جامېس جويس
(ئىرېلاندىيە)

    جامېس جويس ( 1882 – 1941 ) ئىرېلاندىيىلىك مەشھۇر يازغۇچى، دراماتورگ ، شائىر ، دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدە بىردەك «مودېرنىزم ئەدەبىياتىنىڭ پېشۋاسى» دەپ قارىلىدۇ. ئۇ 1907 – يىلىدىن باشلاپ شېئىر ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللانغان، 16 ياشقا كىرگەن يىلى دۇبلىن ئىنىستىتۇتىغا كىرىپ پەلسەپە ۋە تىل ئۆگەنگەن، كېيىن دۇبلىن جەمئىيىتىدىكى چۈشكۈن، چاكىنا تۈس ئالغان مەنىسىز تۇرمۇشتىن بىزار بولۇپ، ئەدەبىياتقا پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن كىرىشىپ كەتكەن ۋە ئۆزى خالاپ «سەرگەردانلىق يولى» نى تاللىۋالغان. 1920– يىلى ئامېرىكىلىق داڭلىق يازغۇچى ئېزرا پوندنىڭ تەكلىپى بىلەن پارىژدا ئولتۇراقلىشىپ قالغان. 1914– يىلى مۇنەۋۋەر ھېكايىلىرىدىن تەركىب تاپقان «دۇبلىنلىقلار» ناملىق ھېكايىلەر توپلىمى ۋە «ياش سەنئەتكارنىڭ پورترېتى» ناملىق رومانى نەشر قىلىنغان. 1915– يىلى دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىدا كاتتا زىلزىلە قوزغىغان، دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە بۈيۈك ئەسىرى «ئۇلىسېس » ئېلان قىلىنغان. «ئۇلىسېس» دېگەن رومان 1998– يىلى نيۇيورك نەشرىياتى ئۇيۇشتۇرغان 20– ئەسىردە دۇنيا ئەدەبىياتىدا بارلىققان كەلگەن نادىر 100 ئەسەرنى باھالاش پائالىيىتىدە بىرىنچى بولۇپ باھالانغان. جامېس جويس، فرانسىيىلىك يازغۇچى مارسېل پروست («سۇدەك ئۆتكەن يىللارنى ئەسلەش» رومانىنىڭ ئاپتورى)، ئەنگلىيىلىك ئايال يازغۇچى ۋىرگىنىيە ۋۇلف («داللوۋى خانىم» رومانىنىڭ ئاپتورى)، ئامېرىكىلىق يازغۇچى ۋىليام فولكنېر قاتارلىق مەشھۇر يازغۇچىلار ئاڭ ئېقىمى ئەدەبىياتىنىڭ باشلامچىلىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

سورىن پرېدا (Sorn preda , -1951 ) رۇمىنىيىنىڭ ھېكايە يازغۇچىسى. پراگادا تۇغۇلغان. 1975 – يىلى بۇخارىسىت ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ تىل- ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنى پۈتتۈرگەن. ئۇزۇن يىل تەھرىرلىك بىلەن شۇغۇللانغان. ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 70- يىللىرى ئەدەبىيات سەھىنىسىگە قەدەم قويغان. ھېكايە يېزىش ئۇنىڭ ئاساسلىق ئىجادىيىتى. ئۇ ئەسەرلىرىدە پېرسۇناژلارنىڭ ئىچكى ھېسسىياتىنى قېزىش، پىسىخىكىسىنى ئوپراتسىيە قىلىش ئارقىلىق خىلمۇ- خىل، ئۆزگىچە ھەم ئاجايىپ- غارايىپ ھېسسىي دۇنياسىنى نامايان قىلىشقا بەكرەك ئەھمىيەت بېرىدۇ. ئۇ رۇمىنىيە تەنقىدچىلەر ساھەسىدىكىلەر تەرىپىدىن 80- يىللاردىكى يازغۇچىلارنىڭ ۋەكىلى دەپ قارالغان. ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن «ھېكايە باشلانماي تۇرۇپلا ئاخىرلاشقان» (1981)، «جۈزئى رەڭ»(1985)، «بىر كۈننى قوشۇۋېتىش ۋە ئېلىۋېتىش»(1988) قاتارلىق ھېكايە توپلاملىرى بار. ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ «ئالتۇن يۇلتۇز» ژۇرنىلى مۇكاپاتى (1980)، «ئافېنا ئوردىسى» ژۇرنىلى مۇكاپاتى (1981)قاتارلىق ئەدەبىيات مۇكاپاتلىرىغا ئېرىشكەن. «تۆت بۈرجەكلىك مۇھەببەت» (Patratul dragostei) ناملىق بۇ ھېكايە «80 – يىللاردىكى يازغۇچىلارنىڭ ھېكايىلىرىدىن تاللانما» (گىئورگى كېرىزىن بىلەن ۋىئولىيىر ماريېناسا باش مۇھەررىرلىكىدە تۈزۈلگەن ، شىمالىي كەڭلىك 45 گرادۇس نەشرىياتى ، 1980 – يىل نەشرى) دىن ئېلىندى. 

تەرجىمە قىلغۇچى: زۇلپىقار بارات ئۆزباش

 «دۇنيا ئەدەبىياتى» ژۇرنىلى 2006- يىللىق 2- سان، جامىس جويىسنىڭ زۇلپىقار بارات ئۆزباش ئىنگلىزچىدىن تەرجىمە قىلغان «ئەرەب بازىرى» ناملىق ھېكايىسىدىن ئېلىندى)

جامېس جويس (1882– 1941) ئىرېلاندىيىلىك مەشھۇر يازغۇچى، دراماتورگ، شائىر، دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدە بىردەك «مودېرنىزم ئەدەبىياتىنىڭ پېشۋاسى» دەپ قارىلىدۇ . ئۇ 1907– يىلىدىن باشلاپ شېئىر ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللانغان، 16 ياشقا كىرگەن يىلى دۇبلىن ئىنىستىتۇتىغا كىرىپ پەلسەپە ۋە تىل ئۆگەنگەن، كېيىن دۇبلىن جەمئىيىتىدىكى چۈشكۈن، چاكىنا تۈس ئالغان مەنىسىز تۇرمۇشتىن بىزار بولۇپ، ئەدەبىياتقا پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن كىرىشىپ كەتكەن ۋە ئۆزى خالاپ «سەرگەردانلىق يولى» نى تاللىۋالغان. 1920– يىلى ئامېرىكىلىق داڭلىق يازغۇچى ئېزرا پوندنىڭ تەكلىپى بىلەن پارىژدا ئولتۇراقلىشىپ قالغان. 1914– يىلى مۇنەۋۋەر ھېكايىلىرىدىن تەركىب تاپقان «دۇبلىنلىقلار» ناملىق ھېكايىلەر توپلىمى ۋە «ياش سەنئەتكارنىڭ پورترېتى» ناملىق رومانى نەشر قىلىنغان. 1915– يىلى دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىدا كاتتا زىلزىلە قوزغىغان، دەۋر بۆلگۈچ ئەھمىيەتكە ئىگە بۈيۈك ئەسىرى «ئۇلىسېس» ئېلان قىلىنغان . «ئۇلىسېس» دېگەن رومان 1998– يىلى نيۇيورك نەشرىياتى ئۇيۇشتۇرغان 20– ئەسىردە دۇنيا ئەدەبىياتىدا بارلىققان كەلگەن نادىر 100 ئەسەرنى باھالاش پائالىيىتىدە بىرىنچى بولۇپ باھالانغان. جامېس جويس، فرانسىيىلىك يازغۇچى مارسېل پروست ( «سۇدەك ئۆتكەن يىللارنى ئەسلەش !» رومانىنىڭ ئاپتورى)، ئەنگلىيىلىك ئايال يازغۇچى ۋىرگىنىيە ۋۇلف («داروۋى خانىم» رومانىنىڭ ئاپتورى)، ئامېرىكىلىق يازغۇچى ۋىليام فولكىنېر قاتارلىق مەشھۇر يازغۇچىلار ئاڭ ئېقىمى ئەدەبىياتىنىڭ باشلامچىلىرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.  

ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنستىتۇتىدا سۆزلەنگەن نۇتۇق

مويەن

ئىمىن ئەخمىدى تەرجىمىسى

«شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2013- يىللىق 1- 2- سانىدىن ئېلىندى

ۋاقىتنىڭ ئۆتۈپ كېتىۋاتقانلىقىنى، ئۆمۈرنىڭ قىسقىلىقىنى ھەر قانداق ئادەم ھېس قىلالايدۇ. ئادەم 50 تىن ئاشقاندىن كېيىن ئۆتكەن كۈنلەرنى ئەسلەشكە ئامراق بولۇپ قالىدۇ. مۇشۇ كۈنلەردە مەنمۇ 80- يىللاردا ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنستىتۇتىدا ئوقۇغان ئىككى يىلنى ئەسلەيدىغان بولۇپ قالدىم. بۇ ئىككى يىل مېنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىشىم ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان ئىككى يىل ئىدى. ھەتتا بۇ ئىككى يىلنى مېنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت بۆلۈمدىكى بۇرۇلۇش نۇقتىسى دېيىشكىمۇ بولاتتى.

گەرچە بىز شۇ چاغدا ئىنستىتۇتتىكى ئۆگىنىشنىڭ قىممىتىنى ھېس قىلمىغان، شۇ چاغدىكى ئەدەبىيات ئىجادىيەت مۇھىتى ئۈستىدىن غۇتۇلداپ يۈرگەن، بەزىلەرنىڭ بۇ ۋاقىتنى ئەدەبىيات ئىجادىيىتىدىكى ئالتۇن دەۋر دېيىشلىرىدىن بىزار بولغان بولساقمۇ، ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى تۈپەيلى ئويلاپ قاراپ، ئۇ ۋاقىتنىڭ ھەقىقەتەن ئالتۇن دەۋر ئىكەنلىكىنى ئېتىراپ قىلماي تۇرالمايمىز.

بۈگۈن، ئەدەبىيات- سەنئەت ساھەسىدىكىلەرنىڭ ھەممىسى 80- يىللارنى ئەسلەيدىغان بولۇپ قالدى. دەرۋەقە، ئۇ چاغلاردا ئەدەبىيات جەمئىيەتنىڭ قىزىق نۇقتىسى بولۇپ قالغان، يازغۇچىلار قالتىس ئەتىۋارلىنىدىغان، ناتونۇش بىرسى بىر ھېكايە بىلەنلا داڭلىق شەخس بولۇپ كېتىدىغان ئىشلار بار ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە شۇ چاغدىكى ئىنستىتۇت ئەدەبىيات فاكۇلتېتىمۇ ئېلىمىزدىكى ئەدەبىياتنىڭ قىزىق نۇقتىسى ئىدى. ئىنستىتۇت ئەدەبىيات فاكۇلتېتىدا يۈز بەرگەن ھەرقانداق ئىش بىر كېچىدىلا ئەدەبىيات مۇنبىرىگە پۇر كېتەتتى.

شۇ چاغدا بىزنىڭ فاكۇلتېتتا ھەرقايسى ھەربىي رايونىنىڭ ئەسكىرىي تۈرلىرىدىن كەلگەن 35 نەپەر يازغۇچى جەم بولغانىدى. ئۇلارنىڭ ياش پەرقى نىسبەتەن چوڭ ئىدى. لى سۈنباۋ قىرىققا يېقىنلاپ قالغان، ئەڭ ياش دېگەنلىرىمۇ يىگىرمە يەتتە- سەككىزلەردە ئىدى. ئوقۇش تارىخىنىڭ تەكشى بولمىغانلىقىغا قارىماي، ھەممەيلەن خېلى ئۇزاق ئىجادىيەت ئەمەلىيىتىنى باشتىن كەچۈرگەن، خېلى كۆپلىرى مەملىكەت ئىچىدە زور تەسىر پەيدا قىلغان ئەسەرلەرنى ئېلان قىلغانىدى. لى سۈنباۋنىڭ پوۋېستى «تاغ باغرىدىكى گۈل چەمبىرەك»، شۇڭ شوۋۇنىڭ ھېكايىسى «سالام ئانا»، چيەن گاڭنىڭ ئەدەبىي ئاخباراتى «ھاۋارەڭ ئارمىيە قوماندانى» مەملىكەت دەرىجىلىك مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئىدى.

مۇشۇنچىۋالا ئادەم ئەدەبىيات فاكۇلتېتىدا بولغاچقا، كۆپچىلىكنىڭ ئىجادىيەت قىزغىنلىقى ناھايىتى يۇقىرى ئىدى. ئۇلار بىر – بىرىگە تۈرتكە بولاتتى، بىر – بىرىنى رىغبەتلەندۈرەتتى. مۇشۇلارغا كۆرە، دەرۋازىنىڭ ئوڭ تەرىپىدىكى بىنادا ئۈزۈكسىز رەۋىشتە ئەسەر ئىشلەپچىقىرىلاتتى. مەملىكەتنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدىكى ژۇرنال تەھرىرلىرىنى ئۆزىگە جەلپ قىلاتتى. ئۇلار كېلىپلا قالسا بىر نەرسىگە ئىگە بولاتتى، قۇرۇق قول قايتىپ كەتمەيتتى.

ئۇ چاغلاردا كۆڭۈلنى بىئارام قىلىدىغان باشقا ئىشمۇ يوق ئىدى. خىيال سۈرۈپ ئولتۇرۇپ كېتىشمۇ ھاجەتسىز ئىدى. تور يوق ئىدى، ھەتتا نۇسخىلاش ماشىنىسىمۇ ئىنتايىن ئاز ئىدى. ئېسىمدە قېلىشىچە، شۇ چاغدا بىرەر پارچە ئەسەر يازساق، نۇسخىلاش ماشىنىسى تېپىپ نۇسخىلىۋېلىشمۇ تەسكە توختايتتى. شۇڭا كۆچۈرىدىغان چاغدا، ئۈچ – تۆت نۇسخىنى تەڭلا كۆچۈرۈشكە، مۇشۇ ئۇسۇلنى قوللىنىپ تۇرۇپ ئورگىنالنى ئېلىپ قېلىشقا توغرا كېلەتتى.

ئىنستىتۇتتا ئوقۇۋاتقان بۇ ئىككى يىل جەريانىدا، ئەدەبىيات ئىجادىيىتىدىكى كۆزقاراشنى ھەل قىلىۋېلىش بىز ئۈچۈن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ئىش بولغانىدى.

1984 – يىلى گەرچە ئىسلاھات ئېچىۋېتىش يولغا قويۇلغانغا بىرنەچچە يىل بولغان بولسىمۇ، لېكىن ئەدەبىيات ساھەسىدە يەنىلا بىر مۇنچە چوڭقۇر يىلتىز تارتىپ كەتكەن قاتمال كۆز قاراشلار مەۋجۇت ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ كۆزقاراشلار نەچچە ئون يىل مابەينىدە شەكىللەنگەن بولغاچقا، ئۇنى قىسقىغىنە ۋاقىت ئىچىدە ۋەيران قىلىش تازا مۇمكىن بولمايدىغان ئىش ئىدى. شۇ چاغدا كۆپچىلىك ئىدىيە ئازاد بولمىدى، ئەركىن – ئازادە مۇھىت يوق دەپ ئاغرىناتتى. كېيىنچە ئويلىسام، يازغۇچىلارنىڭ ئىجادىيىتىگە تەسىر كۆرسىتىدىغان ئەڭ زور چەكلىمىنىڭ ئەمەلىيەتتە سىرتتىن كەلمەيدىغانلىقى، بەلكى ئۆزىمىزنىڭ ئىچكى قىسمىمىزدىن كېلىدىغانلىقى، كاللىمىزدىكى ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىيات قانۇنىيىتىگە ئۇيغۇن كەلمەيدىغان ئەزەلى قاتمال كۆزقاراشلارنىڭ ئىدىيەمىزنى چەكلەپ قويىدىغانلىقى، پۇت – قولىمىزنى چۈشەپ قويىدىغانلىقى، ئىجادىيىتىمىزگە تەسىر يەتكۈزىدىغانلىقى مەلۇم بولدى. ئىنستىتۇتتا ئالدى بىلەن ھەل قىلغان بىر چوڭ مەسىلە دەل ئەدەبىيات ئىجادىيىتى بىلەن سىياسىي تەشۋىقات ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى ھەل قىلىش بولغانىدى.

ئېلىمىزدە ناھايىتى ئۇزاق بىر مەزگىلگىچە ئەدەبىيات ئىجادىيىتى سىياسىيغا، ۋەزىيەتكە ماسلىشىش تەكىتلىنىپ كەلدى. ئەدەبىيات تەشۋىقات سايمىنىغا، مۇئەييەن بىر ۋاستىغا ئايلاندى. دۆلەتتە بىرەر چوڭ ھەرىكەت قوزغالغان ھامان، يازغۇچىلارنىڭ ئەسەر يېزىپ ماسلىشىشى لازىم بولدى. ھالبۇكى، يازغۇچىلار بىلەن شائىرلاردىمۇ تەشەببۇسكارلىق بىلەن ماسلىشىدىغان مۇشۇنداق ئاڭ بار ئىدى.

مەن ئىنستىتۇتقا كېلىشتىن ئىلگىرى يازغان «قارا ساھىل» ناملىق ھېكايە ئىنستىتۇتقا كېلىپ بىرىنچى مەۋسۇمدا ئېلان قىلىندى. شۇ چاغدا «ئازادلىق ئارمىيە ئەدەبىيات – سەنئىتى» دىكى بىر تەھرىر قۇلىقىمغا پىچىرلاپ تۇرۇپ، دەرھال پارتىيەنى تەرتىپكە سېلىش ھەرىكىتى باشلىنىدىغانلىقىنى، بۇ ھېكايىنىڭ پارتىيەنى تەرتىپكە سېلىش جەريانىدا ياردەمچى دەرسلىك بولۇپ قېلىشىنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنى، پارتىيە ئەزالىرىنىڭ ئوقۇپ بېقىشىغا ئەرزىيدىغانلىقىنى ئېيتقانىدى. مەنمۇ ئۇ چاغدا بۇنىڭ ياخشى ئىش ئەمەسلىكىنى ھېس قىلمىغانىدىم، ئەكسىچە خوشال بولغان، بۇ ھېكايىنىڭ پارتىيەنى تەرتىپكە سېلىشتا ياردەمچى دەرسلىك بولۇپ قېلىشنى تەقەززالىق بىلەن كۈتكەنىدىم.

ئىنستىتۇتنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن كۆزقاراشلىرىمدا ئۆزگىرىش بولغانلىقىنى تۇيدۇم. بىز ھەممەيلەن مۇشۇ جەمئىيەتتە ياشاۋاتقان بولغاچقا، سىياسىي بىلەن ئەسرار بولۇشتىن ئۆزىمىزنى قاچۇرالمايتتۇق. سەن سىياسىيغا كۆڭۈل بۆلمىگىنىڭ بىلەن، سىياسىي ساڭا كۆڭۈل بۆلەتتى. بولۇپمۇ ئەدەبىيات ئىجادىيىتى بىلەن مەشغۇل بولىدىغان بىر ئادەمگە نىسبەتەن ئالغاندا، ئۇنىڭدىكى سىياسىيدا يۈز بېرىۋاتقان بەزى ئۆزگىرىشلەرگە بولغان ھېسسىيات ئادەتتىكى ئوقۇرمەنلەرگە قارىغاندا تېخىمۇ چوڭقۇر بولۇشى كېرەك ئىدى. يازغۇچىنىڭ سىياسىيدىن ئايرىلىشى دەرۋەقە ئاقمايدىغان گەپ ئىدى.

ئەدەبىيات ئەمەلىيەتتە ناھايىتى ئۇزاق ۋاقىتقىچە سىياسىينىڭ گۇپپاڭچىسى، تەشۋىقاتنىڭ قورالى بولدى. ئۇ شۇ ئەھۋالنىڭ ئۆزى ھېكايىلىرىمىزنىڭ ياكى شېئىرلىرىمىزنىڭ سىياسىينىڭ سىياسىيدا تۇرىدىغانلىقىنى بەلگىلىدى. مۇشۇ تۈپەيلى، بىز يازغان ھېكايىلار خېلى ۋاقىتقىچە سىياسىيدىن كىچىك بولۇپ كەلگەچكە، سىياسىينىڭ شاكىلىغا يۆگىلىپ كۈن ئۆتكۈزدى. ھالبۇكى، ھەقىقىي ئەدەبىيات، ياخشى ئەدەبىياتنىڭ سىياسىيدىن چوڭ بولۇشى، سىياسىينى بۆسۈپ چىقالايدىغان بولۇشى كېرەك ئىدى. لېكىن ئۇ سېپى ئۆزىدىن سىياسىي بولدى، لېكىن سىياسىيغا قويۇپ قويغاندەك ئوخشاپمۇ كەتمىدى.

ئىنسان تەبىئىتى ئەمەلىيەتتە

سىنىپىيلىكتىن چوڭ

ئىنستىتۇتتىكى ئىككى يىللىق ئوقۇش جەريانىدا مەن قىلىۋاتقان يەنە بىر ئىش ئەدەبىيات بىلەن ئادەمنىڭ مۇناسىۋىتى بولدى. بىز كىچىك چاغدا ماۋجۇشى يازغان «جۇڭگو جەمئىيىتىدىكى ھەرقايسى سىنىپىي قاتلاملار ئۈستىدە تەھلىل» نى يادلىغان، ماۋجۇشى بۇ كىلاسسىك ھۆججەتتە جۇڭگو ئىنقىلابىنىڭ كۈچىنى، ئىنقىلابنىڭ ئوبيېكتىنى، ئىنقىلابنىڭ دۈشمىنى ۋە ئىنقىلاپ ئىتتىپاقلىشىدىغان دوستلارنى ئىقتىسادىي نۇقتىدىن تەھلىل قىلغانىدى، بۇ ماقالە خېلى ئۇزاققىچە جۇڭگونىڭ ئىنقىلابىي قۇرۇلۇشىغا، شۇنداقلا يازغۇچىلارنىڭ ئىجادىيىتىگە يېتەكچىلىك قىلىدىغان پىروگرامما خاراكتېرلىك ھۆججەت بولغانىدى. «ئون يەتتە يىللىق» ھېكايىچىلىقىمىزدىن يازغۇچىلارنىڭ شىرەسى ئۈستىگە ماۋجۇشىنىڭ مۇشۇ ماقالىسى تىزىقلىق تۇرغانلىقىنى، ئۇلارنىڭمۇ ماۋجۇشىنىڭ تۈرلەرگە بۆلۈپ تەھلىل قىلىش ئۇسۇلى بويىچە ھەر خىل پېرسوناژلارنى تەپەككۇر قىلغانلىقىنى، ئورۇنلاشتۇرغانلىقىنى كۆرىۋالغىلى ياكى روشەن ھالدا ھېس قىلغىلى بولاتتى. خاۋرەن ئەپەندى يازغان «؟؟؟؟؟؟»، «؟؟؟؟؟؟» قاتارلىق ئىككى رومانىدا خاۋرەن ئەپەندىنىڭ پېرسوناژلىرى بىرسى قالماي دېگۈدەك ماۋجۇشى تەھلىل يۈرگۈزگەن ھەرقايسى سىنىپ قاتلاملار بويىچە تەپەككۇر قىلىنغانىدى، مۇنداق پېرسوناژلارنى تۇرمۇشتا پۈتۈنلەي مەۋجۇد ئەمەس دېگىلىمۇ بولمايتتى. لېكىن كۆز قاراش ئالدىدا ماڭغان بولغاچقا، ئۇلار جانلىق، ئىندىۋىدۇئاللىققا ئىگە، تىرىك پېرسوناژلاردىن ئەمەس ئىدى. ئەكسىچە مۇئەييەن كۆزقاراش بويىچە ئىشلەپچىقىرىلغان ئۆلۈك پېرسوناژلاردىن بولۇپ قالغانىدى. ئۇلارنىڭ ھاياتىي كۈچى يوق ئىدى، شۇڭا ئىشەنچ قىلغىلى بولمايتتى. ماۋجۇشى: «سىنىپىي جەمئىيەتتە ھەربىر ئادەم مۇئەييەن ئىجتىمائىي ئورۇندا تۇرمۇش كەچۈرىدۇ، سىنىپىي تامغا بېسىلمىغان ھېچقانداق ئىدىيە بولمايدۇ» دېگەنىدى. ئۇنىڭ بۇ ھۆكۈمى مۇئەييەن دەرىجىنى ئېلىپ سۆزلىگەندە راستلا ھەقىقەت ئىدى. لېكىن ئەدەبىي ئىجادىيىتىمىزگە مۇشۇنداق بىر ئىدىيە ئارقىلىق چورتلا ھۆكۈم قىلىنسا ياكى يېتەكچىلىك قىلىنسا، ئەلۋەتتە ھەددىدىن زىيادە چاكىنىلىق بولاتتى. چۈنكى ئادەمنىڭ ئىدىيەسى ئىنتايىن مۇرەككەپ ئىدى، ئىنسانىيەت جەمئىيىتىنىڭ قۇرۇلمىسىمۇ رەڭگارەڭ قاتلامغا ئىگە ئىدى. ئادەملەرنىڭ ئوخشاش بولمىغان مەزگىلىدىكى، ئوجشاش بولمىغان باسقۇچتىكى، ئوخشاش بولمىغان سىياسەت ئاستىدىكى ئىپادىسى ھەققىدە ئوڭايلا بىرنەرسە دېگىلى بولمايتتى. مۇشۇلارغا كۆرە، ئادەملەرنىڭ جىمىكى قىلمىشنى، جىمىكى ئىدىيەسىنى سىنىپىيلىك ئىچىگە يىغىنچاقلاش ئەلۋەتتە مۇمكىن بولمايدىغان ئىش ئىدى.

مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئادەمنىڭ خاراكتېرى ئەمەلىيەتتە سىنىپىيلىكتىن چوڭ ئىدى. چۈنكى ئادەمنىڭ خاراكتېرى ھېچبولمىغاندا مۇنداق ئىككى قاتلامدىن يەنى ئۇنىڭ تەبىئىي تەۋەلىكىدىن ۋە ئۇنىڭ ئىجتىمائىي تەۋەلىكىدىن تەركىب تاپاتتى. ئۇنىڭ ئىجتىمائىي تەۋەلىك قاتلىمىدا سىنىپىيلىك يېتەكچى ئورۇندا تۇرىدۇ دېيىشكە بولغان تەقدىردىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ تەبىئىي تەۋەلىكى جەھەتتە، سىنىپىيلىكنىڭ ئىككىنچى ئورۇنغا چۈشۈپ قېلىشىنى چەتكە قاققىلى بولمايتتى.

ئادەمگە نىسبەتەن ئالغاندا، ئۇنىڭ قايسى سىنىپتىن بولۇشىدىن قەتئىينەزەر، ئۇنىڭ تەبىئىي تەۋەلىكىدە نۇرغۇن ئوخشاشلىقلار بولاتتى ئىلگىرى «سىنىپىي جەمئىيەتتە سەۋەبسىز نەپرەت بولمايدۇ، سەۋەبسىز مۇھەببەتمۇ بولمايدۇ» دەيدىغان مەشھۇر بىر جۈملە سۆز بار ئىدى. ئادەتتىكىچە سۆزلىگەندە، ھەممەيلەن «قىزىل راۋاقتىكى چۈش» تىكى جياۋ دا دېگەن كىشى لىن دەييۈنى ياخشى كۆرەلمەيدۇ − دەيدىغان. ئاڭلىماققا بۇنىڭغا ئۇنداق ئەمەس دەپ رەدىيە بەرگىلى بولمىسىمۇ، لېكىن ئەدەبىيات نۇقتىسىدىن ئالغاندا بۇ گەپنىڭ توغرا بولۇشىمۇ ناتايىن ئىدى. چۈنكى جياۋدانىڭ لىن دەييۈنى ياخشى كۆرمەسلىكىمۇ ناتايىن ئىدى. ئۇنىڭ لىن دەييۈنى ياخشى كۆرۈپ قېلىشىمۇ مۇمكىن ئىدى. 1949- يىلى ئازادلىق ئارمىيەمىز شەھەرلەرگە كىرگەندىن كېيىن، ئائىلە كېلىپ چىقىش جياۋداغا ئوخشاپ كېتىدىغان بىرمۇنچە ئادەملەر چىرايلىق قىزلارنى ياخشى كۆرۈپ قالغان ئەمەسمۇ؟ مۇشۇ جەھەتتىن ئالغاندا، ئىنساننىڭ تەبىئىيەتى، كېسىپ ئېيتىشقا بولىدۇكى سىنىپىيلىكتىن چوڭ، ئىنسان تەبىئىتى بىز دەۋاتقان سىنىپىيلىقتىن چوقۇم رەڭدار بولىدۇ.

مەدەنىيەت ئىنقىلابىدىن ئىلگىرىكى ئەدەبىياتىمىز ئاساسلىقى ئادەمنىڭ سىنىپىيلىكىنى ئىپادىلىدى. ئادەمنىڭ تەبىئىي تەۋەلىكىگە سەل قارىدى. ئەلۋەتتە، بۇ يازغۇچىلار ئۆزى خالاپ قىلغان ئىش ئەمەس. ناھايىتى كۆپ يازغۇچىلار ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللانغاندا، غەرەزسىز ھالدا ئىنسانىيەتتىكى بەزى ئورتاقلىقنى يازدى. ئالايلۇق، ئۇلار مۇھەببەتنى، ھېسداشلىقنى، ئىچ ئاغرىتىشنى قىز – يىگىتلەردىكى تاتلىق تۇيغۇلارنى ئىپادىلىدى. ھالبۇكى، بۇ نەرسىلەر ئۆز ۋاقتىدا قاتتىق تەنقىد قىلىنىدىغان نەرسىلەر ئىدى. ئۇلارنىڭ يازغانلىرى مۇشۇنداق بولغان ياكى مۇشۇنداق نەرسىلەرگە چىتىشلىق بولۇپ قالغان ھامان، ئۇلارنىڭ بېشىغا بۇرژۇئازىيە ئىدىيەسى دېگەن قالپاقلار كىيگۈزۈلدى. بىرمۇنچە يازغۇچىنىڭ تالانتى مۇشۇ تەرىقىدە بېسىلىپ قالدى.

مۇشۇنداق ئىجادىيەت مۇددىئاسىنىڭ يېتەكچىلىكىدىكى يېزىقچىلىق «مەدەنىيەت زور ئىنقىلابى» دىكى «ئىنقىلابىي ئۈلگىلىك تىياتىرلار» دا تېخىمۇ ئەدەپ، يۇقىرى پەللىگە چىقتى. بۇ يەردە ئولتۇرغان ياش ساۋاقداشلار بۇ نەرسىلەرنى كۆرمىگەن، لېكىن بىز ياش ۋاقتىمىزدا بۇ نەرسىلەرنى ھەر كۈنى دېگۈدەك كۆرەتتۇق. مېنىڭ يېشىمدىكىلەرنى ئالساق، ھەممەيلەن دېگۈدەك ئۈلگىلىك تىياتىرلارنى ئېيتىشنى بىلەتتى، باشتىن – ئاياغ ئېيتالايدۇ دېسەكمۇ ئارتۇق كەتمەيتتى. بۇ ئەسەرلەردىكى، جۈملىدىن شۇ چاغدا نەشر قىلىنغان يوقنىڭ ئورنىدىكى بىرنەچچە روماندىكى باش پېرسوناژلار كېسىپ ئېيتىشقا بولىدۇكى، ھەممىسى سالتاڭ ئىدى. ئەر – خوتۇن پېرسوناژلار ناھايىتى ئاز ئىدى. ئەرلەرنىڭ خوتۇنى بار – يوقلىقىنى بىلگىلى بولمايتتى. خوتۇنلارنىڭ ئالايلۇق ئاچىڭ ساۋنىڭ ئېرى بار دېگەن تەقدىردىمۇ، ئۇنىڭ ئېرىنىڭ نەلەرگە كەتكەنلىكى نامەلۇم ئىدى. «لۇڭجياڭغا مەدھىيە» دىكى جياڭ شۇييىڭ ئوتتۇرا ياشلارغا بارغان چوكان تۇرۇقلۇق، ئۇمۇ سالتاڭ ئىدى، ئۇنىڭ ئېرىنىڭمۇ نەگە كەتكەنلىكى ئېنىق ئەمەس ئىدى. بۇ ئەسەرلەردىكى باش پېرسوناژلار بەجايىكى ھاۋايى – ھەۋەستىن مۇستەسنا ئىدى، بىر – بىرىگە قۇيۇپ قويغاندەك ئوخشايتتى. ئۇلاردا ناز – كەرەشمە، مۇھەببەت دېگەنلەر تېخىمۇ يوق ئىدى. ئۇلاردا بار بولغىنى پەقەتلا يۈكسەك سىنىپىي ئاڭ، تەلۋىلەرگە ئوخشاپ كېتىدىغان كۈرەش روھىلا ئىدى. سەلبىي پېرسوناژلار تېخىمۇ قورقۇنچلۇق ئىدى. ئۇلاردا ئادىمىيلىكتىن ئېغىز ئاچقىلى بولمايتتى، ئۇلارنىڭ قەلبى مەينەت، روھى پاسكىنا بولۇپلا قالماي، چىرايىمۇ ئىنتايىن بەدبەشىر ئىدى. شۇ چاغدىكى كىنولارنى كۆرگەن ئىككى ياشلىق بالىلارمۇ بىرلا قاراپ كىمنىڭ بۇزۇق ئادەم، كىمنىڭ ياخشى ئادەم ئىكەنلىكىنى بىلەتتى. مېنىڭچە مۇنداق بىر تەرەپ قىلىش چاكىنىلىق ئىدى. كۆپ قاتلاملىق ئادەملەر ئاددىي يوسۇندىلا ياخشى ئادەم بۇزۇق ئادەم دەپ چاكىنىلاشتۇرىۋالاتتى.

1978- يىلىدىن كېيىن ئەدەبىيات – سەنئەت ۋە ئىدىيە جەھەتتىكى قالايمىقانچىلىق ئوڭشىلىشقا يۈزلەندى. لېكىن كونا كۆز قاراشلار يازغۇچىلارنىڭ ئىجادىيىتىگە بىلىنىدۈرمەي تەسىر كۆرسىتىپ تۇرغاچقا، ئىجادىيەتتىكى ئېچىۋېتىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئىنتايىن تەس ئىدى. مۇشۇ تۈپەيلى، ئوخشاش بولمىغان ئەسەردىن بىرەرسى جەمئىيەتكە چىققان ھامان تەنقىد دولقۇنلىرىنىڭ تۆۋەنلەپ كېتىشى تۇرغانلا گەپ ئىدى. بۇرژۇئاچە ئەركىنلەشتۈرۈشكە قارشى تۇرۇش، مەنىۋى بۇلغىنىشنى تازىلاش دەيدىغان ھەرىكەتلەر ئۈزۈكسىز قانات يايدۇرۇلۇپ تۇرغاچقا، يازغۇچىلارمۇ بۇ يىل ئەتىيازدىكى ماگنولىيە گۈلىدەك ئېچىلغۇسى كەلسىمۇ ئېچىلالمايدىغان ئەھۋال مەۋجۇد ئىدى. تەبىئەت ئىللىپ قالدى، ئەمدى ئېچىلساق بولىدۇ دېگەن گۈللەر، تۇيۇقسىز كەلگەن جۇدۇندا ھەش – پەش دېگۈچىلا سولۇشۇپ قالاتتى بىرنەچچە قېتىم كۈچەپ باقاتتىيۇ، تۈگۈلگەن پېتى ئىنىگە كىرىپ كېتەتتى.

ئېسىمدە قېلىشىچە، شۇ چاغدا «ئاي – دالادىكى ئوت – چۆپ» دەيدىغان بىر ھېكايە ئېلان قىلىندى. ئۇنىڭدا ئازادلىق ئۇرۇشى مەزگىلىدە، كەمبەغەل ئائىلىدىن كېلىپ چىققان، پىرولېتارىيات لاگىرىغا تەئەللۇق بىر تۇل ئايالنىڭ گومىنداڭ ئارمىيەسىدىكى بىر يارىدار ئەسكەرنى تېپىۋېلىپ، گەمىدە قوغداپ قالغانلىقى يېزىلغانىدى. مۇنداق ئىش ئۇرۇش يىللىرى راستىنلا سادىر بولىدىغان ئىشلاردىن ئىدى. مۇنداق ئىش چوقۇم بار ئىدى. يازغۇچى ھېلىقى ھېكايىنى يېزىشتىن بۇرۇنمۇ مەن ئاڭلىغان ئىشلاردىن ئىدى. لېكىن، ھېكايە ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن تەنقىد ئەۋجىگە چىقتى، ھېكايە ناھايىتى كۆپ ئادەملەر تەرىپىدىن تەنقىد قىلىندى. بۇنىڭدىكى سەۋەب، بۇ ھېكايە سىنىپتىن ھالقىغان ئادەم تەبىئىتىنى، بۇرژۇئازىيەنىڭ ئادەم تەبىئىتىنى مەدھىيەلىگەنىدى. پىرولېتارىياتقا، گۇڭچەندەڭغا تەئەللۇق بىر تۇل ئايال گومىنداڭنىڭ يارىدار بولغان ئەسكىرىنى ئۆيىدە باقسا قانداق بولغىنى؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە يازغۇچىمۇ بۇ ئىشنى ئوقۇرمەنلەرنىڭ گۇمانىنى قوزغايدىغان قىلىپ يازغان، يېزىپ – يىزىپ، بۇ ئىككىيلەن ئىچپەش تارتىشىپ، بىر – بىرىگە ئىسسىق ئۆتۈشۈپ قالغان. ناۋادا باشقا بىر ئىشمۇ يۈز بېرىپ قالسا، تېخىمۇ بىدئەتلىك بولمامدۇ! ناۋادا بالا تۇغۇلۇپ قالسا، بۇ بالىنىڭ خاراكتېرىنى قانداق بېكىتىش كېرەك؟ پىرولېتارىياتنىڭ بالىسى دەيمىزمۇ ياكى بۇرژئازىيەنىڭ بالىسى دەيمىزمۇ؟ ياخشى بالا دەيمىزمۇ، يامان بالا دەيمىزمۇ؟ قانداشلىق دېگەن مۇرەككەپ مەسىلە، ئاسانلا بىر نېمە دېمەك تەس. بىزگە مەلۇم بولغىنى، بۇ ئەسەرمۇ ئوخشاشلا ھەددىدىن زىيادە چاكىنىلاشتۇرۇلغان ئىدى. بۇ يەردىمۇ مۇددىئا ئالدىدا باشلاپ ماڭىدىغان ئىش يۈز بەرگەنىدى. لېكىن يازغۇچىنىڭ مۇشۇنداق يېزىشىنىڭ ئۆزى شەك – شۈبھىسىزكى بۇرۇنقى نوقۇل قاراشلار ۋە نوقۇل ئىنسان تەبىئىتىگە ئېلان قىلىنغان رىقابەت ئىدى. شۇنداقلا ئۇ بىزنى مۇشۇ جەرياندا ئىنسان تەبىئىتىنىڭ مۇرەككەپلىكى ۋە ئىنسان تەبىئىتىنىڭ رەڭدارلىقى ھەققىدە يېڭى تونۇشقا ئىگە قىلغان، ئەدەبىياتنىڭ ئىنساننىڭ سىنىپىي تەۋەلىكىگە ئەمەس، بەلكى تەبىئىي تەۋەلىكىگە تېخىمۇ يېقىندىن كۆڭۈل بۆلۈشى لازىملىقىنى تونۇتقان ئىدى.

يازغۇچىدا چەكلەنگەن رايوندىن بۆسۈپ چىقىش

ئارزۇسى بولۇش كېرەك

ئېسىمدە قېلىشىچە مەكتەپ بىر قېتىم بىزگە يېزىقچىلىق مەشقى ئىشلەشنى تاپىلىدى. مەن جۇڭگونىڭ نۆۋەتتىكى ئارمىيە ئەدەبىيات ئىجادىيىتى توغرىسىدا ئويلىغانلىرىمنى يېزىپ باقتىم. ئىككى كۈن ئىلگىرى شۇ جايدا يازغىنىمنى ئېلىپ ۋاراقلاپ كۆرۈپ، بەزى خىياللىرىمنىڭ ھېلىمۇ كارغا كېلىدىغانلىقىنى ھېس قىلدىم.

مەن شۇ چاغدا، ئۇرۇش ھەققىدە يازماقچى بولغانلار ئارمىيەدىكى يازغۇچىلاردىن بولغىنى ئۈچۈن، نېمىنىڭ ھەقىقىي ئۇرۇش، نېمىنىڭ ھەقىقىي بولمىغان ئۇرۇش ئىكەنلىكى ئۈستىدە چوقۇم توغرا ھۆكۈم چىقىرىش كېرەك، قانداق قۇربان بولۇشنىڭ ئەرزىيدىغانلىقى، قانداق قۇربان بېرىشنىڭ ئەرزىمەيدىغانلىقى، قانداق قەھرىمانلىقنىڭ ھەقىقىي قەھرىمانلىق بولىدىغانلىقى، قانداق قەھرىمانلىقنىڭ بىھۇدە قۇربان بېرىش بولىدىغانلىقى ھەققىدە چوڭقۇر ئويلىشىش لازىم دېگەنلەرنى تىلغا ئالغانىدىم. يازغۇچى بولغان ئادەم ئارمىيە ئەدبىياتى بىلەن شۇغۇللانغاندا، ئۆزىنى ھەر مىنۇت – ھەر دەقىقە سەگەك تۇتۇشى، چاكىنا سىنىپىيلىك، چاكىنا ھەققانىيلىك ياكى غەيرىي ھەققانىيلىك پەردىسىگە چۈمكىلىپ قالماسلىقى، ئۆزى يازماقچى بولغان ئەسەرگە يېڭى ئىدىيە بېرەلىگەن بولۇشى، ئادەملەرنىڭ باشقا تەۋەلىكىگىمۇ بوشلۇق قالدۇرغان بولۇش لازىم ئىدى.

بىز ئىجابىي پېرسوناژلارنى ياراتقان ۋاقتىمىزدا ئۇنىڭمۇ ئادەم ئىكەنلىكىنى، قەھرىنىڭمۇ ئاجىز چاغلىرى بولىدىغانلىقىنى، ياخشى ئادەمنىڭمۇ رەزىل خىياللارغا كېلىپ قالىدىغانلىقىنى، ھەتتا بەزىدە ئۆزىنىڭ قەھرىمانلىق سالاھىيىتىگە ياراشمايدىغان  ئىشنىمۇ قىلىپ قويىدىغانلىقىنى ئويلىشىمىز لازىم. ئوخشىمايدىغان يېرى شۇكى، ياخشى ئادەم ھەرقانداق چاغدا ئۆزىنى تۇتۇۋالالايدۇ. سەتلىكنى، رەزىللىكنى ھەققانىيلىك، ئاقكۆڭۈللۈك، گۈزەللىككە تايىنىپ كونترول قىلالايدۇ، ئاخىرغا بارغاندا ئادىمىيلىك ئارقىلىق ھايۋانىيلىقنى بېسىپ چۈشەلەيدۇ. ئەلۋەتتە، بىز سەلبىي پېرسوناژلارنى يازغاندىمۇ، بۇزۇق ئادەملەرنىڭ تۇخۇمىدىنلا بۇزۇق بولمايدىغانلىقىنى بىلىشىمىز كېرەك. جەڭ مەيدانىدا ياخشى ئادەم بىلەن ئەسكى ئادەمنى پەرقلەندۈرگىلى بولىدۇ، لېكىن تارىخىي تەرەققىياتقا ئەگەشكەن ھالدا ئەدەبىيات نۇقتىسىدىن كۈزىتىشكە توغرا كەلگەن، ياخشى ئادەم بىلەن ئەسكى ئادەمنىڭ چەك- چېگراسىنىڭ خىرەلىشىپ كېتىدىغانلىقى ئېنىق. ئەگەر بىز كومپارتىيە بىلەن گومىنداڭدىن ئىبارەت ئىككى پارتىيە ئارىسىدىكى ئۇرۇشنى ئەمدى يازساق، 80- يىللاردىكىدەك زىيادە گەپلەرنى قىلمايمىز. 50- يىللادىكىدەك بەھۇزۇر يېزىۋېرىدىغان ئىشنى تېخىمۇ قىلالمايمىز. دەۋر ئالغا باستى. ئۆز ۋاقتىدا تاياق – توقماق كۆتۈرۈپ ئېلىشىدىغان دۈشمەنلەر ئەمدىلىكتە قول ئېلىشىپ كۆرۈشۈپ ئەپلىشىپ قالدى.

ئېسىمدە قېلىشىچە، 1998- يىلى تۇنجى قېتىم تەيۋەن زىيارىتىگە بارىدىغان چېغىمدا گوۋۇيۈەننىڭ تەيۋەن ئىش بېجىرىش ئورنىدىكى رەھبەرلەر بىزگە دەرس سۆزلەپ، تەيۋەنگە بارغاندىن كېيىن گومىنداڭنىڭ پارتىيە بايرىقى ئاستىدا ياكى گومىنداڭنىڭ بەلگىسى بار بىنالارنىڭ ئالدىدا سۈرەتكە چۈشمەسلىكنى؛ گومىنداڭنىڭ تەيۋەندىكى ھۆكۈمەت رەھبەرلىرى بىلەن كۆرۈشكەندە، ئۇلارنىڭ مەنسەپ نامىنى قەتئىي ئېغىزدىن چىقىرىشقا بولمايدىغانلىقىنى، شەھەر باشلىقىنى شەھەر باشلىقى دەپ ئاتىماي − چۈنكى ئۇلار قورچاق شەھەر باشلىقى − ئەپەندىم دەپ چاقىرىش لازىملىقىنى ئەسكەرتتى. بۈگۈنكى كۈندە بو مەسىلە تولىمۇ بىمەنە! كومپارتىيە بىلەن گومىنداڭ يېڭىباشتىن ياخشى دوستلارغا ئايلاندى، بىللە ئولتۇرۇپ سۆھبەتلىشەلەيدىغان بولدى. ھەر ئىككى تەرەپ سۆھبەتتىكى رەقىبلەردىن بولۇپ قالدى. دېموكراتىيەنى ئىلگىرى سۈرۈش پارتىيەسى پەيدا بولغاندىن كېيىن، يەنىلا گومىنداڭ ياخشى ئىكەن دەيدىغان بولۇپ قالدۇق. ھېچقانچە ۋاقىت ئۆتمىدىغۇ! ئەينى يىللاردا بىز گومىنداڭنىڭ چاۋىسىنى چىتقا يايمىساق بولدى قىلمايتتۇق، ئۇلارنىڭ پارتىيە بايرىقىنى «ئىتنىڭ چىشى» دەپ ئاتايتتۇق. چۈنكى بايراقتىكى گىربنىڭ چۆرىسىدىكى چىشلىك چاق ئىتنىڭ چىشىغا ئوخشايتتى. ئۇلارنى «جياڭ جيېشى باندىتلىرى» دەيتتۇق، ئۇلارمۇ بىزنى ئايىمايتتى، بىزنى «گۇڭچەنداڭ باندىتلىرى» دەيتتى. ئەمدىچۇ، گومىنداڭ بىلەن كومپارتىيە بارغانسېرى بىر تۇغقان ئاكا – ئۇكىلاردەك بولۇپ قېلىۋاتىدۇ!

تەيۋەندە ئەدەبىيات ساھەسىدىكى نۇرغۇن بۇرادەرلەر بىلەن ئەسرار بولۇشقا توغرا كەلدى. ئۇلارمۇ قىسىمدا ئەسكەر بولۇپ باققان بولغاچقا، ئۆزئارا ئارمىيە ناخىشىسىنى توۋلىغان بولدۇق. مەن بىزنىڭ ئازادلىق ئارمىيەمىزنىڭ ئارمىيە ناخشىسىنى ئېيتتىم، ئۇلار گومىنداڭ ئارمىيەسىنىڭ ئارمىيە ناخشىسىنى ئېيتتى. مىلودىيە بىلەن نۇرغۇن سۆزلەر ئوخشاش ئىدى. گۇڭچەنداڭ باندىتلىرى دېگەننى جياڭ جيېشىنىڭ باندىتلىرى دەپ، جياڭ جيېشى باندىتلىرى دېگەننى گۇڭچەنداڭ باندىتلىرى دەپ ئالماشتۇرسىمۇ بولۇۋېرىدىغان دەرىجىدە ئىدى. ئۇلارمۇ چىشلىرىنى غۇچۇرلىتىپ تۇرۇپ ئېيتاتتى. مىسرالاردا نەيزە، گىرانات ئاتالغۇلىرى، گۇڭچەنداڭ باندىتلىرىنى قەتئىي يوقىتايلى، گۇڭچەنداڭ باندىتلىرىنىڭ قېنىنى ئىچەيلى، ئۇلارنى قىيما- قىيما قىلىۋېتەيلى دەيدىغان سۆزلەر بار ئىدى. بىزمۇ بىر تاجاۋۇزچىنى بىر ئوق بىلەن جەھەننەمگە ئۇزۇتۇپ قويىدىغانلاردىن ئىدۇق. شۇڭا دەيمىزكى، دەۋرنىڭ ئۆزگىرىشى ئۆتمۈشتىكى بىر تالاي جىددىي مەسىلىلەرنى كۈلكىلىك نەرسىگە ئايلاندۇرىۋەتكەنىدى.

80- يىللاردا بۇ مەسىلىگە ھازىرقىدەك يەڭگىلتەكلىك قىلىشقا بولمايتتى. ئۇ چاغلاردا تەيۋەن دېگەن گەپ تىلغا ئېلىنغان ھامان خۇددى دۈشمەنلەر بۇرنىمىزنىڭ ئاستىغىلا كېلىپ قالغاندەك بولاتتۇق. لېكىن، مېنىڭچە يازغۇچىلاردا چەكلەنگەن رايوندىن بۆسۈپ چىقىش ئارزۇسى بولۇشى كېرەك. يازغۇچىلار ئىدىيە جەھەتتە بۆسۈپ چىقىپ، ئازادلىققا ئېرىشكەندىلا، ئىجادىيەت جەھەتتىمۇ بۆسۈپ چىقىش خىيالىدا بولالايدۇ. بۇ يەردىكى بۆسۈپ چىقىش بىرىنچى بولۇپ چەكلەنگەن رايوندىن بۆسۈپ چىقىشنى كۆزدە تۇتىدۇ.

ئەدەبىيات ئىجادىيىتىدىكى چەكلەنگەن رايون مەسىلىسىمۇ جۇڭگوچە ئالاھىدىلىكنىڭ بىرى. غەرب دۆلەتلىرىدىكى ئىجادىيەتتە چەكلەنگەن رايون بولمايدۇ. چىڭراق ئېيتقاندا، يوقمۇ ئەمەس، لېكىن مۇنچە سەرەمجان بولۇپ كېتىدىغان مەسىلە قاتارىغا كىرمەيدۇ. لېكىن ئۇ بىزنىڭ بۇ يەردە ئىنتايىن كۆڭۈل بۆلىدىغان بىر ئىش. بۇ ئەھۋال مۇشۇ كۈنلەردە سەل – پەل ئۆزگەردى، لېكىن 20 يىللارنىڭ ئالدىدىكى گەپنى قىلساق، بۇ ھەقىقەتەنمۇ ئىنتايىن نازۇك مەسىلە ھېسابلىناتتى. بىز مۇئەييەن ئىجتىمائىي، تارىخىي مەسىلىلەرنى، ئەدىبلەر تەسۋىرلىسە بولىدىغان كۆپتىن – كۆپ خام ماتېرىيالنى تونۇپ يەتكەن تەقدىردىمۇ، لېكىن بۇ مەسىلىلەر ئىنتايىن سەزگۈر مەسىلە بولغاچقا، ئۇنىڭ بىلەن ئېيتىشقان ھامان باشقىچە ئىنكاسنىڭ بارلىققا كېلىدىغانلىقى ئېھتىمالغا يېقىن ئىدى. شۇڭا يازغۇچىلار يېزىشقا تەمشىلىپ قولىغا قەلەم ئېلىپلا ئىككىلىنىپ قالاتتى. يېزىپ تاماملىغاندىن كېيىن نەشر قىلىش جەھەتتە بەزى قىيىنچىلىققا دۇچ كېلەتتى. مەيلى ژۇرنال بولسۇن، مەيلى نەشرىياتلار بولسۇن، مۇنداق ئىشتىن ئىنتايىن ئېھتىيات قىلاتتى. لېكىن، مىنىڭچە بولغاندا يازغۇچىلار بۇنداق بۆسۈشكە ياندۇرۇپ – ياندۇرۇپ، بىر – بىرلەپ تېگىش قىلسا، ئەڭ ئاخىرىدا ھەرقانداق چەكلەنگەن رايون چەكلەنگەن رايون بولۇشتىن قالغان بولاتتى.

شۇنداق ئېيتىشقا بولىدۇكى، 70 – يىللاردىن 80 – يىللارغىچە بولغان ساق ئون نەچچە يىل، ئەمەلىيەتتە چەكلەنگەن رايونلارنى ئۆزۈكسىز بۆسۈپ ئۆتىدىغان يېزىقچىلىق جەريانى بولدى. يازغۇچىلاردا نېمە سەۋەبلەرگە كۆرە چەكلەنگەن رايونلارنى بۆسۈپ ئۆتەلەيدىغان ۋە چەكلەنگەن رياونلار ئۈستىدە ئىزدىنىدىغان مۇشۇنداق باتۇرلۇق، مۇشۇنداق ھەۋەس بارلىققا كېلەلىدى؟ مەن بۇنى يازغۇچىلارنىڭ ئىدىيەۋى قاراشلىرىدا ئۆزگىرىش يۈز بەرگەنلىكتىن، ئۇلارنىڭ ئەدەبىيات بىلەن سىياسىي ۋە تەشۋىقات ئارىسىدىكى توغرا مۇناسىۋەتنى تونۇپ يەتكەنلىكىدىن، ئەدەبىي ئىجادىيەتتىكى ئىنسان تەبىئىتى بىلەن سىنىپىيلىق ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتنى تەدرىجىي يوسۇندا تونۇپ يەتكەنلىكىدىن، ئىنسان تەبىئىتىدىكى رەڭدارلىق بىلەن سىنىپىيلىقنىڭ نىسپىي ئاددىيلىقنى تونۇپ يەتكەنلىكىدىن، يازغۇچىنىڭ ۋەزىپىسىنىڭ تارىخى ئەينەكلىكىنى ئەدەبىيات ئارقىلىق قايتا ئىپادىلەپ بېرىش ئەمەس، بەلكى ئىنسان تەبىئىتىنى ئەدەبىيات ئارقىلىق ئىپادىلەش، ئەستىن چىقمايدىغان تىپىك پېرسوناژلارنىڭ ئوبرازىنى يارىتىش ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەنلىكىدىن دەپ قارايمەن. مېنىڭچە، مەن ئېستىتۇتتىكى ئىككى يىل ئىچىدە قولغا كەلتۈرگەن ئەڭ زور مۇۋەپپەقىيەت دەل مۇشۇ ئىككى نۇقتا. بۇ ئىككى نۇقتامنىڭ كېيىنكى يىگىرمە يىللىق ئىجادىيىتىمگە ئىزچىل رەۋىشتە ئۈزۈلدۈرمەي تەسىر كۆرسىتىپ تۇردى.

بەزى ھالدا ھېكايە ئىجادىيىتىدىكى كۆزىتىش

نۇقتىسىنىڭ ئۆزىلا قۇرۇلما بولىدۇ

تۆۋەندە شاگىرىت ئىنىلىرىم، شاگىرىت سىڭىللىرىم ۋە ئوقۇتقۇچىلىرىمغا ئىنستىتۇتتىن ئايرىلغان يىگىرمە يىلدىن بۇيانقى ئىجادىيىتىمنىڭ ئاساسلىق تەرەپلىرىنى دوكلات قىلىمەن.

1986- يىلى ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنى پۈتتۈرگەن ۋاقتىمدا ئىنستىتۇت مېنى مەكتەپتە ئېلىپ قالماقچى بولدى. لېكىن كېيىنچە ھەر خىل سەۋەبلەر تۈپەيلى باش قوماندانلىق ئىشتابىنىڭ سىياسىي بۆلۈمىگە كېتىپ قالدىم.

مەن يازغان تۇنجى رومان «قىزىل قوناق جەمەتى»، «قىزىل قوناق»، «قوناق ھارىقى»، «ئىت يولى»، «قوناقنى دەپىن قىلىش»، «ئاجايىپ ئۆلۈم» قاتارلىقلاردىن تەركىب تاپقان بولۇپ، بۇ بەش پوۋېستىنى مەن تېخى ئەدەبىيات فاكۇلتېتىدا ئوقۇۋاتقان چېغىمدىلا يازغان ھەمدە ئايرىم – ئايرىم ھالدا ئېلان قىلغانىدىم. 1987- يىلىغا كەلگەندە ئۇلارنى بىرلەشتۈرۈپ «قىزىل قوناق جەمەتى» نامىدىكى رومان قىلىپ چىقتىم. ئەمەلىيەتتە بۇ بىر ھېكايىنى بەش قېتىم سۆزلىگەندەك ئىش ئىدى. ئۇنىڭ بىرىنچىسىدە كۆۋرۈك بېشىدىكى پىستىرما جەڭ بايان قىلىنغان بولۇپ، كېيىنكىلىرىدە ياپون ئارمىيەسى بىلەن بولغان جەڭ ئوخشاش بولمىغان تەرەپلەردىن تەكرار ھالدا سۆزلەنگەنىدى خالاس. لېكىن، ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن نىسبەتەن زور ئىنكاس پەيدا بولدى. بولۇپمۇ مۇشۇ ئاساستا ئىشلەنگەن كىنو فىلىمى بېرلىن كىنو بايرىمىدا مۇكاپاتلانغاندىن كېيىن بارلىققا كەلگەن ئىنكاس تېخىمۇ زور بولدى.

ئەمدىلىكتە «قىزىل قوناق جەمەتى» دېگەن بۇ روماندا تېخنىكا جەھەتتە ھەقىقەتەن بىر مۇنچە مەسىلىلەرنىڭ ساقلانغانلىقىنى ھېس قىلىمەن. شۇنداقتىمۇ بۇ مەسىلىلەرنى ئاددىيلا قىلىپ ناچار تەرەپلەر دېيىشكە بولمايدىغاندەكمۇ قىلىدۇ. ئالايلۇق، تىل جەھەتتە دادىللىق بىلەن ئېلىپ بېرىلغان سىناقلاردا نىسبەتەن ئۆلچەملىك تىلغا قارىتا رىقابەت ئېلان قىلىپ باققان ۋە ئۇنىڭغا ھۆرمەتسىزلىك قىلغان يەرلىرىم بار. گىرامماتىكا يېقىدىن ئالغاندا مۇنداق قىلىش چوقۇم توغرا ئەمەس. لېكىن ئەدەبىيات يېقىدىن ئۇنىڭدا مەلۇم مەنە بولۇشى مۇمكىن ئىدى. يەنە ئالايلۇق، روماندا ئاپتورنىڭ ھەدىسىلا ئوتتۇرىغا چىقىۋېلىپ ۋەزخانلىق قىلغان يەرلىرى بار. راستىنى ئېيتقاندا بۇ رومان ئىجادىيىتىدە ھەزەر ئەيلەشكە تېگىشلىك ئىش. لېكىن، ئەگەر ئاپتور راستىنلا ئۆزىنى بېسىۋالالماي، ئوتتۇرىغا چىقىپ گەپ قىلمىسا بولمايدىغان ئەھۋالغا دۇچ كەلسە، شۇنداقلا ئۇنىڭ مۇلاھىزىسى نىسبەتەن قاملاشقان بولسا، بۇنىڭمۇ بولمايدىغان يېرى يوق.

يېغىپ ئېيتقاندا، بۇ رومان يەنىلا بىر ياش ئاپتور يازغان ئەسەر ئىدى. ناۋادا ئۇنى بۈگۈنكى كۈندە يازغان بولسام، تېخنىكىلىق جەھەتتە ئۇنى ئوبدانلا ۋايىغا يەتكۈزگەن بولاتتىم. بىراق، ئۇنداق قىلسام روماندىكى «يېڭى تۇغۇلغان موزاي يولۋاستىن قورقماپتۇ» دەيدىغان شىجائەتنى تاپقىلى بولمايدىغان ئەھۋال يۈز بېرەتتى.

ئىنستىتۇتتىن ئايرىلغاندىن كېيىن يازغان تۇنجى رومانىم «جەننەتتىكى سامساق ناخشىسى» بولۇپ، ئۇنى 1987- يىلى يازدىم. شۇ چاغدا شەندۇڭدا پۈتۈن مەملىكەتنى زىلزىلىگە سالىدىغان بىر ۋەقە يۈز بەرگەنىدى. سامساق تېرىيدىغان مەلۇم بىر ناھىيەدە، شۇ چاغدىكى ناھىيەلىك ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرىنىڭ چىرىكلىكى ۋە بىيۇروكراتلىقى تۈپەيلى، دېھقانلار ئىشلەپچىقارغان نەچچە مىليون جىڭ سامساق قامچىسى سېتىلماي بېسىلىپ قېلىپ، سېسىپ كەتكەچكە، دېھقانلار ناھىيەلىك ھۆكۈمەتنى قورشىۋېلىپ، ھاكىمنىڭ ئىشخانىسىغا ئوت قويىۋەتتى ۋە ناھايىتى زور كۆلەمدىكى «سامساق ۋەقەسى» بارلىققا كەلدى. ئەڭ ئاخىرقى بىر تەرەپ قىلىش ئەلۋەتتە ھەر ئىككى تەرەپكە تەڭ شاپىلاق ئۇرۇش بىلەن تۈگىدى. باشلامچىلىق بىلەن غەۋغا چىقارغان دېھقانلار قولغا ئېلىندى، بىيۇروكراتلىق خاتالىقىنى سادىر قىلغان ئەمەلدارلار ۋەزىپىسىدىن ئېلىپ تاشلاندى.

مەن بۇ ئىشتىن خەۋەر تاپقاندىن كېيىن، «قىزىل قوناقلىق» نىڭ داۋامىنى يېزىشتىن توختىدىم. ئۇ چاغدا مەن «قىزىل قوناق» جەمەتىنى يېزىپ بولغاندىن كېيىن، ئۇنى ئۈزۈپ قويماي داۋاملىق يېزىش خىيالىدا ئىدىم. «قىزىل قوناق جەمەتى» دە بوۋاي بىلەن مومايدىن ئىبارەت بىر ئەۋلادنىڭ ھېكايىسىنى بايان قىلغانىدىم. داۋاملاشتۇرغان بولسام دادا بىلەن ئانىدىن ئىبارەت ئىككىنچى ئەۋلادنىڭ ھېكايىسىنى يازغان بولاتتىم. ئۇنىڭ ئۈچىنچى قىسمى ئەلۋەتتە مېنى ئۆز ئىچىگە ئالغان مۇشۇ ئەۋلادنىڭ ئىشلىرىغا توغرا كېلەتتى. مېنىڭ شۇ چاغدىكى تەسەۋۋۇرۇم چوڭ ۋە نىيىتىم ناھايىتى يامان ئىدى. تىرلوگىيە يېزىش كويىدا ئىدىم. لېكىن، رېئال تۇرمۇشتا بىردىنلا سامساق ۋەقەسى كېلىپ چىققان بولغاچقا، ئەسلىدىكى پىلاننى بىر ياققا قويۇشقا، ھېچكىم بىلمەيدىغان بىر يەرگە مۆكۈنۈپ ئولتۇرۇپ بۇ ئىشنى يېزىشقا توغرا كەلدى. ساق بىر ئاي ئىچىدە «جەننەتتىكى سامساق ۋەقەسى» نى پۈتتۈردۈم.

بۇ روماننى ئاچچىق ۋە غەزەپ بىلەن تولغان رومان دېيىشكە بولاتتى. ئارىدا مەن بۇ روماننىڭ ئىسمىنى «غەزەبلەنگەن سامساق» دەپ ئۆزگەرتىپمۇ باقتىم. مۇنداق قىلغاندا، كۆپچىلىكنىڭ ئېسىگە ستانېرگە يازغان «غەزەبلەنگەن ئۈزۈم» دېگەن رومان كەلگەن بولاتتى. غەزەبلىنىپ تۇرۇپ رومان يازغاندا گەپنىڭ راستىنى قاملاشقۇدەك يېزىپ چىقىش تەس. چۈنكى مىجەز چۇسلۇشۈپ كەتكەندە، ئاچچىق ئادەمنىڭ ئىچىنى ئۆرتىگەندە، شەيئىلەرنى ئادىل، ئوبيېكتىپ رەۋىشتە پەدەز قىلىشقا جەزمەن تەسىر يېتەتتى. ئەسكى ئادەم دەپ قارىغان ئەمەلدارلارنى قىلچە ئادىمىيلىكى يوق تەرەزدە يېزىپ سېلىپ، ئۇلارنىڭ روھى دۇنياسىدىكى مۇرەككەپلىككە سەل قارايدىغان ئىشلار كېلىپ چىقاتتى.

بۇ رومانغا ئەمدى قارىسام، ئۇمۇ ئاران – ئاران ئۆرە تۇرىدىغاندەك قىلىدۇ. چۈنكى ئۇنىڭدا ھېلىقى خام ماتېرىياللارنى تېخنىكىلىق جەھەتتە ئۆزگەرتىۋەتكەن يېرىم بار. ئۇ ئىش شەندۇڭنىڭ جەنۇبىدىكى لىنيى ۋىلايىتىدە يۈز بەرگەن بولۇپ، يېزىشنىڭ ئالدى – كەينىدە ئۇ يەرگە بېرىپ زىيارەتتە بولمىدۇم، تەكشۈرۈش ئېلىپمۇ بارمىدىم، ھەممە ئىش ماڭا ناتونۇش ئىدى. لېكىن مەن ئۇنى ئۆزۈمگە بەش قولدەك تونۇش بولغان ئۆز مەھەللەمگە يۆتكىدىم. مۇنداقچە ئېيتقاندا، سادىر بولغان ۋەقەنى ئۆزۈم يىگىرمەنەچچە يىل ياشىغان يېزىغا كۆچۈرۈپ كەلدىم. روماندىكى كۆپتىن كۆپ پېرسوناژلارنىڭ پروتىپى جەمەتىمىزدىكى ئۇرۇق – تۇغقانلارنىڭ ئۆزىدىنلا بولدى. ئالايلۇق، روماندىكى يېزىلىق پارتكوم شۇجىسى ھەيدىگەن ماشىنىنىڭ تۆتىنچى تاغامنى سوقۇۋېتىپ، ئۇنىڭ جېنىغا زامىن بولغانلىقى ھەققىدىكى ھېكايە ئەمەلىيەتتە ئۆز تاغامنىڭ ئۈستىدە يۈز بەرگەن ئەمەلىي ھېكايىنىڭ كۆچۈرۈلمىسى ئىدى. ئۇنىڭدىن باشقا، يېزىدا تۇرمۇش كەچۈرگەن مەزگىلدە توپلىغان باشقا تەرەپتىكى خام ماتېرىياللاردىمۇ پايدىلاندىم. مەسىلەن، روماندىكى ھەر بابنىڭ بېشىدا بىر ئەما ئادەم تەرىپىدىن ئېيتىلىدىغان قوشاق بار ئىدى، بۇ ئەما ئادەمنىڭ ئىسمىنى جاڭ كوۋ دەپ ئالدىم. بالىلىق چېغىمدا بىزنىڭ مەھەللىدە راستىنلا بىر ئەما ئادەم ئۆتكەن بولۇپ، ئۇنىڭ ئىسمى جاڭ كوۋ ئىدى. ئۇ يىلبويى دېگىدەك يېزا – بازارلارغا بېرىپ ناخشا ئېيتاتتى، ئۇنىڭ ئېيتىدىغانلىرى «قىزىل قىيا»، «چەكسىز ئورمان قارلىق دالا» قاتارلىق كلسسىك ئەسەرلەردىن ئىدى. يېرىم كېچە ئەلياتقۇ بولغاندا بالىلارنىڭ ھەممىسى ئۆيلىرىگە قايتىپ ئۇخلاپ قالغاندىلا ئۇ بۇرۇنقى ئەنئەنىۋى قوشاقلاردىمۇ توۋلاپ قوياتتى. مەن بۇ پېرسوناژنى رومانغا بىراقلا كىرگۈزدۈم. كېيىنكى كۈنلەردە، جاڭ كوۋنىڭ ئەۋلادلىرى ئاغىنىلىرىم ئارقىلىق مەندىن نارازى بولغانلىقىنى بىلدۈردى، دادىمىزنى نېمىشكە رومانغا ئۆز پېتى يازىدۇ؟ دېگەن بولدى. مەنمۇ سىلەرنىڭ داداڭلارنى ئىجابىي شەخس تەرىقىسىدە يازدىم، ئۇنى خۇنۈكلەشتۈرمىدىم، دەپ جاۋاب بەردىم.

«جەننەتتىكى سامساق ۋەقەسى» دىن كېيىن ئۇلاپلا «ئون ئۈچ قەدەم» ناملىق يەنە بىر رومان يازدىم. بۇنىمۇ مەسىلە رومانى دېيىشكە بولاتتى. بۇنداق بولۇشتىكى سەۋەب، 1988- يىللىرىنىڭ ئالدى – كەينىدە باشلانغۇچ، تولۇقسىز مەكتەپتىكى ئوقۇتقۇچىلارنىڭ ئىجتىمائىي ئورنى ناھايىتى تۆۋەنلەپ كەتكەنىدى. ئۇقۇتقۇچىلارنىڭ مائاشىنى بىرەلمەيدىغان ئەھۋال دائىم يۈز بېرىپ تۇراتتى. ئاكام بىلەن يەڭگەممۇ تولۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇتقۇچى ئىدى. ئۇلارنىڭ قىيىنچىلىقىنى ئوبدان بىلەتتىم. مەكتەپكە بېرىپ قالغان چاغلىرىمدا ئوقۇتقۇچىلارنىڭ قورساق كۆپۈكى سۆزلىرى قۇلۇقۇمغا كىرەتتى. يېزىلاردىكى بۇ ئوقۇتقۇچىلار قاتلىمى ئەمەلىيەتتە يېزىلاردىكى زىيالىيلار قاتلىمى ئىدى. ئۇلارنىڭ تىلى دېھقانلارغا قارىغاندا چىرايلىق ئىدى. ئۇلارنىڭ مەسىلىگە بولغان قاراشلىرىنىڭ ئۆتكۈرلىكى، ئۇلارنىڭ يازغانلىرىمۇ ئەلۋەتتە دېھقانلارغا قارىغاندا ياخشى ئىدى. مەن بۇنى ئۇلارنىڭ قورساق كۆپىكى گەپلىرىدىنمۇ تۇيغان يەردە ئىدىم. شۇڭا بىر رومان يېزىپ ئۇلارنىڭ دەردىگە ھەمدەم بولماقچى بولدۇم.

باش تېمىنى ئالدىنئالا بەلگىلىۋالىدىغان مۇنداق يېزىقچىلىقمۇ راستىنى ئېيتقاندا تەس ئىش. لېكىن، بۇ روماننىڭ ياخشى تەرىپى، مەن ئۇنىڭدا قاپ يۈرەكلىك بىلەن بەدىئىي سىناق قىلىپ باقتىم. ئۇنىڭدا مەن خەنزۇ تىلىدا بولىدىغان جىمىكى رەۋىشتىن پايدىلاندىم. مەن، سەن، ئۇ، بىز، سىلەر ئۇلار دېگەنلەرنى ھەتتا ھايۋانلارغىمۇ قوللىنىپ باقتىم. رەۋىشلەردىكى تىنىمسىز ئۆزگىرىشنى كۆزىتىش نۇقتىسىغىمۇ ئۆزگىرىش ئېلىپ كەلدى. ئاخىرىدا مەن رومان ئىجاد تىپتىكى كۆزىتىش نۇقتىسىنىڭ بەزى ھاللاردا قۇرۇلما بولۇپ چىقىدىغانلىقىنى بايقاپ قالدىم. كۈزىتىش نۇقتىسىنىڭ ئۆزۈكسىز ئۆزگىرىشى دەل مۇشۇ روماننىڭ قۇرۇلمىسىنى شەكىللەندۈردى. ئەلبەتتە، بۇ رومانمۇ كۈچلۈك سىياسىي پۇراقتىن خالىي بولالمىدى، بىرۇنچە ئاتالمىش قەھرىمانلىق ئىش ئىزلىرى ۋە قەھرىمان شەخسلەرنىڭ ئۈچەي – باغرىنى يازىدىغان ئىشمۇ بولدى. بۈگۈنكى كۈندە قارىسام، بۇ روماندا تەسۋىرلەنگەن ئىشلارمۇ كونىراپ قاپتۇ. لېكىن، بەدىئىي جەھەتتىكى ئىزدىنىش شاگىرىت ئىنى – سىڭىللارنى تەنقىد ئوبيېكتى بىلەن تەمىنلىسە ئەجەپ ئەمەس دەپ ئويلايمەن.

كېيىنكى ئەمەلدارلىق سورۇنىنى يازىدىغان

رومانلار ئاددىيلىشىپ كەتتى

بۇ ئارىدا ئارىلاپ بەزى پوۋست. ھېكايىلارنىمۇ يېزىپ تۇردۇم. 1989- يىلى يەنە بىر رومانىم «مەي بەگلىكى» نى يېزىشقا تۇتۇلدۇم. بۇنىڭغا مۇنداق بىر ئىش سەۋەب بولدى. مەن گېزىت كۆرۈۋېتىپ «بىرچاغلاردا مەي ئىچىدىغانلارغا ھەمراھ بولغانىدىم» تېمىسىدىكى بىر ماقالىغا كۆزۈم چۈشۈپ قالدى. ئۇنىڭدىكى باش پېرسوناژ ئۆزىنىڭ ئالىي مەكتەپنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن، ئائىلە كېلىپ چىقىشى ياخشى بولمىغانلىقى تۈپەيلى شەرقىي شىمالدىكى بىر خاڭدا پەرزەنتلەر مەكتىپىنىڭ ئوقۇتقۇچىسى بولغانلىقىنى، ئوخشاشلا سەۋەب تۈپەيلى تويلىشىدىغان نە بىرەرسىنى تاپالماي، بەكمۇ ئىچى پۇشقانلىقىنى، ھاياتتىن كۆڭلى سوۋۇپ ئۆلۈۋېلىپلا بۇ دۇنيا بىلەن خوشلاشماقچى بولغانلىقىنى، لېكىن ئېسىلىپ ئۆلۈۋېلىشنى خالىمىغانلىقى، دېھقانچىلىق دورىسى ئىچىۋېلىش خىيالىدىمۇ بولغانلىقىنى، شۇڭا جىقراق ھاراق ئىچىپ مەست بولۇپ ئۆلۈش نىيىتىگە كەلگەنلىكىنى يازغانىدى. نەتىجىدە، ئۇ بىر قېتىمدىلا نەچچە جىڭ ھاراق ئىچىۋەتكەن بولسىمۇ، مەستلىكتە ئۆلۈپ قېلىش ئۇياقتا تۇرسۇن، ئەكسىچە كۆڭلى ئارامىغا چۈشۈپ قاپتۇ. شۇ چاغدىلا ئۇ ئۆزىنىڭ ھاراقنى ئوبدانلا كۆتۈرەلەيدىغانلىقىنى بىلىپتۇ. ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇنىڭ نامى ئەتراپقا پۇر كېتىپتۇ خاڭ پارتكوم تەشۋىقات بۆلۈمى ئۇنى چاقىرىپ، ھاراق ئىچىدىغانلارغا ھەمراھ بولۇپ ئىچىشىپ بېرىدىغان مەخسۇس ۋەزىپىگە تەيىنلەپتۇ. ئۇ ھەر قېتىم يۇقىرى دەرىجىلىك ئورگاندىن، قېرىنداش ئىدارىلاردىن ئادەم كەلگەندە، ئۇلارغا ھەمراھ بولۇپ ھاراق ئىچىشىپ بېرىدىكەن. ئۇ ئالىي مەكتەپنىڭ ئەدەبىيات فاكۇلتېتىنى پۈتتۈرگەن بولغاچقا، ھاراققا ھەمراھ بولىدىغان چاغدا دەيدىغان بەزى گەپلەرنى توقۇش ئۇنىڭغا شۇنچىكى ئىش ئىكەن. ھاراقنى ئۆپكىسى چىلاشقىدەك ئىچەلەيدىغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە راۋان گەپ قىلالايدىغان بولغاچقا، بېرىپ – بېرىپ كىچىكرەك بىر ئەمەلگىمۇ ئىگە بوپتۇ. قېرىپ دەم ئېلىشقا چىقىپ، يۇرتىغا قايتقاندىن كېيىن ئۆزىنىڭ ئۆتكەن ئۆمرىنى ئويلاپ ھېچقانچە ئىش قىلمىغانلىقىنى، بىر ئۆمۈر ھاراق ئىچكەنلىكىنى، ئۆمۈر بويى ھاراق ئىچىدىغانلارغا ھەمرا بولۇپلا ئۆتكەنلىكىنى ئويلاپ قاپتۇ.

شۇ چاغدا جەمئىيەتتە چىرىكلىككە قارشى ھەرىكەت باشلىنىپ قالغانىدى. شۇنداق قىلىپ، چىرىكلىككە قارشى تۇرۇش بۇ روماننىڭ باش تېمىسى بولۇپ قالدى. لېكىن، مېنىڭ بۇر روماننى ئاددىي يوسۇندىكى ئەمەلدارلىق سورۇنىغا ئائىت رومان ياكى قارا پەردىنى يازىدىغان رومان قىلغۇم كەلمىدى، شۇ سەۋەب بىلەن يەنىلا يۈرۈكۈمنى قاپتەك قىلىپ بەزى ئىشلارنى تېخنىكىلىق جەھەتتە سىناپ باقتىم. باشتا «مەي بەگلىكى» نى رازۋېدكا ھېكايىسى قىلىش پىلانىنى تۈزدۈم. تەپتىش مەھكىمىسىدىكى بىر رازۋېدچىكنى كان رايونىدا يۈز بەرگەن «بوۋاقلارنى قورۇپ يېيىش» دېلوسىنى پاش قىلىشقا قاتناشتۇردۇم. ئۇ خاڭغا بارغاندىن كېيىن ئىختىيارسىز ھالدا ئۆزىمۇ «بوۋاق يەيدىغان» زىياپەتكە قاتناشقان بولدى. ئەلۋەتتە، بۇ ھەرگىزمۇ راستلا «ئادەم يەيدىغان» زىياپەت ئەمەس ئىدى. رازۋېدچىك بۇنىڭ ئەمەلىيەتتە بىرخىل قورۇمىنىڭ نامى ئىكەنلىكىنى، ئاتالمىش «بوۋاقلارنى قورۇپ يېيىش» نىڭ كاۋىنى ئادەمنىڭ كاللىسىدەك ياساپ، قولىنىڭ ئورنىغا نېلۇپەر غولىنى ئورنىتىپ، چېچىنىڭ ئورنىغا ئوتياش تالالىرىنى بېكىتىدىغانلىقىنى، كۆزىنى ئۈزۈم دانىچىسىدىن ياسايدىغانلىقىنى، بۇنىڭ راستلا بىرخىل قورۇما ئىكەنلىكىنى بىلگەن بولدى. ئاپتور مۇشۇ روماننى يېزىۋاتقان چاغدا، يېزىقچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان بىر ياش يىگىت ئۇنىڭغا ئۆزى يازغان ھېكايىلارنى بىئەدىپ تۇرىدىغان، ئاخىرىدا يېزىلىۋاتقان رومان ھېلىقى كەسىپتىن سىرتقى ئىخادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىدىغان يىگىتنىڭ ھېكايىسى بىلەن بىر گەۋدىگە يۇغۇرۇلۇپ كېتىدىغان بولدى. ئاخىرىدا ئاپتور مويەن ھېلىقى يىگىتنىڭ تەكلىپى بويىچە مەي بەگلىكىگە كەلدى. لېكىن، ئۆزى ئويدۇرۇپ چىققان مەي بەگلىكىگە كەلگەن كۈنىلا غەرق مەست بولۇپ، قايتا ئويغانمىدى.

مېنىڭچە، بۇ روماندا شەرھلەنگەن مەنالار كىتابخانىلارنى خېلى رەڭدار نەرسىلەر بىلەن تەمىنلەيتتى. ناۋادا ئىنى – سىڭىللار قىزىقسا كۆرۈپ باقسا بولىدۇ. بىز مەيلى چىرىكلىكنى يازايلى، مەيلى ئەمەلدارلار سورۇنىنى يازايلى، ئەگەر رىئاللىق نۇقتىسىدىنلا يازىدىغان بولساق، چوقۇم تېتىقسىز نەرسە بولۇپ چىقىشى تۇرغانلا گەپ. كېيىنچە يېزىلغان ئەمەلدارلىق سورۇنى ھەققىدىكى رومانلار ئەمەلىيەتتە چىرىكلىككە چاپان ياپىدىغان رومانلاردىن بولۇپ قالدى. خېلى كۆپ ئەمەلدارلار بىزنىڭ مۇشۇ خىلدىكى تۇرمۇش مۇھىتىمىزغا قويۇلدى – دە، ئۇلارنىڭ چىرىكلىشىپ كېتىشى، ياكى ئۇلارنىڭ قىلمىشى ئىلاجىسىزلىقتىن بولىۋاتىدۇ دېگەن خۇلاسە چىقىپ قالدى. ئۇلارنىڭ سۇبىكتىپ مۇددىئاسى توغرا ئىدى، ئۇلارنىڭ پۇقرالارغا ياخشى ئىش قىلىپ بەرگۈسى بار ئىدى. ئۇلار كۆۋرۈك ياسىماچى، زاۋۇت قۇرماقچى ئىدى، مۇشۇ ئىشنى دەپ باشقىلار ئۇلارغا پارا بەردى، ئۇلارغا يېقىنلاشتى، ئۇلارنى مېھمانغا چاقىردى، سوۋغا – سالام بەردى – دېيىلدى. نەتىجىدە ئەمەلدارلاردىكى چىرىكلىك بىلەن جەمئىيەتتىكى چىرىكلىك ھادىسىلىرىگە ئەھلى ئىنسانچىلىق يېقىندىن چۈشەنچە بېرىلدى. ئادەملەرنىڭ ئۇلارغا ھېسداشلىقى قوزغالغانلىقى تىلغا ئېلىندى. بىزنىڭ ئەمەلدارلىق سورۇنى ھەققىدىكى رومانلىرىمىز ئاساسەن مۇشۇ لىنىيەنى بويلاپ يېزىلدى. ھېچ بولمىغاندا سەھىيە بۆلۈمىدىكىلەرنىڭ ئورنىغا ئىنتىزام تەكشۈرۈش بۆلۈملىرى، ناھىيەلىك پارتكوم شۇجىسىنىڭ ئورنىغا يېزا – بازار باشلىقلىرى ئالماشتۇرۇلدى. مۇشۇنداق ئالماشتۇرۇش نەتىجىسىدە، ئەمەلدارلىق سورۇنى ھەققىدە يېزىلغان رومانلار ئەھمىيىتى يوق بىر نەرسىلەردىن بولۇپ قالدى. ھەتتا «ئەمەلدارلىق سورۇنىدىكى ئۆزىنى ئاشكارىلاش» قا ئوخشاش قارا پەردىلىك رومانلاردا بارلىققا كەلگەن بەدىئىي ئۈنۈمنىمۇ پەيدا قىلالمىدى.

مېنىڭ مۇنداق دېيىشىم ئەمەلدارلىق سورۇنىغا ئائىت رومانلارنى يېزىشقا بولمايدۇ دېگەنلىك ئەمەس، ئەلۋەتتە يېزىشقا بولىدۇ. مۇنداق رومانلارنىڭ ئوقۇرمىنى ناھايىتى كۆپ چىرىكلىككە قارشى رومانلارنى ئەلۋەتتە يېزىشقا بولىدۇ، قارا پەردىگە ئائىت رومانلارنىمۇ يېزىشقا بولىدۇ. مېنىڭ كۆزدە تۇتقىنىم، ئەمەلدارلىق سورۇنىغا ئائىت رومانلارنى يازغاندا فورمۇلالاشتۇرۇشتىن، قېلىپلاشتۇرۇشتىن كۈچىمىزنىڭ بارىچە نېرى تۇرۇشىمىز كېرەك. چۈنكى، نۆۋەتتىكى ئەدەبىي ئىجادىيىتىدە ۋە سەنئەت ئىجادىيىتىدە بىرەر تېلeۋىزىيە فىلىمىدىكى ياكى بىرەر ھېكايىدىكى مەلۇم پېرسوناژ ئادەملەرنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان ھامان، باشقىلارمۇ دەرھال ئوتتۇرىغا چىقىپ ئۇنى كىلونلاشتۇرىدىغان قورقۇنچلۇق ئەھۋال پەيدا بولۇپ قالدى. «بىسى پاقىرايدىغان خەنجەر» دىكى لى يۈنلۈك بازار تeپىۋeدى، كېيىنچە ئىشلەنگەن تېلېۋىزىيە فىلىملىرىنى لى يۈنلۈڭنىڭ نەۋرە- چەۋرىلىرى قاپلاپ كەتتى. مۇنداق قىلغاندا، چوقۇم بىرسىدىن بىرسى كاسات بولىدىغان ئىش كېلىپ چىقىدۇ. دېمەك، بىرخىللاشتۇرىدىغان ئىجادىيەت پېرسوناژلاردىكى ئوخشاشلىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئەگەر بىز ئەمەلدارلىق سورۇنىنى ياكى چىرىكلىككە قارشى تېمىلارنى يازماقچى بولىدىكەنمىز، چوقۇم يېڭى پېرسوناژلارنى بايقىشىمىز لازىم. ھەممە ئەمەلدارنىڭ قىياپىتى بىر خىل بولۇپ كەتمەسلىكى لازىم. شۇنداقلا چىرىكلىك مەسىلىسىنى ھەدېسىلا تۈزۈلمە بىلەن جەمئىيەتكە دۆڭگەپ قويۇشقىمۇ بولمايدۇ. بۇنىڭ سەۋەبىنى ئىنسان تەبىئىتى چوڭقۇرلىقىدىن قېزىش كېرەك. ئەگەر نەزەر دائىرىمىزنى سىرتقى مۇھىتقىلا قاراتساق، ئۇنداقتا كۆپ بولغاندىمۇ بۈگۈنكى دەۋردە چىرىكلىك ئەقىلغا مۇۋاپىق ئىش ئىكەن دېگەن خۇلاسىگە كېلىپ قالىمىز ئەگەر مەنمۇ ئەمەلدار بولغان بولسام، چىرىكلىككە مۇشۇنداق تەدبىر بېرىپ قاراپ تۇرغان بولاتتىم. ناۋادا بىز ئادەملەرنىڭ روھى چوڭقۇرلىقىنى باشقا بىر نۇقتىدىن قازساق، بۆلەكچە پەرەزگە كېلىدىغانلىقىمىز تۇرغانلا گەپ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، ساغلام بولمىغان، مۇكەممەللەشمىگەن تۈزۈلمىدىمۇ ئۆزىنىڭ پاك پەزىلىتى بىلەن ياشايدىغانلار بار. ھالبۇكى، ئىنتايىن قاتتىق نازارەت يولغا قويۇلغان تۈزۈمىدىكى بەزى ئادەملەر يەنىلا خىيانەت قىلىشتىن، چىرىكلىشىشتىن خالىي بولالمايدۇ.

يەنە بىر مەسىلە شۇكى، بىز خىيانەتچى ئەمەلدارلار بىلەن ئۇلارنىڭ ئاشنىلىرى تەسۋىرلەنگەن ناھايىتى كۆپ ھېكايىلەرنىڭ بىر – بىرىدىن ئۇنچە چوڭ پەرقلەنمەيدىغانلىقىنى كۆرىمىز. ئۇلارنىڭ ھەممىسى خىيانەتچى ئەمەلدارلارنى ئىنسان تەبىئىتى يوق، ئاياللارنى ئەخمەق قىلىشنىلا ياخشى كۆرىدىغانلار دېگەن نۇقتىدا تۇرۇپ يازىدۇ. ئەمەلىيەتتە خىيانەتچى ئەمەلدارلار بىلەن ئۇلارنىڭ ئاشنىلىرى ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت تولىمۇ رەڭدار. بۇ جەھەتتە ھەقىقىي ئەركەك مىجەز خىيانەتچى ئەمەلدارلار، ھېسىياتىغا ئىنتايىن سادىق بولىدىغانلار ناھايىتى كۆپ، ئاشۇنداق بىر يۇقىرى دەرىجىلىك كادىرنىڭ بۈگۈنكىدەك مۇشۇنداق بىر جەمئىيەتتە بىر ئايالغا مۇشۇنچىلىك ئاشىق بولۇشى، ئۆزىنىڭ ئىستىقبالى ۋە تەقدىرىنى بىر ئايالغا دو تىكىشى يېقىندىن ئالغاندا، ئۇنى ئەلۋەتتە بىر ياخشى پارتىيە ئەزاسى دېگىلى بولمىسىمۇ، لېكىن ھەقىقەتەن بىر ياخشى ئاشىق دەپ قاراشقا بولىدۇ. شۇڭا، تۇرمۇشتا سادىر بولغان كۆپتىن – كۆپ ۋەقەلەرنى تېخىمۇ چوڭقۇر قېزىش كېرەك. مەسىلەن، بىزنىڭ جىنەندىكى ھېلىقى ئەمەلدارنى ئالىدىغان بولساق، ئۆلۈم جازاسى بېرىلگەندىن كېيىن يەرلىك پۇقرالار، بولۇپمۇ ئەمەل سورۇنىدىكىلەر ئۇنى ئاغزى بېسىقماي ماختىدى، ئۇنى راستىنلا بىر ياخشى ئادەم ئىدى، دېيىشتى. پارتلاپ ئۆلگەن ھېلىقى ئايالنى بولۇشىچە ئەيىبلىدى. ئۇنى «بېلىقچىنىڭ ھېكايىسى» دىكى مومايدەك نېسىۋىسىگە شۈكۈر قىلمايدىغان ئاچكۆز ئايال ئىدى، دېدى.

مەن 1997- يىلى قىسىمدىن كەسىپ ئالماشتۇرۇپ، «تەپتىش گېزىتى» دە ئون يىل ئىشلىدىم، مۇشۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىغان نۇرغۇن دېلو بىلەن ئۇچراشتىم. ھەرقانداق خىيانەتچى ئەمەلدارنىڭ ئەمەلىيەتتە ئۆزىگە خاس قىياپىتى بولىدىغانلىقىنى بايقىدىم. ھەرقانداق خىيانەتچى ئەمەلدارنىڭ خىيانەت قىلىش سەۋەبى ۋە ئۇلارنىڭ پارا ئارقىلىق ئېرىشكەن پۇل – مۈلۈكنى بىر تەرەپ قىلىش شەكلىنىڭمۇ ئوخشاش بولمايدىغانلىقىنى، ئاياللارغا تۇتقان پوزىتسىيەسىنىڭمۇ ناھايىتى زور دەرىجىدە پەرق قىلىدىغانلىقىنى بىلدىم. ئالايلۇق، تەپتىش ئەمەلدارى خىيانىتى پاش بولۇپ قالغان بىر ئەمەلداردىن ئەھۋال ئىگىلەيدىغان چاغدا، بۇ ئەمەلدار تەلەپ، تەپچىرەپ، ئولتۇرالماي قالغان. ئاخىرىدا ئۇ تەپتىش ئەمەلدارىغا بىر پارچە ئاق قەغەز بىلەن قىزىل – كۆك ئىككى رەڭدىكى قېرىنداشتىن بىرنى بېرىش تەلىپنى قويغان. سەۋەبىنى سورىغاندا ئۇ ئۆزىنىڭ قىزىل – كۆك ئىككى رەڭدىكى قېرىنداشنى تۇتۇپ، خەت يېزىلمىغان ئاق قەغەزگە قاراپ ئولتۇرغاندىلا كاللىسىنىڭ ۋە تەپەككۇرىنىڭ سەگەك بولىدىغانلىقىنى، ھەر قېتىم دوكلات بېرىدىغان چاغدىمۇ بىر قولىغا قىزىل – كۆك ئىككى رەڭدىكى قېرىنداشنى تۇتۇپ، ئالدىغا بىر پارچە ئاق قەغەز قويۇپ سۆزلەشكە كۆنۈپ قالغانلىقىنى ئېيتقان. تەپتىش ئەمەلدارى ئۇنىڭ بۇ تەلىپىنى قاندۇرغان. دېگەندەك، ئۇ ئۆزىدىكى مەسىلىنى ئىنتايىن رەتلىك، ئېقىتماي – تېمىتماي تاپشۇرغان. مۇنداق سۇژىتلار دىراماتىك پۇراق بىلەن تويۇنغان بولىدۇ. تىيەنجىندىكى بىر خيانەتچى ئەمەلدار ئادەتتە ئازادلىق ئارمىيە پوسونىدىكى كونا بىر ئاياقنى كىيىپ يۈرىدىكەن. قىسىمدىن كەسىپ ئالماشتۇرغان بۇ كادىر خىيانەت قىلغان نەچچە مىليون پۇلنى ھېچكىم ئولتۇرمايدىغان قۇرۇق ئۆيدىكى كارىۋاتنىڭ ئاستىغا ئورۇنلاشتۇرغان ئىشكاپقا سېلىپ ساقلايدىكەن. ھەر كۈنى ئىشتىن يانغاندىن كېيىن، ئەبجىقى چىقىپ كەتكەن ۋېلىسىپىتنى مىنىپ مۇشۇ ئۆيگە كىرىدىكەن – دە، ئىشىكنى تاقاپ، چىراغنى يېقىپ، كارىۋاتنى جايىدىن يۆتكىۋېتىپ، ئۆزىنىڭ پۇللىرىنى بىرقېتىم – بىر قېتىمدىن ساناپ چىقىدىكەن، ساق ئىككى سائەت ساناپ، ئاندىن ئۆيىگە كىرىپ ئۇخلايدىكەن. تۇتۇلغاندىن كېيىن، ئۇ بىر پۇڭ پۇلىنىمۇ خەجلىمىدىم، ھەممىسى ئاشۇ ئۆيدە قويۇقلۇق، ناھايىتى كەلسە ساناپلا باقتىم دەپتۇ. بۇ تولىمۇ قىزىق ئادەم ئىكەن. شۇنداق جاپاكەش، شۇنداق ئاددىي – ساددا ئىكەنكى، بىر پۇڭ پۇل خەجلەشكىمۇ كۆزى قىيمايدىكەن، قارىماققا ئىنتايىن پاك تۇرمۇش كىچۈرىدىكەن. ئايالىمۇ ھەددىسىلا ئۇن ئاغزىنى بۇزۇپ تىللايدىكەن، خىيانەت قىلغان باشقا ئادەملەرگە قاراپ باقساڭ بولمامدۇ، قەلەندەرگىلا ئوخشايسەن دەيدىكەن. يەنە بىرخىيانەتچى ئەمەلدار ئۇنىڭدىنمۇ ئېشىپ چۈشكىدەك قىزىل ئىكەن، ئۇ مەن خىيانەت قىلمىدىم، پەقەتلا گېلىمغا ئامراق دەيدىكەن. جياڭسۇلۇق بۇ خىيانەتچى ئەمەلدار ئىككى يىلدىلا ئۈچ زاۋۇتنى يەپ تۈگىتىپتۇ. ئۇ زاۋۇتتا ھېچ ئىش قىلمايدىكەن، گېلى بىلەنلا بولىدىكەن، بولۇپمۇ تاشپاقا يېيىشكە بەك ئامراق ئىكەن.  تاشپاقىنىڭ ئىككى تەرىپىدىكى ئەگرى سۆڭەك چىش كوۋلاشقا ئەپلىك بولغاچقا، ئۇ لىق بىر تاغار سۆڭەك يىغىپتۇ. ئۇ بىر قېتىم كاتىپى بىلەن مەلۇم بىر ناھىيەگە بېرىپ، ساق ئىككى كۈن قورساق بىلەن ھەپىلىشىپ يېنىپ مېڭىپتۇ. يېرىم يولغا كەلگەندە شوپۇردىن يەنە پۇل بارمۇ دەپ سوراپتۇ. شوپۇر يەنە سەككىز يۈز يۈەن پۇل بار دەپتۇ. ئۇنداق بولسا كېتىپ نېمە قىلىمىز، – دەپتۇ خىيانەتچى ئەمەلدار، – ئۇنىمۇ يەۋېتىپ كېتەيلى! مۇشۇنىڭدىنمۇ خىيانەتچى ئەمەلدارلارنىڭ بىر – بىرىگە ئوخشىمايدىغانلىقىنى كۆرگىلى بولىدۇ. جياڭشى ئۆلكىسىنىڭ مۇئاۋىن ئۆلكە باشلىقى بىر ئايال ئۈچۈن مۇشتۇمدەك بىر لۈكچەك بىلەن ماي تارتىشىپ قېلىپ، چوڭ مەيداندىلا ئۇنىڭ بىلەن مۇشتلىشىپ كەتكەن. سالاپەتلىك بۇ مۇئاۋىن ئۆلكە باشلىقى ئۈچتە ھەمراھ بولىدىغان خاتقىزنى دەپ مۇشتلىشىپ، باش – كۆزىنى يېرىۋالغان. قاراپ تۇرغانلار ھېلىقى كىچىك لۈكچەككە بۇ مۇئاۋىن ئۆلكە باشلىقى دەپ ئەسكەرتكەن. ئۇ لۈكچەك: پوق يەپسەن، مۇئاۋىن ئۆلكە باشلىقى مەن بىلەن ئۈچتە ھەمراھ بولىدىغان بىرسىنى تالىشامدۇ؟ دەپ تۇرىۋالغان، ھايال ئۆتمەي، ئۇنىڭ راستىنلا مۇئاۋىن ئۆلكە باشلىقى ئىكەنلىكىنى بىلگەن. مەن «تەپتىش گېزىتى» دە ئون يىل ئىشلەش جەريانىدا، مۇنداق خىيانەتچى ئەمەلدارلارنى تولا كۆردۈم.

سىلەر خىيانەتچى ئەمەلدارلارنىڭ ئاشنىلىرىنى توردىن ئىزدەپ قاراپ باقساڭلار، مەن سۆزلىگەندىنمۇ بەكرەك كۆزنى ئالا چەكمەن قىلىۋېتىدىغان ئىشلارنى ئۇچرىتىسىلەر. بىز ھەقىقەتەنمۇ گەپ قىلغىلى بولمايدىغان بىر دەۋرگە كىردۇق. ياخشى دېسەك، كۆرۈپ ئۈلگۈرگىلى بولمايدىغان ياخشى نەرسىلەرنىڭ ھەقىقەتەن كۆپلۈكىنى بىلىسەن. ئولىمپىك تەنتەربىيە يىغىنىنى ئۆتكۈزدۇق، دۇنيا كۆرگەزمىسىنى ئۆتكۈزدۇق، دۈشمەنلەرگە بولغان ئورتاق نەپرەتنى ئىپادىلىدۇق، ئۆم – ئىناق بولۇپ، مۇستەھكەم ئىرادە تىكلىدۇق، تەبىئىي ئاپەتكە تاقابىل تۇرۇش جەريانىدا غەيرىتىمىز ئۇرغۇپ، ھېچقانداق نەرسىمىزنى ئايىمىدۇق … توغرا ئىشلار ھەقىقەتەن ئىنتايىن كۆپ، لېكىن سەلبىي نەرسىلەرمۇ ئاز ئەمەس.

مۇشۇنداق ئەھۋالدا دىككىنىس يازغان «ئىككى شەھەر خاتىرىسى» ناملىق روماننىڭ بېشىدىكى بىر ئابزاس سۆز سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدىكى يازغۇچى ئاستافيېق ئېلان قىلغان «بېلىق شاھى» نىڭ ئاخىرىدىكى: «بۇ قۇرۇلۇۋاتقان دەۋر − شۇنداقلا بۇزۇلىۋاتقان دەۋر؛ بۇ كىيمىمىز پۈتۈن، يېمەك – ئىچمىكىمىز تەل بولغان دەۋر، شۇنداقلا قورساق تويمايدىغان دەۋر؛ بۇ ئۇرۇق سېلىنىۋاتقان دەۋر، شۇنداقلا ھوسۇل يىغىۋاتقان دەۋر …» دېگەن سۆزلەرنى ئېسىمگە كەلتۈردى. بىز ھەر قېتىم بىرەر شەيئىنى ماختىغان چاغدا مۇئەييەن رەۋىشتە بۇ شەيئىنى تەنقىد قىلىدىغان يەنە بىر نۇقتىنىمۇ تاپالايمىز. كۆزنى قاماشتۇرىدىغان مۇشۇنداق رەڭدار ئىجتىمائىي تۇرمۇش قوينىدا ئۇنى قانداق كۆزىتۈش، خام ماتېرىيالغا قانداق ئېرىشىش جەھەتتە ئۆزىمىزنىڭ قانداق ئىدىيەۋى ئېگىزلىكتە تۇرغانلىقىمىزغا قاراشقا توغرا كېلىدۇ.

ئادەم تەبىئىتىنى تەسۋىرلىگەندە چوقۇم

سىنىپىيلىكتىن ھالقىش كېرەك

سۆزىمىزنى بايىقى قېتىمىغا قايتۇرۇپ كېلەيلى. مەن «مەي بەگلىكى» نى يازغاندىن كېيىن، يەتكىچە غۇلغۇلىغا سەۋەب بولغان «تولغان ئەمچەك، سېمىز ساغرا» ناملىق روماننى ئېلان قىلدىم. ھازىرقى ئەھۋالدىن قارىغاندا، بۇ روماننىڭ تېمىسىدا ھېچقانداق مەسىلە يوق. لېكىن، ئەگەر شۇ چاغدا بۇ رومانغا ئاشۇنداق ئىسىم قويمىغان بولسام، ئۇنىڭ تەقدىرى باشقىچە بولاتتىمىكىن دەپ ئويلايمەن. شۇ چاغدا نەشرىيات ئورۇنلىرى مەن بىلەن مەسلىھەتلىشىپ، ناۋادا رومان مۇشۇ ئىسىم بىلەن نەشر قىلىنسا سىزگە ئاۋارىچىلىك تېپىپ بېرەرمىكىن دېدى. لېكىن، روماننىڭ نامىنى ئۆزگەرتىۋەتسەم، ئۆزگەرتىلگەن نامىنىڭ روماندا بايان قىلىنغان ئىشلار بىلەن بىر يەردىن چىقىشى ناتايىن ئىدى. شۇڭا، رومانغا لايىق كېلىدىغىنى يەنىلا ئۇنىڭ مۇشۇ نامى دېگەن تۇيغۇغا كېلىپ، بېشىمغا كەلگەننى كۆرەرمەن دېدىم- دە، ئەسلىدىكى نامنى ساقلاپ قالدىم.

رومان نەشر قىلىنغاندىن كېيىن، ئالدى بىلەن قىسىمدىكى بەزى پېشقەدەملەرنىڭ نارازىلىقىنى قوزغىدى. مۇنداق نارازىلىقنى مەن چۈشەنگەن يەردە ئىدىم. ئۇلارنىڭ كۆپتىن كۆپ نەتىجىلىرى خېلىلا يوللۇق ئىدى. لېكىن، ئۇلارنىڭ چەكسىز نۇتقىغا كۆتۈرۈشلىرىنى، ھەتتا بۇ روماننى پارتىيەگە، سوتسىيالىزمغا قارشى ئەسەر دەپ تەسەۋۋۇر قىلىشلىرىنى، ئۇلارنىڭ مۇنداق پەرەزلىرىنى قوبۇل قىلالىشىم تەس ئىدى.

ئالدى بىلەن، مېنىڭچە بۇ روماندا مەن يەنىلا ئادەم ئۈستۈنلىكىدە تۇرۇپ، گومىنداڭ بىلەن گۇڭچەنداڭدىن ئىبارەت ئىككى پارتىيەنىڭ نەچچە ئون يىللىق كۈرەشلىرىنى تەسۋىرلىگەنىدىم. ئىككىنچىسى، شاڭگۇەن جىنتۇڭدەك تىپىك، مۇرەككەپ پېرسوناژنىڭ ئوبرازىنى ياراتقانىدىم. ئۇنىڭدىن باشقا، روماندىكى ئانىدىن ئىبارەت پېرسوناژنى تەسۋىرلىگەندىمۇ، ئۇنى سىنىپتىن ھالقىغان ئادەم تەبىئىتى نۇقتىسىدىن تەسۋىرلىگەن ئىدىم. ئادەم تەبىئىتى ھەقىقىدىكى تەسۋىر چوقۇم سىنىپتىن ھالقىغان بولۇشى كېرەك ئىدى. ئەمەلىيەتتىمۇ، رېئال تۇرمۇش ئىچىدىن بۇنداق ئانىلارنىڭ ئاساسىنى تاپقىلى بولاتتى. ئۇ ئانا سەككىز قىز پەرزەنت كۆرگەن، بۇ قىزلارنىڭ بەزىلىرى قورچاق ھەربىيلەرگە، بەزىلىرى سەككىزىنچى ئارمىيە جەڭچىلىرىگە، بەزىلىرى گومىنداڭ ئارمىيەسىدىكىلەرگە ياتلىق بولغانىدى. ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ بالىلىرىنى ئانىسىنىڭ بېقىشىغا تاشلاپ بەرگەن، ئانىمۇ بۇ بالىلارغا بىر كۆزدە مۇئامىلە قىلغانىدى. بۇ بالىلار دادىلىرىنىڭ قانداق سىنىپقا تەئەللۇق بولۇشىدىن قەتئىينەزەر گۇناھسىز ئىدى. شۇڭا، بۇ ئانا بۇ بالىلارنى مىڭبىر جاپادا چوڭ قىلىپ قاتارغا قوشقانىدى.

مېنىڭچە مۇشۇ تەسۋىرلەشنىڭ ئۆزى پۇت تىرەپ تۇرالايتتى، شۇنداقلا يول قويسا بولىدىغان ئىش ئىدى. لېكىن، بىزنىڭ پېشقەدەم يازغۇچىلىرىمىز ئۇزاق يىللاردىن بۇيان سىنىپىي كۈرەشنىڭ تەسىرىگە يولۇققان بولغاچقىمۇ، مۇنداق يېزىشنى قوبۇل قىلالمايتتى. مېنى ئۆزۈمنى تەكشۈرۈشكە بۇيرىغاندا، مۇنداق يېزىش مېنىڭ كەشپىياتىم ياكى ئىجادىيىتىم ئەمەس دەپ ئۆزۈمنى ئاقلاپ باقتىم. سوۋېت ئىتتىپاقى مەزگىلىدىكى رومانلاردىمۇ شۇنداق يېزىلغان دېگەن بولدۇم. «تىنچ دون» دىكى تەسۋىر ئەمەلىيەتتە سىنىپىيلىكتىن ھالقىغان يەردە ئىدى. شولۇخۇفنىڭ قەلىمىدىكى گرىكورى دېگەن بۇ پېرسوناژ زادى قايسى سىنىپنىڭ؟ ئۇ بىر ھاللىق ئوتتۇرا دېھقان ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. دەسلىپىدە قىزىللارغا قاتناشقان، كېيىن يەنە ئاقلارغا قوشۇلغان. ئاخىرىدا يەنە قىزىللاردا ئەسكەر بولۇپ، يانا بىر قېتىم ئاقلارنىڭ قاتارىغا كىرگەن، بېرىپ – بېرىپ، ئۇياندىن بۇيانغا قېقىلدى – سوقۇلدى بولۇپ يالغۇز قالغان. ئۇ ئاقلارغا ئىشلىگەن چاغدا، قىزىللارنى ئايىماي قىرغان. قىزىللار بىلەن بىللە بولغاندا، ئاقلارنىمۇ ئىنتايىن باتۇرلۇق بىلەن ئەدەپلىگەن. مۇنداق ئادەم، مەيلى ئۇ قانداق ئارمىيەدە بولۇشتىن قەتئىينەزەر، ئوخشاشلا ياخشى ئادەم، ئوخشاشلا شۇ قوشۇنىنىڭ قەھرىمانى. مۇنداق ئادەمگە سېنىڭچە قانداق باھا بەرسەك بولار؟ ئۇ زادى ياخشى ئادەممۇ، ياكى ئەسكى ئادەممۇ، دەپ باقمامسەن؟

«تىنچ دون» نى ئوقۇپ بولغاندىن كېيىن، بىزدە گىرىكورىدىن ئىبارەت بۇ پېرسوناژغا قارىتا چوڭقۇر ھېسداشلىق پەيدا بولىدۇ. مۇنداق بىر غايەت زور ئىجتىمائىي، تارىخىي مالىمانچىلىقتا ئادەملەرنىڭ ئەمەلىيەتتە ئۆز تەقدىرىگە ئۆزى ئىگە بولالمايدىغانلىقىنى، تۆۋە دەپ ئېقىۋاتقان دەريادا لەيلەپ يۈرگەن بىرتال ياغاچتەك، سۇ قەيەرگە ئېلىپ ماڭسا، شۇ يەرگە قاراپ ئاقىدىغانلىقىنى ھېس قىلىمىز. مېنىڭ رومانىم ھېچبولمىغاندا مۇشۇنداق ئۈستۈنلۈككە يەتكەن، ھەتتا بۇنىڭغىمۇ يېتەلمىگەن ئەھۋالدا ئىدى. مۇشۇنىڭدىنلا، بىز ئەدەبىيات ساھەسىدە ئۇزاقتىن بۇيان داۋاملاشقان بۇ خىل كونا كونسىرۋاتىپپ قاراشنىڭ قانچىلىك چوڭقۇر يىلتىز تارتىپ كەتكەنلىكىنى، ئۇنى تەۋرىتىشنىڭ قانچىلىك مۈشكۈل ئىكەنلىكىنى كۆرەلەيمىز.

ھەقىقىي رەۋىشتە روشەن جۇڭگوچە ئالاھىدىلىككە ئىگە ھېكايىلەرنى بىز تىنچ يازالمايۋاتىمىز

يېڭى ئەسىر كىرگەندىن بېرى، مەن ئاساسلىقى جۇڭگو ھېكايىلىرىنى مىللىيەتلەشتۈرۈش جەھەتتە ئۆزۈمنى سىناپ باقتىم. بۇ يەردە «سەندەل جازاسى» ناملىق روماننى تىلغا ئېلىشقا توغرا كېلىدۇ. ئۇنى نەغمىلىك تىياتىر تىپىدىكى رومان ياكى رومانلاشتۇرۇلغان نەغمىلىك تىياتىر دېيىشكىمۇ بولاتتى.

ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 80- يىللىرى ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنستىتۇتىدا ئوقۇۋاتقان چاغلاردا، غەرب ئەدەبىياتىدىكى زور بىر تۈركۈم ئەسەر خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشردىن چىقتى. بىز بىر – ئىككى يىل ئىچىدىلا يىگىرمە يىللىق دەرسنى تولۇقلىۋالدۇق. بۇ يەردىكى سەۋەب، 60- يىللاردىن 80- يىللارغىچە بولغان يىگىرمە يىلدىكى غەرب ئەدەبىياتنىڭ تەرەققىياتى ھەققىدە ھېچنەرسە بىلمەيمىز دېسەكمۇ ئارتۇق كەتمەيدىغاندەك ئىدى. كىتاب ئوقۇش، بىلمىگەننى تولۇقلاشتا خۇددى جىن چاپلاشقاندەك دەرىجىدە ئىدۇق.

شۇ چاغدا ھەر يەكشەنبە كۈنى ۋېيگۇڭسۈن كەنتىنىڭ قارشىدىكى كىتابخانىغا بېرىپ كىتاب ئالاتتۇق. كۆپچىلىككە تونۇشلۇق گارسىيا ماركۇز بولامدۇ، فولكىنېر بولامدۇ، ھېمىڭۋاي بولامدۇ ياكى فىرانسىيەنىڭ يېڭى ھېكايە ئېقىمىدىكىلەرنىڭ ئەسەرلىرى بولامدۇ، ئەيتاۋۇر كۆزىمىزگە چېلىققانلا كىتابنى تېپىۋالاتتۇق. كۆپىنچە كىتابلارنى بىرنەچچە بەت ۋاراقلاپلا بولدى قىلاتتۇق، كۆرمەيتتۇق. خېلى جىق ئادەملەر مېنى گارسىيا ماركۇزنىڭ تەسىرىنى قوبۇل قىلغان دەيدۇ، مەن بۇنىڭدىن تانمايمەن. لېكىن ئەپسۇسلىنىدىغىنىم، ئۇنىڭ «يۈز يىل غېرىپلىق» دېگەن رومانىنى 2007- يىلىغا كەلگەندىلا ئوقۇپ چىققانلىقىم بولدى. شۇ چاغدا بىر نەچچە بەتنى كۆرۈپلا ئۆزۈمنىڭ ئىجادىيەت قىزغىنلىقىنى باسالماي، ئەسلىدە ھېكايە دېگەننى مۇنداق يازسىمۇ بولىدىكەنغۇ دەپ قالغانىدىم. ئۇنداقتا مۇنداق يېزىشنى نېمىشقا بالدۇرراق ئويلىمىدىم؟ تۇرمۇشۇمدا ئوخشاپ كېتىدىغان ۋەقە ۋە ھېكايە ناھايىتى كۆپ بولغاچقا قولۇمغا قەلەمنى ئېلىپ يازغىلى تۇردۇم. قىزىقساڭلار مەن ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنستىتۇتىدىكى چېغىمدا يازغان «ئالتۇن چاچلىق بوۋاق»، «توپ شەكلىدىكى چاقماق» نى كۆرۈپ باقساڭلار بولىدۇ. «توپ شەكلىدىكى چاقماق» تا تىنىمسىز رەۋىشتە ئۆزىنىڭ ئۈستى- بېشىغا قۇشلارنىڭ پېيىنى چاپلاپ، ئۇچۇپ باقسام دەپ ئارام تاپمايدىغان بىر بوۋاي بار. «ئالتۇن چاچلىق بوۋاق» تىمۇ «يۈز يىل غېرىپلىق» نىڭ پۇرىقى بار.

بىز جۇڭگولۇق يازغۇچىلار يىگىرمە يىللىق ئۆگۈنۈش ئارقىلىق بۇ خىل تەقلىد قىلىش باسقۇچى بىلەن ئادا- جۇدا بولغان بولساق بولاتتى. 1987- يىلى، مەن تېخى ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنستىتۇتىدا ئوقۇۋاتقان چېغىمدا، «گارسىيا ماركۇز بىلەن فولكىنېردىن ئىبارەت بۇ ئىككى ئېگىز پېچتىن ئەگىپ ئۆتۈپ كېتەيلى» ناملىق ماقالەمنى «دۇنيا ئەدەبىياتى» دا ئېلان قىلىشقا مۇۋەپپەق بولدۇم. مەن شۇ چاغدىلا ئۇلارنىڭ ئارقىسىدىن سوكۇلداپ يۈرمەسلىك كېرەك دېگەننى ئىنتايىن ئېنىق تونۇپ يەتكەن يەردە ئىدىم. چۈنكى ئۇلار لاۋۇلداپ كۆيۈۋاتقان پېچ ئىدى، ھالبۇكى بىز مۇزنىڭ ئۆزى ئىدۇق، ناۋادا بەك يېقىن بېرىۋالساق، ئېرىپ كېتىدىغانلىقىمىز تۇرغانلا گەپ ئىدى. بىز ئۈچۈن زۆرۈرى سۈرئەتتە، تىلى، قۇرۇلما قاتارلىق تەرەپلەردە ئۇلارنى ئاددىيغىنە دوراش ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ماتېرىيالنى قانداق بىر تەرەپ قىلىش ئۇسۇلىنى، تۇرمۇشنى كۆزىتىش ئۈسۇلىنى، ئۇلارنىڭ ئىدىيەۋى يۈكسەكلىكىنى ئۆگىنىشتىن ئىبارەت ئىدى. فولكىنېرنىڭ ھېكايىلىرى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ، نەشردىن چىققاندىن كېيىن، بۇ ھېكايىلەرنىڭ ئاخىرىدىكى نەچچە مىڭ خەت ئارىسىدا تىنىش بەلگىلىرى بولمىغاچقا، بىزنىڭ بىر تالاي ھېكايىلىرىمىزمۇ بىر مەھەل تىنىش بەلگىلىرىدىن مۇستەسنا ھالدا يېزىلدى. بۇ سۆلەتۋازلىقتىن بۆلەك ھېچنەرسە ئەمەس ئىدى. ھەتتا ئۇنى نائۇستىلىق دېگىلىمۇ بولمايتتى. فولكىنېر بىرەر ۋەقەنى ئۈچ قېتىم سۆزلىگەن بولسا، بىز ئۇنى تۆت قېتىم، بەش قېتىملاپ سۆزلىسەكمۇ يېڭىلىق ياراتقانلىققا ھېساب بولمايتتى. گارسىيا ماركۇز بىرەر پىېرسوناژنى ئەدىيالغا ئۆلتۈرۈپ ئاسمانغا چىقماقچى دەپ يازغان بولسا، بىز بىرەرسىنى قۇشنىڭ پېيىنى چاپلاپ ئاسمانغا ئۇچماقچى دەپ يازساق، بۇنىمۇ يېڭىلىق ياراتقانلىق دېگىلى بولمايتتى. بۇ ئىنتايىن چاكىنا دورامچىلىق بولغاچقا، مەن شۇ چاغدىلا بىز مۇنداق دورامچىلىقتىن دەرھال خالاس بولۇشىمىز، تېخىمۇ يۇقىرى قاتلاملىق ئۆگىنىش قوينىغا ئۆزىمىزنى ئېتىشىمىز لازىم دەپ قارىغانىدىم. بۇ ئۇنىڭ يۈزەكى تەرەپلىرىنى ئۆگىنىدىغان ئۇنداق چاكىنىلىق ئەمەس، بەلكى ئۇلارنىڭ ھەقىقىي، يادرولۇق نەرسىلىرى − ئۇلارنىڭ ئىنساننى كۆزىزىش پوىتسىيەسىنى ئۆگىنىدىغان ئىش ئىدى.

مەن فولكىنېر، گارسىيا ماركۇزلارنىڭ ھېكايىلىرىدىمۇ ھايات- ماماتلىق، سۆيگۈ – مۇھەببەتكە ئائىت زور تۈركۈمدىكى تەسۋىرلەشنىڭ بارلىقىنى كۆردۈم. لېكىن، ناۋادا سىلەر ئوقۇپ باقساڭلار، ھايات – ماماتلىق، سۆيگۈ – مۇھەببەت توغرىسىدىكى تەسۋىرلەرنى كۆرسەڭلار، تۇيغۇدىكى شىددەتلىك يۇلقۇنۇشنىڭ، ئىنتايىن ئازابلىق ياكى ئىنتايىن شادلىق ھېسسىياتنىڭ بارلىققا كېلىشى ناتايىن. شۇڭا ئۇلار ماڭا ئالەمنىڭ ئەڭ ئېگىز جايلىرىدا تۇرۇپ، مۇشتۇمچىلىك يەر شارىدىكى ئىنسانلارغا سەپ سېلىۋاتقاندەك تۇيۇلىدۇ. ئۇلارنىڭ ئادەملەرگە سەپ سېلىشى بىزنىڭ چۈمۈلىلەرگە سەپ سالغىنىمىزغا ئوخشايدۇ. بىز چۈمۈلىلەرنىڭ ھايات – ماماتلىق ئېلىشىش جەريانىدا يەر يۈزىنى ئۆزىنىڭ جەسىتى بىلەن قاپلىغانلىقىنى كۆرۈمىز ئۇلار ئۈچۈن ئالغاندا، ئۆلۈپ قالغان بىرتال قۇرتنى تالىشىش ھەقىقەتەن بىر مەيدان جەڭ. لېكىن چۈمۈلىلەرگە قاراپ تۇرغان ئادەم ئۈچۈن ئالغاندا، قىلچە ئەھمىيەتسىز بىر ئىش. ناۋادا كۆكنىڭ قەرىدە تۇرغان خۇدا بىز ئىنسانلارنىڭ ھەرىكىتىگە خۇددى بىز چۈمۈلىلەرگە قارىغاندەك قاراپ تۇرالايدىغان بولسا، بۇ قاراش دەل ماركىزنىڭ ئىنسانلارنى كۆزىتىش بۇرجىكىنىڭ ئۆزى. ئۆگىنىمىز دېگەندە باشقا نەرسىلەرنى ئەمەس، مۇشۇنى ئۆگىنىشكە تېگىشلىكتەك قىلىدۇ.

يىگىرمە يىل مابەينىدە، بىز شىللىمىزغا ئارتىپ يۈرگەن بۇ گۇناھنى يۈيۇۋېتەلمەيلا ئۆتتۇق. بىر تالاي تەنقىدچىلەر ئىزچىل يوسۇندا بىزنى غەربتىكى ئەدلىيەلەرنىڭ قۇيرۇقىدا ئۆمىلەپ يۈردى، دېدى. بىز يازغان ھەرقانداق بىر پارچە ھېكايىنى گارسىيا ماركۇزغا تەقلىد قىلدى دەپ كەلدى، فولكىنېرنى كلونلىدى دېگەنلەرنى تىلغا ئالدى. لېكىن ئەمەلىيەتتە ئۇلار ئېيتقاندەك ئۇنداق سەتچىلىككە قالمىدۇق. شۇنداقتىمۇ، تېخىمۇ روشەن جۇڭگوچە ئالاھىدىلىككە ئىگە، ھەقىقىي رەۋىشتىكى ھېكايىلەرنى يازالمىغانلىقىمىزنى چوقۇم ئېتىراپ قىلىشىمىز كېرەك. «سەندەل جازاسى» دا قىلغانلىرىم دەل مۇشۇ جەھەتتىكى سىناقنىڭ ئۆزى ئىدى.

ھېكايىنى جۇڭگوچىلاشتۇرۇش مەسىلىسىگە كەلسەك، مېنىڭچە ھەرقانداق سەنئەت تەرەققىي قىلىپ مەلۇم باسقۇچقا كەلگەندە، قىيىنچىلىققا دۇچ كەلگەندە، چوقۇم يېڭى بىر يولنى تاپىدۇ، ئەمەلىيەتتە مۇنداق بىر نەچچە يولنىلا مېڭىشقا بولىدۇ: بىرسى سىرتتىن ئۆگىنىش، جۈملىدىن چەت ئەل ئەدەبىياتىدىن، شۇنداقلا باشقا سەنئەت تۈرلىرىدىن ئۆگىنىش. بىزدەك ھېكايە ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقانلار تىياتىردىن ئۆگەنسەكمۇ بولىدۇ، مۇزىكىدىن ئۆگەنسەكمۇ بولىدۇ، گۈزەل سەنئەتتىن ئۆگەنسەكمۇ بولىدۇ. ئۇلارنىڭ ھەممىسى سەنئەت، چوقۇم بىرسىنى بىلىش ئارقىلىق قالغانلىرىنىمۇ بىلگىلى بولىدۇ؛ سەنئەتنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدىكى نەرسىلەر ئوخشاش. مېنىڭچە، بىرەر مۇزىكانتنى، بىرەر راسسامنى، بىرەر يازغۇچىنى يۆلەپ تۇرىدىغان ئەڭ يادرولۇق كۈچنىڭ ھەممىسى ئوخشاش بولىدۇ. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى بەدئىي شەكىلمۇ ئۆزئارا ئالمىشالايدۇ.

مەن ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنىستىتۇدىكى ۋاقتىمدا دائىم دېگۈدەك كۇتۇپخانىغا بېرىپ، غەرب سەنئەتكارلىرىنىڭ رەسىم توپلاملىرىنى ئارىيەت ئېلىپ كۆرەتتىم. ۋانگوكنىڭ رەسىملەر توپلىمى، گاۋگېن رەسىملەر توپلىمى مېنىڭ ئىجادىيىتىمگە ئىنتايىن بىۋاسىتە قوزغىتىش بېرەتتى. ۋانگوكنىڭ قەلىمىدىكى ئېگىلىپ كەتكەن دەل – دەرەخلەر، پىرقىراۋاتقان يۇلتۇزلار، ئەنسىزلىك ئىلكىدە جىددىيلەشكەن كۆرۈنۈشلەرنى كۆرگەن چېغىمدا، مېنى جىددىي پىسخىك تەسىراتنى تاپمىغان ياكى ئۇنىڭغا ئېرىشەلمىگەن دەپ كىم ئېيتالايدۇ بۇ ھالبۇكى، بۇ خىل پىسخىك تەسىراتنى تىلغا ئايلاندۇرۇپ ئىپادىلىگىلى بولاتتى.

شۇڭا، مېنىڭچە مەن باشتا يازغان ئەسەرلىرىمدىكى تىلنىڭ ئۆلچەمسىزلىكى، قېلىپتىن چىقىپ كېتىشى، شىددەتلىك بولۇشى ۋانگوكنىڭ رەسىملىرىنى كۆرگەنلىكىم بىلەن مۇناسىۋەتلىك ئىدى. گاۋگېن، رۇسسۇلارنىڭ قەلىمىدىكى سىرلىق تۇيغۇ بىلەن پۈركەنگەن ئاجايىپ – غارايىپ كۆرۈنۈشلەر، ھايۋاناتلاردۇر. ئادەملەرمۇ يازغۇچىغا كۈچلۈك پىسخىك تەسىرات بېرەلەيدۇ. بۇنداق تەسىراتنى يېزىققا يۈزلەندۈرگىلىمۇ بولىدۇ. بۇنداق نەرسىلەر ئەلۋەتتە خاسلىققا ئىگە بولىدۇ، چۈنكى كۆرۈنۈش بىلەن يېزىقنىڭ ئارىلىقى بىر- بىرىدىن تولىمۇ يىراقتا بولىدۇ. لېكىن بۇ يەردىكى ھېسسىياتنى ئۆزئارا ئۆتۈشتۈرگىلى بولىدۇ. بىرەر يازغۇچى ياكى بىرەر سەنئەتكار تۇيۇق يولغا كىرىپ قالغاندا، ھەدېسىلا تەكرارلايدىغان بولۇپ قالغاندا، يېڭى پىكىرگە كۈچى يەتمەيدىغان بولۇپ قالغاندا بۆسۈپ چىقىپ كېتىمەن دەيدىغان نىيەتكە كەلگەن بولسا، سىرتتىن ئۆگىنىش كېرەك. گارسىيا ماركۇزدىن، فولكىنېردىن، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھېكايىلىرىدىن، لاتىن ئامېرىكىسىنىڭ ھېكايىلىرىدىن، ياپونىيە ھېكايىلىرىدىن ئۆگىنىش كېرەك؛ ئاندىن قالسا، مۇزىكا ئاڭلاش كېرەك، مۇزىكانتلاردىن ئۆگىنىش كېرەك؛ داڭلىق رەسىملەرنى كۆرۈش، رەسساملاردىن ئۆگىنىش كېرەك؛ ھەتتا سېرك ئارتىسلىرىدىن ئۆگىنىشىمىز كېرەك. ھەرقانداق سەنئەتنىڭ مەنىۋىيەت چوڭقۇرىدا ئۆزئارا تۇتۇشىدىغان جايى بولىدۇ.

يەنە بىر ئۇسۇل خەلق ئىچىدىن ئۆگىنىش كېرەك. خەلق ئىچى دېگەن سۆزنىڭ مەنىسى ئىنتايىن مول، ئۇ خەلق ئىچىدىكى پۈتكۈل تۇرمۇشنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. مەن بۇ يەردە نوقۇل ھالدا خەلق ئىچىدىكى سەنئەتنى كۆزدە تۇتماقچى. مېنىڭ ئانا يۇرتۇم گاۋمىدىكى قەغەز قىيمىچىلىق، لاي قونچاق قاتارلىق سەنئەتنى ئالساق، بۇ شۇ يەردىكى دىھقانلارنىڭ ئېتىز- ئېرىق ئىشلىرىدىن بوشىغان چاغدىكى كۆڭۈل ئېچىش ياكى ئۆزىنىڭ تۇرمۇشىنى نېمىلا بولمىسۇن ئاز- پاز زىننەتلەپ قويۇشىدىن باشقا نەرسە ئەمەس، ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇلار دەماللىق ئىجاد قىلىنىدۇ. ئۇلارغا ئۇستاز يوق، ياسىغان نەرسىلىرىنى تاۋار قىلىپمۇ ساتمايدۇ. يېزا ئاياللىرى چاغان كېلەي دەپ قالغاندا، كاڭدا ئولتۇرغان پېتى قايچا بىلەن ھەر خىل نەقىشلەرنى قىيىپ چىقىرىدۇ – دە، ئۇلارنى دېرىزىگە چاپلاپ، ئۆزىنىڭ تۇرمۇشىنى بېزەيدۇ. بۇ ئۇلارنىڭ مىجەز – خۇلقى ياكى بەدىئىي گۈزەللىك تۇيغۇسىنىڭ تەبىئىي يوسۇندا نامايان بولۇشى، خالاس؛ ئۇلارنىڭ ماھارىتى ئىنتايىن ئاددىي بولۇشى مۇمكىن. ئىپادىلىگەن نەرسىلەرنىڭمۇ ناھايىتى ساددا بولۇشى مۇمكىن، لېكىن بۇلارنىڭ ئىچىدە چوقۇم بىزنى تەسىرلەندۈرىدىغان، ئۇلارنىڭ خاراكتېرىنى ئېچىپ بىرىدىغان بىرنەرسە بولىدۇ. بىزنىڭ گاۋمىدىكى لايدىن ياسىغان لاي قونچاقلارمۇ سېپى ئۆزىدىن يەرلىك خۇسۇسىيەتكە ئىگە، ئۇلارنىمۇ ئوخشاشلا دېھقانلار دېھقانچىلىقتىن بوشىغان چاغلاردا، لاينى مىجىپ ياسايدۇ – دە، ئاز – ماز رەڭ سۈركەپلا بولدى قىلىدۇ. لېكىن بۇلار بۈگۈنكى كۈندە تاۋارغا ئايلاندى. بۇ نەرسىلەردىمۇ بارا – بارا مۇئەييەن ھالدا مەلۇم ئۇسلۇب شەكىللىنىدۇ. ئۇلار ياسىغان يولۋاسلار شۇنچىلى يۇۋاش، شۇنچىكى ئاقكۆڭۈل، ۋەھشىي يولۋاسلارغا ئوخشىمايدۇ. ئۇلارنىڭ رەڭگى ياكى شەلپەردەك قىپقىزىل ياكى زىيادە يېشىل، ئىنتايىن كۈچلۈك سېلىشتۇرما پەيدا قىلىدۇ. ئۇسلۇبىمۇ مۇبالىغىلەشتۈرۈلگەن بولىدۇ. شىئەننىڭ ئەتراپىدىكى خەن دەۋرىگە تەئەللۇق ھەيكەللەر، تاش ئويمىلار پادىشاھلىقنىڭ بولسىمۇ، لېكىن ئۇلاردىن يەنىلا ھېلىقى ئاددىي – ساددا شىجائەت، كەڭ قورساقلىق چىقىپ تۇرىدۇ. يىغىپ ئېيتقاندا، ئۇلار ئوخشىغان بىلەن ئوخشىمىغاننىڭ ئارىسىدىكى بىرنەرسە بولىدۇ. دېمەكچىمەنكى، بىزنىڭ گاۋمىدىكى لاي قونچاقلار، مەيلى ئۇلار يولۋاس، شۇ كىچىك بالا بولۇشىدىن قەتئىينەزەر ھەممىسى مۇشۇنداق. ئوخشىمامدىكىن دېسەڭ، سەل – پەل ئوخشايدىغاندەك قىلىدۇ. ئوخشامدىكىن دېسەڭ، ئەسلىي ھالىتىدىن پۈتۈنلەي ئۆزگەرگەن، تەسەۋۋۇردىكى شىر – يولۋاسلارغا يېقىن بىر نېمە بولىدۇ.

مۇشۇنداق ئوخشاشلىق بىلەن ئوخشىماسلىق ئەمەلىيەتتە تىپىك شەرق سەنئىتىنىڭ بەدىئىي مۇقامى ۋە پىكىر مەنزىرىسى. مۇنداق بەدىئىي پىكىر مەنزىرىسىنىمۇ بىزنىڭ ھېكايە ئىجادىيىتىمىزگە ئېلىپ كىرىشكە بولىدۇ.

خەلق ئىچىدىكى تىياتىرلىق ئەلنەغمىلەرنى ئالايلى گاۋمىدا «ماۋجياڭ» دەپ ئاتىلىدىغان تىياتىرلىق ئەلنەغمە بار. مەن «سەندەل جازاسى» دېگەن رومانىمغا «ماۋجياڭ» دىكى «ماۋ» نى مۈشۈكتىكى «ماۋ» غا ئۆزگەرتىپ كىرگۈزدۈم. بۇ كىچىك تىياتىرنىڭ تارقىلىش دائىرىسى ناھايىتى تار، ئاران ئىككى- ئۈچ ناھىيە بىلەنلا چەكلىنىدۇ. خەلق ئىچىدىكى بۇ كىچىك تىياتىر دەسلىپىدە پۈتۈنلەي دېگىدەك كوچا – كويلاردا، كەڭرەك سورۇنلاردا ئوينالغان. بىرەر تالىپنىڭ ئىمتىھانغا قاتنىشىش ئۈچۈن ئېشەك مىنىپ يولغا چىققانلىقىنى ئىپادىلىمەكچى بولغاندا، ھەقىقىي ئېشەكتىن بىرنى سەھنىگە چىقارغان. ئەمدىلىكتە تەرەققىي قىلىپ نەچچە يۈز يىل ئۆتكەندە، بارغانسېرى ئۆلچەملەشتى. تەدرىجىي رەۋىشتە باشقا تىياتىر تۈرلىرىنى، ئالايلۇق جىڭجۈي تىياتىرى، لۈيجۈي تىياتىرى قاتارلىقلاردىن ئۆگەندى. باشتىكى كونا نەرسىلەر بارغانسېرى ئازايدى، كىيىملىرى، گىرىملىرى چىراي پەرداشلىرى بارغانسېرى جىڭجۈي تىياتىرىغا يېقىنلاشتى. بىردىنبىر نەرسە، يەنى ناخشىلىرى يەنىلا يەرلىك شىۋىدە ئېيتىلىۋەردى. دېمىسىمۇ ئۇنىڭ ناخشا تېكىستلىرى يەرلىك تۇرمۇش پۇرىقى بىلەن ئىنتايىن تويۇنغان. جىڭجۈي تىياتىرىنىڭ تېكىستلىرى ئۇنىڭ ئەكسىچە تولىمۇ سىلىق، ئاللىبۇرۇن قېلىپلىشىپ بولغانىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە جىڭجۈي تىياتىرىدىكى تىكىستلەردە قەدىمكى خەنزۇ تىلى ياكى بولمىسا يېرىم كونا – يېرىم يېڭى تىل ئىشلىتىلەتتى، تارىخىي تەمسىللەر كۆپ بولاتتى. ھالبۇكى، خەلق ئىچى تىياتىر ئەلنەغمىلىرىدىكى تىل باشتىن – ئاياغ پۇقرالارنىڭ كۈندۈلۈك تۇرمۇشتىكى تىلى، مۇنداقچە ئېيتقاندا ئاۋامنىڭ تىلى ئىدى. شۇنداقلا بۇ ئاۋام تىلى يەرلىك تەلەپپۇز بىلەن ئېيتقاندا قاپىيەگە چۈشكەن بىلەن، ئورتاق تىلدا ئېيتقان ھامان قاپىيەسى جايىغا چۈشمەيتتى. مۇنداق تىياتىر ئەلنەغمىلەر ھەقىقەتەن يەرلىك پۇقرالارنىڭ كۆڭىلىنى ئالالايتتى. شۇڭا يەرلىك خەلق بۇ تىياتىر ئەلنەغمىنى «خوتۇن خەقنى باغلاپ قويىدىغان قوزۇق» دەپ تەرىپلەيتتى. ئۇلارنىڭ مۇنداق دېگىنى، ئاياللارنىڭ بۇ نەغمىلەرنى ئاڭلىغاندا خۇددى باغلاپ قويغاندەك مىدىر – سىدىر قىلماي جىم تۇرىدىغانلىقىنى كۆزدە تۇتاتتى. دېمىسىمۇ بۇ تىياتىر ۋە ئۇنىڭدىكى ئەلنەغمە ئاياللارنى ئۆزىگە جەلپ قىلالايتتى، چۈنكى ئۇنىڭدا ئىپادىلىنىۋاتقىنى ئۇلارغا ئىنتايىن تونۇش بولغان كۈندۈلۈك تۇرمۇش ئىدى. ئۇنىڭدىكى پېرسوناژلارنىڭ ھېسسىياتى ئۇلارنىڭ ئۆزلىرىنىڭ ھېسسىياتى ئىدى.

دېمەكچىمەنكى، بىزنىڭ ھېكايىلىرىمىز ئىنتايىن روشەن ھالدىكى جۇڭگوچە ئالاھىدىلىكنى نامايان قىلىمەن دېسە، چوقۇم ئەل ئىچىدىكى مەدەنىيەتتىن ئۆگىنىشى كېرەك. جۈملىدىن ئەل ئىچىدىكى مەن تىلغا ئالغان ھەر خىل سەنئەت شەكىللىرىدىن ئۆگىنىشى كېرەك. مەدداھلىق ۋائىزلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئويۇنكەشلەردىن ئۆگىنىشى كېرەك. ئۇلار بازاردىكى دەستىنىڭ ئوتتۇرىسىغا شىرەنى قويۇۋېلىپ، ئۆزلىرىنىڭ دېمەكچى بولغانلىرىنى ئۇنداق چىڭقىلىپ يۈرمەيلا مارجاندەك تۆكەلەيدىغانلاردىن. ئۆلچەملىك نۇسخا بار دېگەندىمۇ، ئۇلار ئۇنى ئۆزى خالىغانچە ئۆزگەرتەلەيتتى. ئۇلار ھەتتا شۇ دەقىقىدىكى كەيپىياتنىڭ ئۆزگىرىشىگە ماسلاشقان ھالدا، سۆزلىگەنلىرىنىڭ ئىچىدىكى ئادەملەرگە يېڭى گەپلەرنى قىلغۇزالايتتى. چۈنكى مۇشۇنداق سورۇن ۋە ئۇ يەردىكى جامائەتكە روبرو بولغان ھالدا قىلىنىۋاتقان ئىجادىيەت تىلىنىڭ رىتىملىق بولۇشىنى، ئۇنىڭ قۇلاققا خوش ياقىدىغان بولۇشىنى تۈجۈپلەيتتى. دەرۋەقە، كىتابقا يېزىلغان بىر تالاي نەرسىلەرنىڭ دىكلاماتسىيە قىلغاندا ئۇنداق دولقۇنلۇق، جاراڭلىق چىقمايدىغانلىقى ھەممىمىزگە ئايان، ياخشى نەرسىلەرنىڭ دىكلاماتسىيەگە پۈتۈنلەي مۇۋاپىق كېلىشى ناتايىن. لېكىن بەدىئىي پۇرىقى ئانچە يۇقىرى بولمىغان بەزى شېئىرلارنىڭ دىكلاماتسىيەسى شۇنچىكى ھەيۋەتلىك بولىدىغان ئىشلارمۇ بار. رىتىمى ئىنتايىن ئوچۇق بولغاچقىمىكىن، ئاڭلىغان ئادەمنىي يۈرىكىنى ئوينىتىپ، جىم تۇرغۇزمايدۇ. ئالايلۇق، ماياكوۋىسكىنىڭ شېئىرلىرىنى دىكلاماتسىيە قىلىدىغان بولساق، بولۇپمۇ ئۇنىڭ دىكلاماتسىيە شېئىرلىرى، پەلەمپەي شەكىلدىكى شېئىرلىرى دىكلاماتسىيە قىلىنسا، ئاڭلىغۇچىلارنىڭ قەلبى زىلزىلىگە كېلىدۇ، تەسىرلىنىدۇ. لېكىن، بۇتلىرنىڭ، باندنىڭ شېئىرلىرى دىكلاماتسىيە قىلىنسا ئۇنداق ئۈنۈم پەيدا بولمايدۇ. يەنە ئالايلۇق، «ئوت ئىچىدىكى باتۇرلار» ناملىق ھېكايىنى ئەل ئىچىدىكى مەدداھ – ۋائىزلار، ئەلنەغمىچىلەر قىسسە قىلىپ سۆزلىسە بولىدۇ. لېكىن، بەزى ھېكايىلاردا مۇنداق ئىقتىدار ھازىرلانمىغان بولىدۇ.

مەن «سەندەل جازاسى» دا ئەمەلىيەتتە ئاغزاكى مەدداھلىق ئۇسلۇبىغا كۆڭۈل بۆلدۈم. ئۇنىڭ بازار دەستىلىرىدە جامائەتكە دىكلاماتسىيە قىلىنىشىنى ئۈمىد قىلدىم. شۇ ۋەجىدىن، بىر تالاي قاپىيەلىك جۈملىلەرنى ئۇقۇپ چىقتىم. تىياتىرلاردا بولىدىغان قاپىيەلىك تېكىستلارنى ئىشلەتتىم شۇنداقلا، ئۇنىڭدىكى پېرسوناژلارنىمۇ. تىياتىر – ئەلنەغمىلەردىكى پېرسوناژلارنىڭ سىياقىدا ئورۇنلاشتۇردۇم. تىياتىر – ئەلنەغمىلەردىكى پېرسوناژلارنىڭ پەردازلانغان پېرسوناژلار ئىكەنلىكى ھەممىمىزگە مەلۇم، بولۇپمۇ جىڭجۈي تىياتىرلىرىدا پېرسوناژلارنىڭ پەردازلىنىشى ئىنتايىن ئېنىق. ئالايلۇق، قارا يۈزلەر، ئالاچىرايلار، قاقۋاشلار، چوكانلار، دېدەكلەر، ئوغۇل بالىلار، چامباشچى قىزلار، ھەزىلكەشلەرنىڭ ئالىدىغان رولى ناھايىتى ئوچۇق پەرق قىلىدۇ. بىز ھېكايە ئىجادىيىتىدە پېرسوناژلارنىڭ پەردازلىنىشىدىن بەك ھەزەر ئەيلەيدىغان بولساقمۇ، لېكىن مەن «سەندەل جازاسى» نى يېزىۋاتقاندا، پېرسوناژلارنى قەستەن پەردازلىدىم. ئۇنىڭدىكى ھەربىر پېرسوناژنى تىياتىردىكىلەردىن پەرق قىلمايدىغان ھالغا كەلتۈردۈم. مۇنداق ھېكايىنىڭ نەشر قىلىنغان ھامان ياخشى- يامان گەپلەر بىلەن كۆمۈلۈپ كېتىدىغان ۋەزىيەتكە دۇچ كېلىدىغانلىقىنىمۇ بىلىپ تۇردۇم. بەزىلەر قالتىس يېزىلىپتۇ – دېدى. بەزىلەر رەسۋالىقتا ئۇچىغا چىقىپتۇ دېدى. لېكىن، ئەل ئىچىدىكى تىياتىر – ئەلنەغمىلەر بىلەن بىرلەشتۈرىمەن دېگەندىكىن، مۇقەررەر يوسۇندا تىلنىڭ پاكلىقىنى بۇزۇش ۋە ئۇنىڭغا ھۇجۇم قىلىش كېرەك ئىدى.

نەچچە ئون يىل مابەينىدىكى تەرجىمە ئەدەبىياتىنىڭ تەسىرى تۈپەيلى، بىزنىڭ نۇرغۇن يازغۇچىلىرىمىزنىڭ ھېكايە تىلى پەۋقۇلئاددە چىرايلىق ۋە نازۇك بولۇپ ئۆزگىرىشكە باشلىدى. كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدىكى ۋە پۇقرالارنىڭ تىلىدىكى جانلىق، مەردانە، ساددا نەرسىلەر كۈنسايىن غايىپ بولۇشقا يۈزلەندى. مەن «سەندەل جازاسى» دا مۇشۇنداق چىرايلىق، نازۇك تىل بىلەن غەرەزلىك ھالدا قارشىلىشىپ باقماقچى بولدۇم. شۇلارغا كۆرە، پۇقرالارنىڭ تىلىنى، جانلىق تىلىنى، ساددا تىلىنى ئىشلىتىشكە مەجبۇر بولدۇم.

ھەممەيلەنگە مەلۇم، قاپىيەلەشتۈرۈش تۈپەيلى، تىياتىرلاردا ھەممە يەردە دەستەك قىلىپ كۆتۈرۈپلا يۈرىدىغان، پەقەت قويۇپ بەرمەيدىغان بىرمۇنچە سۆزلەر بولىدۇ. ئالايلۇق: «ئاتتىن چۈشسەم يەرگە ئېغىناپ» دېگەن جۈملىدىكى «ئېغىناپ» دېگەن سۆز قانداق چاغدا ئىشلىتىلىدۇ؟ بۇ تىياتىر تىكستلىرىدە دائىم ئۇچرايدىغان سۆز، ئۇ ئاتتىن يېقىلىپ چۈشتۈم دېگەن مەنىدە ئىستېمال قىلىنىدۇ. مەنمۇ ئاشۇنداق قاپىيەنى كۆزدە تۇتۇپ، چۈشەنگىلى بولىدىغان بىلەن چۈشەنگىلى بولمايدىغاننىڭ ئارىسىدىكى بىرمۇنچە مىسرانى قەستەن ياسىدىم. ھەتتا ئوخشاش مەنىدىكى خەتلەرنى تالاي قېتىم تەكرارلىدىم. مۇنداق تەكرارلاشنىڭ ھەممىسىنى كېسەل جۈملە دېگىلىمۇ بولماس. خەنزۇ تىلىدىكى ئىستىلىستىكىدا ئوخشاش مەنىدىكى خەتلەرنى تەكرارلاشمۇ بىرخىل ئىستىلىستىكىلىق ئۇسۇل ھېسابلىنىدۇ.

ئۇنىڭدىن باشقا، پۇقرالارنىڭ تىلىدا خۇپسەنلىك بىلەن دېيىلىدىغان گەپ – سۆز ئىنتايىن كۆپ. بىز يېزا – كەنتلەرگە بارغاندا، بولۇپمۇ ئاساسىي قاتلامدىكى كادىرلار بىلەن ئالاقە قىلغاندا، ئۇلارنىڭ تىلىدىن بىلىنىپ تۇرغان يۇمۇرلۇق نەرسىلەرنىڭ كۆپىنچىسى قەستەن ھالدا خۇپسەنلىك بىلەن ياسالغانلىقىنى بىلىۋالغىلى بولىدۇ. ئۇلار بەزىدە ھەتتا دائىم ئىشلىتىدىغان بەزى ئىسىملارنى قەستەن ھالدا چالا ئىشلىتىدۇ. ئالايلۇق، سىزنى كۆرۈپ «يىغلاپ تاشلىدىم» دېگەن سۆزدە، ئۇلار «يىغلاپ تاشلىدىم» نىڭ ئورنىغا «يېشىم تورۇكلاپ چۈشتى» نى ئىشلىتىدۇ. «قورقۇپ يۈرىكىم قېپىدىن چىقىپ كەتكەندەك بولدى» دېگەننىڭ ئورنىغا «چۆچۈپ كەتتىم» دېگەن سۆزنى ئىشلىتىدۇ. مۇشۇ تەرىزدىكى كۆپتىن- كۆپ چالا سۈپەتلەش سۆزلىرى ئادەمگە تولىمۇ تاتلىق تۇيۇلىدۇ. بەزىدە ئۇلار ئىسمىنىمۇ بۇزۇپ ئىشلىتىدۇ. بىرەرسىنىڭ ئايالى ئەر كىشى بىلەن سوقۇشۇپ قالغان بولسا، «باش كۆزى يېرىلىپتۇ» دېگەننىڭ ئورنىغا «قۇلاق – بۇرنى تېگىپ كېتىپتۇ» دەيدۇ. شۇجىلارنىڭ ئەمەلگە تەيىنلەنگەندىن كېيىن ئىشلىگەن خىزمەتلىرىنى «تارىشا پۈتۈكلەرگە يېزىپ قويۇپ ھېساب ئالغۇدەك دەرىجىدە شانلىق سىياسىي نەتىجىلەرنى ياراتتى» دەپ تەرىپلەيدۇ… مەن «سەندەل جازاسى» دا مۇشۇنداق ئىستىلىستىكىلىق ئۇسۇلدىن پايدىلاندىم. پۇقرالارنىڭ تىلى بىلەن تونۇشلۇق كىشىلەر بىر قاراپلا بۇنىڭ دېھقانلارچە يۇمۇرلۇق گەپ ئىكەنلىكىنى بىلىدۇ. لېكىن زىيالىيلار بۇ يازغۇچى «تارىشا پۈتۈككە پۈتۈپمۇ تۈگەتكىلى بولمايدۇ» دېگەن بۇ سۆزنىڭ ئەسلىي مەنىسىنى بىلمەيدىكەن دېمەي قالمايدۇ. ئەمەلىيەتتە مەن ئوبدان بىلىمەن، ھېكايىدىكى پېرسوناژلارمۇ ئوبدان بىلىدۇ، يېزا كەنتلەردىكى ئاساسىي قاتلام كادىرلىرىمۇ ئوبدان بىلىدۇ. بۇ يەردىكى گەپ، تىلنى ھېكايىدىكى كۇنتىكىستتىن ئايرىلىپ، ھېكايىدىكى پېرسوناژنىڭ كىملىكىدىن ئايرىلىپ تۇرۇپ يەككە ھالەتتە تەھلىل قىلىش ئىلمىيلىق بولمايدۇ. يازغۇچى نېمە ئۈچۈن پېرسوناژلارغا مۇشۇنداق تىل بەردى دېگەن مەسىلىنى چوقۇم ھېكايىنىڭ بىر پۈتۈن گەۋدىسىدىكى كونتىكىست بىلەن ۋە پېرسوناژلارنىڭ كىملىكى بىلەن بىرلەشتۈرگەندىلا ئاندىن ھېس قىلغىلى بولىدۇ.

«سەندەل جازاسى» ناھايىتى كۆپ چەت ئەل تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنغان بولسىمۇ، ئۈنۈمى تازا دېگەندەك بولمىدى. بۇ كىتابنى جۇڭگولۇق ئەدىبىي تەنقىچىلەر تۈزۈك چۈشەنمىگەن ئەھۋالدا، غەربنىڭ تەرجىمانلىرىنىڭمۇ چىشى ئۆتمەي، خوپ قىينالدى. مۆلچەرىمچە، بۇنىڭغا يۇقىرىدىكى ئىشلار سەۋەب بولدى بولغاي. مەندىن ئېرىنمەي سوئال سوراپ تۇرغان تەرجىمانلارغا خېلى ئىشەنچ قىلغان بولساممۇ، بەزى تەرجىمانلار مەندىن بىرەر ئېغىز گەپمۇ سوراپ قويمىدى. بۇ كىتابنى جۇڭگولۇق ئوقۇرمەنلەرمۇ خاتا ئوقۇۋاتقان يەردە، گېرمانىيەلىك ياكى كورىيەلىك ئوقۇرمەنلەر قانداق چۈشىنەر؟ شۇڭا دەيمەنكى، ياخشى بىر ھېكايە ياكى ئالاھىدىلىكى بار ھېكايە تەرجىمە جەريانىدا ناھايىتى زور پىشكەللىككە دۇچ كېلىدۇ، تەرجىمان بەلكى ھېكايىنىڭ دەل مەنىسىنىمۇ تەرجىمە قىلالماسلىقى مۇمكىن. ئۇنداق ئەھۋالدا گەپنىڭ تېگىدىكى گەپنى تەرجىمە قىلىشتىن تېخىمۇ ئېغىز ئاچقىلى بولمايدۇ. ئاخىرىغا بېرىپ، بىزنىڭ ئەدەبىياتىمىزنىڭ نازۇك يەرلىرى چۈشۈپ قالىدۇ. بىزنىڭ تىلىمىزنى ھەددىدىن زىيادە مول دېگەندە، بۇ موللۇق كۆپتىن كۆپ يوشۇرۇن گەپ – سۆزلەرنى ۋە گەپنىڭ تېگىدىكى گەپنى كۆزدە تۇتىدۇ. بۇنداق نەرسىلەرگە دەل جايىغا چۈشىدىغان چۈشەندۈرۈشنى تاپماق ئىنتايىن تەس. ئاۋۋال تەسىرلىنىشىڭ، ئاندىن كۈلۈپ كەتكەن بولۇشۇڭ كېرەك. لېكىن يازغۇچىنىڭ دېمەكچى بولغانلىرىنى توغرا تەرجىمە قىلىپ بېرىش ئۇنداق ئوڭايغا توختىمايدۇ.

«سەندەل جازاسى» نى پۈتتۈرگەندىن كېيىن، «قىرىق بىر زەمبىرەك» ناملىك روماننى يازدىم. بۇمۇ ئەمەلىيەتتە سىمۋوللاشتۇرۇلغان ھېكايە ئىدى. ئۇنىڭدا مەن ئالجىپ قالغاندەك گۆش يەيدىغان بىر بالىنى ياراتتىم. بۇمۇ مېنىڭ بالىلىق نەزىرىمدىكى تۇرمۇشقا نىسبەتەن قىلىنغان ئومۇمىي خۇلاسە ئىدى. بەزىلەر مېنىڭ بالىلىق نەزەر بىلەن يازغان ھېكايىلىرىمنى چوڭلارنىڭ نەزىرىدە يازغانلىرىمغا قارىغاندا ياخشى دەپ باھا بەردى. ئۇلارنىڭ بۇ خىل پەرىزىگە قوشۇلىمەن. مۇشۇ تۈپەيلى، مەن بالىلىق نەزىرىمنى بولۇشىغا قويۇۋېتىپ، ئۇنى «قىرىق بىر زەمبىرەك» تە ساراڭلارچە ئىشلىتىپ باقتىم. تەييارلىقىم پۈتكەندىن كېيىن، قايتا ئۇنداق قىلىۋېرىشكە رايىم بارمىدى.

ئادەمنىڭ تەقدىرىدىكى ئۆتنە جاھان جەمئىيەتتىكى ئۆتنە جاھان بىلەن ئوخشاش

كېيىنچە مەن «ھايات – ماماتلىق چارچاش» ناملىق روماننى يازدىم. ئۇنىڭدا بۇددا دىنىدىكى ئالتە قېتىملىق سانسارا (ھاياتلىقنىڭ ئايلىنىپ تۇرۇشى) ئارقىلىق، ئۆلۈم جازاسى بېرىلگەن بىر ئادەمنىڭ ئۆلگەندىن كېيىن ئىلگىرى – ئاخىرى بولۇپ ئېشەككە، كالىغا، چوشقىغا، ئىتقا، مايمۇنغا، ئاخىرىدا يەنە ئادەمگە ئايلانغان قايتىلانما تۇرمۇشنى سۆزلىدىم. جۇڭگودىكى ئەللىك يىلدىن بېرى غايەت زور ئۆزگىرىشنى ئوخشىمىغان ھايۋانلارنىڭ كۆزى ئارقىلىق كۆزىتىپ باقتىم.

روماندا غەلىتىرەك بىر پېرسوناژنىڭ ئوبرازىنى ياراتتىم. ياشىنىپ قالغان كىشىلەر 80- يىللاردىن بۇرۇن جۇڭگودا خەلق گۇڭشېسى دەيدىغان ئىقتىسادىي تەشكىلنىڭ بارلىقىنى بىلىدۇ. بىزمۇ 50- يىللاردىن باشلانغان كوپىراتسىيەلىشىش ھەرىكىتىنىڭ ئىزچىل يوسۇندا خەلق گۇڭشېسىگە قەدەر تەرەققىي قىلغانلىقىنىڭ جۇڭگودىكى بىر قېتىملىق غايەت زور ئۆزگىرىش ئىكەنلىكىنى بىلىمىز. تارىخنىڭ ئېقىمى شۇنداق شىددەت بىلەن ئۆركەشلەپ ئاققانكى، بۇ ھەرىكەت بىلەن قارشىلىشىشقا ھېچكىم پېتىنغان ئەمەس. لېكىن، دەل بۇنىڭ ئەكسىچە مېنىڭ مەھەللەمدىكى كۆك يۈز لەقەملىك بىر دېھقان پۈتۈنسۈرۈك گۇڭشې بىلەن قارشىلىشىشقا جۈرئەت قىلغان، ھەممە ئادەم خەلق گۇڭشېسىگە كىرگەندە پەقەت ئاشۇ ئادەملا كىرمىگەنىدى.

باشلانغۇچ مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چېغىمدا، مۇشۇ يەككە دېھقاننىڭ ئاقساق ئېشەك قوشۇلغان ھارۋىنى ھەيدەپ، مەكتەپ دەرۋازىسى ئالدىدىن ئۆتكىنىنى كۆرەتتىم. ياغاچ ھارۋا قۇلاققا خۇشياقمايدىغان سەت ئاۋازدا غىچىرلايتتى. ئۇنىڭ غىچىرلىغان ئاۋازى ناھايىتى يىراق يەردىنلا ئاڭلىناتتى، بۇ ئاۋاز ئۇ خېلى ئۇزاققا كەتكەندىن كېيىنمۇ قۇلىقىمىزنىڭ چۆرىسىدە ئايلىنىپ تۇرغان بولاتتى. بۇ ئادەم مەندە چوڭقۇر تەسىر قالدۇرغانىدى. ھەممەيلەن ئۇ چاغدا ئۇنى ئەيۋەشكە كەلمەيدىغان جاھىل قېرى دەيتتى. ئۇنى كۈرەشكە تارتقانلار ئۇنى ھاجەتخانىدىكى تاشتەك ھەم قاتتىق، ھەم سېسىق ئەبلەخ، تارىخنىڭ ئېقىمىغا قارشى ھەرىكەت قىلغان، ھارۋىنى توسماقچى بولغان ياچىبەگ دەپ تەنقىدلەيتتى. لېكىن ئۇ بىر گەپتىن يانمايتتى. يەنى يەرنى ماڭا گۇڭچەنداڭ بەرگەن، گۇڭچەنداڭ ئېلان قىلغان خەلق گۇڭشېسىنىڭ نىزامنامىسىدىمۇ ئۇنىڭغا كىرىش ئىختىيارى بولىدۇ، چېكىنىپ چىقسىمۇ ھەربىر ئادەمنىڭ ئەركىنلىكى دەپ ئېنىق سۆزلەنگەن، بۇنىڭغىمۇ ماۋجۇشى قول قويغان دەپ چىڭ تۇراتتى. مۇشۇ تۈپەيلى ئۇ ھەرقانداق ھەيۋە، ئالداشلار ئالدىدا تەۋرەنمىگەن ئىدى. بۇ ئەھۋال شۇ چاغدىكى ئەمەلدرلارنىڭ ئوغىسىنى قايناتقان ئىدى. ئويلاپ باقمامدىغان، پۈتۈن مەملىكەتنىڭ زېمىنى بىر تۇتاش قىزىللاشقان تۇرسا، پەقەت بىرلا ئادەم يەككە ئىگىلىكتىن ۋاز كەچسە، خەلق گۇڭشېسىدەك پايانسىزلىق ئىچىدە، بىر يەككە دېقاننىڭ ئېتىزى قىسىلىپ تۇرىۋالسا، بۇ قانداق بولغىنى؟ جامائەت بۇ قارا چېكىتنى بىر ئامال قىلىپ كۆزدىن يوقىتىش ئۈچۈن، ئۇنىڭغا نەسىھەت قىلىپ باققان، ئۇنى سەپەرۋەر قىلغان، ئۇنى قورقۇتقان ئىدى. ئاخىرىغا بېرىپ، ئايالى، ئوغلى، قىزى ئۇنىڭ بىلەن ئادا – جۇدا بولۇپ، خەلق گۇڭشېسىگە كىرگەن بولسىمۇ، ئۇ ئاخىرىغىچە بويۇن ئەگمىگەنىدى. «مەدەنىيەت ئىنقىلابى» نىڭ دەسلەپكى مەزگىلىگە كەلگەندە، قىزىل قوغدىغۇچىلار ئۇنى ئاياپ ئولتۇرمىدى، ئېسىپ قويۇپ ئۇردى، تەن جازاسى بېرىپ قىينىدى، ئاخىرىدا ئۇ بۇ قىيناشلارغا بەرداشلىق بېرەلمەي، ئېسىلىپ ئۆلىۋالدى.

مۇشۇنداق بىر ئادەم ئۇزۇن يىللارغىچە مېنىڭ خىيالىمدىن چىقمىدى. مەنمۇ بىر كۈنى ئەمەس بىر كۈنى ئۇنى ئۆزۈمنىڭ ھېكايىلىرىغا كىرگۈزىمەن، ئۇنى ھېكايىدىكى مۇئەييەن بىر پېرسوناژغا ئايلاندۇرىمەن دەپ يۈردۈم، لېكىن ئۇزاق ۋاقىتقىچە بۇ ئادەمنىڭ قىممىتىنى ئاڭقىرالمىدىم. كېيىنكى كۈنلەردە، مۇشۇنداق غەلىتە ئادەملەرنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشتا ئىنتايىن قىممەتلىك ئىكەنلىكىنى تەدرىجىي بىلىپ يەتتىم. 80- يىللارغا كەلگەندە، خەلق گۇڭشېسى پارچىلاندى. يەر دېھقانلارغا يېڭىباشتىن تەقسىم قىلىپ بېرىلدى. مەھەللىمىزدىكىلەر شۇ چاغدىلا ئۇنى ئېسىگە ئېلىپ، ئىختىيارسىز ھالدا كۆز يېشى قىلدى. بىز نەچچە ئون يىل ئۆزىمىزنى ئاۋارە قىلىپ، ئەمدىلىكتە يەنىلا يەككە ئىشلەشكە قايتىپتۇق، يەنىلا شۇ كۆك يۈز بولىدىغان ئادەم ئىكەن دېيىشتى. بۇ كۆك يۈز ئەگەر ھايات بولغان بولسا، چوقۇم قاقاھلاپ كۈلۈپ كەتكەن، سىلەرگە يېڭىدىن يەر تەقسىملەپ بېرىپتۇ، ماڭا بەرمىسىمۇ بولىدۇ، مەن ئىزچىل ھالدا يېرىم بار ئادەم، دېگەن بولاتتى.

ئادەمنىڭ تەقدىرىدىكى بۇخىل دەۋرىيلىك بىلەن قايتىلىنىش ئىجتىمائىي ئۆزگىرىشتىكى قايتىلىنىش بىلەن ئوخشاش. «ھايات – ماماتلىق چارچاش» تىكى ۋەقە 1950- يىلدىن باشلاندى. يېزىپ ئاخىرىغا كەلگەندە، مېنىڭ بايانلىرىمدا مۇشۇنداق بىر قايتىلىنىش بارلىققا كەلدى. گېگىل: «جەمئىيەت بۇرما مىختەك ئۆرلەيدۇ» دېگەن. ماركسىزمنىڭ جەمئىيەتشۇناسلىق ئاساسى نەزەرىيەسىدىمۇ: «ئىنسانلار جەمئىيىتى ئۈزۈكسىز ئايلىنىپ تۇرىدۇ، شۇنداقلا بۇرما مىخ شەكلىدە ئۆرلەيدۇ» دەپ كۆرسىتىلگەن. لېكىن، ھەر قېتىملىق ئايلىنىش ئەمەلىيەتتە ھەرگىزمۇ ئەسلىدىكى نۇقتىغا قايتىپ كېلىش ئەمەس، ئەكسىچە تېخىمۇ يوقىرى بىر قاتلامغا يېتىش بىلەن تاماملىنىدۇ.

80- يىللاردىكى ئىسلاھات قارىماققا يەرنى يەنە بىر قېتىم دېھقانلارغا تەقسىم قىلىپ بەرگەندەك قىلىدۇ. لېكىن بۇ نۆۋەتتىكى يەر تەقسىم قىلىشنىڭ ئەھمىيىتى 1949- يىلىدىكىسىگە ئوخشىمايدۇ. شەكىل جەھەتتە ئوخشاشتەك كۆرۈنسىمۇ، لېكىن جەزىم قىلىشقا بولىدۇكى ئەھمىيىتى ئوخشاش ئەمەس. بۇ ھېكايىدا مەن دېھقانلار بىلەن يەرنىڭ مۇناسىۋىتىنى مەركەزلىك ھالدا ئويلاپ باقتىم. بۇمۇ جۇڭگو جەمئىيىتىدىكى ئەڭ ئاساسلىق مەسىلىنىڭ بىرى ئىدى. پارتىيەمىز ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 20- يىللىرى ئېلىپ بارغان يېڭى دېموكراتىزملىق ئىنقىلابمۇ ئەمەلىيەتتە يەر مەسىلىسىنى ھەل قىلىشنى كۆزدە تۇتقانىدى. تارىختىكى ئايىغى ئۈزۈلمەي ئالمىشىپ تۇرغان سۇلالىلارمۇ يەر تۈپەيلى ئالماشقانىدى. مېنىڭچە 80- يىللاردىكى ھەربىر دېھقاننىڭ يەرگە بولغان مۇھەببىتى ئىنتايىن كۈچلۈك بولغان بولسىمۇ، ئەمدىلىكتە جەمئىيەت تەرەققىياتىنىڭ ئىلگىرىلىشىگە ئەگەشكەن ھالدا، يەردىن زېرىكىۋاتقاندەك قىلىدۇ. ياشلار بىر – بىرلەپ يۇرتىدىن ئايرىلىپ، شەھەرلەرگە قاراپ مېڭىۋاتىدۇ. يەر تېرىشقا قالغانلىرى پەقەت قېرى، ئاجىز، كېسەل، مەجرۇھلاردىنلا ئىبارەت، خېلى كۆپ يەر چۆلدەرەپ قالدى. مۇشۇندق ئەھۋالدا، يېزا ئىگىلىكىنڭ پەسكويغا چۈشۈپ قېلىشى دېھقانلار بىلەن يەرنىڭ مۇناسىۋىتىنى يەنە بىر مەرتىۋە تەڭشەش لازىملىقىنى چۈشەندۈرىدۇ. شۇڭا، مېنىڭ ھېكايەمدىكى پېرسوناژ كۆك يۈز يەرلا ئىلكىمدە بولىدىكەن، مەن ھەقىقىي خوجايىن دەيدۇ. مەن بۇخىل ئىدىيەنىڭ قالاق ياكى ئەمەسلىكى ھەققىدە بىر نەرسە دېيەلمەيمەن، لېكىن نېمىلا بولمىسۇن، مەن ھېكايەمدە يېزا ئىگىلىكىنى ئاساس قىلىش دەيدىغان ئىدىيەنى جان – جەھلىم بىلەن ئەكس ئەتتۈرۈشكە تىرىشتىم. بۇمۇ كۆز ئالدىمدىكى رېئال جەمئىيەت تۈپەيلى بارلىققا كەلگەن ئەندىشە. مۇنداقچە ئېيتقاندا، مۇشۇ يىگىرمە يىلدىن بۇيان جۇڭگونىڭ شەھەرلىرى تەلۋىلەرچە كېڭەيدى، بېيجىڭدىن تارتىپ شاڭخەيگىچە ئارىلىقتىكى ھەربىر ناھىيە، ھەتتا ھەربىر بازار خۇدىنى يوقاتقان ھالدا كېڭەيگىلى تۇردى. نەگىلا قارىساڭ شۇنداق كەڭ يول، ئېگىز بىنا، يەرنىڭ پوستىنى سېمونت قاپلاپ بولدى. ھالبۇكى دېھقانلارنىڭ يېرى قولدىن كەتتى. نەتىجىدە ھەدېسىلا ئاشلىق ئىمپورت قىلىنىدىغان ئىش كېلىپ چىقتى. مۇشۇنداق كېتىۋېرىشنىڭ ئۆزى ئادەمنى ئەنسىزچىلىككە سالىدىغان ئىش ئىدى.

2000- يىلى مەلۇم بىر گېزىت مېنى زىيارەت قىلغاندا، يېڭى مىڭ يىلدا ئەڭ غەم قىلىدىغان ئىشىڭىز نېمە؟ دەپ سورىدى. مەن ئاشلىقنىڭ يوقلىقىدىن غەم قىلىمەن، دېدىم. مەن 60- يىللاردىكى ئاچارچىلىقنى باشتىن كەچۈرگەن بولغاچقا، ئىنسانلار جەمئىيىتىدىكى ئەڭ قىممەتلىك نەرسىنىڭ ئالتۇن ئەمەس، ئالماس ئەمەس، ئۆيمۇ ئەمەس، بەلكى ئاشلىق ئىكەنلىكىنى ھەممىدىن بەك بىلەتتىم. سەن پەقەت يەيدىغان ئاشلىق قالمىغاندىلا، باشقا ھەرقانداق نەرسىنىڭ ئەسقاتمايدىغانلىقىنى بىلىسەن. مەن ئۇلارغا بۇرۇننىڭ بۇرۇنىسىدىكى بىر يەر ئىگىسى بىلەن يىللىقچىنىڭ ھېكايىسىنى سۆزلەپ كەلكۈن كەلگەندە، يەر ئىگىسىنىڭ بىر خالتا ئالتۇننى يۈدۈپ، يىللىقچىنىڭ بىرخالتا ناننى يۈدۈپ قېچىپ ماڭغانلىقىنى، ئىككىيلەن ئىككى تۈپ دەرەخنىڭ قېشىغا كەلگەندە، يەر ئىگىسىنىڭ ئالتۇنغا نان تېگىشمەكچى بولغانلىقىنى، دېھقاننىڭ ئۇنىمىغانلىقىنى، ئاخىرىدا يەر ئىگىسىنىڭ ئاچلىقتىن ئۆلگەنلىكىنى، دېھقاننىڭ بەرداشلىق بېرەلىگەنلىكىنى، ئاخىرىدا ئۇنىڭ ھېلىقى ئالتۇنىنىمۇ ئېلىپ كەتكەنلىكىنى دەپ بەرگەنىدىم.

ئاشلىقنىڭ ئەڭ قىممەتلىك ئىكەنلىكى كۆپتىن – كۆپ ھېكايىلاردا تەكرار ئىپادىلەنگەن باش تېما. مەن ئىزچىل يوسۇندا ئاشلىقنى ئىنتايىن خاسىيەتلىك نەرسە دەپ قارايمەن. جىق بولۇپ كەتكەندە قويىدىغان يەر تاپالمايسەن، يوق چاغدا سەنمۇ چېكەتكىگە ئوىشاش بىر دەمدىلا پاك – پاكىز غايىپ بولۇسەن. خەلق گۇڭشېسى مەزگىلىدە، ئەتىدىن كەچكىچە ئېتىزدا ئەمگەك قىلساقمۇ، يەردىن ئاشلىق چىقمايتتى. شۇڭا مەن كۈنلەرنىڭ بىرىدە يېگىلى ئاش بولمىسا، جەمئىيەتنىڭ قالايمىقانلىشىپ كېتىشىدىن غەم قىلىمەن. ھازىرقى دېھقانلار 60 يىللاردىكى دېھقانلاردىن ئەمەس، ئۇ چاغدا گۇڭچەنداڭنىڭ ئىناۋىتى غايەت زور ئىدى. دېھقانلار يەيدىغان ئاشلىقنىڭ بولمىغانلىقى سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن تەبىئىي ئاپەتنىڭ كاساپىتىدىن بولدى دېگەنگە ئىشىنەتتى. ئەمدىكى دېھقانلار ئۇنداق نادان ئەمەس، ناۋادا ئاشلىق بولماي قالسا، ھەممە ئىش بۇزۇلۇپ كېتىدۇ.

80- يىللاردا بىر جىڭ بۇغداي بەش مو ئىدى. ئەمدىلىكتە بۇغداي توققۇز موغا چىقتى (بىر يۈەندىن ئارتۇق بولۇشى كېرەك ـــ تەھرىر). نەچچە ئون يىلدىن بۇيان مائاش يۈز ھەسسە كۆپەيدى (بەزى جايلاردا ئون نەچچە ھەسسە ياكى نەچچە ئون ھەسسە – تەھرىر). باشقا مەھسۇلاتلارنىڭ باھاسىمۇ نەچچە ئون ھەسسە، نەچچە يۈز ھەسسە ئۆرلىدى. لېكىن ئاشلىق باھاسىنىڭ پەقەت نەچچە ھەسسە ياكى ئون نەچچە ھەسسىلا ئۆرلىگەنلىكى قايچىسىمان پەرقنىڭ يوقىلىۋاتقانلىقىنى ئەمەس، بەلكى كېڭىيىۋاتقانلىقىنى ئىسپاتلاپ بېرىدۇ. بۇ مەسىلە بىرەر يازغۇچىنىڭ باش قاتۇرىدىغان ئىشى ئەمەس. لېكىن ئۇنى ئەدەبىيات شەكلى بىلەن ئىپادىلەپ بەرسە بولىدۇ. ئەلۋەتتە، ئەدەبىياتنىڭ ئىپادىلەش شەكلى ئاشلىقنىڭ باھاسىنى بىۋاسىتە يېزىش ئەمەس، يەنىلا ئادەملەرنى يېزىش كېرەك.

يازغۇچىلار جەمئىيەتتىكى بەزى سەزگۈر، ئۆتكۈر، مۇرەككەپ

مەسىلىلەردىن ئۆزىنى قاچۇرماسلىقى لازىم

«پاقا» غا كەلسەك، بۇ رومان ئىنتايىن بىر نازۇك مەسىلە بىلەن، يەنى پىلانلىق تۇغۇت مەسىلىسى بىلەن چېتىشلىق رومان، ئۇ جۇڭگوغا ئوتتۇز يىل تەسىر كۆرسەتكەن غايەت زور مەسىلە ئىدى. پارتىيە مەركىزىي كومىتېتى 1980- يىلىنىڭ بېشىدا بارلىق پارتىيە ئەزالىرىغا ۋە ئىتتىپاق ئەزالىرىغا بىر پارچە ئوچۇق خەت يېزىپ، ئۇلارنى يالغۇز پەرزەنتلىك بولۇش سىياسىتىنى باشلامچىلىق بىلەن ئىجرا قىلىشقا چاقىرغان، ھەمدە ئەگەر بۇ سىياسەت 30 يىل داۋاملاشسا، جۇڭگونىڭ نوپۇس مەسىلىسى ھەل بولىدۇ دەپ كۆرسەتكەن ئىدى. بۇنىڭغا دەل 30 يىل بولغان مۇشۇ يىلدا، كۆپتىن كۆپ جەمئىيەتشۇناسلارنىڭ، نوپۇسشۇناسلارنىڭ توردىكى بەس – مۇنازىرىسىنى كۆردۈم، قارىماققا پارتلاپ كېتىدىغان ئەھۋال باردەك ئىدى. بۇ يىل يەنە قايسىدۇر بىر سىياسىي قانۇن ئۇنىۋېرسىتېتىدىكى پرۇفىسورنىڭ بەلگىلىمىگە خىلاپ ھالدا ئىككى پەرزەنتلىك بولغانلىقى، ئىجتىمائىي بېقىش پۇلى تاپشۇرۇشقا ئۇنىمىغانلىقى، نەتىجىدە خىزمەتتىن قوغلاپ چىقىرىلغانلىقى قۇلىقىمغا كىرىپ قالدى. تورغا قارىسام ئۇنى قوللايدىغانلار خېلى جىقتەك قىلدى.

«پاقا» نىڭ دېمەكچى بولغىنى دەل مۇشۇ مەسىلە ئىدى. غەربلىكلەر كۆپ يىللار مابەينىدە پىلانلىق تۇغۇتنى ئىزچىل رەۋىشتە جۇڭگونى تەنقىد قىلىدىغان مۇھىم دەستەك قىلدى. ئۇلار جۇڭگونى ئىنسانپەرۋەر ئەمەس، ئاياللارنى ھامىلىنى چۈشۈرىۋېتىشكە مەجبۇرلىدى، ئادەمنىڭ ئاساسىي ھوقۇقىغا دەخلى تەرۇز قىلدى دېدى. دەرۋەقە، مەن بۇ روماندا ئادەملەرنى يازدىم، مەلۇم بىر يېزىدىكى ئاياللار بۆلۈمىنىڭ دوختۇرىنى يازدىم. روماندىكى «ھاممام« مۇ ئەسلىدە بار بىرەيلەن ئىدى. ئەمەلىيەتتە مېنىڭ ھاممام ئاياللار بۆلۈمىنىڭ دوختۇرى ئىدى – ئۇ ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 50- يىللىرىدىن باشلاپ مۇشۇ خىزمەتنى ئىشلىگەن، مول تەجرىبىگە ئىگە ئايال ئىدى. 2000- يىلى دەم ئېلىشقا چىققاندىن كېيىنمۇ، ناھايىتى كۆپ ئايال ئۇنى ئىزدەپ كېلىدىغان، ئۇ ھامىلىدار بولماسلىق كېسىلىنى داۋالاپ يۈرگەن، بالىلارنى داۋالاش جەھەتتىمۇ تەتقىقات ئېلىپ بارغان يەردە ئىدى. ئۇ ماڭا ئۆزىنىڭ قولىدا تۇغۇلغان بالىلارنىڭ ئون مىڭدىن ئارتۇق ئىكەنلىكىنى دەپ بەرگەنىدى. بۇ يەردىكى سەۋەب، يېزىلاردا دوختۇرلار ئاز ئىدى، مەھەللە كويدىكىلەر ئۇنى تۇغۇت ئانىسى بولۇشقا تەكلىپ قىلاتتى. ئۇمۇ بەلگىلىمىگە خىلاپلىق قىلغان نۇرغۇن ئاياللارنى تۇغدۇرغان، ئۇنىڭ قولىدا نابۇت بولغان بالىلارمۇ نەچچە مىڭغا يەتكەنىدى. شۇنداقتىمۇ ئۇ ماڭا ئۆزىنىڭ ئازابلانغانلىقىنى، دەككە – دۈككىدە بولغانلىقىنى دەپ بەرمىگەنىدى. لېكىن مەن رومان يازىدىغان بولغاندىكىن، مەسىلىنى ئۇنىڭ ئورنىدا تۇرۇپ ئويلىشىم لازىم ئىدى. ناۋادا مەن ئۆزۈممۇ ئاياللار بۆلۈمىنىڭ دوختۇرى بولغان بولسام، ئون مىڭ بوۋاقنى ئۆز قولۇم بىلەن ئەي قىلغان، شۇنداقلا نەچچە مىڭ بوۋاقنى ئۆز قولۇم بىلەن نابۇت قىلغان بولسام، بۇ خىزمەت بىلەن شۇغۇللانغان چاغدىكى ھېسسىياتىم ئىشتانغا چىققان كۆڭۈلگە تايىن دېگەندەك بولاتتى. بىر بوۋاقنى ئىنسانلار دۇنياسىغا كۆز ئاچقۇزسام، ئۇنىڭ يىغا ئاۋازىنى ئاڭلىسام، ئانىنىڭ يۈزىدىكى كۈلكىنى كۆرسەم، گۈلقەقەلىرىم ئېچىلىپ كەتكەن بولاتتى. مېنىڭ قىلىۋاتقان ئىشىم مۇقەددەس، سەلتەنەتلىك خىزمەت ھېسابلىناتتى. ئەگەر مەن زار – زار يىغلاۋاتقان ھامىلىدار ئايالنى ئوپېراتسىيە ئۈستىلىگە ياتقۇزۇپ، ئۇنىڭ قورسىقىدىكى بالىنى ئېلىۋەتسەم، بۇ چاغدىكى ھېسسىياتىم تۇغۇت ئانىسى بولغان چاغدىكى ھېسسىياتىم بىلەن ئەلۋەتتە ئوخشاش بولمايتتى. ھاممامنىڭ ياشانغان چاغلىرىدا ئۆزىنىڭ ئۆتكەن ئۆمرىنى ئويلاپ باققان-باقمىغانلىقى، ئۆزىنىڭ ھاياتىغا باھا بېرىپ باققانلىقىغا كەلسەك، ئۇنىڭ بىر تالاي زىددىيەتلىك خىيالدا بولىدىغانلىقى تەبىئىي ئەھۋال ئىدى. شۇڭا مەن ھاممامنىڭ تۇرمۇشتىكى ئەينەن ھالىتىنى روماندىكى پېرسوناژغا ئۆزگەرتىپ، مۇشۇنداق بىر ئەسەرنى يازغان بولدۇم، مۇنداق بىر ئەسەردە پىلانلىق تۇغۇتتىن ئىبارەت مۇنداق مەسىلىدىن ئۆزۈمنى قاچۇرۇش مۇمكىن بولمايدىغان ئىش ئىدى.

ھەممىمىزگە مەلۇم، سەھنە ئەسەرلىرىنى يازىدىغان چاغدا، بېشىدىن باشلاپلا كەسكىن روماننىڭ توقۇنۇشىنى ئورۇنلاشتۇرىمىز. پېرسوناژلارنى ئۆتكۈر زىددىيەتنىڭ قاينىمىغا تاشلىغاندىلا، ئالتۇننى ئوتقا كۆيدۈرۈپ تاۋلىغاندىلا، مۇنداقچە ئېيتقاندا، كەسكىن زىددىيەت ئىچىدىلا پېرسوناژنىڭ ئىندىۋىدۇئاللىقى تەلتۆكۈس ئاشكارا بولغان، زىددىيەت قانچىكى كەسكىن بولغان يەردە، پېرسوناژدىكى خاسلىق شۇنچە تولۇق ئىپادىلەنگەن بولاتتى. ئەگەر يېزىلاردىكى ئاياللار بۆلۈمىنىڭ دوختۇرىنىڭ خاسلىقىنى يېزىشقا، ئۇنى تىپ قىلىپ يارىتىشقا توغرا كەلسە، پىلانلىق تۇغۇت دەيدىغان بۇ ئەمەلىيەتنى ئەگىپ ئۆتۈپ كېتىشكە بولمايتتى، ئۇنى جان – جەھلىمىز بىلەن يېزىش كېرەك ئىدى. مەن جۇڭگو بىلەن غەربتىكى مېدىيا ۋاسىتىلىرى تىلغا ئالغان ئاتالمىش مەسىلىلەرگە مۇشۇنداق يول بىلەن جاۋاب بەرمەكچى بولدۇم. مۇشۇنداق بىر سەزگۈر مەسىلىنى يېزىشقا قانداق پېتىندىڭ دېگەن سوئالغا، مەن تىگىش قىلمىدىم، پېرسوناژلارنىڭ ئۆزى تىگىش قىلدى دەپ جاۋاب بەردى. مۇشۇنداق بىر ئادەمنى يازغانىكەنمەن، چوقۇم ئۇنىڭ ھەممە نېمىسىنى يېزىشىم كېرەك ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە بۇ ھەرگىزمۇ باشقىلار كۆرسە سەت تۇرىدىغان ئىش ئەمەس ئىدى. چۈنكى جۇڭگونىڭ پىلانلىق تۇغۇت خىزمىتىگە تۇتىدىغان پوزىتسىيە ئوخشاش بولمىغاچقا، چىقىرىلىدىغان خۇلاسىمۇ ئوخشاش بولمايتتى. يېزا كەنتتىكى بىر ئايالنىڭ نەزىرى بىلەن قارىساق، بىر خىل خۇلاسە؛ پىلانلىق تۇغۇتقا مەسئۇل ئەمەلدارنىڭ نەزىرى بىلەن قارىساق يەنە بىر خىل خۇلاسە چىقاتتى. شەھەرلىكلەرنىڭ نەزىرى بىلەن قارىساق بىر خىل خۇلاسە، سەھرالىقلارنىڭ نەزىرى بىلەن قارىساق يەنە بىر خىل خۇلاسە چىققاتتى. كىملىك ئوخشاش بولمىغاچقا، ئوخشاش بىر مەسىلە ھەققىدىكى پەرەز بىلەن خۇلاسىنىڭ ئوخشاش بولمايدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. شۇڭا مەن جۇڭگودىكى پىلانلىق تۇغۇت جۇڭگودىكى مىڭلىغان، مىليونلىغان ئائىلىگە تەسىر كۆرسەتتى، داۋاملاشقىنىغا 30 يىل بولغان، شۇنداقلا ھېلىھەم داۋاملىشىۋاتقان بۇ سىياسەتنىڭ تارىخقا ۋە بۈگۈنگە قانداق تەسىر پەيدا قىلغانلىقى، جۇڭگونىڭ كەلگۈسىگە يەنە قانداق تەسىر پەيدا قىلىدىغانلىقى ھەققىدە ھازىر دەل بىر نەرسە دېگىلى بولمايدۇ دەپ ئويلىدىم. دېمىسىمۇ، سىياسەت داۋاملىشىۋاتىدۇ، ئۇنىڭدىن بارلىققا كەلگەن تەسىر ۋە ئاقىۋەت ئۆزىنى كۆرسىتىشنى باشلىغان بولسىمۇ، لېكىن ئۆزىنى تەلتۆكۈس كۆرسىتىپ بولۇشتىن يىراق، ئېھتىمال يەنە 30 يىل ياكى 20 يىلدىن كېيىن، بۇ سىياسەتنىڭ ئاقىۋىتى تېخىمۇ ئېنىق ئىپادىلىنىشى مۇمكىن. ئۇنىڭغا شۇ چاغدا قاراپ باقساق، تېخىمۇ دەل خۇلاسە چىقىرالايدىغان بولىمىز.

يازغۇچى دېگەن جەمئىيەتتىكى سەزگۈر، ئۆتكۈر، مۇرەككەپ مەسىلىدىن ئۆزىنى تارتماسلىقى، ئۇنىڭ بىلەن روبىرو بولۇشى لازىم. لېكىن بىز بۇ مەسىلىلەرنى ھېكايە قىلىپ يازغاندا پېرسوناژلارنى مەسىلە دۆۋىسى ئىچىگە غەرق قىلىۋەتمەسلىك لازىملىقىنى ئەستە تۇتۇشىمىز كېرەك. مەسىلە ئادەمگە قاراپ ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ. پېرسوناژلار شۇ مەسىلىنىڭ سۈيىدە ئۈزىدۇ. دەريانى يېزىپ، ئۇنىڭدا ئۈزىدىغان ئادەمنى ئۇنتۇپ قالساق بولمايدۇ. بىز سۇغا ئەمەس، دەريادا غۇلاچلاپ ئۈزىۋاتقان ئادەمگە كۆزىمىزنى ئۈزمەي قاراپ تۇرۇشىمىز لازىم. شۇنى ئەلۋەتتە يازىمىز، لېكىن بۇ سۇ ئۈزۈدىغان ئادەم بولمىسا، توختام سۇ بولۇپ قالىدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، نوقۇل سۇنىلا يازساق، مەناسىز بىر نەرسە بولۇپ چىقىدۇ. ئىشنى يازامدۇق، مەسىلىنى يازامدۇق، بولىۋېرىدۇ، كارايىتى چاغلىق، مۇھىمى مۇشۇ ئىش ئىچىدە بىر ئادەمنىڭ تۆت پۇتىنى ئۆرە قىلىش كېرەك. ئىشنى يېزىشتىن تۈپ مەقسەت، شۇ ئىشنى پېرسوناژغا خىزمەت قىلىدۇرۇشنى كۆزدە تۇتىدۇ.

مېنىڭچە، مۇشۇنداق تونۇشقا كەلگەندىن كېيىن، ھەرقانداق سەزگۈر مەسىلىنىڭ ھەممىسىگە بىر نەرسە دەپ باقساق بولىدۇ. ئاچقۇچلۇق مەسىلە شۇكى، ئۇنى يېزىۋېلىش ئۈچۈن يازماي، بەلكى پېرسوناژ يارىتىشتا كەم بولسا بولمايدىغان ئامىل تەرىقىسىدە تۇتۇپ يېزىش كېرەك، بۇمۇ ھېكايە بىلەن ئەدەبىي ئاخباراتتىن ئىبارەت ئىككى ژانىرنىڭ ئوخشىمايدىغان يېرى. ئەدەبىي ئاخبارات مەسىلىنىڭ ئۆزىگە ئېتىبار بېرىدۇ، ھېكايە ئاپتورىنىڭ مەسىلە بىلەنلا بولۇپ كېتىشى ناتايىن.

قىلىدىغان گەپ يەنە بار ئىدى، لېكىن ۋاقىت مۇناسىۋىتى بىلەن بولدى قىلاي. مەن ئازادلىق ئارمىيە سەنئەت ئىنىستىتۇتىدىن ئايرىلغاندىن كېيىنكى يولۇمنى بىر قۇر دېگەن بولدۇم. بۇ يولنى مۈدۈرۈپ – يىقىلىپ تەستە ماڭدىم، تېخىمۇ ياخشى ماڭغان بولسام، تېخىمۇ ياخشى ئەسەرلەرنى يازغان بولسام ئوبدان بولاتتى، خىجىللىق ھېس قىلىمەن. ياخشى يازالمىدىم. ھەر بىرىڭلارنىڭ ياخشى ئەسەرلەرنى يېزىشىڭلارغا تىلەكداشمەن.

بۇ ماقالە خەنزۇچە «غەربىي دىيار» ژۇرنىلىنىڭ 2012- يىللىق 10- سانىدىن تەرجىمە قىلىندى

ئوسمانجان مۇھەممەت

    روسىيە تەنقىدى رېئالىزىم ئەدەبىياتى 19-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرى شەكىللەنگەن بولۇپ،20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئاياقلاشتى. بىر ئەسىرگە يېقىن روسىيە ئەدەبىيات مۇنبىرىدە ئەل ۋەتەننىڭ،ئاۋام –پۇقرالارنىڭ ، دەرد ھالىنى تەسۋىرلەپ ئەسەر يازىدىغان يازغۇچىلار ئارقا-ئارقىدىن مەيدانغا كەلدى. ئۇلار زۇلمەتلىك رېئاللىقنى ئەينەن ئەكىس ئەتتۇردى، يانچىلىق تۈزۈمگە تىغمۇ-تىغ قارشى تۇردى ، ئۇلار ئىدىيە ۋە بەدىئى جەھەتتە خېلى يۈكسەك پەللىگە يەتتى. 19-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا رۇسىيە رېئالىزىم ئىلمىنىتلىرى روشەن ئۆسۈشكە باشلاپ، فېئودال يانچىلىق تۈزۈمى تەھدىد ،كىرزىسكە ئۇچىرىدى، شۇنىڭ بىلەن بىر تۈركۈم بۇرژا دېموكراتىك ئىدىيىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرىغان بىر تۈركۈم مەرىپەتلىك ياشلار مۇستەبىت تۈزۈمگە قۇراللىق قارشى چىقتى، بۇ تارىختا « دېكابىرسلار ھەرىكىتى » دەپ ئاتالدى، بۇ ھەرىكەتكە ياش گىۋاردىيەلەر قاتناشتى . ئۇلارنىڭ قوزغىلىڭى باستۇرۇلغان بولسىمۇ ،ئەمما ئۇ ھەرىكەت رۇسىيە ئازادلىق ھەرىكىتنڭ باشلىنىشى بولدى. شۇنىڭ بىلەن رۇسىيە خەلقىنىڭ ئېڭى مىسلىسىز دەرىجىدە ئويغاندى. ئەمما دىكابىرستلار ھەرىكىتى مەغلۇب بولغاندىن كېيىن، روسىيەدە يەنە زىددىيەتلىك ھۆكۈمرانلىق باشلاندى. چارپادىشاھ ھۆكۈمىتى بورژۇا ئىنقىلابى ئىددىيەسىنىڭ تەسىرنى بېسىش ئۈچۈن يانچىلىق تۈزۈمنى باسىدىغان ئەكسىيەتچىل نەزەرىيەلەرنى بازارغا سالدى، ئەمما كاپتالىزملىق ئىلغار ئىدىيە –مۇناسىۋەت يەنىمۇ تەرەققى قىلغاچقا يانچلىق تۈزۈم كىرزىسقا دۇچ كەلدى. ئۇ چاغلاردا يەنە دىكابرستلار ئويغاتقان ياش بىر ئەۋلادلار يانچلىق تۈزۈمگە قارشى تۇردى، بىلنىسكى، پۇشكىن قاتارلىق مەشھۇر ئەدىب ۋە شائىرلار يانچلىقنى بىكار قىلىش كۈرشىگە قاتناشتى. ئۇلارنىڭ بۇ ھەرىكتى بىر قىسىم يازغۇچىلارنىڭ ئىدىيەسىنى رېئالىزىملىق ئىجادىيەت بۆلۈنمىسىگە بۇرىدى، يانچىلىققا قارشى كۈرەش ئەدەبىيات –سەنئەتتىن جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ تەرەپلىرىنى ئېچىپ تاشلاشنى تەلەپ قىلدى ۋە تەنقىدىي رېئالىزم ئۈچۈن ئىجتىمائىي ئاساس، ئىجادىيەت شارائىتى يارىتىپ بەردى. ساترىك يازغۇچى، شائىرلار پىسخىك تەسۋىر جەھەتتە مۇۋۋەپىقىيەت قازىنىپ، رەزىللىكنى ئۆتكۈر تىل بىلەن پاش قىلدى. ئادىل غايىۋى روھىيەت مەنزىلىگە ئىنتلىدى. بۇ روس تەنقىدىي ئەدەبىياتىنىڭ بارلىققا كېلىشىگە تۈرتكە بولدى، شۇنىڭ بىلەن بىرگە رېئالىزملىق ئەدەبىياتمۇ بارلىققاكەلدى. كېرىلوف، لېرمېنتوۋ، گوگول، پوشكىن،سىولجىنىكىي،تۇرگېنىۋ،گانچاروۋ،ئوسترىۋسكىي،نېكراسوۋ،شېردىلېن،دوستىيوۋىكى قاتارلىق يازغۇچى –شائىرلار تەنقىدىي رېئالىزملىق ئىجادىيەت ئۇسلوبى بىلەن ئىجادىيەت قىلدى. ئۇلارنىڭ تىپىك ۋەكلى فىيودور مىخايلوۋىچ دوستيوۋىسكىدۇر. ئۇ ئىجتىمائىي ئىللەتلەرنى ئېچىپ تاشلاپ، ئاۋام –پۇقرالارنىڭ دەرد-ھالىنى تەسۋىرلەيدىغان نۇرغۇن مۇنەۋۋەر ئەسەرلەرنى ئىجاد قىلىپ، ئەدەبىياتنىڭ تۇرمۇشنى ئەكىس ئەتتۈرۈش دائىرسىنى كېڭەيتتى ، كىشلەرنىڭ قارشى تۇرۇش روھىنى ئورغۇتۇپ، يانچىلارغا قارشى تۇرۇش ئىنقىلابى ئىدىيەنى تارقاتتى. ئۇ ئەينى چاغدىكى ئۆتكۈرلىشىۋاتقان پەلسەپە بىلەن ئىستېتىكا ساھەسىدىكى مەسىللەرنى، بولۇپمۇ ئەدەبىيات بىلەن رېئاللىقنىڭ مەسلىسىنى ئۆز ئىجادىيتىدە توغرا بىر تەرەپ قىلدى. تەنقىدىي رېئالىزملىق ئىجادىيەت ئارقىلىق دەۋر روھىنى ئەكىس ئەتتۈردى. ئادەمنى ھەيران قالدۇردىغان بەدىئى قۇدرەت ئارقىلىق روسىيە جەمئىيتنىڭ ئەكسىيەتچىل، چىرىك، رەزىل روھىنى قاششاق قىياپىتىنى ئېچىپ تاشلاپ، خەلقنىڭ ئويغانغانلىقنى ئەكىس ئەتتۈردى. ئۇ ئۆزىنىڭ « نادامەت »، «جىنايەت ۋە  جازا »، « مەجنۇن» ، «خورلانغانلار ۋە بوزەك بولغانلار » قاتارلىق ئەسەرلىرىدە كونا تۈزۈمگە قارشى تۇرغان ئاۋاملارغا ھېسداشلىق قىلدى، كاپتالىزم تۈزۈمنىڭ ئەخلاقتا چۈشكۈنلەشكەنلىكىنى، ئاياللارنىڭ تاۋار ئورنىدا سېتىلۋاتقانلىقىنى، ئۇلارنىڭ ئېچنىشلىق تەقدىرىنى، بۇرژا جەمئىيتىنىڭ چىركىنلىكى بىلەن رەزىللىكىنى پاش قىلدى. شۇڭا ئۇ «ئاكا-ئۇكا كارامازوۋلار»قاتارلىق ئەسەرلىرىدە ئەخلاقنى پاكلاشتۇرۇش ئارقىلىق ئىنسانلار دۇنياسىدىكى رەزىل جىنايى قىلمىشلىرىنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرىشتى، ئۇنىڭ ئىجادىيتى مەيلى پاسىپ ياكى ئاكتىپ جەھەتتە بولسۇن روسىيە ئەدەبىياتىغا جۇملىدىن پۈتكۈل ياۋروپا ئەدەبىياتىغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتتى.

دوستيوۋىسكى خاراكتېرى ۋە ئىجادىيەت ئۇسلۇبى ئىنتايىن مۇرەككەپ يازغۇچى بولغاچقا ئۇنىڭغا بېرىلگەن باھامۇ ھەر خىل. بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ خاراكتېرىنىڭ مۇرەككەپ ئىكەنلىكىنى چۈشەندۇرىدۇ. ئۇنىڭ سىياسى قارشى ، پەلسەپەۋى قارشى ۋە سەنئەت قارشى ئۆزگىچە بولغاچقا ، ئەسەرلىرىمۇ ئۆزگىچىلىككە ئىگە . ئۇ غۇربەتچىلىك ،جاپالىق ياشىغان بولسىمۇ، ئەدەبىيات يولىدىن يەنىلا چەتنىمىدى ، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭ ئىچكى دۇنياسىدىكى زىددىيەت بىلەن توقۇنۇشنى تېخىمۇ ئاشۇرىۋەتتى. بۇنداق زىددىيەت ۋە توقۇنۇشلارنى ئۆز ئەسەرلىرىدە بايان قىلدى. پېرسۇناژلارنىڭ خاراكتېرىنى پىسخىك نوقتىدا تۇرۇپ تەسۋىرلدى. ئۇنىڭ دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى شان-شۆھرىتى بارغانسىرى ئاشقاچقا، شان-شەرەپكە مۇناسىپ ھالدا دۇنيا ئەدەبىيات خەزىنىسىدىن ئورۇن ئالدى.

1

فىيودور دوستيوۋىسكى ( 1881- 1821) نامرات ، ئاددىي ئاۋام ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلدى. ئۇنىڭ بوۋىسى سولغان ئاقسۆڭەك، ئاتىسى نامرات دوختۇر ئىدى. ئانىسى مۇسكۇۋادىكى سودىگەر ئائىلسىدىن كېلىپ چىققان، ئىشچان،  ئائىلگە، پەرزەنتلىرىگە سادىق، ئۇقۇمۇشلۇق ئايال ئىدى. ئۇ نامرات ، تىجەشچان ئائىلىدە چوڭ بولدى . ئۇ ئەزىم ھايات يولىدا ئاتىسىغا بىر خىل مۇرەككەپ ھېسىياتتا بولۇپ كەلدى. ئاتىسىنىڭ مېھرىبالقىدىن قاتتىق تەسىرلەندى. ئاتىسى پەرزەنتلىرىگە قاتتىق تەلەپ قوياتتى ، ئەمما پەرزەنتلىرىنى ھەرگىز ئۇرۇپ –تىللىمايتتى، مائارىپقا، تەربىيەگە سەل قارىمايتتى. ئۇنىڭ ئاتىسى كۈندىلىك داۋالاش ئىشلىرىنى تۈگىتىپ بولغاندىن كېيىن، پۈتۈن ئۆيدىكىلەر بىلەن بىرگە ئولتۇرۇپ، كىتاب ئوقۇيتتى. شۇنداق بولغاچقا دوستىيوۋىسكى ئاتىسىدىن تەسىرلەندى، ئاتىسىدىن گۈزەلىككە ئىنتىلىشتەك ئىلھام بۇلىقىدىن شەربەت ئىچتى. ئاتىسى قاتتىق قول ئادەم بولسىمۇ، ئائىلىگە قاتتىق تەلەپ قويسىمۇ، ئىقتىسادىي جەھەتتە، تېجەشچان ئادەم بولسىمۇ، پەرزەنتلىرى ئۈچۈن ئىنتايىن ياخشى ئۆگىنىش، تەربىيەلىنىش شارائىتى يارىتىپ بەردى. پەرزەنتلىرىنىڭ خاراكتېرىنىڭ يېتىلىشىگە، مۇئەييەن تەسر كۆرسەتتى، پەرزەنتلىرىنىڭ ياخشى تەربىيەلىنىشى ئۈچۈن ئاتىسى كىچىك بولسىمۇ ئىگىلىك تىكلىدى. 8 – دەرىجىلىك مەمۇرىي ئەمەلدارلىقنى قولغا كەلتۈرۈپ، ئاقسۆڭەڭ دېگەن نامغا مۇشەرەپ بولدى، شۇنىڭ بىلەن دوستىيوۋىسكىنىڭ ئاپىسى بىلەن بولىدىغان چاغلىرى كۆپ بولدى. ئۇنىڭ بالىلىق ئۆسمۈرلۈك چاغلىرى گۈزەل سەھرادا ئۆتتى. ئۇنىڭ يۇمران قەلبىگە گۈزەل تەبىئەت مەنزىرلىرى، جانلىقلار نەقىش بولۇپ ئويۇلدى. ئۇ كەڭ تەبىئەت قوينىدا قۇش كەبى پەرۋاز قىلدى. ئاجايىپ ھېكايە – ۋەقەلەر كۆڭۈل بەتلىرىگە خاتىرلەندى. تەبىئەت بىلەن بىر تەن بىر جان بولدى. رۇس خەلقىنىڭ مىللىي روھىنىڭ تەققاسىغا ئايلاندى. ئاق كۆڭۈل ئاۋام پۇقرالارغا مۇشتاق بولدى. ئۇلارنىڭ شادلىقىغا شادلىق قوشتى، دەردىگە دەرمان بولدى. ئۇنىڭ ئاشۇ  بالىلىق چاغلىرىدا ئۆتكەن سەھرا تۇرمۇشى ئۇنىڭ كېينىكى تۇرمۇشىغا،ھاياتىغا زور تەسىر كۆرسەتتى ،ئىجادىيتى ئۈچۈن ئېلھام بولاقى بولدى .ئۇ كېيىن سەھرادىن قايتىپ فىرانسوزچە مەكتەپكە كىردى،مەكتەپكە كىرىپ مەلۇم مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن نۇرغۇن روس ئەدىبلىرىنىڭ نامىنى ئاڭلىدى ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىنى، چەت ئەلنىڭ تارىخىنى ۋە ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ ، چوڭقۇر بىلمگە ئىگە بولدى ۋە ئىلھام ئالدى ، بۇ ھال ئۇنىڭ كېيىنكى ئىجادىيتى ئۈچۈن پۇختا يېزىقچىلىق ئاساس بىلەن تەمىنلىدى. ئۇ دەسلەپتە پوشكىن، بىلنىسكىي ، گوگول قاتارلىق داڭلىق يازغۇچىلارنىڭ ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىگە چوقۇندى ، «ئىنجىل» ھېكايلىرىنى قېتىرقىنىپ, كۆڭۈل قويۇپ ئوقۇدى. «ئىنجىل »دىكى گۈزەل ئەخلاق توغرىسىدىكى ھېكايە-رېۋايەتلەر ئۇنىڭ كۆڭۈل بېتىدىن مەڭگۈلۈك ئورۇن ئېلىپ، ئۇنى ئۆمۈر بۇيى ھىدايەتكە باشلىدى. ئانىسى تۇغۇتتا ئۆلۈپ كەتكەندىن كېيىن ئۇلارنىڭ ئائىلىسى ۋەيران بولۇپ،پۈتۈن ئائىلە بويىچە سەھراغا كۆچۈپ كېلىپ ،سەھرا تۇرمۇشىنى باشلىدى .

     دوستيوۋىسكى ئاتىسىنىڭ رىغبەتلەندۈرۈشى بىلەن ھۆكۈمەت خىراجىتى بىلەن ئوقۇش ئېمتىھانىغا قاتناشتى . ئۇ ئىمتىھاندا بىرنچى بولغان بولسىمۇ، تەلىيى ئوڭدىن كەلمەي، ئۇنىڭ ئورنىنى باشقا بىرەيلەن ئىگىلەپ كەتتى. ئۇ ھۆكۈمەت خىراجىتى بىلەن ئوقۇش ئۈمىدىدىن ۋاز كەچمەي، كۈنلەرنىڭ بىرىدە يەنە ئۈمىد چىرىغى ئۇنىڭغا قاراپ يالقۇنجىدى . ئاتىسىنىڭ بىر دوستى دوستيوۋىسكىنى ئوفېتسىرلار قۇرۇلۇش ئەترىتىگە تونۇشتۇردى . ئۇنىڭ ھامما ئاچىسى ئۇنىڭ ئوقۇش پۇلىنى تۆلەيدىغان بولدى . شۇنىڭ بىلەن دوستيوۋىسكى قارا فورما ، ئىگىز قالپاق كېيىپ ، ھەربىي مەكتەپنىڭ بىر ئوقۇغۇچىسىغا ئايلاندى . ئۇنىڭ ھەربىي مەكتەپتىكى تۇرمۇشى ناھايىتى ئازابتا ئۆتتى . دەرىسلەرنىڭ كۆپلىكى ، تېتىقسىز مەشغۇلات ، قوپال مەشقاۋۇل ئۇنى ھالسىرىتىپ قويدى ، يەنە كېلىپ ئۇنى كونا ئوقۇغۇچىلار بولىشىغا بوزەك قىلدى ، ئۇرۇپ ئويناپ كۆڭۈللىرىنى خوش قىلدى ،بۇنداق ئەھۋاللار بىلەن مەكتەپنىڭ زىنھار كارى بولمايتتى ،باي –غۇجىلارنىڭ ،تۆرە –ئىسىلزادىلەرنىڭ پەرزەنتىلىرى ،نامرات-ئاۋاملارنىڭ پەرزەنتلىرىنى بوزەك قىلاتتى .ئۇ پۇلى بولمىغاچقا ھەمىشە ئاچ قالاتتى ،سوغوقتا تىتىرەپ يۇرەتتى ،ئاغرىپ قالسا دورا-دەرمەك ئېلىپ ئىچەلمەيتتى ،دوختۇرغا كۆرۈنەلمەيتتى ،ئەمما ئۆزىنى قەيسەر تۇتاتتى ،نامراتلىق بىلەن كۆرەش قىلاتتى ،ئۇنىڭ يۇمران كۆڭۈل باغچىسىدا ۋىجدان ،تەڭ باراۋەرلىك گۈللىرى ئېچىلىۋاتاتتى ،پۈتكۈل ئىنسانلارنىڭ تەڭ ،باراۋەر بولۇشىنى ،ئىزگۈ تۇيغۇدا بولۇشىنى ئىستىدى .ئۇ كۆڭلىگە بۈيۈك ئارزۇ-ئارمانلارنى پۈككەچكە ئۆزى قىزقمايدىغان ھەربىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان بولسىمۇ ،ئىشتىن سىرىتقى چاغلاردا ئۆزى ھەۋەس قىلىدىغان ،كېينمۇ بىر تەن بىر جان بولغان ئەدەبىياتىنى تەرك ئەتمىدى .بوش ۋاقىتلاردىن پايدىلىنىپ ،نۇرغۇن دۇنياۋىي مەشھۇر ئەسەرلەرنى ئوقۇپ ،ئۆزىنىڭ دۇنياۋىي تەشنالىقىنى قاندۇردى ،روھىي دۇنياسىنى بېسىقتۇردى .ئۇ ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى ئوقۇشقا قاتتىق بېرىلىپ كەتكەچكە ھەربىي مەكتەپنىڭ بىرىنچى يىللىقىدا قېپ قالدى ،بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان ئاتا ئاچچىق يۇتۇپ يېتىپ قالدى ۋە ئۇزۇنغا بارماي لەھەت يولىغا سەپەر قىلدى . دوستويۋىسكى ئاتسىنىڭ ئالەمدىن ئۆتكەنلكىنى ئاڭلاپ ئىنتايىن ئازابلاندى ، يۈركىگە نەشتەر سانجىلغاندەك بولدى ، ئونىڭ پۈتۈن ۋۇجۇدىنى جىمغورلۇق قاپلىدى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ تۇتقاقلىق كېسىلىگە گىرىپتار بۇلۇپ قالدى . ئۇ شۇنداق مۈشكۈلاتلار ئىچىدە ياشىغان بولسىمۇ ، يەنىلا ئەدەبىياتنى باشتىن-ئاخىر ئاشنا تۇتتى . بارغانسېرى كۆپلەپ ئەسەرلەرنى ئوقۇدى ، ئەدەبىياتنى بارغانسېرى چۇڭقۇر چۈشىنىشكە باشلىدى . شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭدا ئۆزىگە خاس مۇستەقىل ئوي-پىكىر شەكىللىنىشكە باشلىدى . مۇنەۋۋەر يازغۇچىلارنىڭ ئەسەرلىرى ئونىڭ ئازاپلىق تۇرمۇشىنى گۈزەللەشتۈردى . روھى بوشلۇقىنى تولدۇردى ، نەزەر دائىرسىنى كېڭەيتتى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ ئۆزىنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيتىنى باشلىدى . بۇ ئونىڭ ئون يەتتە ياش چاغلىرى ئىدى . شۇنداق قىلىپ ئۇ ھەربى مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ ، ھەربى قۇرۇلۇش خىزمىتىگە تەقسىم قىلىندى ، ئەرزىمەس بىر مۈلكىي ئەمەلدار بولدى . ئۇ ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىي ئىجادىيەت ئالدىدا بۇنداق خىزمەتنى چوڭ بىلمدى ، يەنىلا ئەدەبىيات ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلىدى . بۇ چاغدا فىرانسىيلىك يازغۇچى بالزاكنىڭ « يۋگىنى گىرانتى » دېگەن ئەسىرى ئونىڭغا قاتتىق تەسىر قىلغاچقا ئۇ ئەسەرنى روسچىغا تەرجىمە تەرجىمە قىلدى ، ئۇشبۇ كىتابنىڭ تەرجىمىسى كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، ئۇ قەلەم ھەققىگىمۇ ئىگە بولدى ، شۇنىڭ بىلەن ئونىڭدا يېزىقچىلققا ، ئەدەبى ئىجادىيەتكە بولغان ئىشەنچ ھەسسىلەپ ئېشىپ ، ھەربى سەپتىن چىكىنىپ ، خاس ئەدەبى ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللاندى . ئۇ ئەدەبىيات مۇنبىرىدە پەيدا بولغاندىن كېيىن خۇددى سۈزۈك ئاسماندا چاقناۋاتقان چولپاندەك چاقناپ روس ئەدەبىيات ساھەسىدىكى ئەدىب ،يازغۇچىلارنى تاڭ قالدۇردى . ئۇ قورقۇنۇچلۇق رېئاللىقنىڭ ئەسلى قىياپىتىنى ، مەسىلنىڭ ماھىيتىنى ئېچىپ بەردى ، ھەقىقەتنى چۈشەندى ، شۇنداق بولغاچقا  ئۇ بلنىسكىنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، بۈيۈك شائىر نىكراسوف ئونىڭ ئىجادىيتىنى قوللىدى ۋە ئونىڭغا شارائىت يارتىپ بەردى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ بىلنىسكىي ، نىكراسوفلار بىلەن تېخىمۇ قۇيۇقلاشتى ، ئەدەبىيات مەسىللىرى ئۈستىدە مۇلاقەتتە بولدى ، جەمئىيەتتىكى گۈزەللكنى ، ياخشلقىنى ، ئېزگۈلۈكنى ھەم رازىللكنى ، خۇنۈكلكنى ، ئەدەبىيات ئارقىلىق يۇرۇتۇپ بېرىپ ، گۈزەل غايىۋى جەمئىيەت قۇرۇپ چىقىش ئىستىكىنى يىتلدۈردى . ئۇ ئىنسانىي گۈزەل ئەخلاقنى ، چىنلقنى ئۆزىنىڭ ئىجادىيەت ئۆلچىمى قىلدى . جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ  تەرەپلىرىنى بەدىئىي ئوسۇل بىلەن يۇرۇتۇپ بەرمەكچى بولدى . يازغۇچى دوسىتلىرى بىلەن ئالاقىنى ئۈزۈپ قويمىدى ، ئەدەبىيات سالونلىرىغا قاتنىشىپ ، ئۆزىنىڭ جەمئىيەتكە بولغان كۆز-قارشىنى بايان قىلدى ، ھەرقانداق بىر ئىجتىمائى ھادىسلەرگە گۇمانىي نەزەر بىلەن قارىدى . ئەمما توقۇنۇش –ئىختىلاپلاردىنمۇ خالىي بولالمىدى ، نۇرغۇن كەسىپداشلىرى بىلەن خەيرلەشتى ، ئەمما بىلنىسكىي بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزۈپ قويمىدى ، ئايرىم مەسىللەردە بىردەك قاراشقا كىلەلمىسىمۇ ، ئەمما ئورتاقلققا ئىگە بولاتتى ، ئولار ئارىسىدا چىن دوسىتلۇق پەيدا بولدى ، شۇڭا بىلنىسكى ئالەمدىن ئۆتكەندە ئونىڭ تۇتقاقلىق كېسىلى تۇتۇپ قالدى ، ئونىڭ ۋاپاتىدىن قايغۇردى …

     ئۇ ئەدەبىيات مۇنبىرىدە داڭق چىقىرش بىلەنلا قانائەتلىنىپ قالمىدى ، ئەدەبىياتتىن باشقا مەسىللەرگىمۇ نەزىرىنى ، دىققىتىنى ئاغدۇردى ، ئۇ بۈيۈك يازغۇچى بۇلۇش سۈپىتى بىلەن ئەينى چاغدىكى روسىيەنىڭ سىياسىي ، ئىجتىمائى ۋەزىيتىنى كۈزەتتى ، مۇھىم ئىجتىمائى ۋەقەلەرگە كۆڭۈل بۆلدى ، شۇ دەۋىرنىڭ ئىلغار زاتلىرى ، ئەرباپلىرى بىلەن بىلەن بىرلكتە سوتسىيالىزىم ، كوممۇنىزىم ، سىياسىي-ئىقتىساد ، ئىجتىمائى تۈزۈم ھەققىدە ئويلاندى ، ئادەمنى ئادەم يەيدىغان ئىكىسپاتاتسىيە قىلىدىغان ، چىرىك جەمئىيەتنى ، ئىجتىمائى تۈزۈمنى تۈگۈتۈپ ، ھەممە ئادەم تەڭ ، باراۋەر بولىدىغان گۈزەل جەمئىيەتكە ئىنتىلدى ، سوتسىيالىستىك تۈزۈمنى ياقلىدى ، يانچىلىق تۈزۈمنى قاتتىق تەنقىت قىلدى ، ، قانۇنلۇق يول بىلەن يانچىلارنى ئازات قىلىش كېرەك دەپ ئويلىدى ، ئۇنىڭ بۇنداق گۈزەل غايىۋى ئىدىيسى ئۆز ئەسەرلىرىگە سىڭدۈرۈلدى ، ئىلغار ئىددىيىنى قۇۋەتلىدى ، گۈزەل يۇرت-ماكان قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن ئىلغار ئىدىيلكلەر بىلەن مەخپى ئۇچراشتى ، ھەرىكەت قىلدى . ئەدەبىياتنى ۋاستە قىلىپ چار پادىشاھنىڭ چېرك ئىجتىمائى تۈزۈمىگە قارشى چىقتى ، كۆزگە قادالغان مىق دەپ بىلگەن چار پادىشاھ ئۇنى ئاخىرى قولغا ئالدى . ھەربىي سوراققا تارتتى . جىنايىتى ئېغىر دەپ قاراپ ، پۈتۈن ھەربى ئۇنۋانى ۋە مال-مۈلكىنى مۇسادىرە قىلدى ، ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىپ ، دەرھال ئىجرا قىلىشنى بۇيرۇدى ، ئەمما كېيىن باش تەپتىش مەھكىمىسى ئونىڭ مەخپى ھەركىتىنىڭ ئەمەلگە ئاشمىغانلقىنى ، ئۇنىڭ ئۈستىگە تېخى ئونىڭ ياش يىگىت ئىكەنلكىنى نەزەردە تۇتۇپ ، ئۆلۈم جازاسى سۈرگۈن قىلىش جىنايتىگە ئۆزگەرتتى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ سۈرگۈنلۈك ھاياتىنى باشلىدى . ئېچىنىشلىق ھايات كەچۈردى . ناچار تۇرمۇش شارائىتىدا تۇتقاقلىق كسىلى پات-پات قوزغىلىپ قالدى ، ئۇ ئۆزىنى ئونۇتقان ھالدا خورلىنىۋاتقانلار ئۈچۈن ياش تۆكتى ، نامرات ئاۋام ، پۇقرالارنىڭ ئوتىدا كۆيۈپ ، سۈيىدە ئاقتى . ئۇ تۈرمىگە كىرگەندىن كېيىن بىھۇدە قامالغانلار بىلەن سىرداش دوسىتلاردىن بولۇپ قالدى ، ئولارنىڭ ئادەمنىڭ يۈركىنى ئۆرتەپ تاشلايدىغان ئازابلىق كەچۈرمىشلىرىنى ئاڭلىدى ، خاتىرلىدى ، ئەسەرلىرىگە پۈتتى . ئۆزىمۇ يەتكۈچە ئازاپ تارتىپ ، بىر تېرە ، بىر ئۇستىخان بولۇپ قالدى ، شۇ كۈنلەردە بىر شۇم خەۋەر كەلدى . يىگىرمە بىر جىنايەتچىگە ئۆلۈم جازاسى ھۆكۈم قىلىش ئېلانى ئېلان قىلىندى . ئۆلۈم كۆلەڭگۈسى ئولارغا يېقىنلاپ كەلدى ، بىر قانچە مىنۇتتىن كېيىن دوستويۋىسكىمۇ تۈۈرۈككە باغلاندى . ئۆلۈم ئالدىدا ئونىڭ پىكىرلىرى چېچىلدى ، خىيال كەپتەرلىرى كۆڭۈل ئالىمىدە پەرۋاز قىلدى ، ئو ئۆلۈم ئالدىدىمۇ ئىنسانىيەتنىڭ تەقدىرى ئۈستىدە ئويلاندى ، ئونىڭ بۇ ئوي-پىكىرلىرى ئونىڭ كېيىنكى ئىجادىيتىدە نامايەن بولدى ، مىلىقنىڭ ئېغىزى ئونىڭغا دىۋەيلەپ تۇرغان چاغدىمۇ  ئۇ زىنھار شۈركۈنمىدى ، ئېتىلسۇن دەپ بۇيرۇق بېرىلسىلا  ئۇ ئۇ دۇنياغا سەپەر قىلاتتى . ئەمما شۇ چاغدا مۆجىزە يۈ بەردى . جىددىي ئېلىپ كىلىنگەن بىر پارچە ھۆججەت قومانداننىڭ قولىغا تەگدى . شۇنىڭ بىلەن مىلتىق ئاسمانغا قارىتىپ ئېتىلدى . ئومۇ باغلاقتىن بوشتىلدى . سىبىريەگە سۈرگۈن قىلىندى ، ئۇ يەردە تۆت يىل ھەربىي مەجبۇرىيەت ئۆتىگەندىن كېيىن چىگرا رايۇنغا بېرىپ ئەسكەر بولدى . شونىڭ بىلەن ئونىڭ ھاياتقا بولغان ئۈمىدى تېخىمۇ كۈچەيدى . ئىدىيەنى ، روھنى تېخىمۇ پاك تۇتۇش ئۈچۈن تىرشتى . ئو ئېرىتىش دەرياسى بۇيىغا جايلاشقان ئىرمۇسكىي تۈرمىسىگە كەلدى . ئونى ئەر-ئايال دۇسىتلىرى يوقلاپ كەلدى . ئۇنىڭغا باتۇرلارچە ياشاشنى ئېيتىدى ، تۈرمە قاتمۇ-قات تام ۋە قاشالار بىلەن ئورالغان ئىدى . سۈرلۈك دەرۋازىسى ھامان ئىتتىكلىك توراتتى . گۇندىپاينىڭ چىرايىدىن مۇز يېغىپ تۇراتتى قاراۋۇللار بىلەن نۆەت بىلەن 24 سائەت پوستتا تۇراتتى . 200دىن ئارتۇق جىنايەتچى بار ئىدى . يازدا چىدىغۇسىز ئىسسىق بولاتتى ، قىشتا سۆڭەكتىن ئۆتىدىغان سوغۇق بولاتتى ، بىر كامىردا 30نەچچە جىنايەتچى بار ئىدى . كامىر زەي ھەم سېسسىق ئىدى . ئورۇش – جېدەل بولۇپ تۇراتتى ، بۈرگە ، چوسا ، پىت ئولارنى خالىغانچە بوزەك قىلاتتى . ئۇ تۈرمىگە كەلگەن تۇنجى كۈنى ، سەۋەبسىزلا تىل-ئاھانەت ئاڭلىدى . گۇندىپاي ، ئالدامچى ، ھاراقكەش ، چاكىنا ، ئىپلاس ، قائىدە ئۇقمايدىغان ، كەيىپ-ساپاغا بىرىلگەن ھەمىشە يامانلقىنى ئويلايدىغان چۆىپرەندە ئىدى . ئۇ ئەپ تاپسىلا دوستويۋىسىكىغا تۇزاق قۇردى . ئۇردى . شۇنىڭ بىلەن دوستۇيۋىسكىنىڭ تۇتقاقلىق كىسىلى تېخىمۇ ئېغىرلىشىپ كەتتى . ئەمما گۇندىپاي ئۇنى تېخىمۇ ئازابلىدى . ئاش-غىزادىن قىستى . ئېغىر ئەمگەككە سالدى . مەجبۇرىي ئىشلەتتى . ئونىڭدىن باشقا تەن جازاسىغا ، روھىي جازاغا ئۇچىردى . ئاخىر بېرىپ كىتابمۇ ئوقىيالمىدى ، ئەسەرمۇ يازالمىدى . ئەدەبىياتقا ھەۋەس قىلىدىغان دوسىتلار بىلەنمۇ پاراڭلىشش ئىمكانىيتى بولمىدى . ھەتتا تەنھا تۇردىغان چاغلىرىمۇ ئاساسەن بولمىدى ، ھامان بايقۇت ئاستىدا تۇردى . ئۇ سىياسىي جىنايەتچى دەپ قارالغاچقا ئادەتتىكى مەھبۇسلارغا قارىغاندا قاتتىق جازاغا ئۇچىردى . شۇنىڭ بىلەن بۇرۇنقى يانچىلار ، ئەسكەرلەر ، ئۇنىڭغا دۈشمەنلىك نەزىرى بىلەن قارىدى ، ئەمما ئونىڭ سۇلماس ئىرادىسى تۈرمىداشلارنى قايىل قىلدى . تۈرمىداشلارنىڭ ياخشى دوستىغا ئايلاندى . ئۇ ھامان تۈرمىدىن چىقتى . ئۇ تۈرمە دەرۋازىسىدىن چىقىپ  بىر نەچچە قەدەم ماڭغاندىن كېيىن ، ئۇسسىغىنىچە نەچچە باھار بۇ يەردە ئۆتتى ، نۇرغۇن ئۇلۇغ ئادەملەرنىڭ ھاياتى بۇيەردە ئۆتتى ، -دېدى . ئۇ مۇشۇ چاغدىلا ئۆزى بىلەن ئاۋام ئوتتۇرسىدىكى ئارلقنى تۇنجى قېتىم بىلدى ، تۇرمۇشنى ، ئاۋام پۇقرالارنىڭ ھال كۈنىنى ھەقىقي چۈشەندى . ئۇ تۆۋەن قاتلام جەمئىيەتنى چۈشىنىپ ، ئۆزىدىكى روھىي جىمغورلقنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرشتى . روھىي جەھەتتىن ئىزدەندى ، ئىتقادىنى مۇستەھكەملەپ  ، ئىنسانلارنى نىجات تاپقۇزۇش ئۈچۈن ئويلاندى . ئۇ ئوتۇپىيەگە ئوخشاپ كىتىدغان ، سوتسىيالىزىمنى ئىنكار قىلىپ ، جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ زۇلمەت تەرەپلىرىگە قاتتىق ئۆچ بولدى . خەلققە يېقىنلاشتى ، خەلقتىن ئۆگەندى . ئەركىنلككە ، ھۆرلككە ئىنتىلدى ، ئونىڭ بۇنداق ئىددىيەسى ئۆز ئەسەرلىرىگە سىڭدۈرۈلدى .

ئۇ تۈرمىدىن چىققاندىن كېيىن ، سىربىيە يەتتىنجى چىگرا مۇداپىئە لاگىردا ئەسكەر بولدى ، بۇ لاگىر  قىرغىز يايلاقلىرىغا جايلاشقان ئىدى ، شىنجاڭنىڭ چىگراسىغا يېقىن ئىدى ، بۇ يەردىن ئېرىىتىش دەرياسى ئېقىپ ئۆتسىمۇ ئەمما شارائىتى ناچار بىرەر تۈپ دەل-دەرەخنىمۇ چېلقتۇرغىلى بولمايدىغان ،ئاران ئۈچ مىڭ ئاھالىسى بار،ئاھالىسى يېرىم چارۋىچىلىق قىلاتتى .كىگىز ئۆيدە ئولتۇراتتى ،تۇرمۇشى قىيندا ئۆتەتتى .دوستىيوۋىسكى ئامالسىزلىقتىن بۇنداق قىيىن تۇرمۇش شارائىتىغا كۆندى .بۇنداق قىيىن تۇرمۇش شارائىتىدا ھەربىي مەجبۇرىيەتنى ئادا قىلدى .ئۇ ئۆزىنىڭ يېزىقچىلىق ئىشلىرىنى دەخلىگە يەتكۈزمەسلىكى ئۈچۈن لاگىرغا يېقىن يەردىن بىر ئۆينى ئىجارىگە ئېلىپ ،ئۆزى يالغۇز تۇردى ،ئىجارە ھەققىنى ئاكىسى تۆلەپ بەردى .ئۇ بۇ ئۆيدە نۇرغۇن كىتابلارنى ئوقۇدى ،نۇرغۇن ئەسەرلىرىنىڭ قۇرۇلمىسىنى كۆڭلىگە پۈكتى .ئۇ شۇ يەردىكى پوررىكتور بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قالدى .بۇ خەۋەر تىزلا تارقالدى .شۇنىڭ بىلەن نۇرغۇن ئەدەبىيات ئاشنالىرى ئۇنى ئىزدەپ كەلدى .ئۇنىڭ بىلەن تۈرلۈك مەسلىلەردە ،بولۇپمۇ ئەدەبىيات ھەققىدە مۇلاقەتتە بولدى .ھەتتا شۇ يەردىكى مەمۇرىي ئەمەلدارلار ،كەسپىي خادىملارمۇ ئۇنى يوقلاپ تۇردى ،شۇنداق بولغاچقا ئۇنىڭ تۇرمۇشىدا ئاستا-ئاستا ياخشىلىنىش بولدى .ئۇ شۇ كۈنلەردە ئىسسايېف ۋە ئۇنىڭ خۇتۇنى مارىيە ئىسايېف بىلەن تونۇشتى .ئىسايېف شۇ يەردىكى خانتۇ ئىدى .ئۇزۇن يىل ئوپاكە كېسىلىنىڭ دەردىنى تارتقانىدى ،ئۇ ئۆپكە كېسىلى بولۇشىغا قارىماي ئۆلگۈدەك مەيخورلۇق قىلاتتى .ھاراق ئىچىۋېلىپ ،ئالەمنى مالەم قىلاتتى .ئۇ دوستىيوۋىسكى بىلەن تونۇشقاندا خىزمىتىدىن قوغلانغانىدى ۋە يېڭى خىزمەت ئىزدەۋاتاتتى ،كۈنى غۇربەتتە ئۆتەتتى .دوستيوۋىسكى ئۇنىڭ ئۆيىگە بارغانسېرى كۆپ كىرىپ چىقىدىغان بولۇپ قالدى .دوستيوۋىسكىنى جەلىب قىلۋاتقىنى ئۇ ئەمەس ئۇنىڭ بەرنا ،نازنىن يەتتە ياشلىق بىر بالىسى بار ئايال مارىيە ئىدى .ئالتۇن چاچ ،ئوتتۇرا بوي،زىلۋا ،خۇش مىجەز ،ھېسياتچام ،بىلمخۇمار ،جانلىق ،شوخ بۇ ئايال دوستىيوۋىسكىغا ئۆز ئېرىدىنمۇ بەك كۆيۈندى .دوستىيوۋىسكيمۇ بۇ ئايالنىڭ بەختسىزلىكىگە ئىچىنى ئاغرىتتى .بۇنداق ئۆز-ئارا ھېسداشلىق ئاخىرى مۇھەببەتكە ئايلاندى .دوستيوۋىسكى ئۇنىڭغا بارغانسېرى ئامراق بولۇپ قالدى ،ئۇنى ئەسەبىيلەرچە ياخشى كۆرۈپ قالدى ،مارى پۈتۈن دەرد-ھالىنى دوستىيوۋىسكىغا تۆكتى .دوستيوۋىسكى ئۇنىڭ سادىق ئاڭلارمىنىگە ئايلاندى .دوستيوۋسىكى ئۇنىڭغا ھەرتەرەپتىن ياردەم قىلىپ تۇردى ،مارىنىڭ ئېرى مەيخورلۇق،دەرد- ھەسرەت تۈپەيلدىن ئۆلۈپ كەتتى .دوستىيوۋىسكىنىڭ دەرىجىسى ئۆسۈپ ئوفېتسىر بولى ،شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللنىشىغا چەك قويۇلدى .نىھايەت ،دوستىيوۋىسكىي مارى بىلەن توي قىلىش نىيتىگە كەلدى ،ئۇلار توي قىلدى .توي بولۇپ ئۇزۇن ئۆتمەي دوستىيوۋىسكىنىڭ تۇتقاقلىق كېسىلى يەنە قوزغىلىپ قالدى .مارى قورقۇپ كەتتى ،بۇ ھال ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىغا مەلۇم دەرىجىدە تەسىر يەتكۈزدى .ئەمما مارىنىڭ ئۇنىڭ ئۈچۈن كۆيۈۋاتقان يۈرىكى مۇھەببەت رىشتىسىنى تېخىمۇ چىڭىتتى .ئۇ ھەربىي مەجبۇرىيەتنى ئادا قىلىپ بولغاندىن كېيىن ،مۇسكۇۋاغا قايتىپ كېلىپ ،ئەركىن ئىجادىيەت ئالىمىدە ياشىدى ،بۇ مەزگىلدە ئۇ كۆپلىگەن ئۆتكۈر نادىر ئەسەرلەرنى ئىجاد قىلدى ،يۈكسەك سەنئەت پەللسىگە يەتكەن يۇمۇرىستىك ئەسەرلەرنى ياراتتى ،كۆيۈمچان مارى ئۇنىڭ ئايرىلماس ھەمراخان ئايلاندى ،مۇناسىۋەتلىك تارماقلارغا كۆپ قېتىم ئىلتىماس قىلىش ئارقىلىق پېتىربورگقا قايتىش ئىجازىتىگە ئېرىشتى .

ئۇ پېتىربۇرگقا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن چارپادىشاھ ھۆكۈمىتى ۋەزىيەت تۈپەيلىدىن ئىجتىمائىي جامائەت پىكىرلىرىنى كونتىرول قىلىشنى مەلۇم دەرىجىدە بوشاتتى ،شۇنىڭ بىلەن ئاخپارات ،نەشىرىياتچىلىق ئىشلىرى گۈللەپ –ياشناش ۋەزىيتى پەيدا بولدى .بۇ دەۋردە لىبرمېنتوۋ ،گوگول ،بىلنسكى قاتارلىق مەشھۇر شائىر ،يازغۇچىلار ئالەمدىن ئۆتكەن بولسىمۇ ،روس ئەدەبىيات مۇنبىرىدە يەنە لېف تولىستوي ،گانچاروۋ، ئوستىروۋىسكىي قاتارلىق ياش يازغۇچىلار چولپان كەبى چاقنىدى . بۇ ھال دوستىيوۋىسكىدا يەنە ئۈمىد پەيدا قىلدى . ئەدەبىيات ساھەسىدىكىلەر ئۇنىڭ پېتىربورگقا قايتىپ كەلگەنلىكىنى قىزغىن قارشى ئالدى . ئۇنى قەھرىمان دەپ بىلدى .ئۇ زېنھار ئۈمىدسىزلەنمەي ،پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن يېزىقچىلىققا بېرىلدى . تۈرلۈك ئەدەبىيات –سەنئەت كەچلىك كۆڭۈل ئېچىشىغا ۋە تۈرلۈك ئەدەبى ئەنجۈمەنلەرگە ئىشتىراك قىلدى .ياش يازغۇچى –شائىرلار بىلەن مۇلاقەتتە بولۇپ ،تۈرلۈك ئىجتىمائىي مەسلىلەرنى مۇھاكىمە قىلىشتى .مەشھۇر يازغۇچى ،شائىرلار درامىدا رول ئالدى .دوستىيوۋىسكى درامىدا رولنى ياخشى ئالغاچقا كىشلەرنىڭ يۇقىرى باھاسىغا ئېرىشتى .ئۇ « مەشئەل »ژۇرنىلىنىڭ تەھرىرلىكىنى ئۈستىگە ئالدى .شۇنىڭ بىلەن ئۇ تېخىمۇ كۆپ يازغۇچى –شائىرلار بىلەن تونۇشتى .ئىجادىيەتتە تېخمۇ ئىلگىرلىدى .شۇ چاغلاردا ئۇنىڭ ئاكىسى مىخائىل ئەدەبىي ژۇرنال چىقارماقچى بولغانلىقىنى دېدى . دوستىيوۋىسكى ئاكىسىنىڭ بۇ پىكىرىگە قىزىقىپ قالدى .دوستىيوۋىسكى ئاكىسىنڭ بۇ پىكىرىگە قىزىقىپ قالدى .دوستىيوۋىسكى پۈتۈن زېھنى بىلەن مۇھەرىرىلىك ،يېزىقچىلىق ئىشلىرىغا بېرىلىپ كەتكەچكە ،ئائلىنىڭ ھەممە ئېغىرى ئايالى مارىغا يۈكلىنىپ قالدى .شۇنىڭ بىلەن ئائىلە كەيپىياتى بارغانسېرى چىدىغۇسىز دەرىجىگە بېرىپ يەتتى .ئەمما دوسىتيوۋىسكى خۇتۇنىغا بولغان ئوتلۇق مۇھەببىتىنى ھەرگىز سۇسلاشتۇرمىدى .لېكىن كۆپىنچە ھاللاردا ئۇلار ئايرىلىپ تۇرۇشىقا مەجبۇر بولدى .ئاخىرى «دەۋرى» ژۇرنىلى نەشىردىن چىقتى .دوستىيوۋىسكى بۇنىڭدىن قەۋەت خوش بولدى .كۆپ يىللىق ئارزۇيۇم ئەمەلگە ئاشتى دەپ بىلدى .ئاكا-ئۇكا ئىككەيلەن ئىش تەقسىماتى قىلدى .ئاكىسى ژورنال ئومۇمىي ئىشلىرىغا مەشغۇل بولدى .دوستىيوۋسىكى تەھرىرلىك ئىشىغا مەككەل بولدى .دوستىيوۋىسكى نۇرغۇن نادىر ئەسەرلەرنى ئۇشبۇ ژۇرنالدا ئېلان قىلدى .شۇنداقلا ئۆزىنىڭ «بوزەك قىلىنغۇچى ۋە خورلانغۇچى »،« تۈرمە خاتىرلىرى » قاتارلىق نادىر ئەسەرلىرى مۇشۇ ژۇرنالدا ئېلان قىلىندى .

دوستىيوۋىسكى نەزەر دائىرسىنى كېڭەيتىش ،تېخىمۇ كۆپ تۈرمۈش تەجىربىسىنى توپلاش ئۈچۈن ياۋروپاغا ساياھەتكە چىقتى .ياۋروپادىكى ھەممە دۆلەتلەرگە دېگۈدەكلا باردى . ئەمما ئۇ كىشلەر جەننەت ماكان دەپ تەرىپلىگەن بۇ زېمىندا مەدەنىيەتنىڭ قارا كۆلەگۈسىنى ،چاكنا تەرەپلىرىنى كۆردى .دوستىيوۋىسكى ياۋرۇپادىكى كۈنلىرى رۇسىينىڭ ۋەزىيتىدە ئۆزگۈرۈش بولدى .چارپادىشاھ ئاۋام ،پۇقرالارنى قانلىق باستۇردى ،چىرنىشۋىسكى قاتارلىق نۇرغۇن ئىلغار پىكىرلىك ئەربابلار قولغا ئېلىنپ تۈرمىگە تاشلاندى .«دەۋرى » قاتارلىق ئىلغار ئىدىيە ئەپكارلىرى نەشىر قىلنىشتىن توختتىلدى .بۇ چاغدا ئۇ روسىيەگە قايتىپ كېلىپ ،چارپادىشاھ دائىرلىرى بىلەن تىغمۇ –تىغ ئېلىشتى .ئۇ ئىككىنچى قېتىم ياۋرۇپاغا ساياھەت قىلغاندا مۇسلىۋا دېگەن بەرنا بىر قىز بىلەن سەپەر قىلدى .ئۇلارنىڭ مۇھەببىتى كۆڭۈللۈك بولمدى .ئەمما دوستىيوۋىسكى ئۇنى مەڭگۈلۈك قىز دوستۇم دەپ بىلدى .ئۇ بۈكۈنلەردە قىمارغا خۇمار بولۇپ قالدى .بۇ ھال ئون يىلغىچە داۋاملاشتى .ئۇ قىمارنىڭ ئىختىيارسىز زىيانلىق ئىش بولسىمۇ يەنىلا قىماردىن قول ئۇزەلمدى .شۇنىڭ بىلەن ئۇ «قىمارۋاز» دېگەن ئەسەرنى يېزىپ چىقتى .ئۇ ياۋروپادىن قايتىپ كەلگەندە ئايالى مارىيەنىڭ ئېغىر كېسەل بولۇپ يېتىپ قالغانلىقىنى ھاياتىدىن ئۈمىد قالمىغانلىقىنى بىلىپ ،كۆپىنچە ۋاقىتىنى ئايالىنىڭ  يېنىدا ئۆتكۈزدى .بۇ چاغدا دوستيوۋىسكى ئاكىسى بىلەن بىرلىشىپ يەنە «ھەقىقەت »ژورنىلىنى تەسىس قىلدى .بۇ ژورنالمۇ خۇددى «دەۋرى » ژورنىلىنىڭ ئاكتىۋال رولىنى ئوينىدى ئەمما بۇ چاغلاردا ئايالى مارىيەنىڭ كېسىلى ئېغىرلىشىپ كەتتى . ئاخىرى داۋالاش ئۈنۈم بەرمەي مارىيە ئوتتۇز تۆت يېشىدا ئالەمدىن ئۆتتى .مارىيە ئالەمدىن ئۆتۈپ ئاكىسى مىخائىل قىرىق ئۈچ يېشىدا ئۇ دۇنياغا كەتتى .ئۇلار باشقا جەھەتتە بىردەك بىر قاراشقا كېلەلمىسىمۇ ،ئەدەبىيات جەھەتتە بىردەك قاراشقا كېلەلەيتتى .مەسلەكداش بولالايتتى ،ئاكىسى ئەدەبىيات ئىشلىرىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن نۇرغۇن قەرىزگە بوغۇلغانىدى ،ئۇ بۇ قەرىزلەرنى دوستىيوۋىسكىغا قالدۇرۇپ كەتتى.ئۇ ئائىلىسنىڭ ،ئۆزىنىڭ ۋە ئاكىسىنىڭ نام-شەرپىىنى قوغداش ئۈچۈن چىىشنى –چىشىغا چىشلەپ ،ئاكىسىنىڭ قەرىزىنى تۆلىدى .ئۇ يەنىلا ئەدەبىيات ئۈچۈن بولغان قەرىزىنى قايتۇرۇش ئۈچۈن جان تىكىپ كۈرەش قىلدى .ئەمما جىددىي ئۈچ مىڭ روبىلى كېرەك بولۇپ قېلىپ ،يېقىن ،دوست-بۇرادەرلىرىدىن سورىۋىدى،ئۇلار قەرىز بېرىشنى ئۆتۈندى ،ئەمما نەشىرىيات سودىگەرلىرىگە ئەسەر يېزىپ بېرىشنى ئۆتۈندى ،ئەمما نەشىرىيات سودىگەرلىرى رەت قىلدى .ئەمما بىر ھايانكەش نەشىرىيات سودىگرىگە مەجبۇرەن تۆۋەن قەلەم ھەققىي بەدىلىگە ئەسەر يېزىپ بېرىش توختامىغا قول قويدى .ئۇ بۇ پۇلنىڭ يېرىمنى بىچارە يەڭگىسىنىڭ تۇرمۇش خىراجىتىگە ئىشلىتىش ئۈچۈن بەردى ،يېرىنى ئېلىپ گىرمانىيەگە كەلدى ،تەلىي ئوڭدىن كەلمەي ئۇ پۇلنىمۇ ئوتتۇرۋەتتى .شۇنىڭ بىلەن ئۇ قول سائىتىنى مېھمانسارايغا گۆرۆگە قويۇپ قويۇشقا مەجبۇر بولدى .ئۇ دوستلىرىدىن پۇل ئەۋەرتىپ بېرىشنى ئۆتۈندى .ئاخىرى تۈرگېنىۋ ئۇنىڭغا ئازراق پۇل ئەۋەتىپ بەردى .ئۇ بۇ پۇلنىمۇ ئوتتۇرۋەتتى .ئۇ مۇشۇنداق قىيىن شارائىتتا «جىنايەت ۋە جازا »نى يېزىشقا كىرىشتى .ئۇ روسيەگە قايتىپ كەلگەندىن پۈتۈن زېھنىنى مەركەزلەشتۈرۈپ بۇ روماننى يېزىشنى داۋاملاشتۇردى .نەشىرىيات سودىگىرىنىڭ تەلىپى بويىچە ئەسىرىنى تېز يېزىپ ئۆگۈتۈشكە توغرا كەلدى .ئەمما دوستيوۋىسكى يېزىپ ئۈلگۈرتەلمىدى .شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ دوستى ئەمدى يىگىرمە ياشقا كىرگەن ئاننا ئەسلىمىلىك بىر تېز خاتىرلىگۈچى قىزنى تۇنۇشتۇردى ،ئاننا رائىش ،خۇشمىجەز ،تەربىيە كۆرمىگەن قىز ئىدى .كىچىك چاغلىرىدىن تارتىپلا دوستيوۋسىكىغا چوقۇناتتى . شۇنىڭ بىلەن ئاننا ئۇنىڭ ناھايىتى يېقىن يادەمچىسىگە ئايلاندى .ئۇلارنىڭ خىزمەت ئۈنۈمى ناھايىتى يېقىن ياردەمچىسىگە ئايلاندى ،ئۇلارنىڭ خىزمەت ئۈنۈمى ناھايىتى زور بولدى .دوستيوۋىسكى ئېغىزاكى ئېچىپ بېرىلىگەن مەزمۇننى ئاننا ئۆيگە ئەكىتىپ رەتلەپ ئەتىسى ئالغاچ كەلدى ،شۇنداق قىلىپ ئەسەر ۋاقتىدا پۈتۈپ قەرەلىدە تاپشۇرۇلدى .ئەسەرمۇ پۈتتى ،ئىككى يۈرەك ئاخىرى بۇ جان بىر تەن بولدى .دوستىيوۋىسكىي قىزغا ئىللىق مۇئامىلە قىلدى .قىزمۇ ئۇنى ناھايىتى ياخشى كۈتۈۋالدى .ئاخىر ئۇلار ئۆز رازلىقى بىلەن چىركاۋغا بېرىپ توي قىلدى .ياۋروپاغا شىرىن ئاي ئۆتكۈزگىلى باردى .ئەمما دوستىيوۋىسىكى ساياھەت جاريانىدا يەنە يېڭى ئەسەرلىرى ئۈستىدە ئويلاندى .ھەرگىزمۇ  مۇھەببەت  قوينىغا غەرق بولۇپ ،ھېچ ئىش بىلەن كارى يوق يۇرمىدى .ئۇلار تكت يىلدىن كېيىن روسيەگە قايتىپ كەلدى .ئىككى پەرزەنت كۆردى ،ئەمما ئۇ يەنە قېيىن ئاتىسىنىڭ نۇرغۇن قەرزىنى تۆلەشكە مەجبۇر بولدى . چۈنكى ئونىڭ ئاتىسى بىر ھايانكەش سودىگەرگە قويۇلۇپ كىتىپ ، نۇرغۇن قەرىزگە بوغۇلۇپ قالغان ئىدى ، شۇنىڭ بىلەن ئۇ يەنە پىلانلىغان ئەسەرلىرىنى ئىجاد قىلىش بىلەن تەڭ ژورناللارنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن تەھىرىرلىك خىزمىتىنى قىلىشقا مەجبۇر بولدى ، ئېغىر تۇرمۇش بېسىمى ئونىڭ قەددىنى قىسماقتەك ئەگدى . ئەمما ئۇ بەل قۇيۇۋەتمەي خوتۇنىغا بولغان پاك مۇھەببىتى ئەدەبىياتقا بولغان چىن ئەقىدىسى ئۈچۈن جان تىكىپ كۆرەش قىلدى ، ئۆلمەيدىغاندەك تىرىشتى ئەمما ئونىڭ سالامەتلىكى يار بەرمىدى . تۇتقاقلىق كېسىلى بارغانسېرى ئېغىرلاشتى ،داۋالاش ، دورا دەرمەكمۇ شىپا قىلمىدى ، ئو كېسەل كارۋىتىدا يېتىپمۇ يەنە يازماقچى بولغان رومانلىرىنىڭ قۇرۇلمىسى ئۈستىدە ئويلاندى ، بۇلۇپمۇ « ئۆسمۈر » ،« ئاكا-ئۇكا كارامازوكلار» دېگەن رومانلىرى ئۈستىدە چۇڭقۇر ئويلاندى ۋە ھايات چېغىدا پۈتتۈرۈشنى نىيەت قىلدى ، شۇنىڭ بىلەن مەنزىرسى ياخشى ، مۇھىتى تىنىچ ماكان ، كونا لوساغا بېرىپ ، ئو يەردىن   « ئۆسمۈر » ،« ئاكا-ئۇكا كارامازوكلار» دېگەن مەشھۇر ئەسىرىنى تاماملىدى . ئەمما قاتتىق چارچىغان يازغۇچى ئايالى ئاننانى ، ئىككى يۆرەك پارىسىنى تاشلاپ 1881-يىلى 1-ئاينىڭ 28-كۈنى لەھەت يولىغا سەپەر قىلدى . ئونىڭ جەسسىتى مەشھۇر روس شائىرى روكۇۋىسكىنىڭ قەبرىسىنىڭ يېنىغا قۇيۇلدى .

2

بىز يۇقىردا ئاپتورنىڭ ھاياتى ، ئىجادىي پائالىيىتى ۋە ئىجادىيەت قارشى ۋە كىشلىك قارشى ، كىشلىك ھاياتى ، كىشلىك قىممىتى توغرىسىدا قىسقىچە توختىلىپ ئۆتتۇق ، ئەمدى ئاپتورنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرى توغرىسىدا قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمىز .

«دېھقان مايىل» ، (1832). باھار كۈنلىرىنىڭ بىرى دالىيف كەنتىنىڭ مەسئۇلى چىرايىنىڭ ئۆڭسۈلى يوق ھالدا يۈگۈرۈپ كىلىپ ، پۈتۈن مەھەللە ئوتتا كۆيۈپ ، كۈل بولۇپ كەتتى دەپ خەۋەر قىلىدۇ . تۇرالغۇ ، قورۇقلار پۈتۈنلەي كۆيۈپ كىتىدۇ ، ئەسلىدىنلا تۇرمۇشى قېيىن بولىۋاتقان دېھقان مايىل قاتتىق ئۈمىدسىزلىنىدۇ . ئاپتور بۇ مەنزىرىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەچكە ئارىدىن ئون يىل ئۆتكەندىن كېيىن ئىجاد قىلغان مەشھۇر ئەسىرى  « ئاكا-ئۇكا كارامازوكلار» تىكى دىمتىرنىڭ چۈشىدە تەسۋىرلەنگەن ئېچىنىشلىق مەنىزىرنىڭ ئورنىغا قويغان .

«مارىيە سىتورىيان » ۋە « بورمىس ئىگورنۇۋ» (1841) . بۇ دىراما ئەسىرى بولۇپ ئورگىنالى ساقلىنىپ قالمىغان ، ھەربى مەجبۇرىيەت ئۆتەۋاتقان چاغلاردا يوقاپ كەتكەن .

«نامرات» (1846-)سالام خەت ئۇسلۇبىدا يېزىلغان رومان بولۇپ پۈتۈن ئەسەردە ئېغىر لىرىك كەيپىيات ۋە ئىنچكە ئىچكى تەسىۋىر بايان قىلىنغان .بۇ ئەسەردە ئاپتور پېرسۇناژلارنىڭ ئىچكى دۇنياسىنىڭ تېرەن يەرلىرىنى چىن ھېسياتى ،باش پېرسۇناژ شاد –خۇراملىقى ،قايغۇ –ھەسرىتى بىلەن زىچ بىرلەشتۈرۈپ تەسۋىرلىگەن .دەل شۇنداق بولغاچقا جىخۇشلىكىن بىلەن ۋالەنكانىڭ ئېچىنشىلىق ھەسرەتلىك ھېكايىسى سانسىزلىغان ئوقۇرمەنلەرنىڭ يۈرەك تارىلىرىنى چەككەن .ئاپتور بۇ ئەسەردە روس ئەدەبىياتىدىكى «كىچىك پېرسۇناژ»لار توغرىسىدىكى تېمىلارنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرغان .جخوشېاكا ئەرزىمەس مۇلكى خادىم بولۇپ ئۇنىڭ پاك –ئاق كۆڭۈل روھى ،گۈزەل روھى دۇنياسى كىشلەرنى جەلىب قىلىدۇ .ئۇ بىچارە يېتىم قىز ۋالەنكانى رەھىمسىز ئايال خۇجايىننىڭ قولىدىن قۇتۇلدۇرۋالىدۇ .ئۆزىنى قۇربان قىلىشتەك باتۇرانە روھى بىلەن ئۇ قىزنى ھىماتىغا ئالىدۇ ۋە ئۇ قىزغا ئاشىق بولۇپ قالىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن بىللە ئۇ ئۆزىنى ياراملىق ئەر ئىكەنمەن دەپ سېزىدۇ ،ئەمما ئۇ يەنىلا ۋالەنكانىڭ ئېچىنشىلىق تەقىدىرىنى ئۆزگەرتەلمەيدۇ ،يەنىلا ئۇنىڭ ئوتىدا كۆيۈپ ،سۆيىدە ئاقىدۇ .قىسقىسى «نامرات » دېگەن بۇ ئەسەر كىچىك پېرسۇناژلارنىڭ ئادىملىكى ،ھېسداشلىق بىلەن تولغان قەلبى ،جان تەسەددۇق ئەيلىشىدەك روھى ،مۇھەببەتكە ۋە بەختىكە ئېنتىلىش ئارزۇسى مۇۋەپپەقىيەتلىك يارىتىلغان .

«قوش خاراكتېر »(1846) بو پوۋېست دوستيوۋىسكىنىڭ ئىجادىيتىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ ،بۇ ئەسەردە مۇھەببەت تەسۋىرلەنگەن بولۇپ ،كىچىك بىر مۇلكى خادىمنىڭ ئوبرازى يارىتلغان .ئاپتورنىڭ يۈكسەك بەدىئى ماھارىتى نامايان قىلىنغان ،باش پېرسۇناژنىڭ قوش خاراكتېرى رېئاللىق بىلەن خىيال ئارىسىدا ئىپادىلىنىدۇ ،پېرسۇناژ قۇرۇق خىيال سۈرىدۇ ،جىددى پىسخىك ھالەتنى يېتىلدۈرۋالىدۇ ،ھەتتا قاباھەتلىك چۈشلەردىن قۇتۇلالمايدۇ .ئاپتور باش پېرسۇناژنىڭ روھى ھالىتىنى بىمەنە ،ئاڭسىز يوسۇندا بايان قىلىدۇ .ئەسەر ئېلان قىلنغاندىن كېيىن روس ئەدەبىيات مۇنبىرىدە زور غولغۇلا پەيدا قىلىدۇ .

«ئايال ئۆي خوجايىنى»(1846) ئاپتور بۇ پوۋېستنى پۈتۈن زېھنى قۇدرىتىنى مەركەزلەشتۈرۈپ يازغان بولۇپ ،پېتربورگ ئەتراپىدا روي بەرگەن ساماۋىي-چۆچەكلەرنىڭ ۋەقەسىدەك بىر ۋەقە تەسۋىرلىگەن ،ئايال باش قەھرىمان تولىمۇ رائىش ۋە مۇلايىم بولۇپ .ئۇنىڭ بىر قېرى سودىگەر بىلەن بىللە تۇرىۋاتقان مەنزىرىسى ،يەنە بىر ياش ئوقۇغۇچى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ۋە مۇرەككەپ پىسخىك تۇقۇنۇشى بايان قىلنغان .ئەسەردە تەسۋىرلەنگەن ياش ئوقۇغۇچى خىيالپەرەس بولۇپ ،رېئاللىقتىن چەتنىگەن بىر ئادەمنىڭ ئوبرازى يارىتلغان .

«باشقىلارنىڭ خوتۇنى»، «تاۋى نازۇك »،«بورزۇناكوۋ»،« ساداقەتمەن ئوغرى » ،«مىلاد دەرىخى ۋە توي مۇراسىمى »،« ئاق  كېچە»،« بىتوچاكا ۋە نېزۋالوۋا» ( 1847) .بۇ ئەسەرلەر ئىچىدە «ئاق كېچە » دېگەن پوۋېستى بىلەن «بىتوچاكا ۋە نېزۋلوۋا » دېگەن تاماملانمىغان رومان بىر قەدەر مۇۋەپپەقىيەتلىك يېزىلغان ئەسەر بولۇپ ،بۇ ئەسەرلەردە ئوخشاشلا بىر خىيالپەرەس باش پېرسۇناژ قىلىنىپ تەسۋىرلەنگەن .

«ئاق كېچە» تەسۋىرلەنگەن باش پېرسۇناژ پېتربورگلۇق نامرات زىيالى بولۇپ ،ئۇ جىمغۇر ،قوش خاراكتېرلىك تۇرمۇش كەچۈرىدۇ ، ئۇ مۇلكۇ خادىم بولسىمۇ ،نامراتلار رايۇندا ياشايدۇ ،قۇرۇق خىيالغا بېرىلىدۇ ،روھى جەھەتتىن بېسىمغا ئۇچىرايدۇ .ئۇ بۈيۈك ئەربابلار بىلەن تونۇشۇشنى ،قازان شەھرىگە ھوجۇم قىلىپ ،قەھرىمانلىق نەتىجىسىنى يارىتىپ ،قىزلارنىڭ مۇھەببتىگە نائىل بولۇشنى خىيال قىلىدۇ ،ئەمما ئۇ خىيال دۇنياسىدىن ئويغانغان دەملەردە پۇرسەت ،ۋاقىت ئاللىقاچان ئۆتۈپ كىتىلگەن بولىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئۇ تۇرمۇشنى قايتا تونۇشقا مەجبۇر بولىدۇ .

«بىتوچاكا ۋە نېزۋلوۋا »تاماملانمىغان رومان بولسىمۇ ،ئەمما ئۆزگىچە نەدىئى قىممەتكە ئىگە ئەسەر ،ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسى زور بولۇپ ،ئىجتىمائىي ھاياتنىڭ ھەر تەرەپلىرىگە چېتىلىدۇ ،ئەسەر دىتى ئايال باش قەھرىمان نېتوچاكا نېزۋالوۋانىڭ ھېكايىسى كۈندىلىك خاتىرە شەكىلدە بايان قىلنغان ،ئۇنىڭ روھى دۇنياسىدىكى بىر قانچە باسقۇچ ئىنچكە تەسۋىرلەنگەن .بۇ ئاددى ئائىلدىن كېلىپ چىققان ،كىچىكىدىن تارتىپلا بەختسىز بولۇپ ،يېتىم بالىغا ئايلنىپ قالغان ،ئۇنى گراف بېقىپ چوڭ قىلغان بولسىمۇ ،ئۇ يۇقىرى تەبىقە كىشلىرى بىلەن چىقىشالمايدۇ ، ئۇ بۇرۇن يېتىلگەچكە ،ئۇنىڭ ئۈستىگە نامرات ،ھاقارەت ئازابىنى يەتكۈچە تارتقاچقا قۇرۇق خىيالغا بېرىلىدۇ ،قۇرۇق خىيالى دۇنياسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن تىرشىدۇ ،ئۇ تەسەۋۋۇر قىلغان بۇ دۇنيادا پەقەت ئازدۇرۇش ،ئەيىش –ئىشرەتلا مەۋجۇت بولىدۇ .ئۇ شۇنداق خىيال قىلىۋېرىپ ،ئاخىرى پاجئەگە دۇچ كېلىدۇ .

 «تاغامنىڭ چۈشى »،« سىتىفانچىكىلوۋ كەنتى ۋە ئۇنىڭ پۇقرالىرى » (1854) بۇ ئىككى رومان ساترىك ئۇسۇل بىلەن يېزىلغان بولۇپ ،يۇقىرى تەبىقىلەرنىڭ تۇرمۇشى ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن .«تاغامنىڭ چۈشى » دە ئاق سۆڭەك ئايال مارىيانىڭ قېرى گرافنىڭ مال –بىساتىنى قولغا چۈشۈرۈش ئۈچۈن ئۇنى قىزىغا ئۆيلىنىش تەلپى قويۇشقا قىزىقتۇرغانلىقى سۆزلىنىدۇ .ئاپتور مۇشۇنداق قىزىقارلىق ۋەقەلىك ئارقىلىق يۇقۇرى تەبىقە ئاق سۆڭەكلەرنىڭ چاكىنلىقىنى پاش قىلغان .

سىتىغاتوچاكوۋ كەنتى ۋە ئۇنىڭ پۇقرالىرى »پومېشچىكنىڭ قورۇقدىشى ،يۇندىخۇر خمانىڭ ئوبرازىنى يارىتىش ئارقىلىق يانچىلار تۈزۈمى جەمئىيتىدىكى كېسەلمەن خاراكتېرگە ئىگە بىر دەللەلىسنىڭ تىپىك ئوبرازى يارىتىلغان .

« تۈرمە خاتىرلىرى » (1860) بۇ بەدىئى توقۇلمىغا باي ئوچىرىك خاراكتېرگە ئىگە ئەسەر بولۇپ ،يۈكسەك بەدىئى قىممەتكە ئىگە. ئەسەر ئىلانچاكوۋ دېگەن بىر توقۇلما پېرسۇناژنىڭ ئېغىزىدىن كۈندىلىك خاتىرە شەكلىدە بايان قىلنىدۇ ، ئەسەردە تۈرمىدىكى رەھىمسىز ، ئادەم چىدىغۇسىز ھايۋانىي تۇرمۇش بايان قىلنىدۇ .تۈرلۈك جىنايەتچىلەرنىڭ ھەر خىل كەچۈرمىشلىرى ئوبيكتېىپ بايان قىلنىدۇ ،يانچىلىق تۈزۈمنىڭ ۋە چارپادىشاھ ھاكىمىيتىنىڭ چىرىكىلىكى قامچىلىنىدۇ ئەسەر ئېلان قىلنىشى بىلەنلا ناھايىتى كۈچلۈك ئىنكاس قوزغايدۇ .ئوقۇرمەنلەرنى چارپادىشاھنىڭ چىرىكلىكىنى پاش قىپتۇ دېگەن تۇيغۇغا كەلتۈرىدۇ .

«بوزەك بولغانلار ۋە خورلانغانلار »( 1860) بۇ دوستىيوۋىسكىنىڭ ئىددىيەسى بىلەن ئىجادىيەت ئالاھىدىلىكنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم ئەسەر .بۇ ئەسەردە ئىككى ئائىلىنىڭ تىراگىدىيەسى ئەكىس ئەتتۈرلىدۇ .بۇ تىراگىدىيەنى گراف ۋاركوۋسكىي پەيدا قىلىدۇ .ۋاركوۋىسكى سىمىسنىڭ قىزى ناجانى ئازدۇرۋېتىدۇ ، ئۇ شىمسىنىڭ پۈتۈن بايلىقىنى قولغا چۈشۈرۈپ بولغاندىن كېيىن قىزنى تاشلىۋېىتىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئۇ  قىز قاراڭغۇ يەر ئاستى ئۆيدە ئۆلۈپ كېتىدۇ .ناجانىڭ قىزى گرافتىن ئۆچ ئالماقچى بولىدۇ ،ئەمما ئۇ بوۋىسى بىلەن بىللە ئېچىنشىلىق ھالدا ئۆلۈپ كېتىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا يەنە ۋاركوۋسىكى ئۈچۈن ساداقەتمەنلىك بىلەن ئىشلەۋاتقان ئىلخېمونوۋ تۆھمەتكە ئوچىراپ ،پۈتۈن تەئەللۇقاتىدىن ئايرىلىپ قالىدۇ ، ئۇنىڭ قىزى ناتاشامۇ ۋاركېۋىساكانىڭ ئوغلە تەرپىدىن ئازدۇرۇپ كېتىلىدۇ . بۇ ئەسەردە كۈچلۈكلەرنىڭ ئاجىزلارنى يەپ كېتىشىدەك ئېچىنشلىق رېئاللىق تەسۋىرلىنىدۇ .ۋاركېۋىساكى رەزىللىكنىڭ ،قانخور جەمئىيەتنىڭ ئوبرازى .ئاپتور ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز ھالدا ئۆزلۈكىنى تونۇۋېلىشنى ۋە جاپاغا چىداش خاراكتېرىنى مەدىھيەلەيدۇ .

«قىمارۋاز »( 1863) بۇ ئەسەردە ئاپتورنىڭ ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرى بايان قىلنىدۇ .ئۇ ياۋروپاغا ئىككىنچى قېتىم خوتۇنىغا ئۇختۇرماي سولسىۋا دېگەن بىر قىز بىلەن ساياھەتكە چىققاندا كەچۈرگەن كەچۈرمىشلىرى تەسۋىرلىنىدۇ .سولشىۋا شاللاق قىز بولغاچقا دوستىيوۋىسكىغا بەك ئەسكىلىك قىلىدۇ ،ئۇلارنىڭ مۇھەببىتى ھەقىقىي ھېسياتقا ئەمەس ،بەلكى پۇل ئۈستىگە قۇرۇلىدۇ ،دوستيوۋىسكى ئۇنىڭ پۇلغا بولغان ئارمىنىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ئاخىرى قىمارغا بېرىلىپ كېتىدۇ ،پۇل تېپىش ئۇياقتا تۇرسۇن ئەكىسچە ئۇتتۇرۋېتىدۇ ، ئۇ قىز پۇلى يوق بۇ ئەرنى تاشلاپ باشقا بىرى بىلەن كېتىدۇ ،دوستيوۋىسكى ئاخىرى روسىيەدىكى دوستىلرىنىڭ ياردىمى بىلەن روسىيەگە ئاران قايىتىپ كېلىۋالىدۇ .بۇ ئەسەردىكى ئاساسلىق پېرسۇناژ ئاپتورنىڭ ئۆزىدۇر.

« مەست»( 1865) بۇ رومان پىلانغا ئېلىنىپ ئازراق يېزىلغان بولسىمۇ ،ئەمما نەشىرىيات سودىگىرىنىڭ ۋەدىسىزلىكىدىن تاماملانمايدۇ .

«جىنايەت ۋە جازا »( 1865) دوستيوۋىسكى ئىنتايىن قىيىن شارائىتتا بۇ ئەسەرنى ئىجاد قىلىشقا كىرشكەن .ئۇنىڭ مېھىربان سىڭىلىسى ۋىرا ئۇنى ياخشى يېزىقچىلىق شارائىتى بىلەن تەمنىلىگەن .شۇنداق بولسىمۇ يەنىلا تىرىكىچىلىك ئۈچۈن ئۆلمەيدىغاندەك تەرەپ –تەرەپلەرگە بېرىپ ئىشلىگەن .بۇ ئەسەردە بايان قىلنغان بەزى ۋەقەلىك ئاپتورنىڭ ئائىلىسنىڭ ئەھۋالى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك بولغان، ئەسەرنىڭ باش تېمىسى چوڭقۇر بولۇپ ،ئىنسانپەرۋەرلىك روھى بايان قىلنغان . بوزەك قىلنغان ،خرولانغانلارغا ھېسداشلىق قىلغان . 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدىكى روسىيە شەھەر خەلقنىڭ ئېچىنشىلىق كەچۈرمىشى بايان قىلنغان . تاياق زەربىسدىن يۈز-كۆزلىرى تۆمۈردەك كۆكىرىپ كەتكەن پاھىشلەر ،پاسكىنا ئۆستەڭ سۆيىنى تالىشىپ جېنىدىن ئايرلىغان ئايال ئىشچىلار ،نامرات مۇلكى خادىملار ،بالىلىرنى ئەگەشتۈرۈپ كوچىلاردا تىلەمچىلىك قىلغان ساراڭ ئاياللار ،قىزىلكۆز جازانىخورلار ،نۇمۇسسىز ئالدامچىلار ،شاللاق ئاق سۆڭەكلەر ،ماڭار يولى قالمىغان نامرات پېقىرلەرنى … ئوقۇرمەنلەر ئالدىدا نامايان قىلغان .ئاپتورنىڭ قەلمى ئاستىدا تەسۋىرلەنگەن باش قەھىرىمان راساكېرىناكوۋ ئىككى خىل خاراكتېرگە ئىگە ئوبراز .ئۇ كىشلەرگە ياردەم قىلىشنى خۇشاللىق دەپ بىلىدۇ ،ئەمما ئۇنىڭ مىجەزى جىمىغور ،ئەسەردە ئۇنىڭ «نەزەرىيىۋى يادروسى »نى يەنى ئادالەتسىز جەمئىيەتكە قارشى تۇرۇش روھىنى نامايان قىلىدۇ .ئاپتور يەنە باش قەھرىماننىڭ تىراگىدىيسىنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلمايدۇ .ئۇنىڭ ئۆتكۈزگەن جىنايتىنى ئاخىرى تەڭرىگە بولغان ئىتقادىرغا باغلايدۇ ،ئەمەلىيەتتە ئۇ قاراڭغۇ ،زۇلمەتلىك جەمئىيەت بىلەن كۈرەش قىلىدۇ ؛ ئاپتور يەنە بىر پېرسۇناژ سونىيەنى تەسۋىرلەيدۇ ،سونىيە جاپالىق تۇرمۇش شارائىتىدا ياشاۋاتقان ئىنسانلارنىڭ ئوبرازى ،ئۇ چېن ئىتىقادنىڭ ،پاك روھىنىڭ سىمۋولى .ئاپتور يۈكسەك بەدىئىي ماھارەت بىلەن ئىنسان قەلبىدە يوشۇرۇپ تۇرغان تېرەن سىرلارنى نامايان قىلىدۇ .ئەسەردە تەسۋىرلەنگەن قاتىللىق ۋەقەسى ئادەمنىڭ يۈرەك تارىنى چېكىدۇ ،پۈتۈن ئەسەرنىڭ ھەر قايسى بەدىئى ئامىللىرى ئايرىغىلى بولمايدىغان ئورگانىك گەۋدىگە ئايلانغاچقا باش قەھرىماننىڭ ئىچكى دۇنياسى مىسلىسىز چوڭقۇر دەرىجىدە ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئالدىدا نامايان بولىدۇ .باش قەھرىماننىڭ ئۆزلۈك ئېڭى ناھايىتى كۈچلۈك بولغاچقا ،ئۇ مەلۇم دەرىجىدە مۇستەقىل ئاڭغا ئىگە سوبيېكتىپقا ئايلانغان ،بۇ خىل سەنئەت جەھەتتىكى يېڭىلىق ئىناتىي چوڭقۇر مەزمۇنغا ئىگە .شۇنداق بولغاچقا «جىنايەت ۋە جازا »،ئاپتورغا ئالەمشۇمۇل نام –شۆھرەت ئېلىپ كەلگەن بولۇپ ئاپتورنى دۇنيادىكى ئالدىنقى قاتاردىكى سەنئەتكارلىق ئورنىنى تىكلىگەن .

«مەجنۇن»( 1867) ،بۇ ئەسەردە ئەينى چاغدىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇش ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن ،18-ئەسىرنىڭ كېينكى مەزگىلىدە روسىيەدە كاپىتالىزىم شىددەت بىلەن تەرەققىي قىلىپ ،پۇل ۋە ھوقۇق ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ ھەر ساھەسىگە سىڭىپ كىرىدۇ ،تۈرلۈك ئىجتىمائىي ئىدىيە ئېقىمى شىددەت بىلەن ئېلىشىدۇ .ئاپتور بۇنداق مۇرەككەپ ۋەزىيەتنى يۈكسەك بەدىئى ئۇسۇل ئارقىلىق بايان قىلىپ بېرىدۇ ،بولۇپمۇ ئاپتور ئىجتىمائىي ئەخلاقنى تەسۋىرلەشكە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلىدۇ ،پۇل ۋە ھوقۇق تۈپەيلىدىن ئەخلاقنىڭ بۇزۇلۇشى ،ئائىلىلەرنىڭ ۋەيران بولۇشى ،ساغلام خاسلىقنىڭ يوقۇلۇشى ،گۈزەللكنىڭ خۈنۇكلۇشىشى چىن مۇھەببەتنىڭ سۇسلىشىشى ،شەھۋەتپەرەسلكىنىڭ ئەۋىج ئېلىشى تەسۋىرلىنىدۇ .گراف مېشىلكىننىڭ «گۈزەللىك دۇنيانى قۇتۇلدۇرىدۇ »دېگەن غايىسى خورلانغان ۋە بوزەك قىلنغان ناشانىيە فېلبوۋنانىڭ ئوبرازى  تورسىلكنىڭ پۇلنى جېنىدىنمۇ ئەزىز بىلىدىغانلىقى ،ئاخىرى ئاق سۆڭەك ئائىلىسىدىن كېلىپ چىققان ناشانىيەنىڭ پۇل ۋە ھوقۇقنىڭ قىزىقتۇرىشى تۈپەيلىدىن باشقىلارنىڭ ئاشنىسى بولۇپ ئەخلاقتىن چىققانلىقى ،ئۇنىڭ زىددىيەت بىلەن تولغان روھى ھالىتى ئاجايىپ يۇقۇرى ماھارەت بىلەن بايان قىلىنغان .ئاپتور « مەجنۇن » دا ئوتلۇق مۇھەببەت بىلەن ئەخلاق ۋەز –نەسىھەتلىرىنى كومپىلكىت بولۇپ قالغان چاغلاردا سەنئەت رامكسنى بۇزۇپ تاشلاپ تەسۋىرلىگەن بولسىمۇ ،ئەمما ئەسەردە يارىتلىغان بەدىئى قىممەت يەنىلا ئۈستۈنلۈكنى ئىگلەيدۇ .شۇڭا بىز «مەجنۇن » دىن ئاپتورنىڭ بەدىئى قارشى بىلەن بەدىئى ئۇسلۇبىنىڭ تېخىمۇ پىشىپ يېتىلگەنلىكىنى كۆرەلەيمىز .

« ئالۋاستىلار » (1871) بۇ ھەجىمى چوڭ سىياسىي رومان بولۇپ ،چېتىلىدىغان دائىرىسى كەڭ .بۇ ئەسەرنى «شەھەر يىلنامىسى »دەپ ئاتاشقىمۇ بولىدۇ .ئەسەردە 19-ئەسەرنىڭ 60-70 يىللىرىدىكى روسىيە جەمئىيتىدە ياشاۋاتقان بىر توپ «ئالۋاستىلار» مەنزىرىسى تەسۋىرلىنىدۇ ،ئەسەردە يارىتىلغان پېرسۇناژلار كۆپ ،بۇ پېرسۇناژلار ئارىسىدا كۆزگە ئەڭ چېلىقىدىغىنى باش قەھىرىمان سىتاۋروتكىن بىلدىن ۋېرخوىېنىسكى ئاتا –بالا ئۈچ ئادەمنىڭ ئوبرازى بولۇپ ،ئۇلارنىڭ ئىش- ئەمەلى ،تەقدىر قىسمىتى ئەتراپلىق بايان قىلنىدۇ .سىتاۋورتىكىن ئاق سۆڭەك ئائىلىسدىن كېلىپ چىققان ،سالاپەتلىك ،زېرەك ئادەم بولسىمۇ ،ئەمما ئۇنىڭ ئۇنىڭ ئىرادىسى ئاجىز ئادەم بولغاچقا ئەخلاققا مۇخالىپلىق قىلىپ ،تىراگىدىيەلىك تەقدىرگە دۇچار بولىدۇ ،ئىچكى دۇنياسى زىددىيەت بىلەن تولۇپ كەتكەچكە ئاخىرى ئۆلۈۋالىدۇ .ۋاروىېنىسكى تىپىك خىيالى پەرەسلەرنىڭ ئوبرازى ،ئۇ چەت ئەلدە ئوقۇپ قايتىپ كىرگەندىن كېيىن «ئىنقىلابنى باھانە قىلىپ » سىياسى ئالدامچىلىق بىلەن شۇغۇللنىدۇ .ئۇنىڭ ئوغلى پېتر بىر شەرمەندە نەرسە بولۇپ ،ئاتىىسغا گۇپپاڭچىلىق قىلىدۇ ،سۇيقەست ،تىرورلۇق بىلەن شۇغۇللنىدۇ ،ئۇ ھوقۇق ئۈچۈن ئادەم ئۆلتۈرىدۇ «ئالۋاستىلار »ئېلان قىلنىشى بىلەنلا قاتتىق تەنقىدكە ئۇچىرىغان ،ئەمما كېيىن گوركى ئەسىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ روسىيەنىڭ ئەينى ئىجتىمائىي سىياسىي ۋەزىيتىنى يورۇتۇپ بەرگەن دەپ باھا بەرگەن ،چۈنكى ھەر قانداق بىر دەۋىرنىڭ قاراڭغۇ تەرەپلىرىنى ئېچىپ بەرگەن ئەسەر شۇ دەۋردىكى سىياسى دائىرىلەرنىڭ چەكلىمىسىگە ۋە رەزىل كۈچلەرنىڭ ھوجۇمىغا ئۇچىرايدۇ .

« ئۆسمۈر» (1874) دوسىتيوۋىسكنىڭ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا يازغان مۇھىم رومانى .رومان بىرىنچى شەخىس تىلى بىلەن بايان قىلنغان ،ئەسەردىكى باش قەھرىمان ئاركاچى ئىش كۆرمىگەن يىگىت .ئۇ ئاق سۆڭەك ۋېرسلوۋنىڭ ھارامدىن بولغان ئوغلى بولۇپ ،ئۇنى دېھقان ھاكار دورگولوۋسىكى بېقىپ چوڭ قىلىدۇ .ئاركاچى بالىلىق چاغلىرىدا خورلۇق تۇرمۇش كەچۈرىدۇ ،ۋىجدانى ئازابلىنىدۇ .ئەمما ئۇ پۇل ھۆكۈم سۇرىۋاتقان ،ھەممىگە قادىر بولۇۋاتقان دەۋىرىدە بۈيۈك بانكىر بولسامكەن دەپ قۇرۇق خىيال قىلىدۇ ،چوڭ ھوقۇق تۇتۇپ ،راھەت-پاراغەتلىك تۇرمۇش كەچۈرسەمكەن دەپ ئويلايدۇ .ئۇ پۇل ئالدىدا ئەخلاققا مۇخالىپ ئىشلارنى قىلىدۇ ،ئېتقادىنى يوقىتىدۇ .ئەسەردىكى يەنە بىر پېرسۇناژ ۋېرسلوۋ .ېتىقادىسىز ،مېجەزى تۇتۇرۇقسىز نەرسە بولۇپ ،ئىسراپخورلۇق بىلەن ياشايدۇ ،پۇلۇم بار دەپ ھېچكىمنى نەزەرگە ئىلمايدۇ .ئاپتور ئەسەردە ئۆسمۈرلەرنى تەربىيلەشنى مۇھىم ئورۇندا قويۇشنى ،ئەخلاق ئارقىلىق ئىجتىمائىي ھاياتنى نۇرلاندۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ .

« ئاكا –ئۇكا كارامازۋلار »(1878) بۇ زور ھەجىمدىكى رومان بولۇپ ،ئون ئىككى قىسىمنى ،خاتىمە قىسىمىنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ .ئۇ ئەسەر 1878-يىلى يېزىلىشقا باشلاپ ،1880-يىلى تاماملنىدۇ .ئاپتور ئەسەردىكى ھېكايىنى ئىچكىرى ئۆلكىدىكى كىچىك بىر ناھىيە بازىرىدا روي بەرگەن قىلىپ تەسۋىرلەيدۇ ،ئەمما ۋەقەلىك كارازوۋلار ئائىلىسدە تەسۋىرلەيدۇ .بۇ ئائىلە ئاتا كارامازوۋ ،چوڭ ئوغلى ئالبوشا ،ئاتا كارامازوۋنىڭ ھارامدىن تېپىپ قويغان ئوغلى سىمبردپاكوۋ قاتارلىق بەش ئادەمدىن تەركىب تاپىدۇ .ئاتا كارامازوۋ كىچىك پومىشچېك بولۇپ ،ئۇ بىمەنە ،رەزىل ،شەھۋانە ،زېرەك ھەم شەھۋانى ئادەمنىڭ ئوبرازى .ئۇ پۇلنى دەپ بىر قانچە ئوغلى بىلەن كارى بولمايدۇ ؛ دمتىرى ھەربىي سەپتىن چىكىنگەن ئوفېتسىر بولۇپ ،تۇرمۇشتا شاللاق ،مىجەزى ئوسال ،ئاتىسى بىلەن ئانىسىدىن قالغان مىراسنى ۋە بىر جالاپ ئايالنى تالىشىپ ،غەۋغا پەيدا قىلىدۇ ،ئەمما ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدا ياخشىلىق بىلەن يامانلىق تەڭ مەۋجۇت بولىدۇ ،كېيىن ئەخلاقنى ياقلايدۇ  ئىۋان ئالىي مەكتەب ئوقۇغۇچىسى ،ئاتئېزىمچى ، ئىنسانلارنىڭ مۇشكۇلاتلىرىغا ھېسداشلىق قىلىدۇ ،تۇرمۇشنىڭ مەنىسىنى چۈشىنىدۇ ،ئەمما ئۇ يەنە ھاياتقا ئۈمىدسىزلىك بىلەن قارايدۇ ،ئەخلاقنى ياقلىماي ،خالىغانچە ئىش قلىدۇ ،ئۇلار مەنپەئەتنى دەپ ،ئاتىسى بىلەن قېرىنداشلىرى ئارسىدا روي بەرگەن زىددىيەتلەرگە پەرۋاسىزلىق بىلەن قارايدۇ ،كەنجى ئوغۇل ئالليوشا ئاق كۆڭۈل ،پاك يىگىت بولغاچقا كونا ئۆرپ- ئادەتلەرگە ئۆچ بولۇپ ،چىن مۇھەببەتنى ياقلايدۇ ،ئۇ جامائەت ئىشىنىدىغان ۋە سۆيۈنىدىغان پېرسۇناژ ،سىمبىردباكوۋ قېرى كارامازوۋنىڭ ساراڭ ئايالدىن بولغان ھارامزادىسى .ئۇ ئىۋاننىڭ كۈشكۈرتۈشى بىلەن ئاتىسىنى ئۆلتۈرۈپ ،ئۈچ مىڭ روبلىنى بۇلاپ كېتىدۇ .ئاتىسىنى ئۆلتۈرۈش ۋەقەسى روي بەرگەندىن كېيىن دمتىرى قاتىل دەپ قارىلىپ ،ئېغىر ئەمگەك قىلىش ئۈچۈن سۈرگۈن قىلنىدۇ ،ئەمما سىمبىرياكوۋ قورقۇپ ئۆزىنى ئۆلتۈرۋالىدۇ ،ئىۋان ساراڭ بولۇپ قالىدۇ ،ئالچوشا مۇناستىرىدىن ئايرىلىپ ،يېڭى ھاياتىنى باشلايدۇ ،كىشلىك ھايات ئۈستىدە ئىزدىنىسۇ ،كارامازوۋ ئائىلىسىنىڭ تىراگىدىيسى چىرىك ،چۈشكۈن روسىيە جەمئىيىتىنىڭ روھى مەھسۇلى .ئەمما ئەسەردە بايان قىلىنغىنى ئىنسانلارنىڭ ئازابى. ئاپتور ئەسەردە بىر يۈرۈش ئىجتىمائىي ۋە پەلسەپىۋى مەسلىلەرنى ، مەسلەن : كىشىلىك ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ،ئىنسانى ياخشىلىق ۋە ئىنسانى رەزىللىك ،جەمئىيەتنى ئىسلاھ قىلىش يوللىرى ،ئاتئېزىم بىلەن دىنى ئېتىقاد قاتارلىق مەسلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ ،شۇنداقلا نۇرغۇن مەسلىلەر ئالبۇشا ،ئىۋان ۋە زرسىما پوپنىڭ ئوبرازى ئارقىلىق بايان قىلنىدۇ ،سوتسىيالىزىم بىلەن ھۆكۈمەتسىزلىك ،ماتىرىيالىزىم بىلەن شەخسىيەتچىلىك ئۇقۇملىرى ئارسىدىكى چەك –چىگرانى ئېنىق ئايرىغان .ئاپتور ھەمىشە ئۆز ئېتىقادىغا مۇخالىپ ھالدا بەزى قاراشلارغا گۇمانىي پوزىتسىيەدە بولغان ؛ بۇنىڭدىن باشقا يەنە كامتېرىنا ئىۋانوۋنا ،گىروشېنكا ،گرساكورى قاتارلىق پېرسۇناژلارنىڭ ئوبرازىمۇ ،زاستاتىللار ،سودىيەلەر ،گۇۋاھچىلارنىڭ ئوبرازى ناھايىتى مۇۋەپپەقىيەتلىك يارىتلىغان .« ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » يەنە ئاپتورنىڭ بەدىئى ئۇسلۇبىنى ئەكىس ئەتتۈرىدۇ .ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسىغا نىسپەتەن كۆپ مەنبەلىك ۋەقەلىك لىنيەسىنى ئاساس قىلغان بولۇپ ،ئەسەردىكى ھەر بىر پېرسۇناژلارنىڭ خاراكتېرى يارقىن يارىتلىغان . بۇ ئەسەر ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن كۈچلۈك تەسىر پەيدا قىلدى . نۇرغۇن ئوقۇرمەنلەر ھازىرغىچە ئەدەبىيات تارىخىدا بۇنداق چوڭقۇر ئەھمىيەتكە ئىگە ئەسەر يارىتىلمىدى دەپ قارايتتى .ئەسەرنىڭ يەنە مۇھىم بىر تەرپى شۇكى ،پېرسۇناژلارنىڭ پىسخىك خاراكتېرى تولىمۇ جانلىق تەسۋىرلەنگەن .شۇڭا بۇ ئەسەرنى دۇنياۋى پىسخىك ئەسرى دېيىشكە بولىدۇ ،بۇ ئەسەر نۇرغۇن يازغۇچىلارنىڭ ئىجادىيتىگە ئۆرنەكلىك تەسىر كۆرسەتكەن .

3

روس ئەدەبىياتى مەيلى پروزا ، مەيلى پوئىما جەھەتتە بولسۇن دۇنيا ئەدەبىياتىغا ناھايىتى زور تەسىر كۆرسەتتى . جۈملىدىن ئۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بولغان تەسىرى تېخىمۇ زور بولدى .ئازادلىقتىن ئىلگىرىكىنى دېمەيلا قويايلى ، ئازادلىقتىن كېيىن روس ئەدەبىياتى روسچىدىن ، ئۆزبەكچىدىن ،خەنزۇچىدىن ئۇيغۇرتىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلدى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە 1950- -يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىياتى توڭلىتىۋېتىش ھالىتىدىن قۇتۇلغاندىن كېيىن ئەدەبىيات سەنئەت ساھەسىدە بارچە گۈللەرنىڭ ئېچىلىش ،ھەممە ئېقىملار بەس-بەستە سايراش ،كىلاسىك ئەدەبىياتنىڭ ھاياتى كۈچىنى جانلاندۇرۇشتەك ئادەمنى خۇشال قىلىدىغان مەنزىرىلەر بارلىققا كەلدى ، شۇنىڭ بىلەن روسىيە ،سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىيات –سەنئەتنىڭ باھارى يېتىپ كەلدى .جۈملىدىن روسىيە سوۋېت ئىتىپاقى ئەدەبىيات سەنئىتىنىڭ ، ئەدەبىيات –سەنئەت نەزەرىيە ئاساسىمۇ پۇختىلاندى ، ئادەمنى چوڭقۇر ئويغا سالىدىغان ئىجتىمائىي مەسلىلەر ھەققىدە ئويلاندۇردىغان نۇرغۇن پىروزا،پوئىما ،دراما ئەسەرلىرى مەيدانغا كەلدى . شولوخوۋنىڭ « بىر ئادەمنىڭ تەقدىرى » ئايتىماتوۋنىڭ « مويتوڭزا » ،ئوسترىۋسىكىنىڭ « پولات قانداق تاۋلاندى » « زويا ۋە شورا ھەققىدە ھېكايە »، « ياش گۋاردىيە »،« كىم ئەيىپلىك »، « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » قاتارلىق ئەسەرلەر تۇرمۇش دەستۇرى دەپ قارالدى، سوۋېت «شەرق ھەقىقىتى »نەشىرىياتى ئەينى دەۋرىدىكى  روس يازغۇچىلىرىنىڭ نۇرغۇن ئەسەرلىرىنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇردى ، ئەينى چاغدىكى نۇرغۇن ئۇيغۇر يازغۇچى –شائىرلىرى ئۇ ئەسەرلەرنى ئوقۇپ ، بەدىئى زوق ئېلىپ مىللىي ئەدەبىيات تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈردى . لېف تولىستوينىڭ « ئاننا –كارننا »، شولوخوفنىڭ « ئېچىلغان تىڭ »، پوشكىننىڭ « كاپتان قىزى » قاتارلىق ئەسەرلەر ئەينى ھاغدا ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىنىڭ سۆيۈپ ئوقۇشىغا مۇيەسسەر بولدى. ئازادلىقتىن كېيىن ئۇيغۇر نەشىرىياتچىلىقنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىشىغا « ھەممە ئېقىم بەس- بەستە سايراش ،بارچە گللەر تەڭ ئېچىلىش » پىرىىنسىپىغا ئاساسەن روس ئەدەبىياتى كۆپلەپ تونۇشتۇرۇلدى . مېھنەتكەش تەرجىمانلار تولىستوينىڭ « ئۇرۇش ۋە تېنىچلىق » ، شولوخوفنىڭ « تىنىچ دون »،  دوستيوۋىسكىنىڭ « جىنايەت ۋە جازا»،« ئاننا –كارىننا » ، پۇشكىننىڭ « ئىسىمىربەگ »، فادايىۋنىڭ « ياش قوغدىغۇچىلار »، « ئايتىماتوۋ ئەسەرلىرى » قاتارلىق نادىر ئەسەرلەرنى روسچىدىن ، ئۆزبەكچىدىن ،خەنزۇچىدىن ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ،  ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىنىڭ مەنىۋى دۇنياسىنى بېيىتتى . ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى مەيلى شەكىل ياكى مەزمۇن جەھەتتىن بولسۇن ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن تۈرىتكىلىك ، ئۆرنەكلىك رول ئوينىدى . 1950-يىللىرى قولىغا قەلەم ئالغان يازغۇچى ، شائىرلار ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان روسىيە ،سوۋېت ئىتتىپاقى پروزا ، پوئىما درامىلرىدىن زوقلىنىپ ، ئىلمىي ئىجادىيتىنى گۈللەندۈردى . ئىپادىلەش جەھەتتە ئۆرنەك ئالدى . بولۇپمۇ دېئالكىتكلىق ماتىرىيالىزم كۆز قارىشى مۇجەسسەملەشكەن سوتسىيالستىك ئىدىينى ئاساس قىلىپ ، يېڭى رېئالىزملىق ئىجادىيەت ئېلىپ باردى .روسىيە سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىياتىنىڭ تەسىرى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ روھىيەت ،مەدەنىيەت جەھەتتىلا ئىپادىلىنىپ قالماي ، يەنە سوتسىيالستىك ئىنقىلاب ئەمەلىيتىدىمۇ ئىپادىلەندى . ئەدەبى تۈزۈلمە بىلەن ئەدەبىي ئىجادىيەت جەھەتتە ئۆرنەك بولدى . مەسلەن : يازغۇچىلار جەمئىيىتى قۇرۇلدى ، ئەدەبىيات دۆلەتنىڭ ئىدىئولوگىيە ساھەسىگە كىرگۈزۈلدى ، يازغۇچىلار ئۈچۈن ئەدەبىيات مىتودى بەلگىلەپ بىرىلدى ، يازغۇچىلارنىڭ ئىجتىماىئي ئورنى، ئىناۋىتى ئۆستۈرۈلدى ، يازغۇچىلارنىڭ دۇنيا قارشىنى شەكىللەندۈرۈشتە زور رول ئوينىدى ، نۇرغۇن كىشلەردە كونىنى كۆيلەيدىغان غايە يېتىلدى . ئىجادىيەت جەھەتتە تەسىرى زور بولدى. « شەرق ھەقىقىتى » نەشىرىياتىدا ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشىر قىلىنغان ئەسەرلەر شىنجاڭغا كىرىپ ، يازغۇچى بىلەن ئوقۇرمەنلەرتەڭ قەدەمدە دېگۈدەكلاماڭدى . بۈگۈنكى كۈندە بولسا روسىيە ،سوۋېت ئىتىپاقى دەۋرىدە ئىجاد قىلىنغان نۇرغۇن ئەسەرلەر خەنزۇ تىلىغا ۋە ئاز سانلىق مىللەتلەر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇرۇلدى.

ئەمدى روسىيەنىڭ 19-ئەسىرىدكى بۈيۈك يازغۇچىسى دوستىيوۋىسكى ئەسەرلىرىنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىش ئەھۋالىغا كەلسەك ،ئۇنىڭ «باشقىلارنىڭ خوتۇنى »،« ئاق كېچە »،« مىلاد دەرىخى ۋە توي مۇراسىمى »،« جىنايەت ۋە جازا »،« بوزەك بولغانلار ۋە خورلانغانلار » قاتارلىق بىر نەچچە ئەسىرىلا تەرجىمە قىلىندى ، قالغان « مەجنۇن »، « ئالۋاستىلار »،« ئۆسمۈر »، « قىمارۋاز »، « تۈرمە خاتىرىلىرى »، « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » قاتارلىق ئەسەرلىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلمىغان، بۇ جەھەتتىكى بوشلۇقنى جەزمەن تولدۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ . ئەگەر يازغۇچىنىڭ بۇ ئەسەرلىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلسا ، مىللىي ئەدەبىياتىمىزنى ششەكىل ۋە مەزمۇن جەھەتتىن بېيىتىشىمىزغا ، ئىجادىيەت ئۇسلۇبى جەھەتتە ئۆزىمىزنى تېخىمۇ مۇكەممەللەشتۈرۈشكە پايدىسى بولىدۇ . روسيە ،سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىياتىنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى زور بولدى.   دوستيوۋىسكىنىڭ « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » دېگەن ئەسىرى ئۇنىڭ ئىجادىيەت سەمەرىسى بولۇپ ، دۇنيا ئەدەبىيات خەزىنىسىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇننى تۇتىدۇ ، بۇ ئەسەرنىڭ ھازىرغىچە ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنمىغانلىقى بىر ئەپسۇسلىنارلىق ئىس ھېسابلىنىدۇ . مەن بۇ ئەسەرنى قايتا –قايتا ئوقۇغاچقا، يەنە كېلىپ خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان ھەر خىل نۇسخسىنى قالدۇرماي ئوقۇپ چىققاچقا ، ئەسەرنىڭ ماڭا بولغان تەسىرى ناھايىتى چوڭقۇر ۋە كۈچلۈك بولدى ، شۇنىڭ بىلەن مەن قولۇمغا قەلەم ئېلىپ، بىلىمگە ئىرادە كەمىرىنى مەھكەم باغلاپ ، « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » نى تەرجىمە قىلىشقا تۇتۇنۇپ ، ئاخىرى پۈتۈن ئەسەرنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسنى پۈتتۈردۇم . بۇ ئەسەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىدا نەشىرى بىر تۆھپە بولدى. مەن ئىشىنىمەنكى بۇ ئەسەرنىڭ تەرجىمە نۇسخسى پات ئارىدا ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرى بىلەن يۈز كۆرۈشىدۇ . ئوقۇرمەنلەر گۈزەللىك نەزەرى بىلەن ئۇنىڭ ئەسەرلىرىگە قارىغان دەملىرىدە ،ئۇنىڭ ئەسەرلىردىن ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغان بىر پۈتۈن ئىستېتكلىق قىياپەتنى كۆرىدۇ  ھەم ئاپتورنىڭ بۈيۈك يازغۇچى ئىكەنلىكىنىمۇ بىلىدۇ .

ئاپتور: «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلى ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمىدە

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

زىسلاۋ مىلوش (Czeslaw Milosz) ئامېرىكا تەۋەلىكىدىكى پولشا يازغۇچىسى، تەرجىمان، نەزەرىيەشۇناس. سزېتېينىيېدە تۇغۇلۇپ ۋىلنودا چوڭ بولغان. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدا گىرمانىيە ئارمىيەسى پولشاغا تاجاۋۇز قىلغاندا قارشىلىق تەشكىلاتلىرىغا قاتناشقان. 1951- يىلى پولشانىڭ فىرانسىيەدە تۇرۇشلۇق ئەلچىخانىسىنىڭ مەدەنىيەت مەسلىھەتچىلىكىگە تەيىنلەنگەندىن باشلاپ پولشا ھۆكۈمىتى بىلەن ئادا- جۇدا بولۇپ، سەرگەردانلىق ھاياتىنى باشلىغان. 1962- يىلىدىن باشلاپ ئامېرىكىنىڭ كالىفورنىيە شىتاتلىق ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ بېركېلېي شۆبە مەكتىپى سىلاۋىيان تىل- ئەدەبىياتى فاكۇلتېتىدا پروفېسسورلۇققا تەيىنلەنگەن. 1978- يىلى كىچىك نوبېل مۇكاپاتى دەپ ئاتىلىدىغان نۇسدات خەلقئارالىق ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 1980- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. برودسكى ئۇنى «دەۋرىمىزدىكى ئەڭ ئۇلۇغ شائىرلارنىڭ بىرى ياكى شائىرلارنىڭ ئەڭ ئۇلۇغى» دەپ ئاتىغان.

مىلوشنىڭ ئەسەرلىرى ناھايىتى كۆپ بولۇپ، ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن «قىشتىكى سائەت» (شېئىرلار توپلىمى)، «ئېقىنغا يۈزلىنىش» (شېئىرلار توپلىمى)، «ئاجراپ كەتكەن خاتىرە»(شېئىرلار توپلىمى)، ئاسارەتلەنگەن كاللا (سىياسىي ئوبزورلار توپلىمى)، «ئىسسا جىلغىسى» (رومان)، «پولشا ئەدەبىيات تارىخى» قاتارلىقلار بار.

1911- يىل

30- ئاپېرىل لىتۋانىڭ سزېتېين دېگەن يېرىدە دۇنياغا كەلگەن. پولشا 1918- يىلى مۇستەقىل دۆلەت بولۇشتىن ئىلگىرى بۇ رايون ئىزچىل لىتۋالىقلار، پولشالىقلار ۋە رۇسلارنىڭ تالىشىش ئوبيېكتى ئىدى. مىلوش تۇغۇلغاندا بۇ رايون رۇسىيە ئىمپېرىيەسىگە تەۋە ئىدى. دادىسى بىر ئاممىۋى قۇرۇلۇش ئىنژېنىرى بولۇپ، 1- دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە رۇسىيە ئىمپېرىيىە ئارمىيەسىگە ھەربىيلىككە تۇتۇلۇپ، پۈتۈن ئائىلىسىنى ئېلىپ رۇسىيەنىڭ ھەممە جايلىرىدا ئايلىنىپ يۈرگەن.

1918- يىلى

ئاتا- ئانىسىغا ئەگىشىپ لىتۋاغا بېرىپ، مۇنتىزم تەربىيە ئېلىشقا باشلىغان.

1930- يىلى

لىتۋانىڭ مەركىزى ۋېرنودىكى سىتىفان باتورى پادىشاھلىق ئۇنىۋېرسىتېتىغا كىرىپ قانۇن ئوقۇغان.

1931- يىلى

ئىككى ساۋاقدېشى بىلەن بىرلىكتە پارىژنى ساياھەت قىلغان. كېيىن شۇ ساياھىتىنى خام ماتېرىيال قىلىپ «غەربكە سەپەر» ناملىق كىتابىنى يېزىپ چىققان.

1932- يىلى

«بەختسىزلەر مەزھىپى» شائىرلار تەشكىلاتىنى قۇرغان.

1933- يىلى

«مۇز دەۋرىدىكى بىر پارچە شېئىر» ناملىق رىسالىسى دۇنيا بىلەن يۈز كۆرۈشكەن.

1934- يىلى

ئۇنىۋېرسىتېتنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن پولشا مەدەنىيەت فوندى جەمئىيىتىنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىپ پارىژغا بېرىپ بىر يىل ئوقۇغان.

1936- يىلى

ھەقىقىي مەنىدىكى تۇنجى شېئىرلار توپلىمى «3 قىش» نەشر قىلىنغان. ۋارشاۋادا پولشا تېلېۋېزىيە ئىستانسىسىنىڭ ئەدەبىيات بۆلۈمىدە ئىشلىگەن.

1939- يىلى

ناتسېستلار ئارمىيەسى پولشاغا تاجاۋۇز قىلىپ كىرگەندە قارشىلىق ھەرىكەتلىرىگە قاتنىشىپ، مەخپىي يېزىقچىلىق قىلغان ھەمدە «مۇستەقىللىق ناخشىسى» ناملىق قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكىتى مەزمۇن قىلىنغان تاللانما شېئىرلار توپلىمىنى تۈزۈپ نەشردىن چىقارغان.

1945- يىلى

ئۇرۇشتىن كېيىنكى تۇنجى شېئىرلار توپلىمى، يەنى ئىككىنچى شېئىرلار توپلىمى «قۇتۇلدۇرۇش» نەشر قىلىنغان.

1945- يىلىدىن 1950- يىلىغىچە

ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ، پولشانىڭ ۋاشنگتون ۋە پارىژدا تۇرۇشلۇق ئەلچىخانىسىدا مەدەنىيەت مەسلىھەتچىسى ۋە بىرىنچى دەرىجىلىك كاتىپىلىقىغا تەيىنلەنگەن.

1951- يىلى

پولشانىڭ فىرانسىيەدە تۇرۇشلۇق ئەلچىخانىسىدىكى خىزمىتىنى تەرك ئەتكەن ۋە شۇنىڭدىن كېيىن 10 يىل ئىزچىل فىرانسىيەدە ياشىغان ۋە يېزىقچىلىققا تايىنىپ تۇرمۇشىنى  قامدىغان.

1953- يىلى

«ئاسارەتلىك كاللا» ناملىق ئىدىيىۋى مۇلاھىزىلەر توپلىمى (كۆپ خىل تىلغا تەرجىمە قىلىنغان. بۇنىڭ ئىچىدە گېرمانچە تەرجىمىسىگە پەيلاسوپ كارل جاسبېرس كىرىش سۆز يېزىپ بەرگەن)، «كۈندۈزنىڭ نۇرى» ناملىق شېئىرلار توپلىمى، ئۇنىڭدىن باشقا يەنە «ھوقۇق تارتىۋېلىش» ناملىق رومانى نەشر قىلىنغان، بۇ رومانى «ياۋروپا ئەدەبىيات مۇكاپاتى» غا ئېرىشكەن.

1955- يىلى

«ئىسسا جىلغسى» ناملىق رومانى نەشر قىلىنغان.

1957- يىلى

«شېئىر ھەققىدە» ناملىق داستانى كىتابچە شەكلىدە ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشكەن.

1958- يىلى

«چوڭ قۇرۇقلۇق» نەشردىن چىققان.

1959- يىلى

«يەنە بىر ياۋروپا» ناملىق ئاپتوبىيوگىرافىيەسى نەشر قىلىنغان.

1960- يىلى

ئامېرىكا كالىفورنىيە شىتاتلىق ئۇنىۋېرسىتېتنىڭ بېرېكلى شۆبە مەكتىپىگە تەكلىپ قىلىنغان. كېيىنكى يىلى مەزكۇر مەكتەپنىڭ سىلاۋىيان تىل- ئەدەبىياتى پروفېسسورلۇقىغا تەيىنلەنگەن.

1962- يىلى

«بوپىر شاھ ۋە باشقىلار» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1964- يىلى

«قەدىمكى جىنلىق كۆۋرۈك» نەشر قىلىنغان.

1965- يىلى

«بوپىرنىڭ شەكىل ئۆزگەرتىش خاتىرىسى» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1968- يىلى

«يۇرتۇم: ئۆز- ئۆزۈمنى چەكلەش ھەققىدىكى ئىزدىنىشلىرىم» ناملىق رومانى نەشر قىلىنغان. پېتېر دېل سىگتو بىلەن بىرلىشىپ تەرجىمە قىلغان «ژىبگىنېف ھېربېرت شېئىرلىرىدىن تاللانما» نەشر قىلىنغان.

1969- يىلى

«ئىسىمسىز شەھەر» ناملىق شېئىرلار توپلىمى، «پولشا ئەدەبىيات تارىخى» ناملىق ئەسىرى ۋە «ئۇرۇشتىن كېيىنكى پولشا شېئىرلىرىدىن تاللانما» ناملىق تەرجىمە شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1970- يىلى

ئامرىكا گراژدانلىقىغا ئۆتكەن.

1972- يىلى

«شەخسنىڭ مەجبۇرىيىتى» ناملىق ماقالىلەر توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1973- يىلى

ئامېرىكا شائىرلىرى ۋە تەرجىمانلىرى بىلەن ھەمكارلىشىپ، قىسمەن شېئىرلىرىنى ئىنگلىز تىلىغا تەرجىمە قىلغان، شېئىرلىرى بارغانسېرى تونۇلۇشقا باشلىغان. «شېئىرلاردىن تاللانما» نەشر قىلىنغان.

1974- يىلى

«سەھەر قۇياشى كۆتۈرۈلگەندە» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان. ئەنگلىيە، ئامېرىكا، فىرانسىيە ۋە لاتىن ئامېرىكىسىنىڭ ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى پولەك تىلىغا ھەمدە پولەك تىلىدىكى ئەسەرلەرنى ئىنگلىز تىلىغا تەرجىمە قىلغانلىقى ئۈچۈن پولشا قەلەمكەشلەر جەمئىيىتىنىڭ شېئىر تەرجىمە مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.

1976- يىلى

گۇگگېنخېيىم فوندى جەمئىيىتىنىڭ شېئىر تەتقىقاتچىلىقىغا تەيىنلەنگەن.

1977- يىلى

«شېئىرلار توپلىمى»، «ئالىكساندېر ۋات ئوتتۇرا يەر دېڭىزى شېئىرلىرىدىن تاللانما» ناملىق تەرجىمە شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان. ئامېرىكا  مىچىگان ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پەخىرىي پەلسەپە دوكتورى ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن.

1978- يىلى

«قىش سائىتى» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان. «بۈگۈنكى دۇنيا ئەدەبىياتى» ژورنىلى تەرىپىدىن تارقىتىلىدىغان نوسدات خەلقئارا ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا، كالىفورنىيە شىتاتلىق ئۇنىۋېرسىتېتى بېركىلىي شۆبە مەكتىپىنىڭ پەخرىي پروفېسسورلۇقى (پەخرىي ئەدەبىيات دوكتورى ئۇنىۋانىغا توغرا كېلىدۇ) غا ئېرىشكەن.

1979- يىلىدىن 1980- يىلىغىچە

ئامېرىكا ئۇنىۋېرسىتېتى كېڭىشىگە «تەتقىقاتچى لېكتور» لۇق نامزاتىغا كۆرسىتىلگەن.

1980- يىلى

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.

1981- يىلى

پولشا لۇببۇر كاتولىك دىنى ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پەخرىي دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتى چارلىز ئىللىيوت نوتتون لېكىسىيەسىنىڭ پروفېسسورلۇقىغا تەيىنلەنگەن. «شېئىرنىڭ گۇۋاھلىقى» ناملىق نۇتۇقلار توپلىمى خارۋارد ئۇنىۋېرسىتېتى تەرىپىدىن 1983- يىلى نەشر قىلىنغان. «ئۈنچىگە مەدھىيە» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1982- يىلى

ئامېرىكا ئەدەبىيات- سەنئەت ئىنىستىتۇتىنىڭ ئاكادېمىكلىكىگە سايلانغان.

1983- يىلى

«سان فرانسىسكو دېڭىز قولتۇقى خىياللىرى» ناملىق ھېسبايانلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1984- يىلى

«ئاجراپ كەتكەن خاتىرە» ناملىق تاللانما شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1985- يىلى

«ئۇرلونىڭ زېمىنى» نەشر قىلىنغان. رىئوناردو ناسان بىلەن ھەمكارلىشىپ تەرجىمە قىلغان «شادىمان ئىت قۇيرۇقى: ئاننا سىۋېل شېئىرلىرىدىن تاللانما» نەشر قىلىنغان.

1986- يىلى

«يېتىپ بارغىلى بولمايدىغان جاي» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1988- يىلى

«1985- 1987- يىللاردا يېزىلغان يېڭىچە شېئىرلار»، «1931- 1987- يىللاردا يېزىلغان شېئىرلار» ناملىق شېئىرى توپلاملىرى نەشر قىلىنغان.

1989- يىلى

سەرگەردان بولۇپ يۈرگەندىن كېيىن تۇنجى قېتىم لىتىۋاغا قايتىپ كەلگەن.

1991- يىلى

«كوچامدىن باشلايلى» ناملىق رومانى، «تاشقىي ئۆلكە» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1992- يىلى

پولشاغا قايتىپ كەلگەن. شۇنىڭدىن كېيىن ئىزچىل كراكوفتا ئولتۇراقلىشىپ قالغان.

1994- يىلى

«ئوۋچىنىڭ بىر يىلى» ناملىق كۈندىلىك خاتىرىسى نەشر قىلىنغان.

1995- يىلى

«ئېقىنغا يۈزلىنىش» ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1996- يىلى

دۇنيا شېئىرلىرىدىن تاللاپ تۈزگەن «يارقىن شەيئىلەر كىتابى» نەشر قىلىنغان.

1997- يىلى

شېئىرىيەت شەيداسى توماس موتتون بىلەن يېزىشقان خەت- چەكلەر توپلىمى نەشر قىلىنغان.

1998- يىلى

«يول بويىدىكى ئىت» ناملىق ناملىق شېئىرلار توپلىمى نەشر قىلىنغان.

2001- يىلى

«مىلوش لۇغىتى» ناملىق ئەسلىمىسى، «تۇرغان يېرىمدىن يولغا چىقىش» ناملىق نەسىرلەر توپلىمى نەشر قىلىنغان.

2002- يىلى

«كونا- يېڭى شېئىرلار توپلىمى: 1931- 2001- يىل» نەشر قىلىنغان.

2004- يىلى

14- ئاۋغۇست كىراكوفتا ۋاپات بولغان. 10- ئايدا مىراس ئەسىرى «ئىككىنچى بوشلۇق: يېڭى شېئىرلار توپلىمى» نەشر قىلىنغان.

«مىلوش لۇغىتى» ناملىق كىتابتىن تەرجىمە قىلىندى

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

فرانىز كافكا (1883- 1924) ئاۋستىرىيەلىك مەشھۇر ھېكايە يازغۇچىسى بولۇپ، ھازىرقى زامان غەرب ئەدەبىياتىغا ناھايىتى زور تەسىر كۆرسەتكەن. ئۇ جامىس جويىس، مارسىل پرۇست بىلەن بىر قاتاردا غەرب مودېرنىزم ئەدەبىياتىنىڭ ئاساسچىسى دەپ قارىلىدۇ.
كافكا 1883- يىلى 3- ئىيۇل ئاۋستىريە- ۋىنگىرىيە ئىمپېرىيسى ھۆكۈمرانلىقىدىكى پراگادا تۇغۇلغان، يەھۇدىي قان سىسېتمىسىدىن، دادىسى مىلىچماللارنى توپ تارقىتىدىغان سودىگەر ئىدى. كافكا كىچىكىدىنلا گېرمان تىلى تەربىيىسى ئالغان، 1910- يىلى ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ، پراگا ئۇنىۋېرسىتېتىغا ئوقۇشقا كىرگەن. دەسلىپىدە ئەدەبىياتتا ئوقۇغان، كېيىن دادىسىنىڭ مەجبۇرلىشى بىلەن قانۇن كەسپىگە ئالماشقان ۋە قانۇنشۇناسلىق پەنلىرى بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن. 1906- يىلى ئۇنىۋېرسىتېتنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ ئادۋوكاتلىق ئىشلىرى ئورنى ۋە سوت مەھكىمىسىدە پراكتىكا قىلغان، كېيىنكى يىلى 10- ئايدا بىر شەخسىي سۇغۇرتا شىركىتىدە ئىشلىگەن. 1908- يىلى يەنە يېرىم ھۆكۈمەت ئىگىدارچىلىقىدىكى ئىشتا يارىلىنىش سۇغۇرتا شىركىتىدە تاكى 1922- يىلى ئىيۇلغىچە ئىشلەپ، كېسەل سەۋەبى بىلەن خىزمىتىدىن ئايرىلغان. كافكا ئۆپكە تۇبېركۇليۇز كېسىلىگە گىرىپتار بولۇپ قېلىپ، نەچچە قېتىم داۋالىنىپمۇ ساقىيالمىغان. 1924- يىلى 3- ئىيۇن ۋىنانىڭ يېنىدىكى گىرلىن ساناتورىيىسىدە ئالەمدىن ئۆتكەن.
كافكا كىچىكىدىنلا ئەدەبىياتقا قىزىقاتتى، ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چېغىدىن باشلاپ سىپنوزا، دارۋېن، نىچشې قاتارلىق مۇتەپەككۇرلارنىڭ ئەسەرلىرى ۋە ئىبسوننىڭ دىرامملىرىنى ئوقۇشقا باشلىغان. ئالىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چېغىدىن باشلاپ ئىجادىيەتكە كىرىشكەن، ماكىس برود بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قالغان. بۇ ئىككىيلەن ھەمىشە پراگادا بولۇپ تۇرىدىغان ئەدەبىيات پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىپ تۇرغان. 1909- يىلىدىن 1912- يىلىغىچە ئۇلار نەچچە قېتىم پارىژ، سيۇرىخ، لۇگانو، مىلان، ۋېيمار قاتارلىق جايلارغا بىللە ساياھەتكە بارغان. بۇ چاغدا، گېرمانىيە يازغۇچىسى ھېربېر بىلەن فىرانسىيە يازغۇچىسى فلوبېرنىڭ ئەسەرلىرى كافكانى ناھايىتى جەلپ قىلىۋالغان. كېيىن ئۇ دانىيەلىك پەيلاسوپ گىرىكوگېرنىڭ مەۋجۇدىيەتچىلىك ئەسەرلىرىگە قىزىقىپ قالغان، ئۇ يەنە جۇڭگونىڭ لاۋزى، جۇاڭزى پەلسەپىسىنىمۇ تەتقىق قىلغان. مانا بۇلارنىڭ ھەممىسى كافكانىڭ دۇنيا قارىشى ۋە ئىجادىيەت كۆز قارىشىغا ناھايىتى زور تەسىر كۆرسەتكەن.
كافكا سوتسىيالىزمغا ۋە ئىشچىلار ھەرىكىتىگە ھېسىداشلىق قىلاتتى، لېكىن مەلۇم ئارىلىق ساقلايتتى. بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئۇ گېرمانىيە ۋە ئاۋستىرىيە- ۋىنگىرىيە ئىمپېرىيىسى كۈچەپ يولغا قويۇۋاتقان شوۋىنىزم ئىدىيىسىگە قارشى تۇرغان، ئۇرۇشقا پاسسىپ پوزىتسىيە تۇتقان. كافكانىڭ شەخسىي تۇرمۇشى تولىمۇ بەختسىزلىك ئىچىدە ئۆتكەن. ئۇنىڭ خاراكتېرى زىددىيەت بىلەن تولغان بولۇپ، كەمچىلىكلىرى ناھايىتى كۆپ ئىدى. بۇ ئۇنىڭ ئۆزىنى قىيناپ ئارام بەرمەيۋاتقان روھىي ھالىتىنى تېخىمۇ ئېغىرلاشتۇرۇۋەتكەن. ئۇ كاپىتالىزم جەمئىيىتىنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى كرىزىسلارنى كۆرۈپ يەتكەن، لېكىن ئاشۇ كرىزىسلارنى ھەل قىلىشنىڭ چارە- ئاماللىرىنى تاپالمىغان. بۇنداق ھەر قىلغىلى بولمايدىغان زىددىيەت توقۇنۇشلىرى ئۇنىڭ ھېكايە ۋە كۈندىلىك خاتىرىلىرىدە ئەكىس ئەتكەن. كافكانىڭ 1910- يىلىدىن 1923- يىلىغىچە يازغان كۈندىلىك خاتىرىسىدىن ئۇنىڭ تولىمۇ غېرىپلىق، ھەسرەت، ئۆكۈنۈشكە تولغان زىددىيەتلىك روھىي ھالىتىنى كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. ئۇ ئۆز ئىجادىيىتىنى «چۈشسىمان ئىچكى تۇيغۇلىرىمنىڭ ئىپادىلىنىشى» دەپ قارايتتى. كافكا ئىجادىيەتتە ناھايىتى ئىزدىنەتتى. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ كۆپىنچىسى ئىشتىن سىرتقى ۋاقىتلاردا يېزىلغان. ھايات ۋاقتىدا نەشر قىلىنغان «ھۆكۈم»، «شەكىل ئۆزگەرتىش خاتىرىسى»، «سۈرگۈندە»، «يېزا دوختۇرى»، «ئاچلىق سەنئەتكارى» قاتارلىق بىر نەچچە ھېكايىسىدىن باشقا، ئۇنىڭ «سوراق» («سوتلاش» دەپمۇ تەرجىمە قىلىنغان)، «ئامېرىكا» ۋە «قەلئە» قاتارلىق ئۈچ پارچە رومانىنىڭ ھېچقايسىسى تاماملانمىغان. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە بىر قىسىم ھېكايىلىرىمۇ تاماملانمىغان. 1924- يىلى 6- ئايدا كافكا ئۆلۈپ كەتكەندە يېقىن دوستى ماكس برود يازغۇچىنىڭ ئەستىلىكلىرى ئارىسىدىن بىر پارچە خەت تېپىۋالغان. خەتنىڭ مەزمۇنى مۇنداق ئىدى: «قەدىرلىك ماكس، مەن سەندىن ھاياتىمنىڭ ئاخىرىدا مۇنۇلارنى ئۆتۈنىمەن: مەن قالدۇرۇپ كەتكەن نەرسىلەرنىڭ ئارىسىدا (يەنى كىتاب ساندۇقۇم، كىيىم ئىشكابىم، يېزىق ئۈستىلىم، ئۆيۈم ۋە ئىشخانامدا ياكى بىرەر نەرسە قويغۇدەكلا جاي ھەمدە سەن تەسەۋۋۇر قىلالايدىغانلىكى يەرلەردە) كۈندىلىك خاتىرەم، قوليازمىلىرىم، خەت- چەكلىرىم، تىزىسلىرىم دېگەندەك نەرسىلەر قولۇڭغا چىقىپ قالسا ھەرگىز ئوقۇما ھەم ئۇنى بىرنى قويماي پاكپاكىز كۆيدۈرۈۋەتكىن. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە سېنىڭ ۋە باشقىلارنىڭ قولىدىكى مەن يازغانلىكى نەرسىلەرنىڭ ھەممىسىنى مېنىڭ نامىمدا يىغىۋېلىپ كۆيدۈرۈۋېتەرسەن. ئەگەر ئۇلار قولىدىكى مەن يازغان خەت- چەكلەرنى ساڭا قايتۇرۇپ بېرىشكە ئۇنىمىسا، ئۇلار ئۆزلىرى كۆيدۈرۈۋەتسىمۇ بولىدۇ.»
ئۇ تېخىمۇ تەپسىلىي يېزىلغان يەنە بىر پارچە خېتىدىمۇ شۇنداق تىلىكىنى بىلدۈرگەن. لېكىن، ماكس برود كافكانىڭ ۋەسىيىتىگە خىلاپلىق قىلغان. ئۇنىڭ قوليازمىلىرىنى كۆيدۈرۈۋەتمەستىن، ئەكسىچە كافكانىڭ يىغالىغانلىكى ئەسەرلىرىنىڭ ھەممىسىنى، جۈملىدىن قوليازما ۋە پارچە- پۇرات يازمىلىرى، كۈندىلىك خاتىرىسى ۋى خەت- چەكلىرىنىڭ ھەممىسىنى توپلاپ نەشر قىلدۇرغان. 1925-، 1926-، 1927- يىلى ئايرىم- ئايرىم ھالدا «سوراق»، «قەلئە»، «ئامېرىكا» قاتارلىق ئۈچ پارچە رومانىنى نەشر قىلدۇرغان. 1935- يىلىدىن 1937- يىلىغىچە ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ئالتە توم قىلىنىپ نەشر قىلىنغان. 1950- يىلىدىن 1958- يىلىغىچە يەنە ئۇنىڭ پۈتۈن ئەسەرلىرى 9 توم (بۇنىڭ ئىچىدىكى بىر تومى ئۇنىڭ ھايات ۋاقتىدا ئېلان قىلىنغان ئەسەرلىرى ئىدى) قىلىنىپ نەشر قىلىنغان. بۇ ئەسەرلەر ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدە غايەت زور ئەكس تەسىر قوزغىغان ۋە ناھايىتى يۇقىرى باھا بېرىلگەن. شۇنداقلا يەنە تەتقىقاتچىلارنىڭ ئارىسىدا قىزغىن بەس- مۇنازىرە قوزغىغان.

1950- يىلى ئەرزىنجاندا كىچىك بىر تاغلىق يېزىدا تۇغۇلغان . 1960 – يىلى ئىستانبۇلغا ، 1976 – يىلى گوللاندىيەگە كۆچكەن . گوللاندىيەدە ئۆزى كېچىكىدىن قىزىققان مۇزىكا ، شىئېر ، تىياتىر ۋە رەسساملىق بىلەن شۇغۇللانغان ، رەسىم ۋە شىئېرلىرى نۇرغۇن قېتىم مۇكاپاتلانغان . گوللاندىيە ، فىرانسىيە ، بىلوروسىيە ، گىرمانىيە ۋە يۇناندا نۇرغۇن قېتىم كوللىكتىپ ھەم شەخسى كۆرگەزمىلەر ئۇيۇشتۇرغان . تۈركىيە ۋە ياۋروپادىكى ئەدەبىيات – سەنئەت ژورناللىرىدا شىئېر ، داستان ھەم سەنئەت ئەسەرلىرى ئېلان قىلىنغان . خەلقئارا سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسىدە ئۈچ يىل رەئىسلىك ۋەزىپىسى ئۆتىگەن . گوللاندىيە ۋە  تۈركىيەدە رەسىم ئوقۇتقۇچىسى ۋە يېتەكچى بولغان .
  ئەڭ دەسلەپ « يۈرەك كۆيسە تىترەر ، گۈل ئۈششۈسە تىترەر » ناملىق 180 بەتلىك بىر شىئېر كىتابى ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتى . ئارقىدىنلا « كۆچمەن ئىشچىلار ئازابى » ناملىق 300 بەتلىك كىتابى ئامىستىردامدا نەشىر قىلىندى . ھازىر تۈركىيەدە يەنە ئىككى كىتابى نەشىرگە تەييارلىنىۋاتىدۇ ، ئامىستىردامدا رەسىم ۋە شىئېرلاردىن تەشكىل تاپقان ئىككى توپلامى تەييارلىنىلىۋاتىدۇ .
  ئىنگىلىزچە ، گىرمانچە ۋە فىرانسۇزچىغا نۇرغۇن شىئېرلىرى تەرجىمە قىلىنغان نۇرى جان فىرانسىيەدە چىقىدىغان بىر مۇھىم ژورنالدا ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئىپادىلەپ مۇنداق دېگەن : « سەنئەتكە مۇناسىۋەتلىك بولغان چۈشەنچىلىرىمنى ئاشكارىلاش توغرا كەلسە ، تۇنجى رەسىم ، شېئىر ۋە داستانلىرىم ، ئۆزۈمنىڭ ياشاش شارائىتىم ۋە پىرىنسىپىم ، ئىنسانى مۇناسىۋەت ئۈستىگە قۇرۇلغان ئەسەرلەر ھېساپلىنىدۇ . كېيىنكىلىرى ئۈمىد ، ئىشەنچ ، سۆيگۈ ، ئەركىنلىك ، تىنچلىق قاتارلىق ھەممە مەزمۇننى ئىپادىلىگەن . ئازاپ ۋە ئۈمىدسىزلىك تېما قىلىنغان رىئالىزىم قارىشىمنى سىموۋللۇق ۋاستىلەر بىلەن قانچىلىك ئىپادىلىيەلىسەم شۇنچىلىك ئىپادىلەشكە تىرىشتىم . كېيىن مىتولوگىيە ، پەلسەپە ، مەسەل ۋە چۈش قاراشلىرىمنى چېقىش قىلىپ ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللاندىم . كۈچلۈك بىر مەسئۇلىيەت تۇيغۇسىنى يەلكەمدە توشۇپ ، تاشقى دۇنيادىن ئالغان ھېسلىرىمنى ئەڭ كۆڭۈلدىكىدەك ئىپادىلەشكە تېرىشىپ ، شۇلار ئىچىدىن ئۆزۈمنى ئىزدىدىم . چۈنكى سەنئەت ئىنساننىڭ تۇيغۇسىدۇر ، ئىستىتىك زوق ۋە گۈزەللىك قارىشىدۇر . مەن ئىنسانلارنىڭ پەقەت سەنئەت بىلەنلا ئەڭ گۈزەل چۈشەنچىلەرگە ئېگە بولالايدىغانلىقىغا ئىشىنىمەن ».

تۆۋەندە ئۇنىڭ شېئىرلىرىدىن ھوزۇرلانغايسىلەر

ئاھ مۇمكىن بولسا

ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
ئازاپتىن خۇشاللىق ، خۇشاللىقتىن ئۈمىد پەيدا قىلاتتىم .
بۆلۈپ ئازابلارغا يۈرىكىمنى ،دۇنيادىكى پۈتۈن بالىلارغا سۆيگۈ ساتاتتىم .
ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
شامال بولۇپ ئۇچاتتىم بوز دالىلاردا ، تاغۇ-تاش ئارا ،
بالىلارنىڭ ھۇجرىسىغا غىپپىدە كىرىپ ،
ئۈستىنى يېپىپ، ھىكايە ئېيتىپ بېرىپ چىقىپ كېتەتتىم ئۇلار تۇيماستا،پىشانىسىدىن سۆيۈپ.
ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
دەرەخ بولاتتىم بوز دالىدا ھەر باھار ياشىرىپ ، مىۋە بېرەتتىم ھەر يازدا ،
ئاندىن تۆكۈپ ياپراقلىرىمنى باھارغا ، كەتكەن بولاتتىم شامالنىڭ پىشىگە ئېسىلىپ .
ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
بىر چىنار بولۇپ باھاردەك ياشايتىم تۆت پەسىل ، يۇيۇپ چېچىمنى يامغۇر بىلەن ،
قۇرۇتاتتىم شامال بىلەن ، سۆيگۈدىن چاپان كىيىپ بالىلارنى قۇچاقلايتىم ھەر قىش .
ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
مۇزدەك بۇلاق بولۇپ ، سۇ بېرەتتىم باغرى كاۋاپقا .
ئۆچمەنلىك ، يامانلىق ، ئازابلارنى تازىلاپ ، سۆيگۈ بىلە يۇيۇپ يۈرەكلەرنى،
ئېقىپ كىتەتتىم باشقا دىيارغا .
ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
تۇپراق بولۇپ ، بۇغداي تېرىيتىم باغرىمدا ، گۈل بولۇپ ئېچىلاتتىم باغ – باغدا ،
يەر يۈزىگە چاچاتتىم ھىدىمنى .
يامغۇر ياغمىغان يۇرتلارغا شەبنەم قىلىپ تۆكەتتىم يېشىمنى .
ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
بالىلارغا بېرەتتىم دۇنيانى ، قۇياش بولۇپ ھەر كۈن پارلايتىم .
چۆچەك بولۇپ ، چۈشلىرىنى بېزەيتىم .
سۆيگۈ بولۇپ شەپقەت بىلەن قۇچاقلايتىم يېتىملەرنى ،
يىغلاتمايتىم ئانىلارنى ھەم ئاتىلارنى .

ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
ئېتىۋىتىلسە بىر بالا ، مەنمۇ شۇ ئان ئۆلەتتىم .
ۋە يا دوختۇر بولۇپ يارىلىرىنى تاڭاتتىم ،ئانا بولۇپ بېلىمگە ئاق باغلايتىم .
يىغلاتماستىن بالامنى ،دادا بولۇپ ، بالام ئۈچۈن يىغلايتىم .

ئاھ ! مۇمكىن بولسا ،
ئۇرۇشتىن تىنچلىق ، تىنچلىقتىن « ئادەم » ياسايتىم .
ئازابتىن خۇشاللىق ، خۇشاللىقتىن ئۈمىد ، ئۈمىدتىن دوستلۇق ياسايتىم .
ئوق ئورنىغا بالىلارغا ھەر كۈنلۈكى شىئېر ئاتاتتىم .

ئاھ ، ئەي بالا

ئاھ ، ئەي بالا !
كەتتىڭ ،
يىتىم قالدى ئىچىمىزدىكى خىيال تېغى ،
يوق بولدى گۈل ھىدىڭدىن تامچىغان سۆيگۈ .
ئىچىمىزدىكى بۇلاققا شېئىرلار تۆكۈلمەس بولدى ،
تىترىدى شامالنىڭ لەۋلىرى ،
قونمىغاچقا كىپىنەكلەر ، يېتىم قالدى  گۈل بەرگىلىرى.
كەتتىڭ ،
زەھەرلىك ئوقلار سانجىلار ھەر كۈن ، يىرتىلغان ئاسماننىڭ يۇلتۇزلىرىغا .
يامغۇر بولۇپ تۆكۈلمەكتە كۆزلىرىمىز ، يارىلانغان دېڭىز ئۈستىگە .

قەتلى قىلىنغىنى بىر دەستە كۈلكە ئىدى ، لەۋلىرىڭدە ئۆلۈم ئاھ ! ئەي بالا.
يۇلتۇزلارغا پۇلاڭشىتقىنىڭ سۆيگۈ ئىدى ، پارلاق كۆزۈڭدىكى غۇنچىلار ئىدى .
سۆيگۈڭ چوڭقۇر ، يۈرىكىڭ چوڭ ، بەدىنىڭ بولسا ۋىجىك ئىدى .

سېنى نازۇك چىمەننىڭ بەرگىلىرىگە كۆمدۇق ،
يىغلىماق ۋە ئاڭلاتماق ئۈچۈن دۇنياغا ھەسرەتنى .

سېنى ئاڭلاتتىم كۆچمەن قۇشلارغا ، شامال ، قارلىق تاغ ۋە بۇلۇتلارغا ،
سۆيگۈمنى ئاڭلاتتىم پۈتكۈل دۇنياغا ،
تونىسۇن دەپ قېتىۋالدىم سېنى ناخشامغا .
بارلىق دەرەخ ياپراق تۆكتى ، پۈتۈن گۈللەر بويۇن ئەگدى .

ئاھ ، ئەي بالا !
كەتتىڭ ،
ئىچىمىزدىكى بۇلاق قۇرىدى ، ئاھۇلار جىلغىغا چۈشمەسلا بولدى .
گۈزەللىكلەرنى قايتىدىن تىرىلدۈرمەك ئۈچۈن يەتمىدى سۆيگۈ ، يەتمىدى ئۈمىد .
ئاھ ، ئەي بالا!
كەتتىڭ ،
پۈتۈن قۇشلارنىڭ قاناتلىرى يۇلۇندى ، گۈل-چىچەكنىڭ كۆزلىرىمۇ ياشلاندى .
ئۆلۈمىڭ قار دانىسىدەك ئاق ئىدى ، بۇ سەپەر باشلانغان يەردىلا شۇنداق ئاياغلاشتى ،
ئاھ ، ئەي بالا

مەن سۈكۈت قىلدىم،ئازابىمنى سەن ئاڭلات دۇنياغا

ئۇزۇن چاچلىق ئوتلاردا كۈل بولدى خىيالىم ،
قايسى شاخقا ئېسىلدىم ئۈششۈدى ياپراقلىرىم .
كۈز پەسلى چۈشەر سايەمگە ،
مېنىڭ بۇ بوينۇم ئەي ھايات ، بەئەينى بىر تۈپ تەۋرەنگەن دەرەخ .
مەن ئېسىلغان شاخلار سۇنۇق ، مەن چۈشكەن يوللار توسۇق .
قايانغا بۇرۇلسام ساراڭ شامال مەستلىكى ، قايانغا قايرىلسام تىك قىيا بوشلۇقى .
پۈتۈن پەسىللەر كۈز ، پۈتۈن ئايرىلىشلار قار ،
كۈلكىلەر يېتىم ، سۇندىغۇ خىيال ، چۈشلىرىم يېتىم ،
كەلمە ئەي يار ! ئەي سەۋدا پەسلىنىڭ يىپەك چاچلىق قىزى ، گۈلباھار !
كەلمە ! قۇرىدى يولۇڭغا تىككەن ئورمان ياڭىقى.

مەن يىراق تاغ باغرىدىكى ماي چېچىكىمەن ھۈپپىدە ئېچىلغان ،
ھەربىر ھېدلاش سانجىق ، ھەر بىر تۇتۇش بىر ئازاب .
ھەسرەت بۇلۇتلىرى كۆزلىرىمدە تۇمان-تۇمان ،
ئىس – تۈتەك بوپ يىپىشىمەن قىيالارغا ھەر كېچە .
بورانلارغا ئېسىلىمەن ، كوچىلارغا ياپراق تۆكىمەن ،
يوشۇرساممۇ ئايرىلىشنى كىرپىكىمدە ،
پىچاق بولۇپ يۈرىكىمگە سانجىلار ھەر تامچە .
ئاشكارىلىدىم سۆيگۈمنى يورۇق يۇلتۇزغا ،
ئاڭلاتتىم سېغىنىشىمنى ئېقىن سۇلارغا .
كىرپىكىمدىن ساقىغان ئەگىز ئېچىشتۇرار يۈرەكنى ،
ئولتۇرۇپ يىغلايمۇ ئەمدى ئاپرىل يامغۇرى كەبى ؟
كەلمە ئەي يار ! ئەي يارىدار پەسىللەرنىڭ يامغۇر چاچلىق قىزى گۈلباھار !
كەلمە ! چىرىدى ئىچىمدە چوڭ بولغان نازۇك چېچەك .

ئېيتقىنە ئەي شامال ، يوشۇرارمۇ يارامنى تىك قىيالار ؟
كۈز پەسلىدە يىغلارمۇ دەرەخ ۋە شاخلار؟
ئۈزۈلۈپ چۈشتۈم ھاياتتىن تۆكۈلگەندەك ياپراقلار .
يېشىلدىم ، تارقالدىم ، ئۈششۈدۈم .
قايانغا قايرىلسام كۈز ، قايانغا بارسام تىك قىيا ،
ئەمدى بېشىمدا قار ، شېغىمدا شامال .
كەلمە ئەي يار ! ئەي مەجنۇن پەسىللەرنىڭ يالغۇز قىزى گۈلباھار !
كەلمە ! ئۆچۈرۈلدى سەن ئۈچۈن يېزىلغان داستان .

تۆت ئەتراپىم رىيا ، تۆت ئەتراپىم خىيانەت ،
بىر پەسكەشلك قاپلىدى مېنى ، توختىمايدۇ ئىچىمدىكى قىيامەت .
سۈكۈت قىلىش قېيداش بولسا ، ئۇنداقتا مەنمۇ سۈكۈت قىلدىم ئەي ھايات .
بىر چۆلدىكى تاغ كەبى سۈكۈت قىلدىم ،
بىر يېتىمنىڭ سۇنغان نىگاھلىرىدا سۈكۈت قىلدىم .
سۈكۈتلىرىم ئاقماقتا يارىدار دېڭىزغا .
كەلمە ئەي يار ! ئەي قارلىق تاغلارنىڭ ، يېراق پورتلارنىڭ يالغۇز قىزى گۈلباھار !
كەلمە ! ھېچكىم ئۈن چىقارمايدۇ ، ئاللىبۇرۇن ئۇنۇتۇلدى سەن ئۈچۈن يازغان ناخشىلار .
كەلسەڭ ھەسرىتىمگە كەل ، سېغىنىشىمغا كەل .
ئال ، كۆڭسۈڭگە باس مېنى ، ئازابلىرىڭغا قات مېنى !
مەن سۈكۈت قىلدىم ، سەن ئاڭلات دۇنياغا ئازابلىرىمنى .

ئەي ھايات ، قۇچاقلا مېنى !

قەلبىمنىڭ سۇنۇقلىرىنى چاڭگىلىمغا ئېلىپ ،
كەتسەمكەن بۇ شەھەردىن ،
سېغىنىش يەكسان بولامدۇ ؟
بىر ياز گۈلى شېخىدا توڭلامدۇ ؟
سۆيگۈ ئۈچۈن يۈرىكىمنى قاناتقاننى كىم بىلىدۇ ؟

كىرپىكىدە باھار يوشۇرغان قېرى بالىمەن ،
چۈشلەرنىڭ يامغۇردا ھۆل بولغان گۈللىرىمەن ،
مەن يىغلاي دېگەن ھەر ساھىلدا بىر لەيلەك ئۆلەر ،
خاپىلىق شئېر ئاتار خىيالىرىمغا ،
تىگىپ ئۆتەر قوللىرىم خىيانەت شاماللىرىغا .

ئىچىمدىكى بۇلاق قۇرىدى ،
پۈتۈن ياپراقلار سۇلدى ،
ھەسرەت پۇرايدۇ گۈللىرىم ،
قايسى يامغۇرنى خوش قىلساڭ قىلغىن ،
ياشارمايدۇ ئەمدى ئوت كەتكەن شۇ يەرلىرىم .
سۆيگۈم قېيدىدى ،
كىم تىڭشايتى سادالىرىنى يارىلانغان شۇ يۈرەكىمنىڭ ؟

ئاھۇلار ئېتىلغان بىر تاغ چوقىسىمەن ،
مامكاپلار قۇرىغان كەچكى شەپەقمەن ،
كۈلكىنى قۇرىتىمەن كۈز لەۋلىرىدە ،
كەتكەن كەلمىدى ۋاز كەچتى شۇ شەپەقلەر .
بىر دەھشەت ئازاپقا مۇپتىلامەنكى ،
ئۈستۈمدە داتلاشقان سۇنۇق پىچاق ،
40 يېرىمدىن مەن ھەم سۇنۇقمەن .

ئوۋچىلار ئوۋلىدى كىچىك جانىۋارلىرىمنى ،
ئازاپلار تۈنىدى خۇشاللىق قوناقخانىسىدا ،
كەتكەن كەلمىدى ۋاز كەچتى پەسىل ،
بىر گۈلمۇ قالمىدى ئۆمرۈمنىڭ شۇ بوز دالىسىدا ،
يالغۇزلۇقنىڭ ئەڭ يالغۇز قىش پەسلىدىمەن ،
يۇلتۇز ساقلىساممۇ ئوقيا كىرپىكلىرىمدە ،
بەدىنىمدە مۇز شامال ئوينار ھەر كېچە .

خەرىتىسى يىرتىلغان بىر يولۇچىمەن ،
باسقان يوللىرىم تۇمانۇ – تۇمان .
قالدىم  بىر قىيانىڭ چوقىسىدا ،
مۇزلىرىم ، ئەي ھايات ، قۇچاقلا مېنى !
كۆك قاناتلىرىڭنىڭ ئاستىغا ئال مېنى .
دالدىلىناي سۆيگۈنىڭ ئىللىق ئىقلىمىدا .

سۇلغۇن بىر گۈل كەبى سۈكۈت قىلدىم

سەن يوق ئېدىڭ ،
سۈكۈت قىلدىم ،
سۈكۈت قىلىش قېيداش بولسا مانا سۈكۈت قىلدىم ،
سۇلغۇن بىر گۈل كەبى ، ئادەمسىز بىر چۆل كەبى.

يولۇچىمەن ، يېراق بەكمۇ يېراقتىن كەلدىم ،
چارچىدىم ، قوللىرىم قۇرۇق ، بوينۇم پۈكۈك .
كۆز يېشى تولغان خورجۇنۇمغا ،
يۈرىكىمنىلا ئېلىپ كەلدىم ساڭا ،
ئايرىلىش ئازابىدىن ئۆتمە – تۆشۈك بوپ كەتكەن شۇ يۈرىكىمنى ،
باشقا ئەكەلگۈدەك نەرسەممىغۇ يوقتى .

شاخلىرىمدا كۈز ناخشىسى ، قوينۇمدا چوغ ،
سېنى ئىزدىدىم كەنتنىڭ تار كوچىلىرىدىن ،
يالغۇز ، ھارغىن ۋە يارىدار ھالدا .

سەن يوق ئېدىڭ ،
مۇزلىغانسىرى ئۇزاپ كەتتى يوقلۇقۇڭ .
قايسى بالىدىن سورىدىم ، يىغلىدى .
قايسى بۇلاقتىن سورىدىم ، چايقىلىپ كەتتى .
قايسى گۈلدىن سورىدۇم ، بوينىنى ئەگدى .
قايسى دەرەختىن سورىدىم ، يوپۇرماق تۆكتى .
مەن يوشۇرىۋالغان قۇشلارمۇ ئۇچتى كەتتى ،
يالغۇزلا قالدىم بىر بېشىمغا .
سەن گويا يېتىم بىر گۈللۈكتە ھايات غۇنچىسىسەن ،
گۈللەرنىڭ نازۇكىسەن ، كۆڭلۈمنىڭ قىيدامچۇقىسەن .

پۈتۈن كۈن سېنى ئىزدىدىم ،
ھارغىن ، يارىدار ۋە ئازابلىق بىر شامال كەبى ،
كەزدىم پۈتۈن كوچىلارنى .
سەن يوق ئېدىڭ ،
بۇلاقلاردىن سورىدىم ، ئېقىپ كېتىشتى .
يۇلتۇزلاردىن سورىدىم ، ئۆچۈپ كېتىشتى .
تاماكامنى كۈچەپ شوراپ پۈۋلىدىم كۆككە ،
ياپراق – ياپراق كۈز پەسلى مېنى قاپلىدى .
ئاندىن ئاستا-ئاستا شۇڭغىدى شۇ ئازابلار ئىچىمگە .
سەندىن يا بىر سادا يا بىر نەپەس كەلمىدى .

كوچا بالىلىرغا ئاڭلاتتىم سېنى ،
قېرى بىر تىلەمچى بىلەن ئورتاقلاشتىم سۆيگۈمنى ،
ھەسرىتىمنى بىر گۈلنىڭ كۆك كۆزىگە تاشلىدىم بوينىنى ئەگدى .
كۈلۈشۈڭنى ، كۆزلىرىڭنى ، ئاۋازىڭنى تاقاپ قولۇمغا ،
بىز ۋىدالاشقان شۇ بىكەتتە ئوقۇدۇم شېئىرلار ،
ئەقلىنى يوقاتتى ، ساراڭ بولدى _ دېيىشتى كىشلەر .
ئىچ ئاغرىتىپ قارايتى ھەممە ،
ئاندىن يىغلاشتىن چارچىغان كۆزلىرىمنى ،
قارا پويىزغا قول ياغلىق پۇلاڭشىتىپ ،
يېتىشەلمەيدىغان يىراقلارغا يولۇچى قىلدىم .
بىر ۋاگونىغا قۇلۇپلاپ تۇيغۇلىرىمنى ،
بىر ئاھ ئەيلەپ لەۋلىرىمگە جىمجىتقىنا سۈكۈت قىلدىم .
ئۇنتۇلغان ئېگىسىز ناخشىلار كەبى ،
قانچىلىك سۈكۈت قىلالىسام شۇنچىلىك قىلدىم .
مەن شۇنى ئىستەيمەنكى : يۈرىكىڭ تۇرغان يەر، يۈرىكىم سوقۇشتىن توختىغان يەر بولسۇن !

بىر گۈللۈككە كۆمۈڭلارمەن ئۆلگەندە

مەن سۆيگەن ھايات،
بۇرۇننىڭ بۇرنىسىدىكى رىۋايەت كەبى.
باستۇرۇپ كېلىپ ئىپ كەتتى ئۆمرۈمنى،
بەزىدە يىغلىغان كۆزلەردىكى.
ساقىغان كۆز يېشى كەبى يالغۇزمەن
يا ھايات مېنى چۈشەنمىدى يا مەن ھاياتنى

يامغۇرغا كۆمىۋىتىڭ مېنى ئۆلگەن چېغىمدا
سۇنۇق كۈلكەمنى سوغۇق ئۇرماستا
لىۋىمدىكى شئېر چېچىلماستا
قەلبىمدىكى سۆسۈن رۇخسار يىرتىلماستا
شاماللارغا ،باھارلارغا گۈللەرگە كۆمۈڭ مېنى
باھار كەلگەندە،ئۈمىدلەر ياشارغاندا
پاختەكلەر گىرەلەشكەندە
تۈكى تەتۈر ئۆرۈلگەن ياپراقنى بىر شامال سۆيگەندە.

كۆزلىرىمدە باردۇر شئېر يارىسى
قەلبىم گوياكى يەرنىڭ تەۋرىشى
ھاياتنىڭ ئەڭ نازۇك،نەپىس يېرىدە
قايسى گۈلگە قول ئۇزاتسام
سانجىلار ئۈمۈدىمگە تىكەن يارىسى

بىر سەبىينىڭ تەبەسسۇمىغا كۆمۈڭ مېنى
ئۇچسۇن ئۇنىڭ لەگلەكلىرىدە قانىتى سۇنۇق كۈلۈشلىرىم
بىر ياش قىزنىڭ چۈشىگە.بىر لەيلەكنىڭ پەرۋازىغا
سۆيگۈ يۆگىكىگە يۆگەڭ مېنى كۆزلىرىمنى يۇمدۇرۇپ
توڭلىمىسۇن يۈرىكىمدىكى ئاجىز ھېسلىرىم

بىر گۈلزارلىققا كۆمۈڭ مېنى ئۆلگەندە
بىر گۈلنىڭ رەڭگىگە،بىر ناخشىنىڭ ئاھاڭىغا
بىر كۈز باغچىسى كەبى سولماستىن بۇ قەلبىم
يېتىم مامكاپ كەبى بوينۇمنى ئەگمەستە
بىر بۇلبۇلنىڭ ناۋاسىغا كۆمۈڭ مېنى كۆزلىرىمنى يۇمدۇرۇپ
بىزنىڭ باغۋەن ئۆلگىنىمنى سەزمەستە

باھار پۇراقلىق سەھەرلەرگە كۆمۈڭ مېنى كۆزلىرىمنى يۇمدۇرۇپ
كۆك سۇنىڭ ئېقىشىدا،بىر گۈلنىڭ پۇرىقىدا جەسىدىمنى يۇيدۇرۇپ
ياتقۇزۇڭ خىياللىرىمنى سۆرۈن چىملارغا
توختىماستىن ناخشا ئىيتسۇن ،شئېر ئوقۇسۇن بۇ قەلبىم تۈن ۋە تاڭلارغا
كۆك ئاسمان ۋە قۇياشنى،نۇر يۇلتۇز ۋە يېشىل ئۈمىدنى
بېرىۋىتىڭ خۇش بولسۇن جېمى بالىلارغا

بىر تاغ چوقىسىغا كۆمۈڭ مېنى كۆزلىرىمنى يۇمدۇرۇپ
بۇلغانماستا ئېچىمدىكى قارنىڭ ئاقلىقى
جىمىماستا كۆڭلۈمدىكى سۇ قۇشلىرى
يىرتىلماستا لىۋىمدىكى رۇخسار گۈلى

يۈرەك سوقۇشلىرىغا،يۈرەك يالقۇنلىرىغا
بىر دادا ھەم ئانىنىڭ كۆز ياشلىرىغا
بىر گۆدەك بالىنىڭ چاڭگاللىرىغا
كۆمۈۋىتىڭ مېنى ئۆلگەن چېغىمدا
قەلبىمگىلا كۆمۈۋىتىڭ ئازابلىرىمنى.
ئۆلۈم ئۇنى سەزمىگەن چاغدا

باھار پۇراقلىق سەھەرگە كۆمۈڭ مېنى ،قۇشلار ئۇچقاندا
يۇيۇڭ مېنى بىر سۇنىڭ ئېقىنىدا بىر گۈلنىڭ ھېدىدە
شاماللار قاينىمىغا كۆمۈڭ شئېرىمنى،كۆزلىرىمنى يۇمدۇرۇپ
خىياللىرىمنى ياتقۇزۇڭ سۆرۈن چىملىق ئۈستىگە
تىنماي ناخشا ئېيتسۇن ،شئېر ئوقۇسۇن بۇ قەلبىم ئاتاپ باھارغا

سۈكۈت قىلدىم

ھەممە ئادەم قىلىشقان پارىڭىنى يازىدۇ،مەن بولسام سۈكۈتلىرىمنى يازىمەن.

ھەركىم سۆزلىشىۋاتقان بۇ دۇنيادا پەقەت مەن سۈكۈت قىلدىم
،قانچىلىك سۈكۈت قىلالىسام شۇنچىلىك سۈكۈت قىلدىم.

سۈكۈت قىلدىم ھىچكىم تۇيمىدى.ئۆزۈم بىلەن مۇڭداشماقتىمەن ئەمدى يالغۇز.
پەقەت يۈرىكىم بىلەن ئىپادىلەۋاتىمەن تىۋىشلىرىمنى،
ھىچكىم تۇيمايدۇ،بىلمەيدۇ.
سۈكۈت قىلدىم،سۈكۈت قىلدى لەۋلىرىمدىكى كۈي،كۆزۈمدىكى شېئىر،يارامنى سىيپاپ ئۆتكەن شامال.
پەقەت كۆزلىرىم سۆزلىمەكتە.

بىر ئاھ چىكىش بىلەن تەڭ جىمىدىم، سۈكۈت قىلدىم
،قانچىلىك جىم تۇرالىسام،سۈكۈت قىلالىسام شۇنچىلىق قىلدىم.
سۈكۈت قىلدى مەن بىلەن دېڭىز،سۈكۈت قىلدى تاغ.ئۈمىدلىرىمنى ھەر كېچەشاماللارغا يۆگەپ تەلپۈنىمەن ،
ھېچكىم كۆرمىدى كۆرەلمەيدۇ ،
چېچى ئاقارغان خىياللار،نەملەنگەن كىرپىكلەر …يەنە….ھېچكىم كۆرمەيدۇ.

كۆكتە چاقماق بولۇپ غەزەپ بىلەن چاقنايمەن،ھېچكىم كۆرمەيدۇ.
سۈكۈت قىلدىم، يارىلىرىمغا تۇزبېسىپ.
سۈكۈت قىلدىم،ئىچىمدىكى ۋولقانلارنى دەرۋىش كەبى تەنھالىقنىڭ تېمىغا ئۇرۇپ.
كوچىلارغا گۈل تۆكتۈم،ھېچكىم كۆرمىدى،ھچكىم پۇرىمىدى،شۇ گۈللەرنىڭ ھېدىنى.
ئۆزۈم يالغۇز كەچمەكتىمەن يالغۇز ھالدا شۇ كۆڭۈل كوچامنى،ھېچكىم بىلمىدى.
سۈكۈت قىلدىم،جىمىدى مەن بىلەن تاغ،جىمىدى ئاسمان،جىمىدى يەر،ئازابلار سۆزلەيدۇ ئەمدى .

سۈكۈت قىلدىم،جىمىدى مەن بىلەن سەۋىر-تاقەت،جىمىدى ھەسرەت،تۇردى ۋاقت.
پەقەت كۆزۈم بىلەن مۇئامىلە قىلىمەن بۇ رەڭۋاز دۇنياغا.
ھېچكىم ھېس قىلمىدى.
سۈكۈت قىلدىم،ئىچىمدىكى دولقانلار يانار تاغ كەبى ۋولقانلىغانچە جىمىدىم،سۈكۈت قىلدىم،
جىمىدى لەۋلىرىم،جىمىدى كۆز ياشلىرىم.
جىمىدى كۆزۈمدىكى شېئىر،كۆڭلۈمدىكى دەريا.
بۇلۇتلارۋە ئىسيانىم بولمىش چاقماق مېنى چاقىردى پەقەت مەنلا ئاڭلىدىم بۇنى،پەقەت مەن،
ئەمما سۈكۈت قىلىۋالدىم.
ئەي !! مەن بۆشۈكىنى تەۋرەتكەن ھايات ،باغرىمدا چوڭ قىلغان مۇھەببەت!!ئاڭلا!
يارامغا مەلھەم كار قىلمايدۇ،كېچىلەرئاھ چىكىشسىز ئۆتمەيدۇ.مەن سۈكۈت قىلدىم،يالغۇز ئازابلىرىم سۆزلەيدۇ.

مەن سۈكۈت قىلدىم،يۈرىكىمنى يىغلاتقان ئازابلار سۈكۈت قىلمىدى،
دەرىزەمگە ئۇرۇلغان يامغۇر تامچىسى سۈكۈت قىلمىدى.سىرتتا ھۇۋلىغان شامال سۈكۈت قىلمىدى.
باھار كەلمىدى،قۇشلار سۆيۈنمىدى،پەقەتلا قىش ھۆكۈم سۈرىۋاتىدۇ.
يۇلتۇزلار قېيدىدى،ئاي يىغلىدى،قۇياش چىقمىدى،ئازاب تۈگىمىدى.
ئېچ-ئىچىمدىن شېئىرلار تۆكۈلىدۇ ھەر كېچە،ھېچكىم بىلمىدى.

سۈكۈت قىلدىم
جىمىدى مەن بىلەن سەۋىر-تاقەت
جىمىدى ھەسرەت
تۇردى ۋاقت
پەقەت ئازابلىرىم سۆزلىدى ،كۆزلىرىم سۆزلىدى.
ھېچكىم ھېس قىلمىدى.
تۇيمىدى.
ھېچكىم…
ھېچكىم…

تەييارلان ،كېتىمىز ئەي قەلبىم

يۈر تەييارلان،كەچ كىردى،ۋاقت توشتى كېتىمىز ئەي قەلبىم،بۇلغانغان يامغۇرۇڭدا قالمايمەن
،بۇنچە خىيانەتنى،ئازابنى كۆتۈرەلمەيمەن.
بىلىمەن بۇلغانغان نىگاھلىرىڭىزدا ماڭا بىر بېقىشىڭىز يوق،شۇ سەۋەپ ئاھۇلاردىن رەنجىيمەن،مەجنۇنلارغا قىيدايمەن.
بىر تال گۈلنىڭ ياپرىقىنى تپىپ يارامنى تېڭىش ئۈچۈن،كېتىمەن بۇ يەردىن،ئىچىمدىكى جەسەتنى چەيلەپ،پارچىلاپ،
يەنە شۇ ئىچىمدىكى مەھشەرگە كېتىمەن.

قارىغىنە،كەچ كىردى،ۋاقت توشتى،بۇلغانغان دېڭىز ئېقىشتىن توختىدى،يېپىپ ئۆمۈر دەپتىرىنى،تەييارلان كېتىمىز ئەي قەلبىم.

كۈز مۇقامى كەبى ئاخىرقى ياپراقنى ساقلىيالمايمەن چارچىدىم،سۆيگۈسى پىچىۋىتىلگەن تارىخ بىلەن بىھۇش قىل مېنى ئەي قەلبىم.
قارا! تۆكۈلىۋاتىدۇ كۈز يامغۇرلىرى ئازاب ۋە خىيانەت ئۈستىگە،
،قىپيالىڭاچ ھەم سۆيگۈسىز قالدى شئىرىم،ئادەمسىز ،سوغۇق بىر قىش پەسلىدە.
كۆزلىرى ئىسسىمايدۇ بالىلارنىڭ،مەجنۇنلارچە بېقىشلىرى يېڭىلانمايدۇ ئاشىقلارنىڭ.
بارلىق دىندىن قوغلاپ چىقىرىلدىم،پۈتكۈل يۇرتتىن،بارلىق يۈرەكتىن قوغلاپ چىقىرىلدىم.
قايسى ئېلاھقا سېغىنسام يارامغا مەلھەم يوق،مەن بىلىمەن،بۇلغانغان نىگاھلىرىڭىزدا ماڭا بىر بېقىش يوق.
شۇ سەۋەپ ئاھۇلاردىن رەنجىيمەن،مەجنۇنلارغا قىيدايمەن.
يېڭى بىر گۈل ياپرىقى تېپىپ يارامنى تېڭىش ئۈچۈن،بىر مەجنۇن قۇش ئازابلىرىمنى قانىتىغا تېڭىپ،
مېنى بۇيەردىن ئېلىپ كەتسىكەن دەپ تىلەيمەن.
خېمىرى بۇزۇلۇپتۇ دوستلۇقنىڭ،ۋاپانىڭ،مۇھەببەتنىڭ، ئەي قەلبىم، مېنى ۋاپاسىز پەسىللەرگە تاشلىما ،
مەجنۇن ئىشىكلىرىدە يىغلاتما، بوينۇمنى ئەگمە پاھىشىلەر ئالدىدا.چەيلىمىگەن يوقسۇزلۇقۇمنى ئاياغلار ئاستىدا
،قويىۋەت بېشىم تىك،كۆڭلۈم يانجىق تۇرسۇن.
پەخىرلىكلەرگە خاس بىر مەقامدا ئەتىۋارلا مېنى،ساتقىنلىق،ئالا كۆڭۈللۈك،خىيانەت ئوتتۇرسىدا بىھۇش قىل.

بىلىمەن، بۇ مەجنۇنلۇقۇم شۇ چۈشلىرىم ئەسلا پاتمايدۇ بۇلغانغان كوچىلارغا ،قارىماڭلارچۇ كۆزلىرىمگە ،
يۈرىكىمدىكى بۇ ئاغرىق ئەسلا كەتمەيدۇ، خىنە قويغان بىر كېپىنەك چاچلىرىمغا قونغاندا.

ئاھ مېنىڭمۇ خىياللىرىم بار ئىدى.باھارۇ ھەم يازلىرىممۇ بار ئىدى،ئەپسۇس،قۇشلار ئۇچۇپ كەتتى
،بىر ئىسيان كەيگۈزۈپ يۈرىكىمگە،تېگى يوق ھاڭغا دومىلاتقان ئۈمىدلىرىم بار ئىدى.

مۇھەببەت دېدىم،تالاڭ بولدى يالغان بولدى ئۆمۈر،تارىسى ئۈزۈك ئىسكىرىپكىنىڭ روھى ئازابىمەن،
يوق مەن كېتىدىغان باشقا بىر پورت،قارا مانا توختىدى بۇلغانغان دېڭىز.
تەييارلان ئەي قەلبىم ،ۋاقت توشتى كېتىمىز يۈر ،بوشىسۇن نازۇك تۇيغۇلىرىمغا بېسىلغان شۇ يۈك.

پۇلنىڭ مۇھەببەتكە قىلغان خىيانىتىنى كۆردۈم،ئىنسان ئالدىدا تىزلىنىپ ئىبادەتنى يوق قىلغاننى كۆردۈم.
تۈنلەر خاراپ،تاڭلار ئۈمىدسىز،ئازاب تەرەپتىن قايتار بولسام گۇناھ ئۆزۈمنىڭ
،سۆيۈش ئۈچۈن تەلپۈنگەن بارلىق لەۋلەر تومۇزلاغلىق.

قولىنى بەرمەيۋاتىدۇ بۇ ھايات

يەردە تىپىرلاۋاتقان يۈرىكىمنىڭ ئۈستىدە ئۇسۇل ئويناۋاتىدۇ ئازابلار،
كۆسۈمدىن يۇلۇپ ئېلىپ يەرگە ئاتقان شۇ ئاجىز يۈرىكىمنىڭ ئۈستىدە.
ھېچكىم كۆرمەيدۇ،قاراپمۇ قويمايدۇ،ئوت ئېچىدە تىپىرلاۋاتقان ئاشۇ يۈرەككە.
ئېڭىشىپ ئالمايدۇ ھېچكىم،كۆيمەكتە يۈرىكىم،ئاھ شۇ يۈرىكىم.
ياپراقلىرى يارىدار شامالدا سىلكىنگەن،ھارغىن بىر تاغ لالىسىمەن يول بويىدىكى،
يارىدار ئاھۇنىڭ كۆزلىرىدە ئىڭرار بەدىنىم.
روھىم جاللاتنىڭكىدەك سوغۇق ۋە رەھىمسىز،بۇلغانغان ھاياتنىڭ قاراڭغۇ ھۇجرىلىرىدا سۈرمە تارتىلار كۆزلىرىمگە،
كور بولماقچىمەن
دوست سانىغانلىرىم خەنجەر تىقار كۆكسۈمگە ،يارىلاندى جانىۋارلىرىم،قان تولىدۇ كۆزۈمگە.
يۈرىكىمدىن،قوللىرىمدىن،كۆز ھەم لەۋلىرىمدىن قان تامچىيدۇ ئاھ بۇ دەرتلىرىم.

قەلبىمنىڭ ئەڭ نازۇك يېرىگە ئۇرىدۇ ھايات، ئىللىتالماس ئۈششۈك تەگكەن سېغىنىشىمنى شۇ نۇرلۇق قۇياش ۋە ياكى
مەن يوشۇرغان شۇ تەنھالىقىم،ھەممىسى بىھۇدە نە قىلاي ھەيھات.
خالتا كوچىدا يۈتتۈردۈم يولۇمنى،ھەيران قالدىم،يۈرىكىم پىغان چەككەن قۇش كەبى ،چارىسىز قالدىم.
پارچە-پارچە ھەر يېرىم،خىيانەت دەستىدىن يوقالدىغۇ ھەر شەيئىم.
تۇماندا ئۆتكەن ھەر كېچنىڭ ئارقىسىدىن يامغۇر كۈتكەنچە يالغۇز قالدىم.

كاشكى مەنمۇ ھېسياتسىز ياشاشنى بىلسەمتىم،يالغانلارنى ئويدۇرالىسامتىم يالغانلار ئارقىسىدىن،
ئاچ قالغان بالىلارنىڭ كۆزىگە قاراپ خېجىل بولمىسامتىم،بۇ ۋىجدان ئازابىدا ئۆرتەنمىسەمتىم،
كۆزلىرىمگە پەردە تارتىپ،ئۇنتالىسامتىم بولۇپ ئۆتكەن ھەممىنى،خىيانەتلەرگە يەم قىلىپ بەرمەستىم يۈرىكىمنى بۇنچە.

ئەي ئۆمرۈم،ئازابلارنىڭ بەدىلىنى تۆلەپ بولدۇم،مېنى ئازات قىل.چۈشەندىمكى گەپ ئاڭلىمايدىكەن بۇ يۈرەك ئوق تەگكەندىن كېيىن
،ئەپۇ قىلمايدىكەن ھايات،يۈرىكى بىلەن ئويناشقاننى.
يالغان دەستىدىن ئۆرۈلۈپ كەتكەن بىر تامنىڭ يېرىقىنى بويلاپ،
ۋىجدانلىقلارغا خاس بولغان ھەسرەت تاشلىرىغا قاراپ كېتىۋاتىمەن.

ئەي قەلبىمگە ئۇرۇلغان خەنجەر،ئەي جىگىرىمگە پاتقان ئوق،بۇ يۈرەك يىغلىماسلىقى كېرەك،
ئازابلاردىن بۇ قەدەر كۆيمەسلىكى كېرەك.
ئېغىر كىلۋاتىدۇ ۋىجدانلىق بىر ئۆمۈرنىڭ ئارتىلغان يۈكى،بىر تەرىپىم دېڭىز،بىر تەرىپىم قىيا،بىرى تەرىپىم دېڭىز،بىر تەرىپىم ئوت،
مەن بىر يولۇچىمەن مەھشەرگە ماڭغان،كۆزلىرىمدە قانچە مىڭ يىللىق ئاھ.
سۇ ئۈزۈشنى بىلمەيدىغانلىقىنى بىلىپ تۇرۇپ دېڭىزغا ئاتتىم يۈرىكىمنى،
ئېلىپ بارسۇن دەپ ئۇزۇنغا سوزۇلغان يالغۇزلۇققا تاغلار.
ھارغىن بىر تاغ لالىسىنىڭ ئازابلىق ھېكايىسىدۇر بۇ ھاياتىم،يىللار ئاۋال ،
چېچەكلىرى يانجىلغان بىر باغچىدا يۈتتۈردۈم ياشاش سۆيگۈمنى.

قولىنى بەرمىدى ھايات، يىقىلدىم ،يىقىلىۋاتىمەن بىر قىيانىڭ ئۇچىدا.كۆزلىرىمدىن ئاقىدۇ بىر يۇلتۇز ھەر كېچە،
كۈندە بىر تېلەك ئۆچىدۇ شۇ يۈرەكىمدە،شۇ سەۋەپ يېتىمدۇر مېنىڭ بىر يېنىم،مۇھەببەت ۋە ئازابقا تولغان يەنە بىر يېنىم.

قارا بىر تۇماندا بوغۇلدۇم ئەمدى،كۆزلىرىم قارا كېچىنىڭ كور كېپىنىكى.
مەن قاراڭغۇلۇق ئېچىدە،سۈيى يوق قۇدۇقنىڭ تېگىدە.
تولۇنئاي،بۇلۇتلار ئارىسىدىن ماڭا باقار،باقار ئاندىن تارىلىپ يوقار.
مەن تولۇنئايغا قارىغانچە يۈزلىرىمگە قىزىللىق تارار.
قولىنى بەرمەيۋاتىدۇ بۇ ھايات.

پەلەستىن يارىدار بىر ئانا

دەھشەت پەرياتلارغا قاپلانغاندا چۆل، ئەگىپ يۈرەر قورقۇنچ ۋادىلىرىدە ئۆلۈم ئەسكەرلىرى،
توپقا تۇتۇلار چىدىرلار تۆت ئەتراپتىن،ئاياغلار ئاستىدا قالىدۇ يارىدار پەلەستىن چۈشلىرى.

بىلىمەن بىردەمدىن كېيىن ئوت ئىچىگە ئېتىلار يەنە ئۆيلەر،ئۆلۈم سىگىناللىرى سەيلە قىلار ئىشىكمۇ ئىشىك.
تۇتاشتۇرار بىر يۇرتنى باشتىن-ئاياغقا،تىنچلىق يامغۇرى ئورنىغا كۆكتىن بومبا ياغار بۇ جايغا.
بالىلار تۇغۇلماستىن ئۆلىدۇ ئاھ،گۈللەر سۆيۈشمەستىن تۆكۈلىدۇ ئاھ.
خەتمە قۇرئان،مۇراسىمسىز كۆمۈلەر قىز ئوغۇللار،ئېلىپ كېتەر خۇشاللىقنى كۆز يېشى ۋە قان.

بومبا ئاۋازىدا يۈتكەندە ئاۋازسىز پىغان،ئوق ئۈچۈن كىرپىكتە غۇنچە تىزىلغان،
گۈللەر ئاستىدا قان ئىزى قالغان.
بىر غۇنچىنىڭ رەھمىتىدە چوڭ بولار،ئۈمىد ۋە ئوققا تىزىلغان چارىسىز ھايات.
ياپياش ئۆلۈمنىڭ ئۈستىگە چۈشەر تولۇنئاي،مەرسىيەدە قانايدۇ ئانا يۈرىكى،قىزىرىدۇ خېجىللىقنىڭ يۈزى،
خىجىل بولمايدۇ تۇپراقنىڭ ئۆزى.

ئانىلارنىڭ يۈرىكىگە كۆمۈڭ ئۇرۇشتا ئۆلگەن بالىلارنى,سېپىۋىتىڭلار قانلىق كۆز ياشلىرىنى يەر يۈزىگە،
تىقىلسۇن پىچاق يارىسى سىزنىڭمۇ شۇ سەزمەس كۆزلىرىڭىزگە.

مەن بىلەن تەڭ كۆز ياش تۆكەمسەن؟

ئايلانسام گەر نۇرسىز يۇلتۇزغا،
كۆككە قاراپ مېنى ئىزدەمسەن؟
تىزلىرىمنى قۇچاقلاپ بىر كۈن،
تۈگۈلۈپ قالسام كۆڭلىن بۇزامسەن.

ئۈششۈك تىگىپ مۇزلىسام ئەگەر،
مىھرىڭ بىلەن باغرىڭ ياقامسەن؟
يارىلىرىمنى تېڭىپ قولۇڭدا،
ئولتۇرۇپ تەڭ كۆز ياش تۆكەمسەن؟

ئايرىلغاندا دادا بالسىدىن،
ماڭا ئوخشاش سەنمۇ كۆيەمسەن؟
شىۋىرلاپ مەن ئىيتسام ئەگەر،
ئازابىمنى ئاڭلاپ كېتەمسەن؟

يامغۇر كەبى تۆكۈلسە يېشىم،
سۈرتەلمەستىن يا ئۇھسىنامسەن؟
كىرپىكلىرىم ئۈستىدە شەبنەم،
قىيا بېقىپ ماڭا قارامسەن؟

ھەسرەت پۇراپ تۇرغان تىنىقتىن،
دەرىزەڭنى چەكسەم ئاچامسەن؟
غېرىپ باسقان ساھىل قوينىدىن،
قولۇڭ بېرىپ ئىلىپ كىتەمسەن؟

مەلھەم بولۇپ ئۈشبۇ يارامغا،
ياكى يالقۇن كەبى كۆيەمسەن؟
بىر يىتىمنىڭ ئاھۇ-زارىدىن،
ئولتۇرۇپ تەڭ كۆز ياش تۆكەمسەن؟

يامغۇر چۈشكەن خىنىگە ئوخشاش،
سەنمۇ يۈرەك قىتىغا چۈشەمسەن؟
كېچىلىرى ھۇشقىتسا بوران.
ئازابلىنىپ كۆڭلىن بۇزامسەن؟

ئەلەملەردىن مۇجۇلسا دىلىم ،
يۈرىكىڭنى ماڭا چاتامسەن؟
كىسەل بولۇپ چۈشسەم سەكراتقا،
ۋۇجۇدۇڭنى يا تىترەتمەمسەن؟

كەچ بولغاندا ئىزتىراپ ئىچرە،
يانلىرىڭدىن مېنى ئىزدەمسەن؟
ساڭا مۇھتاج بولۇپ چاقىرسام.
بىر يۇتۇم سۇ ماڭا سۇنامسەن؟

كەل يېنىمغا دېسەم ئامرىقىم،
قاپاق تۈرۈپ خاپا بولامسەن؟
يۈرىكىڭدىن ئەزىزلەپ ياكى،
مېنىڭ ئۈچۈن شېئىر يازامسەن؟
ئەجەل يىتىپ يۇمۇلسا كۆزۈم،
ئولتۇرۇپ تەڭ كۆز ياش تۆكەمسەن؟

تەرجىمە قىلغۇچى :مەلەك (كۆكلەم مۇنبىرىدىن ئېلىندى)

بەنۋىل يەنە «بېنجامىن بۇلايك» دېگەن تەخەللۇستا جىنايەت باش تېما قىلىنغان رومانلارنى يازغان. ئۇ بۇ تەخەللۇستا ئەسەر يازغاندا ئۆزىنى ھۈنەرۋەن- كاسپ، بەنۋىل دېگەن ئىسىمىدا ئەسەر يازغاندا سەنئەتكار دەپ قارايدۇ. ۋەقەلىكى كەسكىن رومانلارنى يازغاندا كۈنىگە ئاران نەچچە يۈز خەتلا يازالايدۇ، جىنايەت باش تېما قىلىنغان رومانلارنى يازغاندا كۈنىگە نەچچە مىڭ خەت يېزىۋېتىدۇ. سەنئەتكار بەنۋېل تىل ئىشلىتىش ماھارىتى بىلەنمۇ مەشھۇر بولۇپ، «ھازىرقى زاماندىكى ئەڭ ئۇلۇغ ئىنگلىز تىلى ئۇستىسى» دەپمۇ تەرىپلىنىدۇ. مۇنداق قارىماققا ئۇنىڭ ئەسەرلىرى كىشىگە تولىمۇ يېڭى، چۈشىنىشلىك تەسىر بېرىدىغان ئىپىك ئەسەردەك كۆرۈنىدۇ؛ لېكىن ئىنچىكىلەپ ھەزىم قىلىپ ئوقۇساق، ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە ئىشلەتكەن تىلنىڭ تولىمۇ چىرايلىق، ئۆزگىچە، يېڭى، نەپىس ئىكەنلىكىنى، كىشى ئويلاپ باقمىغان دەرىجىدە كۆزگە بۆلەكچە تاشلىنىدىغانلىقىنى ھېس قىلىمىز. ئۇ ئەسەر يازغاندا سۆزنى ناھايىتى جايىدا ئىشلىتىدۇ، ئەسەرلىرىدىكى ھەربىر سۆز، ھەربىر جۈملىسىگە نۇرغۇن ئىماگلارنىڭ مۇجەسسەملەشكەنلىكىنى، ئوقۇغان كىشىنى چوڭقۇر ئويغا سالىدىغانلىقىنى بايقايمىز. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ ھەر بىر جۈملىسى بىر شېئىر. ئۇ ئۆزىمۇ: «شېئىر بىلەن پروزىنى بىرىكتۈرۈپ بىر شەكىل يارىتىشنى ئويلايمەن، قەلب دۇنيارىم رومانلىرىمنىڭ تىلىغا شېئىرغا خاس زىچلىق ۋە قويۇقلۇق ئاتا قىلىدۇ» دەيدۇ. ئۇ ـــ سوغۇققان ئەمما يۇمۇرستىك تۇيغۇغا باي بىر ئىپىك شائىر. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىكى قارا يۇمۇر ـــ ئۆتكۈرلۈك، كەسكىنلىك بىلەن مەنسىتمەسلىك، ئادەمنىڭ جان- جېنىدىن ئۆتۈپ كەتكۈدەك دەرىجىدىكى شۈبھىلىنىش ۋە ئىزتىراپ چېكىش ھازىرقى زامان كىشىلىرىنىڭ تۇرمۇشىنى ئوپراتسىيە قىلىدىغان ئەڭ ياخشى پىچاق. بەزىلەر ئۇنى نابوكوف بىلەن بېككىتنىڭ يۇغۇرۇلمىسى دېيىشىدۇ. دېمىسىمۇ بۇ تەرىپلەش ئارتۇقچە ئەمەس!

”لەگلەك ئۇچۇرغۇچى بالا“ ئوغۇللار ئوتتۇرسىدىكى تەسىرلىك دوستلۇق ۋە مۇھەببەتنى تەسۋىرلىگەن بولسا ”مىڭ پارلاق قۇياش“ قىزلار ئوتتۇرسىدىكى مۇھەببەت ۋە كۆيۈنۈشنى مۇرەككەپ ۋە تەسىرلىك ۋەقەلىكلەر ئارقىلىق بايان قىلىپ كىشىنىڭ قەلبىنى لەرزىگە سالىدۇ. ئۇنىڭ  «مىڭ پارلاق قۇياش» ناملىق يېڭى رومانى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىندى. ئۇزۇنغا قالماي نەشىردىن چىقىدۇ.