ناسۇھا ئىمىننىڭ ھايات پائالىيتى

ناسۇھا ئىمىننىڭ ھايات پائالىيتى

   شائىر ناسۇھا ئىمىن 20- ئەسىرنىڭ 20- يىللىرىدىكى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا بارلىققا كەلگەن دېمكۇراتىك پىكىر ئېقىمىنىڭ كۆزگە كۆرۈنگەن ۋەكىللىرىدىن بىرى .
   مەرىپەتپەرۋەر شائىر ناسۇھا ئىمىن 1888- يىلى غۇلجا شەھرىنىڭ قازانچى مەھەللىسىدە كەمبەغەل ئائىلىدە دۇنياغا كەلگەن . ئۇنىڭ دادىسى ھۈنەرۋەن بولۇپ ، موزدوزلۇق قىلاتتى. تۇرمۇشى غورىگول ئۆتەتتى. ناسۇھا يەتتە ياشقا كىرگەندە، ئاتا - ئانىسى ئۆلۈپ كېتىپ يېتىم قالدى . شۇنىڭدىن كېيىن ئاكىلىرىدىن ئىبدىمىن ، مەسۇماخۇنلارنىڭ تەربىيسىدە بولدى . ناسۇھا كىچكىدىنلا زېرەك ، ھوشيار ، ئۆتكۈر بالا ئىدى . ئاكلىرى ناسۇھانىڭ بۇ ئۆزگىچىلىكىنى نەزەردە تۇتۇپ ، ئۇ توققۇز ياشقا كىرگەندە مەھەللىدىكى دىنىي مەكتەپكە ئوقۇشقا بەردى . ساۋاتسىزلىق بىلەن بىلىمسىزلىك دەردىنى يەتكۈچە تارتقان ئاكلىرى ناسۇھانىڭ ياخشىراق ئوقۇشى ئۈچۈن ھەر جەھەتتىن تولۇق شارائىت يارىتىپ بەردى . ناسۇھا 17 ياشقىچە ئەزىز ئاخۇنۇمدا ئوقۇپ دىنىي بىلىم ئېلىپ ، ساۋاتىنى چىقاردى . ئۇ ئوقۇغۇچىلىق مەزگىلىدە شئېرىيەتكە ئىشتىياق باغلاپ ، ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىغا دائىر كىتابلارنى تېپىپ ئوقۇپ ، ئەدەبىي بىلىمىنى ئاشۇردى . نەۋائىي ، ھۇۋەيدا ، مەشرەپ ۋە موللا بىلال قاتارلىق كىلاسسىك شائىرلارنىڭ شئېرىلىرىنى ئوقۇپ يادقا ئالدى . شۇنىڭ بىلەن ئۆزىمۇ قولىغا قەلەم ئېلىپ ، شئر يېزىشنى باشلىدى .
   مەرىپەتكە ئىشتياق باغلىغان ناسۇھا تېخىمۇ كۆپرەك بىلىم ئېلىش ئارزۇسى ئىبلەن ، ئاكىلىرى ۋە يۇرت چوڭلىرىنىڭ قوللىشى ۋە ھىممىتى بىلەن 1905- يىلى مىسىرغا بېرىپ ، قاھىرەدىكى ئەزھەر دارىلفونۇنىغا ئوقۇشقا كىردى . بۇ مەكتەپتە 10 يىل ئوقۇپ ، دىنىي ھەم پەننى بىلىملىرىنى ئۆگەندى . ئەرەپ ، پارس تىلىنى ، ئەرەپ ، پارس ، تۈرك ئەدەبىياتىنى قېتىر - قېنىپ ئۆگەندى . يېزىقچىلىق جەھەتتىمۇ روشەن نەتىجىگە ئېرشىتى . شۇ مەزگىلدە ئەتراپتىكى نۇرغۇن دۆلەتلەردىن ، بولۇپمۇ مۇسۇلمان دۆلەت ۋە رايونلاردىن كۆپلىگەن ئالىملار ، شائىر ، يازغۇچى ، مۇددەرسىلەر ئەزھەر دارىلفۇنۇنىغا كېلىپ - كېتىپ تۇراتتى. ناسۇھا ئۇلار بىلەن ھەمسۆھبەتتە ھەم مۇھاكىمىلەردە بولۇپ ، ئۇلاردىن دۇنيا ئەھۋالى ، شۇ دۆلەت، شۇ رايونلارنىڭ تەرەققىياتى ، پەن - تېخنىكا ، مائارىپ ، ئەدەبىيات - سەنئەت ئەھۋاللىرىنى ئىگىلىدى. بۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ نەزەر دائىرىسى كېڭىيىپ ، ئىدىيۋى ئېڭى ئۆستى . ئىلىم - پەننىڭ ئىنسانىيەتكە بولغان زۆرۈرۈىيتى ھەققىدىكى تونۇشى چوڭقۇرلاشتى . ئۇ شۇ چاغلاردا ئۆز يۇرتىنىڭ نادانلىق ئىلكىدە ئىڭراپ ، خۇراپاتلىق پاتقىقىغا پېتىپ ، غەپلەت ئۇيقۇسىدىن ئويغىتىشنىڭ ھەممىدىن مۇھىملىقىنى كۆڭلىگە پۈكتى . تىرىشىپ ئوقۇپ ، كۆپلەپ بىلىم ئېلىپ ، غۇلجىغا قايتىپ ، غۇلجىدا مەرىپەت چىرىغىنى ياندۇرۇپ قاراڭغۇلۇقنى يورۇتۇش قارارىغا كەلدى . ئۇ 1915- يىلى مەكتەپنى ئەلا نەتىجە بىلەن پۈتتۈرۈپ غۇلجىغا قايتماقچى بولدى . بۇ چاغدا ناسۇھانىڭ ئۇستازلىرى ناسۇھانى مەكتەپتە قېلىشقا ياكى بۇخاراغا بېرىپ مۇدەررىس بولۇشقا تەكلىپ قىلدى. لېكىن ، ۋەتەنپەرۋەر ناسۇھا يۇرتىنى ، مىللىتىنى ئويلاپ ، ئۇلارنىڭ دىلىنى يورۇتۇشنى ، ئېڭىنى ئۆستۈرۈشنى ئۆزىنىڭ مۇقەددەس بۇرچى ھېسابلاپ ، غۇلجىغا قايتىپ كەلدى . ئۇ شۇ چاغدىكى مەھكىمە شەرئىدىكى قازى ، مۇپتىلار ئالدىدا ئىمتھان بەرگەندە ، ئۆزىنىڭ مول بىلىمى بىلەن باشقىلارنى ھەيران قالدۇرغان ۋە غۇلجا شەھرىدىكى ئەلا باي مەسچىتىكە خاتىپلىققا تەيىنلەنگەن . خاتىپلىق قىلىش جەريانىدا خەلىققە ئىلىم - پەن ، مەرىپەت ئۆگىتىش ، خەلقنى نادانلىق ، غەپلەتتىن ئويغىتىش ، باشقا ئەللەرنىڭ پەن - تېخنىكا تەرەققىياتى ۋە ئۇلارنىڭ مەدەنىي ھاياتىنى تونۇشتۇرۇش بىلەن شوغۇللانغان . شۇ چاغدىكى يېڭىلىققا ئىنتلگۈچى مەرىپەتپەرۋەر زاتلارنىڭ قوللىشى بىلەن ، مەسچىت يېنىدا مەكتەپ ئېچىپ 100 دىن ئارتۇق بالىنى ئوقۇتقان . مەكتەپتە دىنىي دەرستىن باشقا، يەنە تىل - ئەدەبىيات ، ھېساب ، جۇغراپىيە ، ئىلمي نۇجۇم ، پەلسەپە  تارىخ دەرسلىرىنى تەسىس قىلغان . ناخشا ئۆگەتكەن ، گىمناستىكا ئويناتقان . ئېزىلىش ، قالاقلىق بىلەن ئىلغارلىق ، خۇراپاتلىق بىلەن تەرەققىيپەرۋەرلىك گىرەلىشىپ كەتكەن غۇلجا مۇھتىدا مەرىپەت ئوتى تۇتاشتۇرۇپ ، مائارىپ تەرەققىياتى ئۈچۈن يېڭى يول ئاچقان . ئۇ ياش - ئۆسمۈرلەرنمى بىلىم ئېلىپ ئۆز ئىستىقبالىغا ئېرىشىشكە دەۋەت قىلغان . ئۇلارنى زوراۋانلىققا ، مۇتەئەسسىپلىككە ، خۇراپاتلىققا قارشى تۇرۇشقا چاقىرغان . ناسۇھانىڭ مەرىپەت يولىدىكى بۇ خىل تىرشىچانلىقىلىرى خەلىق ئاممىسىنىڭ ، بولۇپمۇ ياش - ئۆسمۈرلەرنىڭ قىزغىن ئالقىشىغا ئېرىشتى ، تەرەققىيپەرۋەر زاتلار ئۇنى پائال قوللىدى . بىراق فىئودال ، مۇتەئەسسىپ ، خۇراپىي كۈچلەر قاتتىق قارشىلىق قىلدى . ناسۇھا داموللام ئۇلارنىڭ قارشلىقىغا قارىماي ، ئۆزى ئاچقان ھەققانىي يولدا مېڭىپ ، ھەرىكىتىنى داۋاملاشتۇرۋەردى . ناسۇھانىڭ تەشۋىق - تەرغىباتى ۋە يېڭى مەدەنىيەت ، ئاقارتىش يولىدا ئېلىپ بارغان پائالىيەتلىرى شۇ چاغدىكى خۇراپىي كۈچلەر - ئالانىيەت ئۆلىما ، قازى ، مۇپتىلارنىڭ كۆڭلىگە ياقمىدى . شۇڭا ئۇلار :<< دىنىمىزنى بۇزدى >>، خەلقنى غەيرىي يولغا باشلىماقچى بولۇۋاتىدۇ >> ، << جەدىتىچە مەكتەپ ئاچتى >> ، << كالتە قۇيرۇق >> دەپ بەدنام چاپلاپ ، ناسۇھا داموللىنىڭ ئۈستىدىن مەھكىمە شەرئىتگە ئەرز قىلدى . ناسۇھا داموللا مەھكىمە شەرئىدە ئۆز ئىشىنىڭ توغرىلىقىنى نۇرغۇن ئەمەلىي دەلىللەر بىلەن ئىسپاتلىدى . بۇنىڭ بىلەن ئۇ ئوقۇتۇشنى ، تەرغىباتنى توختىتىپ قويمىدى . خەلقنى ئويغىتىش ئۈچۈن قولىغا قەلەم ئېلىپ شئېر يازدى . تۆھمەت ، ئادالەتسىزلىك ، چېقىمچىلىق ، قانچىلىك كۈچەيسىمۇ ، ئۇ ئوقۇتۇش ، ئىجاد قىلىشنى دادىللىق بىلەن داۋاملاشتۇردى ، ئەقىدىسىدىن يانمىدى . ئۇزاق مۇددەت داۋاملاشقان دەردۇ كۈلپەتلەر ، ئازاب- ئوقۇبەت ، يەكلەش ، چەكلەشلەر روھىي ئازاب پەيدا قىلىپ شائىرنىڭ سالامەتلىكىنى ناچارلاشتۇرۋەتتى. ئۇ بىر مەزگىل غۇلجا شەھىرىدىن چىقىپ كېتىپ ، خالىيراق جاي - جاغىستاي ، خۇنخاي قاتارلىق يېزىلاردا يۈرۈپ ئۆز ئىشىنى داۋاملاشتۇردى . لېكىن ، ئۇنىڭ ئارقىسىغا چۈشكەن پايلاقچىلار كۆپەيدى ، بەتنام ئۈستىگە بەتنام توقۇلدىق . دۇبەننىڭ تۇڭچىسى ئادىل بەگ قاتارلىقلار ئۇنىڭ ئارقىسىدىن تىنتىپلا يۈردى . 1924- يىلى مەرىپەتپەرۋەر ۋە شائىر ئابدۇقادىر داموللا قەشقەردە سۈيقەست بىلەن ئۆلتۈرۈلدى . شۇنىڭدىن كېيىن شىنجاڭنىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا بىر خىل تەتۈر قويۇن پەيدا بولۇپ ، ئەكسىيەتچىلەر، كونىلىق تەرەپدارلىرى ، فېئودال كۈچلەر تېخىمۇ غالجىرلىشىپ كەتتى. غۇلجىمۇ بۇنىڭدىن مۇستەسنا ئەمەس ئىدى . غۇلجىدىكى ئوقۇمۇشلۇق زات ئابدۇراخمان ئەپەندى دوتەي تەرىپىدىن ناھەق تۇتقۇن قىلىنىپ ، ئۈرۈمچىگە پالاندى . شۇنىڭ بىلەن يېڭىلىق تەرەپدارلىرى بىلەن كونىلىق تەرەپدارلىرى ئوتتۇرىسىدىكى كۆرەش تېخىمۇ كەسكىنلەشتى. يېڭىلىق تەرەپدارلىرى ، مەرىپەتپەرۋەرلەر ۋە ئىلغار پىكىر پىكىر ئېقىمىدىكى دىني زاتلار قاتتىق بېسىم ئاستىدا قالدى . ناسۇھا داموللا قاتارلىق خەلقچىل كىشلەرنىڭ ئىلغار پائالىيتى پۈتۈنلەي چەكلەندى . ناسۇھانىڭ ئاچقان مەكتىپى تاقىلىپ ، ئۆزىنىڭ جامائەت ئىچىدىكى پائالىيەتلرىگە چەك قويۇلدى . ئۇنىڭ ھاياتىمۇ خەۋپ ئىچىدە قالدى . ۋەزىيەتتىكى بۇنداق جىددىيلىك ناسۇھانى ئۆز ئىرادىسىگە خىلاپ ھالدا، يۇرتنى تاشلاپ ، چەت ئەلگە چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر قىلدى . ئۇ ۋەزىيەتكە قاراپ ئېچىنغان ۋە خورسىنغان ھالدا مۇنداق يازدى :
جاپا - جەبىرىنى كۆردۈم، ۋاپاسىنى كۆرمىدىم ئەسلا ،
ۋاپا ئىزلەپ بۇرادەرلەر كوپتارى جاپا بولدۇم .
ناسۇھا ھەسرەت ئېيتىپ ، يىغلىساڭ مىڭ يىل ئەگەر ،
ئاقىۋەت ئۆلمەك ئېرۇر ئىلاجىنى قىلالمىدىم .
    ناسۇھا داموللا 1928- يىلى ئىلىنىڭ خۇنخاي يېزىسى ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقىغا چىقىپ كەتتى.
   ناسوھا داموللا قازاقستان ، قىرغىزىستاننىڭ كۆپلىگەن جايلىرىدا بولغان . يېڭىدىن مەيدانغا كەلگەن سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى كولخوز قۇرغۇچىلىرى بىلەن قايناق ئەمگەك مەيدانلىرىدا بىللە ئىشلىگەن ، ھەر خىل سورۇنلاردا ئۆزىنىڭ شەيئىلەر ۋە مەسلىلەرگە بولغان ئىلمي قاراشلىرى ، مول بىلىمى، دانا، ئادىل پىكىرلىرى بىلەن خەلىق ئىچىدە شۆھرەت قازانغان ، يۈكسەك ئابروي - ئىناۋەتكە ئېرشىكەن . بولۇپمۇ ، ئۆزىنىڭ دنىي جەھەتتىكى يۇقىرى سەۋىيسى ، ناتىقلىقى بىلەن قىرغىز ئاممىسى ئىچىدە قىزغىن قارشى ئېلىنغان . ئۇنىڭ ئاخىرىقى ئۆمىرى قىرغىزىستاننىڭ قارا قول شەھىرىدە ئۆتكەن . ئۇنىڭ ھازىر ئىككى قىزى بار . بىرىنىڭ ئىسمى سەلىخە، بىرىنىڭ ئىسمى سۈرەييە ، بۇ قىزلارنىڭ بىرى ھازىر قىرغىزىستاننىڭ قارا قولدا، يەنە بىرى بولسا ئۆزبېكىستاندا ياشايدۇ . ناسوھا داموللا 1955- يىلى قىزغىزستاندا ۋاپات بولغان . ئۇ چەت ئەلدە ياشىغان مەزگىللىرىدىمۇ ئىجادىيەت ۋە تەتقىقات بىلەن شوغۇللانغان . لېكىن بۇ جەھەتتە ئىزدىنىش ئېلىپ بېرىلمىغانلىقىدىن ، ئۇنىڭ چەت ئەلدىكى ئەسەرلىرى يىغىپ توپلانمىغان . شائىرنىڭ ھاياتى ۋە ئىجادىي پائالىيتىگە دائىر مەلۇماتلار ئەڭ دەسلەپ << ئىلى گېزىتى>>نىڭ 1982- يىلى 14- يانۋار سانىدا ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن ، ئۇنىڭ ئىجادىيتى ئۈستىدە ئىلمي تەكشۈرۈشلەر ئېلىپ بېرىلىپ ، ئەسەرلىرى خەلىق ئاغزىدىن ۋە قوليازمىلاردىن خاتىرىلۋېلىندى ۋە مەتبۇئاتلاردا ئېلان قىلىنىپ ، كەڭ جامائەتچىلىك بىلەن يۈز كۆرۈشتى .