ئۆزبېكلەرنىڭ دىنىي ئېتىقادى

 ئۆزبېكلەرنىڭ دىنىي ئېتىقادى

   ئۆزبېك دېگەن نامنىڭ كېلىپ چىقىشىنى مۇھاكىمە قىلغاندا ، بەزىلەر ئۆزبېك خانلىقى قۇرۇلۇشتىن بۇرۇن يەنى ئون بەشىنچى ئەسىرنىڭ باشلىرىدا شەرقتىكى دەشتى قىپچاق يايلىقىدا ياشىغان ئاھالىلەر "ئۆزبېك" دەپ ئاتىلاتتى ، دەيدۇ . يەنە بەزىلەر بۇ نام ئون تۆتىنچى ئەسىردىكى ئالتۇن ئوردا ( قىپچاقنى كۆرسىتىدۇ -- ئايچىۋەر )  خانلىقىدىكى "ئۆزبېك خان" نىڭ نامىدىن كەلگەن دەيدۇ . يۈەن سۇلالىسى دەۋرىدىكى تارىخىي ھۆججەتلەردە ئۆزبېكلەر "يۆجىبىي" 月即别 ياكى "يۆزۇبېي" 月祖别 دەپ يېزىلغان . ئون ئالتىنچى ئەسىردە ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ماۋەرائۈننەھر رايونىدا توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان ئۆزبېكلەر ئۆزىنىڭ بۇۇرنقى يەر نامىنى تاشلىمىغانلىقى ئۈچۈن ، ئېلىمىزنىڭ مىڭ ، چىڭ سۇلالىلىرى دەۋرىدىكى تارىخىي ھۆججەتلەردە ئۆزبېكلەر كۆپىنچە سەمەرقەندلىكلەر ، قوقەندلىكلەر  ، بۇخارىلىكلەر  ، ئەنجانلىقلار دەپ يەر نامى بىلەن ئاتالغان ، بولۇپمۇ ئەنجانلىقلار دېگەن نام ئەڭ كەڭ قوللىنىلغان . قەدىمكى ئۆزبېكلەر قازاقلار بىلەن بىرلەشمە گەۋدە ئىدى ، ئۇلارنىڭ ئىسلام دىنىنى قوبۇل قىلغان ۋاقتى سەككىزىنچى ئەسىردىن كېيىن بولسا كېرەك . ئىسلام دىنىنىڭ تارقىلىشىغا ئەگىشىپ ، سوفىزم ئۆزبېكلەر ئارىسىدىمۇ بەك .ئەۋج ئالغان . بەزىلەر ، ئونىنچى ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئەبۇنەسر سامانىينىڭ سۇلتان سۇتۇق بۇخراخانننى ئىسلام دىنىغا كىرىشكە بەيئەت قىلدۇرۇش ئۈچۈن 80 نەچچە كىشىنى باشلاپ ئوتتۇرا ئاسىيادىن ئاتۇشقا كېلىشى ئۆزبېكلەرنىڭ شىنجاڭغا كېلىپ ئولتۇراقلىشىشنىڭ باشلىنىشى ، دەيدۇ . قاراخانىيلار دەۋرىدە ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى قەدىمكى ئۆزبېكلەر قەشقەر ، يەكەن ، خوتەن قاتارلىق شەھەرلەرگە كەينى - كەينىدىن كۆچۈپ كەلگەن . ئۇلار ئاساسەن سودىگەرچىلىك ۋە دىن تارقىتىشنى كەسپ قىلغان قىلغان . بۇنىڭدىن مەلۇمكى ، شىنجاڭدىكى ئۆزبېكلەرنىڭ سانى ئاز بولسىمۇ ، ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلغان تارىخى ناھايىتى ئۇزۇن ، يەنە كېلىپ ئىسلام دىنىنىڭ شىنجاڭغا تارقىلىشى ئۆزبېكلەرنىڭ ھەرىكىتى بىلەنمۇ بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك .
    ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ خانى ئۆزبېك خان دەۋرى (1312 - 1342 - يىللار ) دە ئىسلام  دىنى دۆلەت دىنى قىلىپ بەلگىلەنگەن . ئۆزبېك خان 1314 - يىلى مىسىر سۇلتانى مەلىك ناسىرغا ئەلچى ئەۋەتىپ "ئىسلام دىنىنىڭ جوڭگودىن غەرب ئەللىرىنىڭ نېرىقى چېتىگىچە تارقالغانلىقى" نى تەبرىكلىگەن . ئۇ : " مېنىڭ خانلىقىمدا (ئۆزبېك خانلىقىنى كۆرسىتىدۇ  -- ئايچىۋەر ) يەنە بىر تۈركۈم كىشى ئىسلام دىنىغا بەيئەت قىلمىغانىدى . مەن تەختكە چىقىپ ئۇلارغا ئىسلام دىنىغا كىرىڭلار ، يا جەڭگە ئاتلىنىڭلار ، ئىككىنىڭ بىرىگە تۇرۇڭلار ، دېدىم . ئۇلار دىنغا كىرىشنى رەت قىلدى ، نەتىجىدە جەڭگە كىردى . مەن مەغلۇب قىلدىم ، قىردىم ، ئەسىر ئالدىم ، يوقاتتىم " دېگەن  (ب.د.گرېكوۋ ، ئا.ۋ.ياكوبوۋىسكى "ئالتۇن ئوردا خانلىقىنىڭ گۈللىنىش - خارابلىشىش تارىخى" دىن ).  ئۆز ۋاقتىدا خانلىقتىكى ھەممە مىللەت ، جۈملىدىن قازاقلارمۇ بۇنىڭ زور تەسىرىگە ئۇچرىغان . خەلق ئاغزىدا : " ئىسلام دىنىنى ئۆزبېك خان قالدۇرغان" دېگەن گەپلەرمۇ ھازىرغىچە بار ( نىغمەت مىڭجانىنىڭ "قازاق تارىخى" دىن ) .
   ئوتتۇرا ئاسىيانىڭ ئۆزبېك رايونىدىكى سوفىزم تەشكىلاتلىرىدىن قۇبرىيە بىلەن نەقشىبەندىيە ئەڭ مەشھۇر ئىدى . ئۇلارنىڭ ئىبادەت قىلىدىغان  مەركىزىي جايلىرى خىۋا (خارەزم) بىلەن بۇخارا ئىدى . ئەمما ، نەقشىبەندىيە كېيىنكى چاغلاردا تېخىمۇ ئۇلغىيىپ ، ھەممىدىن ئېشىپ كەتكەن ، باشقا مەزھەپلەر ، مەسىلەن ، ھەممە يەرگە تارقالغان يەسەۋى مەزھىپى ئاساسەن پەرغانىدە ھەركەت قىلغان ، قادىرىيە مەزھىپى ۋە ئاساسەن قوقەند ھەرىكەت قىلغان چىستىيە مەزھىپى ئۆزلىرىنى نەقشىبەندىيەنىڭ ئەمىلىيەتتىكى ئىخلاسمەنلىرى دېگەن . سوفىزم كاسىپلار ئۇيۇشمىسى بىلەن زىچ باغلانغان ، شۇڭا شەھەر تۇرمۇشىنىڭ بىر تەركىبى قىسمى بولۇپ قالغان .  مەزھەپ باشلىقى ناھايىتى زور تەسىر كۈچىگە ئىگە بولغاچقا ، ئىشخانا خوجايىنلىرى بىلەن سودىگەرلەر دەرۋىشلەرنى قولغا كەلتۈرش كاسىپلار ئۇيۇشمىسىدىكى ھۈنەرۋەنلەر بىلەن ئۆزلىرى ئوتتۇرىسىدىكى  زىددىيەتنى ياراشتۇرۇشقا پايدىلىق ئىكەنلىكىنى ، ئۇنىڭدىن كۆرۈنەرلىك ئىقتىسادىي مەنپەئەت ئالالايدىغانلىقىنى ئاخىر تونۇپ يەتكەن . مەزھەپ رەھبەرلىرىمۇ شۇ مۇناسىۋەت بىلەن چوڭ ئىشخانا خوجايىنلىرى ۋە باي سودىگەرلەرنىڭ ماددىي ياردىمىگە ئېرىشىپ ، مەزھەپنى تەرەققىي قىلدۇرىدىغان مالىيە مەنبەسىنى كۆپەيتكەن . ئوتتۇرا ئاسىيا سوفىزمچىلىرىنىڭ شىنجاڭغا سىڭىپ كىرىشى ۋە تەسىرى زادى ئۈزۈلۈپ قالمىغان . باشتا ئېيتقىنىمىزدەك 1533 - يىلى دىن كېيىن ، مەشھۇر سوفىزمچى ئىسلاھىيەتشۇناس ، نەقشىبەندىيەنىڭ 5 - ئەۋلاد  ئۇستازى مەخدۇم ئەزەم ئۆزبېكلەر بىلەن قەشقەرلىكلەر ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشنى ياراشتۇرۇش ئۈچۈن سۆھبەت ۋەكىلى سۈپىتىدە شىنجاڭغا كېلىپ دىن تارقاتقان .ئۇنىڭ ئەۋلادلىرى يەكەن ، قەشقەرگە كېلىپ ئولتۇراقلاشقان . ئون يەتتىنچى ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدا سەمەرقەندتىن كەلگەن بىر قىسىم خوجىلار قارىقاشنىڭ زاۋا دېگەن يېرىگە ماكانلاشقان . ئۇنىڭدىن سەل كېيىن ، يەنە بىرنەچچە  تۈركۈم ئۆبېكلەر ئىلى دەرياسى ۋادىسىغا كەلگەن . ئون يەتتىنچى - ئون سەككىزىنچى ئەسىرلەردە پەرغانە ، نەماگان ، تاشكەنتتىن  ئىلىغا كەلگەن ئۆزبېك خوجىلار دىنىي تەشۋىقات ئېلىپ بارغان . ئۆزبېكلەر ئونبەشىنچى ئەسىردىن باشلاپ سودىگەرچىلىك ، چارۋىچىلىق ، باغۋەنچىلىك بىلەن شۇغۇللانغان ، بىر قىسمى مەخسۇس دىن تارقىتىش بىلەن شۇغۇللانغان .
   ئۆزبېك تىلى ئالتاي تىلى سېستىمىسىنىڭ تۈركىي تىللار ئائىلىسىگە كىرىدۇ ، يېزىقى ئەرەب ئېلىببەسى ئاساسىدىكى ئېلىببەلىك يېزىق . ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۆزبېك رايونلىرىدا ياشىغان مۇسۇلمانلاردىن بىرمۇنچە مەشھۇر پەيلاسوپلار ، ئەدىبلەر ، شائىرلار ۋە ئالىملار چىققان . ئون يەتتىنچى -ئونسەككىزىنچى ئەسىردىكى ئۆزبېك ئالىملىرى شىنجاڭنىڭ مەدىنىيىتى ۋە سىياسىي تۇرمۇشى بىلەن يېقىن باغلىنىشتا بولغان . مەسىلەن ، بابارەھىم مەشرەپ شىنجاڭدا كۆپ يىل تۇرغان . ئۇ ئەنجاندا تۇغۇلغان ، ياش ۋاقتىدا شۇ يەردىكى ئۆلىما  موللا بازار ئاخۇننىڭ قولىدا ئوقۇغان . قەشقەرگە كەلگەندىن كېيىن ئاپپاق خوجىغا مۇرىت بولغان . ئەمما ، ئۇ دىنىي يۇقۇرى قاتلام كىشىلىرىنىڭ بىر - بىرىگە ئورا كولىشىغا قارشى تۇرغانلىقى ئۈچۈن سۈرگۈن قىلىنىپ ، تەركىدۇنيا بولۇپ ،قەشقەر ، يەكەن ، خوتەن ، ئاقسۇ ، ئىلى ، تاشكەنت ، بۇخارا ، خوجەند ، سەمەرقەند ، ھىندىستان ۋە ئافغانىستان قاتارلىق جايلاردا يۈرگەن ، كېيىن مۇھەممەتخان تەرىپىدىن بەلختە دارغا ئېسىپ ئۆلتۈرۈلگەن . ئۇ" مەشرىپى دىۋان "  ، "تاڭ نۇرىنىڭ كېلىشى" دېگەن شېئىرىي ئەسەرنىمۇ يازغان . يەنە بىر شائىر ھۇۋەيدا نىڭ ئانا يۇرتى  ئەنجاننىڭ چىميائىن دېگەن يېرى ئىدى ، ئۇنىڭ بوۋىسى خەئىپ نازار ئاپپاق خوجىنىڭ دىنىي ئىشلىرىغا قاتنىشىش ئۈچۈن قەشقەرگە كەلگەن . شۇ جەمەتتىن بولغان مەۋلىۋى سالاھىدىن دېگەن يەنە بىر مۆتىۋەرمۇ خوجىلار دەۋرىدە يەكەنگە كۆچۈپ كېلىپ ، ئالتۇن ئىسلام مەكتىپىدە ۋەزىپە ئۆتىگەن . ھۇۋەيدا تەسەۋۋۇپچى ئىشان ئىدى ، ئۇ "ھۇۋەيدا چىميانى توپلىمى" دېگەن ئەسەرنى يازغان ھەم تەرجىمانلىق بىلەن شۇغۇللانغان . مەشھۇر ئەسەر "چاھار دەرۋىش" نى پارس - ئوردۇ تىلىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان .
      ئۆزبېكلەر سودىگەرچىلىك ۋە دىن تارقىتىش بىلەن شۇغۇللانغاچقا ، ئۇلار ئارىسىدىكى بىرمۇنچە كىشىلەر خېلى يۇقۇرى دىنىي مەدىنىيەت سەۋىيىسىگە ۋە ئىجتىمائىي مەرتىۋىگە ئىگە ئىدى . ئۇلار ئىچىدىكى بەزى خوجىلار "پەيغەمبەر ئەۋلادى"  دېگەن نامنى پەش قىلىپ ، ھەر مىللەت مۇسۇلمانلىرىنىڭ تېخىمۇ چوڭ ھۆرمىتىگە سازاۋەر  بولغان . ئۆزبېكلەر ئارىسىدا "خوجا" ، "تۆرە" ، "مەخسۇم" ، "مىر" دېگەن فامىلىلەر بىلەن ئاتىلىدىغان ئاقسۆڭەكلەر ئۆزئارا تويلىشىدىغان تۈزۈم داۋاملاشقان .چىڭ سۇلالىسى شىنجاڭنى بىرلىككە كەلتۈرگەندىن كېيىن ، ئوتتۇرا ئاسىيادىكى ئۆزبېك  سودىگەرلىرىنىڭ شىنجاڭغا كېلىپ ماكانلىشىشى قوقەندلىك ئۆزبېك سودىگەرلىرىنىڭ سودا پائالىيىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك . شىنجاڭدا چىڭ سۇلالىسىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى تىكلىنىشى بىلەنلا ، قوقەندلىك سودىگەرلەرنىڭ سودا قاتنىشى باشلىنىپ كەتكەن . نەتىجىدە ئۆزبېكلەر سودىگەرچىلىك بىلەن تېز بېيىپ ئۆز ئالدىغا ئىگىلىك تىكلەپ ، يەر ئېلىپ تېرىغان ياكى بوز يەر ئۆزلەشتۈرگەن ، بەزىلىرى زېمىندارغا ئايلانغان ، شۇ يەردىن خوتۇن ئېلىپ ، بالا - چاقىلىق بولۇپ ، يەرلىك نوپۇسقا ئۆتۈپ ، بارا - بارا ئۇيغۇرلارغا قوشۇلۇپ كەتكەن . چىڭ سۇلالىسى دەۋرىدە  جەنۇبىي ۋە شىمالىي شىنجاڭنىڭ بەزى شەھەرلىرىدە  ئۆزبېكلەر ئولتۇراقلاشقان رايونلار ئۆز ئالدىغا "ئەنجان كوچىسى" ، "ئەنجان رەستىسى" بولۇپ شەكىللەنگەن . دىنىي پائالىيەت سورۇنلىرىدىمۇ ئەنجانلىقلار مەسچىتى ، ئەنجانلىقلار كۆلى ، ئەنجانلىقلار مازىرى بىنا قىلىنغان .

مەنبە : ھاجى نۇر ھاجى بىلەن چېن گوگۇاڭ بىرلىشىپ يازغان " شىنجاڭ ئىسلام تارىخى" ناملىق كىتابتىن ئېلىندى