«ھايات قايناملىرىدا » كۆرگەن- بىلگەنلىرىم

تۇردى سۇلتان ( ئىزچى )

      شىنجاڭ ياشلار – ئۆسمۈرلەر  نەشرىياتى تەرىپىدىن 2001 – يىلى 12–ئايدا نەشر قىلىنغان « ھايات قايناملىرىدا » ناملىق روماننى ئوقۇش جەريانىم  ئىنتايىن زوقلىنىش بىلەن قاتتىق ئەپسۇسلىنىش گىرەلىشىپ كەتكەن مۈرەككەپ بىر جەريان بولدى . مېنىڭ بۇنداق زىددىيەتلىك خىيالدا بولۇشۇم ھەرگىزمۇ ئاساسسىز ئەمەس ئىدى.  ئېنىقكى ، بۇ روماننى ئوقۇۋاتقان چاغلاردىكى زوق – مەزكۈر روماننىڭ تېما ، قۇرۇلما ، بەدىئىيلىك ، ئېستېتېك جەھەتلەردىكى بىر مۇنچە بەدىئىي مۇۋەپپىقىيەتلىرىدىن كەلگەن زوق ئىدى ، ئەپسۇسلىنىشىم شۇكى : بۇ روماننىڭ ئاپتورى ماخمۇتجان ئىسلام ئۇزۇن يىللىق بەدىئىي چېنىقىشنى باشتىن كەچۈرۈپ ، ئەدەبىي ئىجادىيەتنىڭ ئاچچىق – چۈچۈكىنى يەتكۈچە تېتىپ پىشقان ، ئەدەبىيات تەتقىقاتى ۋە ئىجادىيەت ئەمەلىيتىدىكى قىممەتلىك ئەمگەكلىرى بىلەن ھازىرقى زامان ۋە بۈگۈنكى زامان   ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا موھىم ئورۇن تۇتقان ئەقىدىلىك يازغۇچى ، لېرىك شائىر ، يىتۈك ئەدەبىي تەرجىمان ، تېخىمۇ موھىمى ، ئۇ كۆپلىگەن ئەدىپلەرنىڭ سانسىز مۇشەققەتلەر چېكىپ روياپقا چىقارغان ئەدەبىي ئەمگەكلىرىنى ئىلمىي ، مۇۋاپىق باھالاپ ، ئۇلارنىڭ ھاردۇقىنى چىقارغان ، ئەدەبىي ئىجادىيتىگە ئىجابىي ، زۆرۈر ياردەملەرنى بېرىپ ، ئەدەبىيات گۈلىستانىدا ساغلام ئۆسۈپ – يېتىلىشىگە تۈرتكە بولغان ، شۇنداقلا ، ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ ساغلام راۋاجىنىشىغا كۆپ ئەجىر سىڭدۈرگەن مول ھوسۇللۇق ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى ، ئەدەبىي ئوبزورچى ئىدى . « ھايات قايناملىرىدا » رومانى بولسا ماخمۇتجان ئىسلامنىڭ  ئىجادىيەت ھاياتىدا موھىم ئورۇن تۇتىدىغان ، نەشىردىن چىققىلى يەتتە يىل بولغان ، قايتا – قايتا نەشىر قىلىنسىمۇ ، كىتاپخانلاردا بويۇن قىسىپ قالماستىن ، يەنىلا بازىرى ئىتتىك كىتاپلار قاتارىدىن چۈشۈپ قالمىغان ياخشى رومان ئىدى .  شۇنداق تۇرۇقلۇق ، مەزكۈر روماننىڭ مەتبۇئاتلاردا ھېلىھەم مۇۋاپىق باھاغا ئېرىشەلمەي قالغانلىقى - ئۇيغۇر ئەدەبىي ئوبزورچىلىقىنىڭ تېگىشلىك رولىنى جارى قىلدۇرالمىغانلىقى سەۋەپلىك ئەدەبىياتىمىزدا يەكۈنلەش زۆرۈر بولغان قىممەتلىك تەجرىبە – ساۋاقلارنى ئۆز سەھىپىللىرىگە سىڭدۈرگىنىچە ، باھاسىزلىقتا بويۇن قىسىپ تۇرىۋاتقان ئەسەرلەرنىڭ تېخىچە كۆپلىكىنى ئىسپاتلايدىغان روشەن پاكىت ئىدى . بۇنداق پاكىت ئالدىدا ، ھەر قانداق بىر ئەقىدىلىك ئەدىب ، مەسئۇلىيەتچان ئەدەبىيات تەتقىقاتچىسى ، ئېتقادلىق ئەدەبىي ئوبزورچى ، غۇرۇرلۇق ئوقۇرمەننىڭ قەلبى كىرزىس ۋە ئازاپ تۇيغۇسى ئەۋجىدە ئۆرتەنمەي ، ئەپسۇسلانماي تۇرالمايدۇ ، ئەلۋەتتە .

روماننى ئوقۇپ بولۇپمۇ ، بۇ خىلدىكى مۈرەككەپ روھىي ھالەتتىن خېلى كۈنلەرگىچە  قۇتۇلالماي يۈردۈم . ئاخىرىدا ، تەپەككۇرۇمنىڭ  تىيىزلىكى ، پىكىرىمنىڭ چولتىلىقى ۋە قەلىمىمنىڭ جانسىزلىقى ۋەجىدىن پەيدا بولغان تۇيغۇلىرىمغا خاتىمە بېرىپ ، ئەپسۇسلىنىش ۋە ئازاپلىنىشلارغا بەرھەم بېرىش ئارزۇسىدا ، مەزكۈر رومان ھەققىدىكى ئويلىغانلىرىمنى ئوقورمەنلەر بىلەن ئورتاقلىشىشنى مۇۋاپىق تاپتىم .

         ۋەقەلىك قۇرۇلمىسىنىڭ ناھايىتى پۇختىلىقى ، ۋەقەلىك بىلەن ھېسيات زىچ گىرەلىشىپ كەتكەنلىكى « ھايات قايناملىرىدا » رومانىنىڭ موھىم بەدىئىي مۇۋەپپىقىيىتىنىڭ بىرىدۇر . روماننىڭ ۋەقەلىكى ئۇستىلىق بىلەن ئورۇنلاشتۇرۇلغان ، يازغۇچىنىڭ بۇ رومانغا سىڭدۈرگەن ھېسياتى ناھايىتى كۈچلۈك بولۇپ ، ۋەقەلىك بىلەن ھېسيات زىچ گىرەلىشىپ كەتكەن ، ۋەقەلىك ھېسيات لىنيەسىنى ئاساس قىلىپ قانات يايدۇرۇلغان . ھېسيات ئۆرلىسە ، ۋەقەلىكمۇ مۇرەككەپلىشىپ ، پىرسۇناژلار خاراكتىرىمۇ مۇرەككەپلىشىپ بارغان . يازغۇچى كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدا كۆپ ئۇچرايدىغان تىپىك ، تاۋلانغان  تەپسىلات دېتاللىرىنى روماننىڭ سىيۇژىت قۇرۇلمىسىغا ئەپچىللىك بىلەن ئورۇنلاشتۇرغان . ھەر بىر ۋەقەلىكنى ئوتتورىغا قويۇش بىلەنلا ، شۇ سىيۇژىت دېتاللىرىنىڭ ئىچكى ۋە تاشقى پوستىغا مۇناسىۋەتلىك ھېسياتىنى بەزىدە ئۆزىنىڭ پەلسەپىۋىي تېرەنلىككە ، ئەقلىي چوڭقۇرلۇققا تويۇنغان مۇلاھىزە ، يەكۈنلىرى ئارقىلىق بايانچى تىلىدىن ، بەزىدە روماندىكى پىرسۇناژلار تىلىدىن ئىپادىلەپ ، ھەر بىر دېتالنىڭ قىممىتىنى گەۋدىلەندۈرۈپ ماڭغان ، پىكىر – مۇلاھىزىلەرنىڭ پەلسەپىۋىيلىكىنىمۇ ۋەقەلىكلەرنىڭ مۇرەككەپلىشىشىگە ئەگىشىپ تېرەنلەشتۈرۈپ ، يارقىنلاشتۇرۇپ ماڭغان . بولۇپمۇ ، ئۆزىنىڭ توپلىغان ھايات ھېكمەتلىرىنى ، دۇنيا قاراشلىرىنى ئۇششاق تەپسىلاتلارغا قەدەر مۇۋاپىق يوسۇندا سىڭدۈرۈپ ، ۋەقەلىكلەرنى ھېسيات يىپىغا ماھىرلىق بىلەن ئۆتكۈزۈپ ، رومان قۇرۇلمىسىنىڭ تەڭپۇڭلىقىنى ساقلىغان . شۇڭا ،  بۇ روماندىكى ھېسيات ئېقىمى باشتىن – ئاخىر ناھايىتى يىنىك ھالەتتە دولقۇنلاپ تۇرىدۇ . يازغۇچى ھېسياتنى ۋەقەلىككە شۇنچىلىك ماھىرلىق بىلەن سىڭدۈرۈۋەتكەنكى ، رومان ۋەقەلىكنى ئوقۇش جەريانىدا ، يازغۇچىنىڭ ۋەقەلىك ۋە پىرسۇناژلارغا سىڭدۈرىۋەتكەن ھېسياتى نەپىس ، پىشقان تىلنىڭ ياردىمىدە تەبىئىي رەۋىشتە ئوقۇرمەنلەر قەلبىگە سىڭىپ ، غىدىقلاپ تۇرىدۇ .

  تېمىسىنىڭ ئەھمىيەتلىكلىكى – بۇ روماننىڭ ئېستېتېك مۇۋەپپىقىيتىنى گەۋدىلەندۈرۈپ تۇرغان ھالقىلىق ئامىلدۇر . روماندا ئوتتورىغا قويۇلغان ئىددىيۋىي پىكىر ئىنتايىن رىئال ، ئىلغار ، ئەھمىيەتلىك ۋە قىممەتلىك بولۇپ ، بۈگۈنكى دەۋر كىشىللىرىمىزنىڭ  روھىنى ساغلاملاشتۇرۇشتا ئىجابىي ئەھمىيەتكە ئىگە . روماندا ئىنساننىڭ ھايات مۇساپىسىدە كۆپ دۈچ كېلىدىغان ئەخلاق ، كىشىلىك قەدىر – قىممەت ، ئۆرپ - ئادەت ، ئەدەبىيات - سەنئەت ، مۇھەببەت ، بەخت قاتارلىق مەزمۇنلار كۆپرەك سالماقنى ئىگەللىگەن . يازغۇچى ئادىمىيلىك قەدىر - قىممەتكە ، كىشىلىك پەزىلەتكە چېتىلىدىغان ئاددىي ۋەقەلىكلەردىن تارتىپ ، رايونىمىزنىڭ ، مىللىتىمىزنىڭ ئىجتىمائىي تۈزۈلمىسى ، ئىقتىسادى ، مەدەنىيتى ، ئەدەبىيات - سەنئىتى ، ئۆرپ - ئادىتى ، مەۋجۇتلۇق ھالىتىگە قەدەر ئومومىيلىق خاراكتىرىگە ئىگە بولغان ياكى ئومومىيلىق خاراكتىرىگە ئىگە بولمىسىمۇ ، مۇئەييەن ئورتاقلىققا ، ئۆزگىچە ئالاھىدلىككە ئىگە بولغان ۋەقەلىكلەرگە باغلىنىشلىق بولغان تېمىلارنى مۇۋاپىق ئورۇندا ، مۇۋاپىق رەۋېشتە ئوتتورىغا قويغان ، بۇ جەرياندا مۇنبەرنى ئۆزىلا ئىگەللىۋېلىپ ۋەزخانلىق قىلىشتىن ساقلىنىپ ، ئاۋۋال رىئال ۋەقەلىكلەر باغرىدىن مەۋجۇتلۇق ھالىتىنى تونۇتقان ، ئاندىن مەۋجۇتلۇق ھالىتىنىڭ قىممىتى ، ئەھمىيتىنى گەۋدىلەندۈرۈپ ، كېلەچەكتىن دېرەك بەرگەن . بولۇپمۇ ، مىللىتىمىزنىڭ ئۇزاق مەزگىللىك تارىخىي مۇساپىسىدە توپلىنىپ ، تاۋلىنىپ كەلگەن ئەنئەنىۋىي ئەۋزەللىكلىرىگە خىرىس قىلىپ ، مىللىتىمىز كىشىللىرىنىڭ بۈگۈنكى دەۋىر مەۋجۇتلىقىغا ئاھانەت كەلتۈرۈۋاتقان ، پۇلغا چوقۇنۇش ، مال -دۇنياغا ، كەيپ - ساپاغا بېرىلىش ، ئۆزىنىڭ قەدىر -قىممىتىنى تونۇيالماسلىق ۋە ئاسرىماسلىق ، ئۆز - ئۆزىنى كەمسىتىش ،  ئۆزىنى مۈكەممەللەشتۈرۈشكە ، ئۆزىنى چۈشەپ قويۇۋاتقان شەكىلسىز ، ئاسارەتلىك كىشەنلەرنى چېقىپ تاشلاشقا جۈرئەت قىلالماسلىق قاتارلىقلارنى بەلگە قىلغان ئەخلاقىي بۇزۇلۇش ، خاراكتىر زەئىپلىكى ، پىسخىك تەڭپۇڭسىزلىقلارغا مۇناسىۋەتلىك تېمىلارنى يورۇتۇشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەن . يازغۇچى ھايات قايناملىرىدا تىپىرلاپ يۈرگەن ،  بىر مەزگىل تەنتەك ھېس – تۇيغۇنىڭ قۇلىغا ئايلىنىپ قالغان مۇقەددەس ، ئەنئەنىۋىي ئادەتلەرنىڭ قۇلى بولغان گۇلناز ، نادانلىق  ، قاششاقلىقنىڭ قۇلى بولغان گۇلنار قاتارلىق ئۈچ قىزنىڭ سەرگۈزەشتىللىرى ئارقىلىق بۇ مەسىللەرنى ئەتراپلىق ئەكىس ئەتتۈرگەن .  گەرچە ، رومان ئۆز باغرىغا سىڭدۈرگەن تېمىلار خېلى كۆپ بولسىمۇ ، لېكىن ، يازغۇچى بۇ تېمىلارنىڭ ھېچقايسىسىنى يانداپ ، سىيلاپ – سېيپاپ ئۆتۈپ كەتمىگەن . بەلكى ، ھەر قايسىسىنى ئۆز نۆۋىتىدە بەلگىلىك ۋەقەلىك ئاساسىغا ، چوڭقۇرلۇققا ئىگە قىلىپ يورۇتۇپ بەرگەن ھەمدە يېتەرلىك سەۋەپ – نەتىجىلىك مۇناسىۋىتى ئارقىلىق ھەل قىلغان . ۋەقەلىك ئارقىلىق مەسلىنى ئوتتورىغا قويغان ، گۇلنار ، مۇقەددەس ، گۇلناز ، پەرىزات قاتارلىق پىرسۇناژلارنىڭ تىراگىدىيىلىك تۇرمۇش كارتىنىللىرى ئارقىلىق ھەر قايسى قاتلامدىكى مىللىتىمىز كىشىللىرىنىڭ مەنىۋىيتىنى مەركەز قىلغان ئەيىپ – نوقسانلارنى كۆرسىتىپ بەرگەن ھەمدە بۇ ئەيىپ - نوقسانلارنىڭ كەلتۈرگەن زىيىنى ۋە پاجىئەلىرىنى ، تىراگىدىيىلىك ئاقىۋەتلىرىنى تونۇتقان . ئارقىدىنلا ، ئۆزىنىڭ : _ دۇرۇس ، ئەيىپنى كۆرسىتىشنىڭ ئۆزى بىر قەدەم ئالغا ئىلگىرلىگەنلىك ، بۇمۇ بىر باتۇرلۇق . بىراق ئەدىب كۆرسىتىپ قويۇش بىلەنلا چەكلەنسە بولمايدۇ . ئۇ خۇددى دوختور بىمارنى تەكشۈرۈپ ، دىئاگىنوز قويۇپ ، كېسەلنى ساقايتىش ئۈچۈن دورا يېزىپ بەرگەندەك ، ئەيىپ - نوقساننى تۈگىتىشنىڭ نەپ بېرىدىغان چارىسىنىمۇ كۆرسىتىپ بېرىشى كېرەك . 》( « ھايات قايناملىرىدا » 265 - بەت . ) دەپ يازغىنىغا تولۇق ئەمەل قىلىپ ، مىللىتىمىز ۋۇجۇدىدىكى ئورتاق بولمىغان ، يۈزەكىي كۆرۈنۈشتىكى نەرسىلەرنى كۆرسىتىپ قويۇش بىلەنلا چەكلىنىپ قالماي ، مەنىۋىيەتتىكى ناچارلىقلارنى - ماھىيەتلىك ئەيىپلىرىمىزنى ، ئۇلارنىڭ پەيدا بولۇشىدىكى يىلتىزىنى ، قانداق قىلغاندا ئۇلارنى تۈگەتكىلى بولىدىغانلىقىنى ، ئۇلارنىڭ ئورنىغا نېمىلەرنى تىكلىسە بولىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بەرگەن .

باشتا قەيىت قىلغىنىمىزدەك ، روماندا گەۋدىلەندۈرۈلگەن تېمىلار خېلى كۆپ بولسىمۇ ، لېكىن ، ئادىمىيلىك قەدىر – قىممەت تېمىسى روماندا مەركىزى ھالقا بولۇپ ھېساپلىنىدۇ . يازغۇچى ئادىمىيلىك قەدىر – قىممەتنىڭ ئۆلچىمى ، ئەھمىيتى ، ھاياتتا ئىگەللىگەن سالمىقى ، قەدىرسىزلىكنىڭ تىراگىدىيلىك ئاقىۋىتىنى باشتىن – ئاخىرى موھىم تۇتقا قىلغان ھەمدە ئادىمىيلىك قەدىر – قىممەتنى ساقلاش ، ئۇلۇغلاشنىڭ توغرا يوللىرىنى ، ئادىمىيلىك قەدىر – قىممەتنى نۇرلاندۇرۇشنىڭ تەدبىرلىرىنى كۆرسىتىپ بەرگەن . بىز بۇ نوقتىنى روماندا ئاساسىي ئورۇندا تۇرىدىغان گۇلناز ، مۇقەددەس ، گۇلنار ، پەرىزات ، ئۈمىدجان قادىرى ، ئەخمەتجان ، مىرئادىل قاتارلىق پىرسۇناژلارنىڭ روماندىكى سالمىقى ۋە كەچمىش قىسمەتلىرىدىن ئېنىق چۈشىنىپ يېتەلەيمىز .

قاراڭ : روماندىكى گۇلناز ، مۇقەددەس ، گۇلنار ، پەرىزاتلار ئەسلىدە ئۆزىنىڭ بىلىمى ۋە غايىسىغا يارىشا ، ھاياتنىڭ ئاسايىشلىقلىرىدىن بەھرىمەن بولسا بولاتتى . لىكىن ، ئۇلار ھەر خىل سەۋەپلەر تۈپەيلىدىن دىشۋارچىلىقلارغا يولۇقۇپ ، ھايات قايناملىرىدا ئازاپ – ئوقوبەتلەرگە ، ئوڭۇشسىزلىقلارغا دۇچار بولىدۇ :

گۇلناز چېكىدىن ئاشقان فىئوداللىق نىكاھ قارىشىنىڭ ئاسارىتىدە قاپسىلىپ قېلىپ ، ئالىي مەكتەپتە ئوقۇش پۇرسىتىدىن مەھرۇم قالىدۇ ، شۇنداقلا ، يەنە خۇراپاتلىق ۋە قالاق ، ناچار ئائىلە قارىشىنىڭ ئىسكەنجىسىدە تېپىرلاپ ، روھىي بۇرۇختۇملۇققا ئەسىر بولۇپ قالىدۇ . مۇقەددەس ئالىي مەكتەپتە ئوقۇش پۇرسىتىگە ئىگە بولغان بولسىمۇ ، بىر دەملىك ئېزىتقۇ تۇيغۇنىڭ ئازدۇرۇشى بىلەن ، ئوقۇش پۇرسىتىدىن مەھرۇم قېلىپ ، ھاياتنىڭ جاننى ئىكەكدەپ ، روھنى خورىتىدىغان مۈشكۈلاتلىرىغا ئۇچراپ ، ئۆزىنىڭ ياشاش ئىرادىسىنى بوشاشتۇرۇپ قويىدۇ . ھاياتنىڭ كىشىلىك قەدىر – قىممەتنى تۆۋەنلىتىۋېتىدىغان ئارقا كوچىللىرىغا ھەيدىۋېتىلىدۇ . گۇلنار گەرچە ئالىي مەكتەپتە ئوقۇپ ، خىزمەت شارائىتىغا ئېرىشكەن بولسىمۇ ، لېكىن ، پىتنە پاسساتلارغا ئۇچراپ ، قاششاقلىقنىڭ ، نادانلىقنىڭ بەلگىللىرىدىن بولغان ئائىلە زوراۋانلىقىنىڭ قاتتىق خورلىشىدىن ئۆز ئىشەنچىسىنى يوقىتىپ ، خاسلىقىدىن مەھرۇم قالغىلى تاس قالىدۇ .  بۇ ئۈچ قىز ھاياتنىڭ قايناملىرىدا قېقىلىپ – سوقۇلۇپ ياشاۋاتقاندا  ، تاسادىپىي پۇرسەتلەردە ئۈمىدجان قادىرى بىلەن قايتا ئۇچرىشىپ قېلىپ ، ئۈمىدجان قادىرىنىڭ ياردىمى ۋە ئىلھامى بىلەن كىشىلىك قەدىر – قىممىتىنى تونۇپ يىتىدۇ ھەمدە ئەخمەتجان ، مىرئادىل ، ھېكىمجان قاتارلىق غۇرۇرلۇق ، خالىس نىيەتلىك ، ئاقكۆڭۈل ، مىللەت ۋە ئىنسانىيەتنىڭ تەقدىرىگە كۆڭۈل بۆلىدىغان ئەقىدىلىك ئىنسانلارنىڭ ياردىمىدە ئۆزىنى ئوڭشاپ ، « مۇقەددەس ئاچا – سىڭىللار مۇلازىمەت شىركىتى »نى قۇرۇپ ، ھايات مۇساپىسىدە تېگىشلىك نەتىجە يارىتىدۇ . يازغۇچى ماخمۇتجان ئىسلام يۇقىرىقىدەك سىيۇژىت دېتاللىرى ئارقىلىق ، ھاياتنىڭ تۈرلۈك – تۈمەن دىشۋارچىلىقلىرىغا ئۇچراپ ، سەرسان بولۇپ يۈرگەنلەرگە مىننەتسىز خالىس ياردەم بېرىپ ، ئۇلارغا توغرا يول ، مۇۋاپىق ياشاش پۇرسىتى بېرىشنىڭ زۆرۈرلىكىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ ھەمدە روماندىكى ئاساسلىق پىرسۇناژلارنىڭ بىرى بولغان يازغۇچى ئۈمىدجان قادىرىنىڭ ئوبرازى ئارقىلىق غۇرۇرلۇق ، ئېتقادلىق ، مەسئۇلىيەتچان ، پەزىلەتلىك ، ئۆز قەدىر – قىممىتىنى ساقلىيالايدىغان ۋە نۇرلاندۇرايدىغان ئادەم بولۇشنىڭ تىپىك ئۈلگىسىنى يارىتىدۇ .

روماندىكى پەرىزات ئوبرازى تېخىمۇ ئىبرەتچانلىققا ئىگە . پەرىزات تولۇق ئوتتورا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ ، ئالىي مەكتەپتە بىلىم ئېلىش پۇرسىتىگە مۇيەسسەر بولىدۇ . بىراق ئۇ ھاياتتىكى ناچار خاھىشلارنىڭ ئېزىقتۇرۇشىغا ئۇچراپ ، ئوقۇشتىن بىزار بولىدۇ ھەمدە مۇھەببەتنىڭ ئۆتكۈنچى تۇيغۇسىغا ئالدىنىپ قېلىش سەۋەپلىك ئۆتكۈزگەن خاتالىقى تۈپەيلىدىن ئۇقۇشتىن مەھرۇم قېلىپ ، كۈتكۈچى  ، « ئۈچكە ھەمراھ بولغۇچى » بولىدۇ ، پۇل تېپىشقا بېشىچىلاپ كىرىپ كېتىدۇ . بىز ئۇنىڭ شۇ چاغلاردىكى ئوبرازىدىن پۇلغا چوقۇنۇش ، مال – دۇنياغا ، شۆھرەتپەرەسلىككە بىرىلگەن ، ئۆزىنىڭ ھايات قىممىتىگە پەرۋاسىز قارايدىغان بىر قىسىم ئازغۇن قىزلارنىڭ ھايات تىراگىدىيىسىنى كۆرۈپ يېتەلەيمىز . ئەمما ، يازغۇچى مۇشۇ دائىرىدىلا چەكلىنىپ قالماي ، پەرىزاتقا مۇناسىۋەتلىك سىيۇژىت لىنيىسىنى داۋاملىق راۋاجلاندۇرغان . قاراڭ : پەرىزات كىيىنچە مۇقەددەسنىڭ ۋاستىسى بىلەن يازغۇچى ئۈمىدجان قادىرى بىلەن تونۇشۇپ قالىدۇ ھەمدە ئۇنىڭ تەسىرى ، تەربىيسى بىلەن ئويغىنىپ ، ئۆزىنىڭ خاتالىقىنى تونۇپ يېتىپ ، ئاقكۆڭۈل كىشىلەرنىڭ ياردىمى بىلەن قەددىنى رۇسلاپ ، مۇقەددەس ۋە گۇلنار بىلەن بىللە شىركەت قۇرۇپ ، توغرا يولدا ھالال مېھنىتى بىلەن ياشايدۇ .

بىز بىر تەرەپلىمىلىك بىلەن قارايدىغان بولساق ، يازغۇچىنىڭ روماندىكى ئۈمىدجان قادىرىنىڭ ۋاستىسى بىلەن تاپتىن چىققان ، ئىپپەت ۋە ھايا تۇيغۇسى سۇسراق ، ئەخلاقىي جەھەتتىن چىرىكلەشكەن ، ئۆز خاتالىقى سەۋەبىدىن ھاياتنىڭ قاراڭغۇلۇقلىرىغا بەنت بولغان ، قىلمىشىغا لايىق جازاغا ئۇچرىغان پەرىزاتقا روماننىڭ ئاخىرىدا مۇقەددەس ۋە گۇلنار بىلەن بىللە ياخشى شارائىت ئاتا قىلىشى ، چىقىش يولى بېرىشى روماندىكى ئەجەللىك خاتالىقتەك تۇيۇلىدۇ ھەمدە ئېڭىمىزدا مۇنداق سۇئالنىڭ كېلىپ چىقىشىغا سەۋەپ بولىدۇ : رىئاللىقتا 《 پەرىزات 》تەك قىز - ئاياللارغا چىقىش يولى بېرىش توغرىمۇ ؟  ئۇلار ئۆز قىلمىشىنىڭ جازاسىنى تارتىپ ، ئاخىرىدا ئېچىنىشلىق ھالدا كۆز ئالدىمىزدىن يوقىلىشى كېرەكمۇ ياكى يامان يولدىن قايتۇرۇلۇپ ، مۇۋاپىق ياشاش پۇرسىتىگە ئېرىشىشى كېرەكمۇ ؟ ئۇلارغا ياردەم بېرىش ياخشى ئىنسانىي پەزىلەتمۇ ياكى « يېشىل چىراق » يېقىپ بەرگەنلىكمۇ ؟

بۇ ھەقتە يازغۇچى ماخمۇتجان ئىسلامنىڭ يەكۈنىگە نەزەر سېلىپ باقايلى :

_ ئەمەلىيەتتە بولسا ئادەملەر يورۇقلۇق ۋە قاراڭغۇلۇقتىكى ئادەم دەپ ئايرىلىدۇ ....... يورۇقلىقتىكى ئادەم ئەنئەنىۋىي مەدەنىيەتتىكى ئەبەدىي ئۆچمەس نۇرلار ۋە ئەڭ يېڭى مەرىپەت – مەدەنىيەت بىلەن قەلىب گۈلىستانىنى يورۇتقان كىشىلەردۇر ؛ قاراڭغۇلۇقتىكىلەر بولسا ، نادانلىق ، قاششاقلىق ، خۇراپاتلىق ئىچىدە قالغانلار ، يېڭى مەرىپەت ، مەدەنىيەت نۇرى قەلىب گۈلىستانىغا چۈشمىگەن كىشىلەردۇر . مۇنداقلارنى قاراڭغۇلۇقتىن يورۇقلۇققا ئاچىقىپ ، تېخىمۇ پارلاق كەلگۈسىگە يىتەكلەش ئەدىبلەرنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مۇقەددەس بۈرچىدۇر . 》 ( « ھايات قايناملىرىدا » 266 - 267 – بەتلەر . )  مانا بۇ ئەڭ توغرا جاۋاپ . ( بۇ يەردە شۇنى نەزەردىن ساقىت قىلىشقا بولمايدۇكى ، يازغۇچى ماخمۇتجان ئىسلام روماندا پەرىزاتنىڭ خاتالىقىنىڭ ماھىيتىنى ، سەۋەپ – نەتىجىلىك مۇناسىۋىتىنى قانداقتۇر باشقىچە غەرەزدە ئەمەس ، بەلكى ، روماننىڭ پۈتكۈل سەھىپىسىدە مەركىزى ئورۇندا تۇرىدىغان ئادىمىيلىك قەدىر – قىممەتنىڭ قىممەتلىكلىكى ، موھىملىقى ۋە ئۆزىنى تونۇشنىڭ زۆرۈرلىكى نوقتىسىدا تۇرۇپ يورۇتۇپ بەرگەن ۋە ئۇنىڭغا چىقىش يولى بەرگەن . بۇ نوقتىدىن بىز يازغۇچىنىڭ بۇ روماندىكى پەرىزاتقا مۇناسىۋەتلىك يەكۈنىنى توغرا ھەم مۇۋاپىق دەپ قاراشقا ھەقلىقمىز ، ئەلۋەتتە . )

ئېنىقكى : يازغۇچى روماندىكى گۇلناز ، مۇقەددەس ، گۇلنار ، پەرىزات قاتارلىقلارنىڭ تىراگىدىيىلىك ھايات مۇساپىسىدىكى تىپىك ئوبرازى ، ئۈمىدجان قادىرى ، ئەخمەتجان ، مىرئادىل قاتارلىق پىرسۇناژلارنىڭ قىممەتلىك ۋە ئەھمىيەتلىك ھايات پائالىيەتلىرى ئارقىلىق تىكلىگەن نۇرانە سىيماسى ئارقىلىق بىزگە مۇنداق بىر يەكۈن ۋە روھنى تەقدىم قىلىدۇ : كىشىلىك ھايات ئىنتايىن مۇرەككەپ ، مەنزىلى ئۇزۇن بولىدۇ ، ئىنسان ھايات مۇساپىسىدە مۈشكۈلاتلارغا يۇلۇقۇشتىن خالىي بولالمايدۇ . شۇڭا ، ئىنسان مۈشكۈلاتتىن قورقۇپ ، تېز پۈكۈپ ياشىماسلىقى كېرەك ، ئەكسىچە ، مۈشكۈلاتلارغا قارشى كۆكرەك كىرىپ چىقىپ ، ئۇنى بويسۇندۇرۇشى ، ئىزدىنىشى كېرەك . ئادەمنىڭ ھاياتى مۈشكۈللەرگە يولۇقۇش جەريانىدا ئىزدىنىش ئارقىلىق گۈزەللىككە ، قىممەتكە ئىگە بولىدۇ . بۇنىڭ ئۈچۈن ئادەم ئۆزىنىڭ قەدىر – قىممىتىنى چۈشنىشى بەكمۇ زۆرۈر . « شەك – شۈبھىسىزكى ، ئۆز ھېس – تۇيغۇلىرىغا ، تولۇق ئېيىتقاندا ، ئۆزىگە خوجايىن بولالىغان ئادەم ئۆزىنىڭ قەدىر – قىممىتىنى چۈشەنگەن ئەركىن ئادەمدۇر . بۇ ئالەمگە تۆرەلگەن ئادەم ئۈچۈن ئەركىنلىك ھەممىدىن ئۇلۇغ ، ھەممىدىن قىممەتلىكتۇر . ئادەم قۇل بولماسلىقى – باشقا ئىنسانغىمۇ ، پايدا – مەنپەئەتكىمۇ ، پۇل – بايلىققىمۇ ، شان – شۆھرەتكىمۇ ، سۆيگۈ – مۇھەببەتكىمۇ قۇل بولماسلىقى كېرەك . شۇندىلا ئۇ قەدىر – قىممەتكە ئىگە بولالايدۇ ، قولىدىكى بەخت جامىنى تارىتقۇزۇپ قويمايدۇ ، بېشىدىكى تەلەي – ئامەت قۇشىنىمۇ ئۈركۈتۈۋەتمەيدۇ ......» ( « ھايات قايناملىرىدا » 343 – بەت . ) ئۆزىنى نامايەن قىلالايدۇ . ھالبۇكى ، بۇنىڭ ئاساسى دەل ئادەمنىڭ ئۆزىنى بىلىشى ۋە دۇنيانى تونۇشى ، كىشىلىك ئىززىتى ۋە ئىجتىمائىي بۈرچىنى ھېس قىلىشىدۇر . مانا بۇ مەزكۈر روماننىڭ ئېستېتېك قاتلىمىنىڭ مەركىزى ھالقىسى ، شۇنداقلا ، يازغۇچىنىڭ بىزدە يېتىلدۈرۈشنى ئۈمىد قىلغان قىممەتلىك خىسلىتىدۇر .

روماندىكى ئەدەبىياتنىڭ ۋەزىپىسى ۋە ئەدىبنىڭ بۈرچى توغرىسىدىكى تېما قاتلىمىمۇ ئۆزگىچە ئەھمىيەتكە ئىگە .

ئەدەبىياتنىڭ ۋەزىپىسى ۋە ئەدىبنىڭ بۈرچى ھەققىدىكى مەزمۇنلار مەزكۈر روماندا خېلى چوڭ سالماقنى ئىگەللەيدۇ . بىز روماننىڭ سەھىپىللرىدىن ھەم روماندىكى يارقىن نۇرانە ئوبراز ئۈمىدجان قادىرىنىڭ ھايات ئەمەلىيتىدىن شۇنى تولۇق چۈشىنەلەيمىزكى :  ئەدەبىياتنىڭ ۋەزىپىسى نوقول ھالدا مەۋجۇتلۇق ھالىتىنى ئەكىس ئەتتۈرۈش ، مەۋجۇتلۇق ھالىتىدىن زارلاش ، ئەيىپ – نوقسانلارنى كۆرسىتىپ بېرىشلا بولۇپ قالماستىن بەلكى ، ئىنسانلارغا مەۋجۇتلۇق ھالىتىنى تونۇتۇش ، ئۇلارغا قەدىر – قىممەت تۇيغۇسى ئاتا قىلىش ، تېخىمۇ موھىمى ، ئۇلارغا ئۆزىنى تونۇش ۋە ئۆزىنى مۈكەممەللەشتۈرۈشنىڭ توغرا ، مۇۋاپىق ھەم ئۈنۈملۈك تەدبىرلىرىنى ئۆگىتىشى كېرەك . ئەدىبنىڭ ئەسىرى ھەرگىزمۇ ھەرىپ ۋە رەقەملەردىن ياسالغان كېرەكسىز ئەخلەتلەر دۆۋىسى بولۇپ قالماسلىقى ، بەلكى ،  ئوقورمەن ئەسەرنى ئوقوغاندا ، ئۆز قەلبىدە زور بىر ئويغىنىشنى – ئىرادە ، جاسارەت ، غەيرەتنى پەيدا قىلالىشى ، شۇ ئارقىلىق يېڭى ئاڭ ، يېڭى تونوش ، ئالىيجاناپ غايىگە ئىگە بولالىشى كېرەك . بۇنىڭ ئۈچۈن ئەدىب ئۆزىنىڭ قەدىر – قىممىتىنى تولۇق چۈشىنىشى ، « خەلق ، تارىخ ئالدىدىكى بۈرچىنى تونوپ ، بارلىقىنى ئەدەبىياتقا بېغىشلىيالىشى ، خەلق ، ۋەتەن ئۈچۈن جان پىدالىق بىلەن ئىشلىيەلەيدىغان روھتىن زادىلا تايماسلىقى كېرەك . » ( « ھايات قايناملىرىدا » 262 – بەت . )  ئۇسسۇغانغا زىلال سۇ ، توڭلىغانغا يالقۇن ئوت ، مادارسىزغا كۈچ ، روھسىزغا جان بولۇش ، ھايات قايناملىرىدا دولقونلارنىڭ باغرىدا يۇلقۇنىۋاتقانلارنى كېمىگە ياكى قىرغاققا چىقىرىپ ، ھايات باياۋانلىرىدا ئېزىتقۇ ھېس – تۇيغۇلارغا ئالدىنىپ قېلىپ ، قاراڭغۇلۇققا مۇپتىلا بولۇپ قالغانلارنى قاراڭغۇلۇقتىن يورۇقلۇققا ئاچىقىپ ، تېخىمۇ پارلاق كەلگۈسىگە يىتەكلەش  - ئەدىبلەرنىڭ باش تارتىپ بولمايدىغان مۇقەددەس بۈرچىدۇر . تېخىمۇ ھالقىلىق يېرى ، يازغۇچى بۇنداق قىممەتلىك يەكۈنلەرنى ئاددى ، يۈزەكىي ، بىۋاستە ئوتتورىغا قويماستىن بەلكى ، ۋەقەلىكلەر ۋە پىرسۇناژلار ئوبرازىغا بەدىئىي يول بىلەن سىڭدۈرىۋەتكەن  . ھازىرقى زامان ۋە بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا موھىم ئورۇن تۇتىدىغان  ، روماندىكى كەم بولسا بولمايدىغان بەدىئىي ئوبرازلارغا ئايلانغان پىرسۇناژلار - ئاق چاچلىق شائىر ، دېھقان قوشاقچى  ، ئاق پىشماق شائىر ، ئاق باش يازغۇچى قاتارلىق يازغۇچى – شائىرلارنىڭ ئىجادىيەت قارىشى ۋە ئەمەلىيتى ھەققىدىكى يەكۈنلەر ۋە روماندا نامى تىلغا ئېلىنغان زۇنۇن قادىرى ، قاھار جىلىل ، زوردون سابىر قاتارلىق ئەدىبلەرنىڭ مۇۋەپپىقىيتى ھەققىدىكى پاكىتلار  ئارقىلىق ئۆز پىكىرىنى تېخىمۇ دەللىككە ، قىممەتكە ئىگە قىلغان . بۇ ئارقىلىق ئەدەبىياتنىڭ مۇقەددەس رولى ۋە ئەدىبلەرنىڭ ھەقىقىي بۈرچىنى يەنە بىر قېتىم سەمىمىزگە سالغان . بۇمۇ مەزكۈر روماننىڭ بىر ئۆزگىچىلىكىدۇر .

كۆرۈنۈپ تۇرۇپتىكى : «ھايات قايناملىرىدا » رومانى بەدىئىيلىكىنىڭ ۋە ئېستىتىك ئۈنۈمىنىڭ يۇقىرىلىقى  بىلەن بۈگۈنكى زامان ئۇيغۇر رومانچىلىقىدا موھىم ئورۇنغا ۋە قىممەتكە ئىگە روماندۇر .

2008- يىل 17 – دېكابىر . قەشقەر يېڭىشەھەر

مەنبە: يازغۇچىلار تورى