TB ②«جاغىستاي تەزكىرىسى»-ئىلياس تاھىرى،«قاينۇق تەزكىرىسى»-ئەمەت مېرا،قۇربانجان oLz9mqp2% تۇرسۇن. ts~$'^K[- ③«تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى ئىلى ۋادىسىغا ئائىت بايانلارنىڭ ئىلمىي قىممتى- غۇجائەخمەت يۇنۇس ئىلى دەرياسى 2000- يىللىق 6-سان. Oky9GC.a i"U<=~ پايدىلانغان ماتىرىياللار: @AAkE
Wo)_ ⑴«ئەۋلىيا چوققا ئېتىكىدىكى مەرىپەت بۇلىقى»-ئىلياس تاھىرى =OU]<% ⑵«جاغىستاي تەزكىرىسى»-ئىلياس تاھىرى i=8){GX4 ⑶«قاينۇق تەزكىرىسى»-ئەمەت مېرا،قۇربانجان تۇرسۇن (y{nD~k ⑷«ئۇيغۇر تىلى لېكسلوگىيەسى ۋە لېكسىكا تەتقىقاتى»-ئابدۇرەئۇپ پولات تەكلىماكانى >5}jM5$ ⑸«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى» 1-،2-،3-قىسىم 'P5
|[du+ ⑹«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىنىڭ دىئالېكىت ۋە شېۋىلەر لۇغىتى»- hg=BXe4: مىللەتلەر نەشىرياتى. /]*#+;;% ⑺«ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى دىئالېكىتشۇناسلىقى»-شىنجاڭ ئۇنېۋېرسىتېتى نەشىرياتى Z`lCS
o; ⑻«تارانچى»ھەققىدە يىڭى قاراش-يونۇسجان ئېلى شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى (1989-يىللىق سان). L?(%
* ⑼«تۈركىي تىللار دىۋانى» دىكى ئىلى ۋادىسىغا ئائىت بايانلارنىڭ ئىلمىي قىممتى غۇجا ئەخ ^XQr`CqI مەت يۇنۇس ئىلى دەرياسى 2000- يىللىق 6-سان. xr\wOQ*` شىنجاڭ پىداگوگىكا ئۇنۋېرسىتىتى ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى 2013- يىللىق ئوقۇش پۈتتۈرۈش ماقالىسى Ood'kAH1B Z2dy|e(c ⑽«جۇڭغار خانلىقىنىڭ تەڭرى تېغىنىڭ شىمالىدىكى ئۇيغۇرلارغا قاراتقان ھۆكۈمرانلىقى قوشۇمچە تارانچى نامى ھەققىدە»-يۇنۇسجان ئېلى(ئىلى دەرياسى 2002-يىللىق 1-سان =w& ⑾«تارانچى تارىخى»نىڭ ماتېرىياللىق قىممتى توغرسىدا- ئەسقەر جونۇس شىنجاڭ ئىجتىمائى -ي پەنلىرى 2009-يىللىق سان [ZP8[Zl'? ⑿ئۆزۈم توپلىغان ماتىرىياللار ۋە تاۋۇش بەرگۈچىلەرنىڭ ياردىمى. Nl^{w'X0h
|
|