نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى قانداق باھالاپ چىقىلىدۇ؟

ۋۇ يۆتيەن

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

يىلدا بىر قېتىم ئۆتكۈزۈلىدىغان نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ باھالاش نەتىجىسى ئېلان قىلىنىشى بىلەن دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدا زور غولغۇلا قوزغىلىدۇ. نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى نەتىجىسىنىڭ ھەر يىلى 10- ئايدىكى مەلۇم بىر پەيشەنبە كۈنى ئېلان قىلىنىدىغانلىقى ھەممەيلەنگە ئايان. بىراق، قايسى پەيشەنبە كۈنى ئېلان قىلىنىدىغانلىقىنى ھېچكىم بىلمەيدۇ، پەقەت كۈز پەسلىنىڭ تېزرەك يېتىپ كېلىشىنى تۆت كۆزى بىلەن كۈتىدۇ. مۇخبىرلار تەرەپ- تەرەپتىن شىۋېتسىيەگە كېلىپ خەۋەر تىڭتىڭلايدۇ، باھالاش ھەيئەتلىرىنىڭ كەينىدىن زېرىكمەي- تېرىكمەي سوكۇلداپلا يۈرىدۇ. باھالاش نەتىجىسى ئېلان قىلىنىدىغان كۈنى ئۇلار ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىنىڭ دەرۋازىسى ئالدىغا توپلىنىپ، خىلمۇ خىل پەرەزلەرنى قىلىشىدۇ. ھالبۇكى، كىمنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشكەنلىكىنى ئۇققان چېغىدا ھەيرانلىقىدىن داڭقېتىپ تۇرۇپلا قالىدۇ. ئىشقىلىپ، ھەممەيلەن نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا تېپىشماقتەك بىر خىل سىرلىق تۈس ئاتا قىلىدۇ. كىشىلەر پەقەت كىمنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشكەنلىكىدىنلا خەۋەر تاپالايدۇ، باھالاش جەريانى ۋە ئۇنىڭ ئىچكى ئەھۋالى قەتئىي سىر تۇتۇلىدۇ.

2007- يىلى فىرانسىيە يازغۇچىسى ئالبېرت كامۇسنىڭ نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەنلىكىنىڭ 50 يىللىقىنى تەبرىكلەش مۇناسىۋىتى بىلەن، شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسى فىرانسىيەدە چىقىدىغان «كىتاب ئوقۇش» ژۇرنىلى مۇخبىرلىرىغا ئۇنىڭ ئارخىپىنى ئاشكارىلىغان. نوبېل مۇكاپاتى باھالاش كومىتېتىنىڭ دائىمىي باش كاتىپى، 58 ياشلىق خوراس ئېنگىداخىل مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىلەرنىڭ تىزىملىكىنى بېكىتىش ھوقۇقىغا ئىگە تۆت ھەيئەتنىڭ ئىچىدىكى بىرسى. دۇنيادىكى جىمى يازغۇچىلار تونۇشۇۋېلىشنى ئويلايدىغان بۇ كىشى مۇخبىرلارنىڭ زىيارىتىنى تولىمۇ ئوچۇق- يورۇقلۇق بىلەن قوبۇل قىلىپ، كىشىلەرنىڭ نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ سىرىدىن خەۋەردار بولۇشى ئۈچۈن تېپىلغۇسىز بىر پۇرسەت بىلەن تەمىنلىدى.

نوېبل مۇكاپاتىغا ئېرىشىدىغان يازغۇچىلارنىڭ تىزىملىكى تەۋسىيە ئارقىلىق ۋۇجۇدقا چىقىدۇ. باھالاش كومىتېتى ھەر يىلى فىرانسىيە ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتى قاتارلىق بەزى ئاكادېمىيە ۋە جەمئىيەتلەرنى، شۇنداقلا ھەيئەتلەر، پىروفېسسورلار، مەدەنىيەت ساھەسىدىكى مەشھۇر كىشىلەر، بولۇپمۇ بۇرۇن مۇكاپاتقا ئېرىشكەن يازغۇچىلارنى شۇ يىللىق نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات تەۋسىيە قىلىشقا تەكلىپ قىلىدۇ، تەۋسىيە قىلىنغان يازغۇچىلار ئادەتتە تەخمىنەن 300 دىن 400 گىچە بولىدۇ. تۆت كىشىلىك باھالاش ھەيئىتىدىن تەركىب تاپقان ھەيئەتلەر ئەنە شۇ ئاساستا دەسلەپكى تاللاشنى باشلايدۇ. 4- ئايدا بىرىنچى تۈركۈمدىكى جەمئىي 20 كىشىلىك نامزاتنىڭ تىزىملىكى بېكىتىلىدۇ. نامزات تەۋسىيە قىلىش جەريانىدا قەتئىي ئەمەل قىلمىسا بولمايدىغان مۇنداق بىر پىرىنسىپ بار: يەنى ھەر قانداق يازغۇچى ئۆزىنى تەۋسىيە قىلماسلىقى كېرەك. بەزى يازغۇچىلار ئۆزىنى بەك قالتىس چاغلاپ كېتىپ، بارلىق ئەسەرلىرىنى ئىمزا قويۇپ باھالىغۇچىلارغا ئەۋەتىپ بېرىدۇ. باھالىغۇچىلار بۇنداق يازغۇچىلارنى «ئۆز- ئۆزىنى قەتلى قىلىدىغان يازغۇچىلار» دەپ ئاتىشىدۇ، يەنى بۇنداق يازغۇچىلارنىڭ باھالىنىش سالاھىيتىمۇ بولمايدۇ.

5- ئايدىكى ئەڭ ئاخىرقى قېتىملىق يىغىندا تۆت كىشىلىك باھالاش ھەيئىتى پەقەت بەشلا كىشىدىن تەركىپ تاپقان بىر نۇسخا «قىسقا تىزىملىك» نى بېكىتىپ چىقىدۇ. ئەلۋەتتە، ھەر قايسى دۆلەتلەردىن تەۋسىيە قىلىنغان نامزاتلارنىڭ ئارىسىدىن بەش كىشىنى تاللاپ چىقىشنىڭ ئۆزىمۇ ئۇنچە ئاسان ئىش ئەمەس. ھەيئەتلەرنىڭ ئىچىدە خەنزۇ تىلىنى مۇكەممەل بىلىدىغان مۇتەخەسسسىلەر بار بولسىمۇ، لېكىن ئىندىئان تىللىق ۋە ئەرەب تىللىق مۇتەخەسسىسلەر يەنىلا كەمچىل بولغاچقا، بەزى ئەسەرلەرنىڭ تەرجىمە نۇسخىسىنى كۆرۈپ چىقىشقا توغرا كېلىدۇ. ئەگەر تەرجىمە نۇسخىسىمۇ بولمىسا، باھالاش كومىتېتى مەخپىيەتلىكنى مۇتلەق ساقلىغان ئاساستا ھەر يىلى ئاز دېگەندىمۇ ئىككى مۇتەخەسسىسنى ئەسەرلەرنى تەرجىمە قىلىشقا تەكلىپ قىلىدۇ. 1996- يىلى ئۇلار سىلاۋىيان تىللىق بىر كىشىنى شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىگە تەكلىپ قىلىپ، پولشالىق شائىرە ۋىسلاۋا سىمبورىسكانىڭ شېئىرلىرىنى خەتمۇ خەت تەرجىمە قىلدۇرغان. شۇ يىلى دەل مۇشۇ شائىرە نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.

يېزىقسىز بەلگىلىمىدە پەقەت بەش كىشىلىك تىزىملىك بېكىتىلىپ چىقىش بەلگىلەنگەن. 1938- يىلى پېئارل باك تۇنجى قېتىم نامزاتلىققا كۆرسىتىلگەندە بەزى تالاش- تارتىشلار كۆرۈلگەن. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن، مۇشۇ «قىسقا تىزىملىك» تە ئىسىمى كۆرۈلگەن يازغۇچىلارلا تاللىنىش مۇمكىنچىلىكىگە ئېرىشكەن. بۇ تىزىملىك بېكىتىلگەندىن كېيىن باشقا باھالاش ھەيئەتلىرىگە تاپشۇرۇپ بېرىلىدۇ. 10- ئايدىكى بىلەت تاشلىنىشتىن بۇرۇن ھەيئەتلەر نامزاتلىققا كۆرسىتىلگەن يازغۇچىلارنىڭ ھەممە ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ چىقىشى شەرت. خوراس ئېنگىداخىل ھەيئەتلىككە تەيىنلەنگەن تۇنجى يىلى فونتېيىنبلۇ (پارىژغا يېقىن جايدىكى بىر بازار) غا بېرىپ دەم ئېلىپ كېلىش ئۈچۈن 60 كىلوگىرام يۈك- تاقنى توشۇشقا ھاۋالە قىلغان، بۇلارنىڭ ھەممىسى دەم ئېلىش جەريانىدا ئوقۇپ چىقماقچى بولغان كىتابلار ئىدى. مەخپىيەتلىكنى ساقلاش ئۈچۈن باھالاش كومىتېتى ئىنتايىن قاتتىق تۈزۈملەرنى تۈزۈپ چىققان. خوراس ئېنگىداخىل بۇرۇن ئاخبارات ئورۇنلىرىدا ۋەزىپە ئۆتىگەن بولغاچقا، بۇ جەھەتتە ناھايىتى تەجرىبىلىك ئىدى. باھالاش باشلىنىشى بىلەنلا ئۇ كەسپداشلىرىنى ئۆز جورىلىرىغا ھەر قانداق خەۋەرنى ئاشكارىلىماسلىققا ئاگاھلاندۇرىدۇ، ھەتتا ئۇنىڭ ئايالىمۇ كىمنىڭ نامزاتلىققا تاللانغانلىقىنى بىلمەيدۇ. ھەر قېتىم يىغىن تۈگىگەندىن كېيىن ئۈستەلدىكى ھۆججەتلەر يىغىۋېلىنىپ، قەغەز توغراش ماشىنىسىغا سېلىنىپ كېسىپ تاشلىنىدۇ. يىغىن مەزگىلىدە ئۇلار يېقىن ئەتراپتىكى ئاشخانىدا كەچلىك تاماق يېگەچ نامزاتلارنىڭ ئىسىمىنى تىلغا ئالغاندا شەرتلىك بەلگە ئىشلىتىدۇ. ئالايلۇق، 2005- يىلى باھالىغۇچىلار پاراڭلىشىۋېتىپ ھاررى پوتتېرنى تىلغا ئالغان، ئەمەلىيەتتە شۇ يىلى خارولد پىنتېر مۇكاپاتقا ئېرىشتى. باھالىغۇچى ھەيئەتلەر ئارىسىدا ئېلېكترونلۇق پوچتا يوللانمىسى ئارقىلىق ئالاقە قىلىش چەكلەنگەن. مۇشۇ ئارقىلىق باھالاش نەتىجىسى ئېلان قىلىنغاندىن كېيىنمۇ باھالاشقا تەۋسىيە قىلىش ۋە بىلەت تاشلاشقا ئائىت خەۋەرلەرنىڭ ئاشكارىلىنىپ كېتىلىشىنىڭ ئالدى ئېلىنىدۇ.

9- ئاي كىرگەن ھامان خوراس ئېنگىداخىل «تىزىملىكتىكى ئىسىملار ئاشكارىلىنىپ كەتكەنمىدۇ؟» دېگەن ئەندىشىدە نوبېل مۇكاپاتى ئۈچۈن دو تىكىدىغان تور بېكەتلىرىگە يېقىندىن دىققەت قىلىدۇ. لېكىن، تا ھازىرغىچە خارولد پىنتېرغا 30 ھەسسە دو تىكىلگەندىن باشقا، ھېچقانداق تاساددىپىيلىق كۆرۈلمىگەن. باھالىغۇچىلار ھەر يىلى 9- ئاينىڭ 20- كۈنىدىن باشلاپ ھەر پەيشەنبە كۈنى يىغىن ئېچىپ قاراپ چىقىدۇ ۋە ھەر قايسىسى ئۆز دەلىل- ئىسپاتلىرىنى كۆرسىتىپ، تاكى مۇكاپات نەتىجىسى ئېلان قىلىنىدىغان كۈنى بېكىتىلگىچە بولغان ئەڭ ئاخىرقى دەقىقىلەرگىچە كەسكىن مۇنازىرىلىشىدۇ. 2007- يىلى باھالاش كومىتېتىدىكى بىر باھالىغۇچى ۋاپات بولغان، يەنە بىر باھالىغۇچىنىڭ سالامەتلىكى يار بەرمىگەن. شۇڭا 14 كىشىلىك باھالاش ھەيئىتى بىلەت تاشلىيالىغان، يەنى سەككىز تال بىلەت چۈشكەندىلا ئاندىن مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىنى سايلاپ چىققىلى بولاتتى. باھالىغۇچىلارنىڭ پىكرى بىرلىككە كەلگەندە خوراس ئېنگىداخىل سائەت 12 يېرىمدا ئاستاغىنە زالدىن چىقىپ، ئىشخانىسىغا كىرىپ مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچى بىلەن ئالاقىلىشىدۇ ۋە ئۇنىڭغا بۇ خۇشخەۋەرنى يەتكۈزىدۇ. سائەت بىردە ئىشخانىسىدىن چىقىپ، دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىدىن كەلگەن مۇخبىرلارغا مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىنىڭ ئىسىمىنى جاكارلايدۇ.

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى باھالاش تەرتىپى ناھايىتى قاتتىق. ئەمما باھالاش نەتىجىسىگە تەسىر كۆرسىتىدىغان نۇرغۇن ئامىللار تۈپەيلى، بەزىدە ھېچقانداق مەسىلە چىقمايدۇ دېگىلى بولمايدۇ.

بۇ ئامىللارنىڭ ئىچىدە باھالىغۇچىلار ئەڭ مۇھىم ئامىل ھېسابلىنىدۇ. باھالىغۇچىلار ئەلۋەتتە ئادىل، ھەققانىي بولۇشقا كۈچەيدۇ. ئەمما ھەدېسىلا دەۋر ئارقا كۆرۈنۈشى ۋە شەخسىي قىزىقىشى قاتارلىق ئامىللارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ. شىۋېتسىيە بىر كىچىك دۆلەت. بىراق، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشىدىغان يازغۇچىلار بەكلا كۆپ. لېكىن، بۇنىڭ باھالىغۇچىلارنىڭ ۋەتەنپەرۋەرلىك ھېسسىياتى بىلەن ئالاقىسى يوقمۇ ئەمەس. شىۋېتسىيەلىك شائىر ھاررى مارتىنسون 1974- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىن كېيىن بەك كۆپ تەنقىدكە دۇچ كەلگىنى ئۈچۈن 1978- يىلى 2- ئاينىڭ 11- كۈنى قورسىقىغا قايچا تىقىپ ئۆلۈۋالغان. مۇشۇ ۋەجىدىن، باھالىغۇچىلار ئۆز دۆلىتىدىكى يازغۇچى- شائىرلارنى باھالىغاندا ناھايىتى ئەندىشە ئىلىكىدە تەكرار- تەكرار ئويلىنىدىغان بولغان. بۇمۇ بەلكىم شۇنىڭدىن كېيىن شىۋېتسىيەلىك يازغۇچىلارنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشەلمەسلىكىنىڭ بىر سەۋەبى بولسا كېرەك.

ھەر بىر باھالىغۇچى ئەدەبىيات ساھەسىدىكى بىر مۇتەخەسسىس ھېسابلىنىدۇ. ئۇلار چەت ئەل ئەدەبىياتىغا ناھايىتى قىزىقىدىغان، ئۇنىڭ ئۈستىگە تارىختىن بېرى ئەدەبىيات دۆلىتى فىرانسىيە بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ئالاھىدە قويۇق بولغان كىشىلەردۇر. ئالايلۇق، خوراس ئېنگىداخىلنىڭ ئۆزىمۇ پەيلاسوپ دېررىدانىڭ ئەسەرلىرىنى تەرجىمە قىلغان. گۇنايىر ۋالكىست مارسىل پىرۇسىتنىڭ ئەسەرلىرىنى تەرجىمە قىلغان. جېس بېل سۋېن بلو ئىلگىرى پارىژدا ئوقۇتقۇچى بولغان. ئايال باھالىغۇچى كاتارىنا فوروستىنسون نوقۇل مارگارت دۇراسنىڭ ئەسەرلىرىنى تەرجىمە قىلىپلا قالماستىن، بەلكى يەنە ئۇنىڭ يولدىشىمۇ فىرانسىيەلىك. بىز مۇشۇ ۋەجىدىنلا باھالىغۇچىلاردا فىرانسىيەگە يان بېسىش ئەنئەنىسى بار دېسەك بولمايدۇ. بىراق، ئالبېرت كامۇس 1957- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنى باھالاش ھەيئەتلىرىنىڭ كۈچ چىقىرىشىدىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ. 20- ئەسىرنىڭ 50- يىللىرىدا فىرانسىيەدە ئالقىشلىنىۋاتقىنى يەنىلا ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى بىر ئەۋلاد پېشقەدەم يازغۇچىلار ئىدى. لېكىن، خيامارتا جىلبېگ بىلەن بىرگېر ئىكېبگ مارشالدىن ئىبارەت بۇ ئىككى باھالىغۇچى 1949- يىلىدىن باشلاپلا كامۇسنى بېرىلىپ تەتقىق قىلىشقا باشلىغانىدى. ئۇلار سەككىز يىل ئىچىدە كامۇس ئۈچۈن مەخسۇس تۆت پارچە دوكلات يازغان، 1949- يىلى يېزىلغان دوكلاتنىڭ سەھىپىسى 30 بەتكە يەتكەن. باھالاش كومىتېتى ئىزچىل ئۇنىڭ بىرەر كاتتا ئەسەرنى روياپقا چىقىرىشىغا تەشنا بولغان. 1956- يىلى كامۇسنىڭ «چۈشكۈنلىشىش» ناملىق ئەسىرى ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن، بۇ ئەسەر باھالىغۇچىلارغا قالتىس ياراپ كەتكەن. شۇنىڭ بىلەن ئالبېرت كامۇس 1957- يىلى 10- ئاينىڭ 17- كۈنى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. كامۇس مۇكاپات تارقىتىش مۇراسىمىدا مۇكاپاتقا ئېرىشىش نۇتۇقى سۆزلەپ بولغاندىن كېيىن، ئالايىتەن ئاكادېمىك ئىكىبېگ ئەر- ئايالنى زىياپەت ئۈستىلىگە باشلاپ كېلىپ ئولتۇرغۇزغان. بۇ شۈبھىسىزكى، ئۇنىڭ ئىكىبېگ مارشالغا بىلدۈرگەن مىننەتدارلىقى ئىدى.

ئۇنىڭدىن باشقا، باھالاش نەتىجىسىگە تەۋسىيە قىلىنغۇچىنىڭ سالاھىيىتىمۇ تەسىر كۆرسىتىدۇ. باھالاش كومىتېتى باھالىغۇچىلارغا، مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىلەرگە ۋە فىرانسىيە ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتىنىڭ تەۋسىيەسىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىدۇ، ئەمما شىۋېتسىيە خان ئوردىسىنىڭ تەۋسىيەسى تەبىئىيلا بەكرەك ئېتىبارغا ئېرىشىدۇ. 1951- يىلى 12- ئاينىڭ 28- كۈنى شىۋېتسىيە پادىشاھى گۇستاف Ⅵ نىڭ كىچىك ئىنىسى شاھزادە گىلليۇم ئۆز قولى بىلەن باھالاش كومىتېتىدىكىلەرگە بىر پارچە خەت يېزىپ، شۇ يىللىق مۇكاپاتنى فىرانسوۋا مورىياكقا بېرىش تەكلىپىنى بەرگەن. ئۇ خېتىدە: «مورىياك كاتولىك دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ياش يازغۇچىلارنىڭ پېشىۋاسى بولۇش سۈپىتى بىلەن فىرانسىيە ئەدەبىياتىدا مۇھىم ۋە مەركەزلىك رول ئويناۋاتىدۇ» دەپ يازغان. شاھزادە گىلليۇمنىڭ قوللىشى ئىنتايىن چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن. فولكىنېر دەل ئۇنىڭ قوللىشى بىلەن 1949- يىلى ناھايىتى ئوڭۇشلۇق ھالدا نوبېل مۇكاپاتىغا سازاۋەر بولغان. مورىياك مۇشۇنىڭدىن بۇرۇن ئۇدا ئۈچ قېتىم مەغلۇپ بولغان ئىدى. 1952- يىلىمۇ چېرچىل، ئالبېرت كامۇس ۋە مارلۇ قاتارلىقلارنىڭ كۈچلۈك رىقابىتىگە دۇچ كەلگەن. لېكىن 1952- يىلى 11- ئاينىڭ 6- كۈنى يەنىلا تولۇق بىلەت بىلەن مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. مۇكاپاتقا ئېرىشكەنلىك قارارى ئېلان قىلىنىشى بىلەن تەڭ شىۋېتسىيەنىڭ فىرانسىيەدە تۇرۇشلۇق ئەلچىسى دەرھال ماشىنا بىلەن مورىياكقا خۇشخەۋەر يەتكۈزگىلى چاپقان. سىدگارمودا ئۆتكۈزۈلگەن كەچلىك زىياپەتتە مورىياك شىۋېتسىيە خانىشى، يەنى شاھزادە گىلليۇمنىڭ يەڭگىسىنىڭ ئوڭ تەرىپىدە ئولتۇرغان.

تەۋسىيە قىلغۇچىنىڭ سالاھىيىتى ھەققىدىكى مىساللار بۇنىڭلىق بىلەنلا تۈگىمەيدۇ. ئالايلۇق، 1946- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن گېرمانىيە يازغۇچىسى ھېرمان ھېسسى 1931- يىلىدىن باشلاپلا 1929- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن گېرمانىيەلىك يازغۇچى توماس ماننىڭ تەۋسىيەسىگە مۇيەسسەر بولغان. كېيىن يەنە باھالاش كومىتېتىدىكى ئۆزىنىڭ ئەسەرلىرىنى شىۋېتچىگە تەرجىمە قىلغان باھالىغۇچىنىڭمۇ ياردىمىگە ئېرىشكەن.

1960- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن فىرانسىيەلىك شائىر جون پېرس فىرانسىيەنىڭ پېشقەدەم دېپلوماتىيە ئەمەلدارى بولۇپ، ئۇنى مۇكاپاتقا تەۋسىيە قىلغان دوستى خاماشىر ھەم باھالىغۇچى، ھەم ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى شىۋېت تىلىغا تەرجىمە قىلغۇچى ئىدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە شۇ چاغدا ئۇ بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتنىڭ باش كاتىپلىقىغا تەيىنلەنگەنىدى! گاۋ شىڭجيەننىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشىشىنى باھالىغۇچىلار ئارىسىدىكى خەنزۇ تىلىنى بىردىنبىر بىلىدىغان كىشى ما يۆرەندىن ئايرىپ قارىغىلى بولمايدۇ. گاۋ شىڭجيەننىڭ «روھ تېغى» ناملىق رومانىنىڭ خەنزۇچە نۇسخىسى تېخى نەشر قىلىنماستا ما يۆرەن ئەپەندى بۇ روماننى شىۋېت تىلىغا تەرجىمە قىلىپ نەشر قىلدۇرغانىدى.

ئۇنىڭدىن باشقا، مۇكاپاتقا ئېرىشىش نەتىجىسىگە تەسىر كۆرسىتىدىغان تاساددىپىي ئامىللارمۇ بار. ئالايلۇق، ئاندىرىي گىد 1946- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نامزاتلىققا كۆرسىتىلىپ، كېيىنكى يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. ئۇنىڭ نامزاتلىققا كۆرسىتىلىپ بۇنچە تېز مۇكاپاتقا ئېرىشىشى يېشى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. باھالاش كومىتېتى بۇ جەھەتتە چوڭقۇر ساۋاققا ئىگە بولغان. فىرانسىيە شائىرى پاۋل ۋالېرىي نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئون قېتىم نامزاتلىققا كۆرسىتىلگەن. 1945- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشمەكچى بولغاندا، شۇ يىلى 7- ئايدا ۋاپات بولغان. نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى تارىخىدا پەقەت بىرلا قېتىم ۋاپات بولۇپ كەتكەن يازغۇچىغا مۇكاپات بېرىلگەن، ئۇ بولسىمۇ شىۋېتسىيە شائىرى كارلفېلدىت بولۇپ، 1931- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. باھالاش كومىتېتى ئەسلىدە 1918- يىلىدىن باشلاپلا ئۇنىڭغا مۇكاپات بەرمەكچى بولغان، ئەمما ئۇ ئۆزىنىڭ شىۋېتىسيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىنىڭ ئۆمۈرلۈك كاتىپىلىق سالاھىيىتىنى نەزەردە تۇتۇپ مۇكاپات ئېلىشنى قەتئىي رەت قىلغان. ئۇ 1931- يىلى پېنسىيەگە چىقىپ خىزمەتتىن ئايرىلغاندىن كېيىن، ئاكادېمىيە ئاخىرى ئۇنىڭغا مۇكاپات بەرمەكچى بولغان، كۈتمىگەندە ئۇ كېسەل سەۋەبىدىن ۋاپات بولغان. شۇنىڭ بىلەن باھالاش كومىتېتى ئۇ ئۆلۈپ كەتكەن بولسىمۇ نوبېل مۇكاپاتى بېرىشنى قارار قىلغان. بۇنى ئەلۋەتتە ئالاھىدە بىر مىسال دېيىشكە بولىدۇ. شۇنىڭدىن كېيىن، بۇنداق ئىش كۆرۈلمىگەن. ئاندىرېي گىد 1947- يىلى 78 ياشقا كىرىپ قالغانىدى، ئۇنىڭ ئۈستىگە سالامەتلىكىمۇ ياخشى ئەمەس ئىدى. باھالاش كومىتېتى ئۇنىڭ ھەر قاچان ۋاپات بولۇپ كېتىش خەۋپىدىن ئەنسىرەپ، ئۇنىڭغا شۇ يىلى مۇكاپات بەرگەن.

يازغۇچىلارنىڭ تەلىيىنىمۇ مۇكاپاتقا ئېرىشىشتىكى بىر ئامىل دېيىشكە بولىدۇ. 1953- يىلى ۋېنىستون چېرچىلنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشىشى قاتتىق تالاش- تارتىش قوزغىغان، ئەمەلىيەتتە ئۇ ئاساسلىقى ناتىقلىق سالاھىيىتى بىلەن مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتىنىڭ دائىمىي كاتىپى بىر قېتىملىق مەخپىي يىغىندا: «بۇ يىل ھېچكىم نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى نامزاتلىقىغا ئېرىشەلمىدى، ئەمما ئاكادېمىيەرىمىز بۇ يىللىق ساننى كېلەر يىلىغا قالدۇرۇپ قويۇشنى خالىمايدۇ. شۇڭا چېرچىلنىڭ نامزاتلىق سالاھىيىتىنى يەنە بىر قېتىم ئەستايىدىل مۇھاكىمە قىلىپ باقساق دەيمەن» دېگەن. باھالىغۇچىلار بىلەت تاشلاشتىن بىر نەچچە كۈن ئىلگىرى شىۋېتسىيە تەرەپ ئاۋۋال دېپلوماتىيە يولى ئارقىلىق ئۇنىڭ نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى قوبۇل قىلىشىنى خالايدىغان- خالىمايدىغانلىقىنى مەخپىي ئىگىلىگەن. چېرچىل بۇنىڭغا قارىتا: «نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشمەكچى بولغانلىقىمدىن تولىمۇ شەرەپ ھېس قىلدىم» دەپ جاۋاب بەرگەن. شۇڭا نوبېل مۇكاپاتى تارىخىدا چېرچىل ئالدىنئالا پىكىر ئېلىنغان نامزات بولۇپ قالغان.

1954- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ھېمىڭۋايمۇ شۇنداق بولغان. باھالاش كومىتېتىدىكىلەرنىڭ ئىچكى قىسىمىدا ئۇنىڭغا بولغان باھادا ئىزچىل ئىختىلاپ ساقلانغان. 1947- يىلىدىكى بىر پارچە دوكلاتتا ھەتتا: «ئۇ بىر بۈيۈك شائىر ئەمەس، كىشىنى قايىل قىلغۇدەك بىر پارچە قالتىس ئەسىرىمۇ يوق» دەپ قارالغان. 1953- يىلى «بوۋاي ۋە دېڭىز» ناملىق ئەسەر نەشر قىلىنغاندىن كېيىن بۇ خىل قاراشتا پۈتۈنلەي ئۆزگىرىش بولغان. 1954- يىلى 10- ئاينىڭ 28- كۈنى ھېمىڭۋاي ھەققىدە بولۇنغان بىر قېتىملىق مۇنازىرىدە يېرىم سائەتكىمۇ يەتمىگەن ۋاقىتتا ئۇ ئوڭۇشلۇق ھالدا مۇكاپاتقا سايلانغان. ئايروپىلان ئاۋارىيەسىدە يارىلانغان ھېمىڭۋاي سىدگارموغا مۇكاپات تاپشۇرۇۋالغىلى بېرىشقا ئامالسىز قالغان، شىۋېتسىيەنىڭ ھاۋانادا تۇرۇشلۇق ئەلچىسى ئۇنىڭغا ئائىلىسىدىكىلەرنىڭ ھەمراھلىقىدا مال توشۇيدىغان پاراخوتقا ئولتۇرۇپ شىۋېتسىيەگە بېرىش تەكلىپىنى بەرگەن.

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى تەسىس قىلىنغاندىن باشلاپ، نامزات تاللاش ئىشىدا نۇرغۇن سەۋەنلىكلەرگە يول قويۇلغان. 1901- يىلى مۇكاپات تۇنجى قېتىم تارقىتىلغان يىل بولۇپ، ئېمىل زۇلانىڭ ئەدەبىيات جەھەتتىكى نەتىجىسىنى پۈتۈن دۇنيا بىردەك ئېتىراپ قىلاتتى، ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇ 19- ئەسىرنىڭ ئاخىرىدىكى درېيفۇس ۋەقەسىدە كۆكرەك كېرىپ ئوتتۇرىغا چىقىپ ئادالەتنى ياقلاشتا باشلامچىلىق رول ئوينىغانىدى. ئەسلىدە نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ئۇنىڭغا بېرىلىشى كېرەك ئىدى. ھالبۇكى، ناتۇرالىزمغا بولغان خۇسۇمەت باھالىغۇچىلارنىڭ چىقارغان خاتا ھۆكۈملىرىنىڭ ئورنىنى تولدۇرۇۋېلىشىغا ئىمكان بەرمىگەن. ئۇلار: «ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە ھە دېسىلا ناھايىتى قوپال، رەڭ- بېزەكسىز، ئاددىي، سىدام تەسۋىرلەر كۆپ ئۇچرايدۇ، بۇ ھال كىشىلەرنى ئىدىيالىزملىق خاھىشقا ئىگە يازغۇچىلارغا بېرىلىشى كېرەك بولغان مۇكاپاتنى ئۇنىڭغا بېرىشنى تەۋسىيە قىلىشتىن توسۇپ قويىدۇ» دەپ قاراپ، ئۇنىڭغا مۇكاپات بەرمىگەن.

يەنە شۇنداق سەۋەب تۈپەيلى، 1902- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ئىتالىيەلىك تارىخشۇناس مومسېنغا بېرىلگەن. ئەمما نامى جاھانغا تارالغان ئۇستاز يازغۇچى تولىستويغا «ئەسەرلىرىدە قورقۇنچلۇق ناتۇرالىزملىق تەسۋىرلەرنى ئىشلەتكەن»، «مەدەنىيەتكە دۈشمەنلىك نەزەردە قارىغان»، «نەزەرىيە جەھەتتە ھۆكۈمەتسىزلىك خاھىشى كۆرۈلگەن» دېگەندەك سەۋەبلەر تۈپەيلى مۇكاپات بېرىش رەت قىلىنغان. 1936- يىلى سىگموند فىرىئۇد 1915- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن يازغۇچى رومىن روللاندنىڭ تەۋسىيەسىگە ئېرىشكەن بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ تەلىماتلىرى شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىنىڭ ئەيىبلىشىگە ئۇچرىغان. باھالىغۇچىلار ئۇنى «تەسەۋۋۇرنى بۇرمىلىغان»، «تىلنى ئەر- ئاياللارنىڭ كۆپىيىش ئەزاسى قاتارىدا كۆرۈپ كەمسۇندۇرغان» دەپ تەنقىد قىلغان. تېخىمۇ ئېغىر بولغىنى، ئۇ دۇنيا ئەدەبىياتىدىكى بىر قىسىم نامايەندىلەرنى چىرىتىۋەتكەن، دەپ قارىغان.

مۇكاپاتقا ئېرىشىشى ئەڭ ئەگرى- توقاي بولغىنى فىرانسىيەلىك شائىر مارلو. ئۇ دۈشمەنگە باتۇرلارچە قارشى تۇرۇشتەك شەرەپلىك كەچۈرمىشنى بېشىدىن ئۆتكۈزگەن رىۋايەت تۈسىگە ئىگە كاتتا يازغۇچى. ئۇ مۇكاپاتقا ئېرىشىش پۇرسىتىگە ئۈچ قېتىم نائىل بولغان. ئەپسۇس، ھەر قېتىمدا ئەڭ ئاخىرقى بىر مىنۇتتا نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى تاجىنى كىيىش باشقا يازغۇچىلارغا نېسىپ بولۇپ كەتكەن. 1947- يىلى ئۇ نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا تۇنجى قېتىم نامزاتلىققا كۆرسىتىلگەندە ئاران 46 ياشتا ئىدى. لېكىن، بەك ياش بولغاچقا، بىر نەچچە يىل ساقلىسا ھېچنېمە بولمايدۇ دەپ قارالغان. شۇنىڭ بىلەن، ئۇنىڭ ئورنىغا ياشانغان ئاندىرېي گىد مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. شۇنىڭدىن كېيىن، ئۇ ھەر يىلى دېگۈدەك نامزاتلىققا كۆرسىتىلگەن. 1957- يىلى ئۇ «تەسەۋۋۇردىكى مۇزېي» قاتارلىق ئەسەرلىرىنى ئېلان قىلغان. ئالبېرت كامۇسنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىن كېيىن تۇنجى قىلغان گېپى «مۇكاپاتقا ئەسلى مارلو ئېرىشىشى كېرەك ئىدى» بولغان. سىياسىي جەھەتتىكى سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، ئالبېرت كامۇس مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىن كېيىن دۆلەت ئىچىدە تەنقىدكە ئۇچرىغان، مارلو بولسا ئۇنى تەبرىكلىگەن بىردىنبىر يازغۇچى بولۇپ قالغان. ئەڭ ئاخىرقى بىر قېتىملىقى 1967- يىلى يۈز بەرگەن. شۇ يىلى مارلونىڭ «ئەسلىمىگە قايتىش» ناملىق ئەسىرى ئېلان قىلىنغان. بىراق، چېرچىلنىڭ 1953- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشىشى ئىختىلاپ قوزغىغانلىقى ئۈچۈن باھالىغۇچىلار ھۆكۈمەت ئەزالىرىغا مۇكاپات بەرمەسلىككە قەسەم ئىچكەن ئىدى، ھەتتا مەدەنىيەت ئەمەلدارى بولغان تەقدىردىمۇ مۇكاپات بېرىشكە بولمايدۇ دەپ بېكىتىلگەنىدى. مارلو شۇ چاغدا دى گول ھاكىمىيىتىدە مەدەنىيەت مىنىستىرى ۋەزىپىسىنى ئۆتەۋاتقان بولغاچقا چەتتە قالدۇرۇلغانىدى. 1969- يىلى ئۇ ھۆكۈمەتتىكى خىزمىتىدىن ئايرىلىدىغان چاغدا ساموئېل بېككىت ۋە سولژېنىتسىن قاتارلىق يېڭى بىر ئەۋلاد يازغۇچىلارنىڭ شۆھرىتى راسا ئەۋجىگە چىققان بولغاچقا، مارلو نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشىش ئۈمىدىدىن مەڭگۈلۈك مەھرۇم قالغان.

فىرانسىيەدە چىقىدىغان «كىتاب ئوقۇش» ژۇرنىلىنىڭ 359- سانى (2007- يىل 10- ئاي) دا نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ئارخىپ ماتېرىياللىرى ۋە خوراس ئېنگىداخىلنىڭ زىيارەت خاتىرىسى ئېلان قىلىنغان. بۇ سان ژۇرنالغا يەنە فىرانسىيە گونكۇرت ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ باھالىنىش مۇساپىسىمۇ ئېلان قىلىنغانىدى. مەسخىرە تۈسىنى ئالغىنى شۇكى، گونكۇرت ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا مۇناسىۋەتلىك مەزمۇنلاردا نەشرىياتلار بىلەن باھالىغۇچىلار مۇكاپاتقا ئېرىشىش ئۈچۈن ۋاسىتە تاللىماستىن ئۆزلىرىگە بىلەت توپلىغان. يەنى نەشرىيات سودىگەرلىرى باھالىغۇچى دوستلىرىغا باھالاشقا قاتناشتۇرۇلغان رومانلارنى تەۋسىيە قىلغان. ھەر قايسى نەشرىياتلارغا قاراشلىق باھالىغۇچىلار ئۆز مەنپەئەتلىرى ئۈچۈن ئوخشىمىغان تاكتىكىلارنى قوللانغان. نەشرىيات سودىگەرلىرى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسەرلىرىنى سېتىش ياكى مۇشۇ ئەسەرلەرنىڭ ئەپچىل نۇسخىلىرىنى بېسىش ئارقىلىق زور پايدىغا ئېرىشكەن. باھالىغۇچىنىڭ ئۆزى ياكى باھالىغۇچلارنىڭ ئاياللىرى بىلەن نەشر قىلىش توختاملىرىنى تۈزۈش، باھالىغۇچىلارنىڭ پەرزەنتلىرىگە نەپ يەتكۈزۈش قاتارلىق ئۇسۇللار ئارقىلىق شەكلى ئۆزگەرگەن قىمارلارنى تەشكىللىگەن. كىشىنى مەمنۇن قىلىدىغىنى شۇكى، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ باھالىغۇچىلىرىدا بۇ جەھەتتە ھېچقانداق مەسىلە كۆرۈلمىگەن. باھالىغۇچىلاردىكى بىر تەرەپلىمە قاراشنى ئاساسلىقى شۇ چاغدىكى دەۋر شارائىتى پەيدا قىلغان.

دۇنيا ئەدەبىياتىنىڭ تەرەققىياتىنىڭ ناھايىتى تېز ئۆزگىرىشىگە ئەگىشىپ، نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكۈچىلەرمۇ تەدرىجىي ھالدا ياۋروپادىن دۇنيانىڭ ھەر قايسى جايلىرىغا، بولۇپمۇ لاتىن ئامېرىكىسى ۋە ئافرىقا قىتئەسىگىچە كېڭەيگەن. خۇددى خوراس ئېنگىداخىلنىڭ ئېيتقىنىدەك، فىرانسىيەدە يېڭى پىروزىچىلار ئېقىمى ۋە قۇرۇلمىچىلىق قاتارلىق تەجرىبە خاراكتېرىنى ئالغان ھەرىكەتلەرنىڭ يۈز بېرىشى مۇقەررەر ھالدا كىلاسسىك بىر دەۋرنى ياراتتى. نۆۋەتتە فىرانسىيە ئەدەبىيات سەھىنىسىدە دەل شۇنداق بولۇۋاتىدۇ. لېكىن، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ھەرگىزمۇ مۇنەۋۋەر ئەسەرلەرنى چەتتە قالدۇرۇپ قويمايدۇ. ئۇ يەنە: «ئەدەبىياتنى نوقۇل پىروزا ياكى شېئىرىيەت جەھەتتىلا چەكلەپ قويماسلىق كېرەك، چۈنكى 1950- يىلى مۇكاپاتقا ئېرىشكەن بېرتىراند رۇسسېل، 1953- يىلى مۇكاپاتقا ئېرشىكەن ۋېنىستون چېرچىل قاتارلىقلار ئېچىپ بەرگەن يولنى بويلاپ ماڭساق، ناھايىتى مۇھىم بولغان ‹دەلىل- ئىسپات ئەدەبىياتى› نىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇۋاتقىنىغا ئۇزۇن بولغانلىقىنى بايقايمىز، بۇ خىل ئەدەبىيات ژانېرىنىڭ ساياھەتنامە ۋە ئەركىن خاتىرە قاتارلىق نۇرغۇن شەكىللىرى بار» دەپ كۆرسەتكەن. يۇقىرىقى بايانلاردىن بىز يېڭى ئەسىردىكى ئەدەبىيات مەنزىرىسىگە قارىتا ئۈمىدۋار پوزىتسىيەدە بولۇشىمىز كېرەكلىكىنى ھېس قىلىمىز.

(ئاپتور: جۇڭگو ئىجتىمائىي پەنلەر ئاكادېمىيەسىدە)

خەنزۇچە «چەت ئەل ئەدەبىياتى» تور بېتىدىن تەرجىمە قىلىندى

 بۇ ماقالە «دۇنيا ئەدەبىياتى» ژۇرنىلىنىڭ 2015- يىللىق 5- سانىدا ئېلان قىلىنغان

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

مۇكاپاتلاش كومىتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:
ئۇنىڭ ئىنگلىز تىلىدا ئادەتتىن تاشقىرى يۇقىرى ماھارەت بىلەن يېزىلغان ئۆتكۈر، گۈزەل، ساپ شېئىرلىرىدىكى شېئىرىي تۇيغۇغا تويۇنغان ئىدىيەلىرى غەرب ئەدەبىياتىنىڭ بىر قىسىمىغا ئايلىنىپ كەتكەن.
مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە
رابىندىرانات تاگور (Rabindranah Tagore,1861- 1941) كالكۇتتادا بىر باي ئاقسۆڭەك ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. 1878- يىلى ئەنگلىيەگە ئوقۇشقا چىقىپ ئىككى يىلدىن كېيىن دۆلىتىگە قايتىپ كەلگەن ۋە پۈتۈن ئۆمرىنى ئەدەبىيات ئىشلىرىغا بېغىشلىغان. 1905- يىلى ھىندىستان مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتى يۇقىرى دولقۇنغا كۆتۈرۈلگەندە ۋەتەنپەرلىك كۈيلەنگەن نۇرغۇن ناخشا تېكىستلىرىنى يازغان، نۇتۇق سۆزلىگەن، نامايىشلارغا قاتناشقان. 1913- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 20- ئەسرىنىڭ 30- يىللىرىدا يەنە نۇرغۇن سىياسىي ئىپىك شېئىرلارنى يېزىپ، فاشىستلارنىڭ تاجاۋۇزچىلىقىغا قارشى تۇرغان ھەمدە ئوچۇق خەت يېزىپ جۇڭگو خەلقىنىڭ ياپۇنغا قارشى ئۇرۇشىنى قوللىغان.
ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە ئاساسلىقى جاھانگىر مۇستەملىكچىلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىكى ھىندىستان خەلقىنىڭ ئازاب- ئوقۇبەتلىرى ئەكىس ئەتتۈرۈلۈپ، فىيوداللىق سالاھىيەت قارىشى تەنقىد قىلىنغان؛ جاھانگىرلار ۋە بىيۇروكراتلارنىڭ ياۋۇزلۇقلىرى ئېچىپ تاشلىنىپ تۆۋەن قاتلامدىكى ئاۋام- خەلققە، بولۇپمۇ قىز- ئاياللارنىڭ ئېچىنىشلىق ھالىغا ھېسىداشلىق قىلىنغان. لېكىن يەنە بەزى ئەسەرلىرىدە بۇرژۇئازىيەچە ئىنسان تەبىئىيىتى نەزەرىيەسى تەرغىپ قىلىنغان، يەنە بەزى ئەسەرلىرىدە مىستىتىك قاراشلارمۇ ئوتتۇرىغا قويۇلغان. ئۇنىڭ شېئىرلىرى بەدىئىيلىك جەھەتتە تولىمۇ ساپ، تەبىئىي، تەسەۋۋۇرى مول بولۇپ، رومانتىزملىق تۈس ناھايىتى قويۇق. بۇنىڭدىن باشقا ئۇنىڭ  پروزا ئەسەرلىرى چوڭقۇر رېئالىزم ئۇسلۇبىدا يېزىلغان بولۇپ، ۋەقەلىكلەرنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى، پېرسوناژلارنىڭ يارىتىلىشى ۋە پىسىخىك تەسۋىر جەھەتتىمۇ ئۆزگىچە ئۇسلۇب ياراتقان.
مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىكى تەسىراتى:
شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتىغا چوڭقۇر رەھمەت ئېيتىمەن، ئۇلارنىڭ مېنى چۈشەنگەنلىكىگە مىننەتدارلىق بىلدۈرىمەن، ئارىلىق يىراق بولسىمۇ ئۇلار بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قېلىشنى ئارزۇ قىلىمەن.
شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر
توماس خاردى (ئەنگلىيە)
دېلېددا (ئىتالىيە)
سىپىتلېر (شىۋېتسارىيە)
تاگور (ھىندىستان)
مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل
1910- يىلى ئېلان قىلىنغان پەلسەپىۋى شېئىرلار توپلىمى «گىتەنجالى» دا تاگورنىڭ ئۆزگىچە ئىجادىيەت ئۇسلۇبى ئەڭ بۇرۇن نامايان قىلىنغانىدى. شەكىل جەھەتتىن قارىغاندا بۇ ئەسەر ئىلاھقا بولغان مەدھىيە ئىدى، «گىتەنجالى» دېگەن بۇ سۆز «شېئىر ھەدىيە قىلىش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. لېكىن تاگورنىڭ مەدھىيەسى ھەرگىزمۇ «بىر ئىلاھلىق دىن» مۇتلەق نوپۇزغا ئىگە، جىمى مەۋجۇداتتىن ئۈستۈن تۇرىدىغان ئىلاھقا ئەمەس، بەلكى جىمى مەۋجۇداتتىن بىر گەۋدىگە ئايلانغان ئىلاھلارغا ئاتاپ يېزىلغان بولۇپ، قويۇق مىللىي تۈس، ھەر قانداق كىشى يېقىنلىشالايدىغان مەۋجۇتلۇققا تويۇنغانىدى.
تاگورنىڭ قارىشىچە، بىر شائىر ئەگەر پاساھەتلىك سۆز- جۈملە ياكى قالتىس ماھارەت بىلەن ئەسەر ئىجاد قىلىشنى ئۆزىگە بېزەك قىلىۋالسا ئىلاھ بىلەن ئوتتۇرىسىغا توسالغۇ پەيدا قىلىپ قويىدۇ، دەپ قارايدۇ. ئۇ پاك- مەسۈملۇقنى، ئاددىي- ساددا بولۇشنى ئۇلۇغلىغان، ئۆز ھاياتىنىڭ «ئاددىي ۋە سەمىمىيلىكىنىڭ گوياكى بىر تال قۇمۇش نەي» گە ئوخشاش ئىلاھ تەرىپىدىن چېلىنىپ كۈي ھاسىل بولۇشىنى ۋە شۇ ئارقىلىق ئىلاھ بىلەن بىرلىشىش ماقامىغا يېتىشنى ئىستىگەن. بۇ خىل ئىدىيەۋى ئىستەك ئۇنىڭ شېئىرلىرىدا تولۇق نامايان قىلىنغان. «گىتەنجالى» دا ئىپادىلەنگەن ئىدىيە ھىندىستاننىڭ «ئۇپانىشاد» قاتارلىق قەدىمكى كلاسسىك كىتابلىرىنىڭ ئىدىيەسى بىلەن ئوخشاش. لېكىن، تاگور ئۆز مىللىتىنىڭ ئەنئەنىسىنى جارى قىلدۇرغان چاغدا بېكىك بىر دۇنيانى ياراتمىغان، ئۇزۇن مەزگىل ئايرىلىپ تۇرغاندىلا ئاندىن چۈشىنىش ھاسىل قىلغىلى بولىدىغانلىقىغا ئىنتىزار بولغان. 1912- يىلى تاگور «گىتەنجالى» دېگەن بۇ داستانىنى ئىنگلىز تىلىغا ئۆزى تەرجىمە قىلغان، كېيىنكى يىلى مۇشۇ ئەسىرى بىلەن نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. نوبېل مۇكاپاتى باھالاش ھەيئىتىدىكىلەر تاگورنىڭ ئىجادىيىتىگە، بولۇپمۇ ئەدەبىي ئىجادىيەت ئارقىلىق «ئىنسانلار مەدەنىيىتىنىڭ ئىككى قۇتۇپلىشىشىنى مۇرەسسەگە كەلتۈرۈش» تەك تىرىشچانلىقىغا يۇقىرى باھا بەرگەن.
ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى
1881- يىل: «ئۆلۈم سودىسى» (نەسىر)
1891- يىل: «قەرز قايتۇرۇش» (ھېكايىلەر توپلىمى)
1892- يىل: «ماخامايا»، «ئادەم تىرىكمۇ ياكى ئۆلۈكمۇ» (ھېكايە)
1893- يىل: «ۋاز كېچىش»، «سۇبا» (ھېكايە)
1894- يىل: «قۇياش ۋە قارا بۇلۇت» (ھېكايە)
1900- يىل: «چۆچەك ۋە شېئىرلار» (شېئىرلار توپلىمى)
1906- يىل: «چۆككەن پاراخوت» (رومان)
1910- يىل: «گىتەنجالى» (داستان)، «گورا» (رومان)
1911- يىل: «مۇستەھكەم قورغان» (دىرامما)
1913- يىل: «ھىلال ئاي توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
1916- يىل: «ئۇچار قۇش» (شېئىرلار توپلىمى)، «تۆت ئادەم» (پوۋېست)، «ئائىلە ۋە دۇنيا» (رومان)
1924- يىل: «جۇڭگو ھەققىدە تەلىقنلەر» (نەسىر)
1925- يىل: «مۇكتاداھارا (شارقىراتما)» (دىرامما)
1926- يىل: «قىزىل بامبۇك» (دىرامما)
1931- يىل: «رسۇيەدىن كەلگەن مەكتۇپ» (نەسىر)
1932- يىل: «ئىككى ئاچا- سىڭىل» (رومان)
1938- يىل: «گىرۋەكلەر توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
1941- يىل: «تەۋەللۇت بولۇش توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى
«بىز زادىلا تونۇشمايدىغان ئىككى ئەمەغا ئوخشايمىز.»                             ـــ رومىن روللان
«يۈكسەك مەدەنىيەتنىڭ مەھسۇلى، گوياكى مۇنبەت تۇپراقتا ئۆسۈپ چىققان پىلىكئوت.»               ـــ ۋىليام باتلېر يېتىز
«تاگورنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى شەرقنىڭ قايتا گۈللىنىشى، شۇنداقلا ھازىرقى زامان ياۋروپا يازغۇچىلىرى ۋە كېلتنىڭ قايتا گۈللىنىشى ئەكس ئەتتۈرگەن ‹غەرب مىستىتىك ئېقىمى› غا مەنسۇپ.»                            ـــ «نيۇيورك ۋاقىت گېزىتى» ئوبزورى
ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى
«چۆككەن پاراخوت»، تاگور (ھىندىستان)، خۇاڭ يۈشى تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1999- يىل نەشرى
«ئۇچار قۇشلار توپلىمى»، تاگور (ھىندىستان)، جاڭ جىخېڭ تەرجىمىسى، خۇبېي ياش- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2003- يىل نەشرى
«گىتەنجالى»، تاگور (ھىندىستان)، بەڭ شىن تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 2000- يىل نەشرى

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچىلار يىلنامىسى

تەييارلىغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

1912- يىل نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

گېرخارت خوپىتمان

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: «توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى»(The Weavers)

(گېرمانىيە دىرامما تەرەققىيات تارىخىدىكى ئابىدە)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتىتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇنىڭ دىرامما سەنئىتى ساھەسىدىكى مول، كۆپ خىل، قالتىس نەتىجىسىنى تەبرىكلەيمىز.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

گېرخارت خوپىتمان (Gerhart Hauptmann, 1862- 1946) گېرمانىيەنىڭ سېلىيسە رايونىنىڭ ئوتتۇرا قىسىمىدىكى سازبۇرندا دۇنياغا كەلگەن. چوڭ دادىسى توقۇمىچىلىق ئىشچىسى، دادىسى مېھمانخانا خوجايىنى، ئاكىسى كارل خوپتمان مەشھۇر شائىر ئىدى. گېرخارت خوپىتمان دەسلەپكى مەزگىللەردە ھەيكەلتاراشلىق سەنئىتىنى ئۆگەنگەن، ناتۇرالىزملىق شېئىرىيەت ئېقىمىنىڭ تەسىرىدە ئەدەبىي ئىجادىيەتكە كىرىشكەن. لېف تولىستوي ۋە ئىبسوننىڭ تەسىرىدە ناتۇرالىزملىق ئەدەبىيات تەشەببۇسلىرى بىلەن چەكلىنىپ قالماي ئەسەرلىرىدە روشەن رېئالىزملىق يۈزلىنىش كۆرۈلگەن.

ئۇ يالغۇز ناتۇرالىزم، يېڭى رومانتىزم، سۇررېئالىزم قاتارلىق ئىجادىيەت ئۇسۇللىرىنى قۇبۇل قىلىپلا قالماي يەنە ھىندى دىنىنىمۇ مۇپەسسەل تەتقىق قىلغان. ئۇ تۈرلۈك كىتابلاردىكى ئىدىيە ۋە تېكىستلەرنى ئۆزئارا يۇغۇرۇۋەتكەن بولغاچقا گېرمانىيە ۋە دۇنيا ئەدەبىيات تارىخىدا ئۇنىڭ ئورنىنى بېكىتىش ناھايىتى تەسكە توختىغان.

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل

1892- يىلى خوپىتماننىڭ توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرىنىڭ زاۋۇت خوجايىنى بىلەن بولغان كۈرەشلىرى باش تېما قىلىنغان سەھنە ئەسىرى «توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى» ئېلان قىلىنغان. بۇ ئەسەر دەسلەپتە سىلسىيە شىۋىسىدا يېزىلغان، كېيىنكى يىلى ئۆزى يەنە گېرمان تىلىغا تەرجىمە قىلغان. 1893- يىلى بۇ دىرامما بېرلىندا تۇنجى قېتىم ئوينىلىپ، ساقچى باش مۇپەتتىشىنىڭ چەكلىشىگە ئۇچرىغان. «توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى» ناملىق بۇ دىرامما 1848- يىلىدىكى سىلسىيە توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى قوزغىلىڭىنى خام ماتېرىيال قىلغان. خوپىتمان بۇ ئەسىرىنى يېزىۋاتقاندا توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرىنىڭ ھازىرقى ئەھۋالى ۋە توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى ھەققىدىكى زور مىقداردىكى ماتېرىياللارنى كۆرۈپ تەتقىق قىلغان. قوزغىلاڭ يۈز بەرگەن رايونغا ئىككى قېتىم بېرىپ تەكشۈرگەن. دىرامما جەمئىي بەش پەردىگە بۆلۈنگەن. بىرىنچى پەردىدە توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرىنىڭ رەخت زاۋۇتىنىڭ خوجايىنى دېرىسىگقا ئۆزلىرى ئىشلەپچىقارغان ئەمگەك مەھسۇلاتلىرىنى ئۆتكۈزگەنلىكى يېزىلغان. ئۇلارنىڭ ئەسلىدىنلا ئاز مائاشى يەنە تۇتۇپ قېلىنىدۇ. ياش ئىشچى بېرگىل بىلەن زاۋۇت خوجايىنى ئوتتۇرىسىدا توقۇنۇش يۈز بېرىدۇ، بېرگىل زاۋۇت خوجايىنىنىڭ ئىشچىلارنى ئېچىنىشلىق ئېكىسپىلاتاتسىيە قىلغانلىقىنى پاش قىلىدۇ. ئىككىنچى پەردىدە توقۇمىچىلىق ئىشچىسى بالمورت ئائىلىسىدە يۈز بەرگەن ئىشلار تەسۋىرلىنىدۇ. قىسىمدىن چېكىنگەن ھەربىي ئىگىل بالمورت ئائىلىسىگە كېلىپ ئىشچىلارغا توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى ناخشىسى «قانلىق ھۆكۈم» نى دېكلاماتسىيە قىلىپ بېرىپ، ئۇلارغا ئۆزلىرىنىڭ قانچىلىك ئېچىنىشلىق ھالەتتە تۇرۇۋاتقانلىقىنى تونۇتىدۇ. ئۈچىنچى پەردىدە ئىشچىلار بىر كىچىك مېھمانخانىغا توپلىنىدۇ. ساقچى ئىدارىسىنىڭ باشلىقى ئۇلارنىڭ «قانلىق ھۆكۈم» ناملىق ناخشىنى ئېيتىشىنى چەكلەيدۇ، ئىشچىلار تولىمۇ كۆتۈرەڭگۈ روھ بىلەن بۇ ناخشىنى توۋلىغاچ زاۋۇت خوجايىنى دېرىسىگنىڭ ئۆيىگە قاراپ ماڭىدۇ. تۆتىنچى پەردىدە دىراممىنىڭ ۋەقەلىكى كولمىناتسىيە نۇقتىسىغا چىقىدۇ. بېرگىلنى ساقچىلار قولغا ئالىدۇ، توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى ساقچى ئىدارىسىنىڭ باشلىقىنى قاتتىق ئۇرىدۇ، دېرىسىگنىڭ تۇرالغۇسىغا باستۇرۇپ كىرىپ تۇرالغۇنى چېقىپ ئوڭتەي- توڭتەي قىلىۋېتىدۇ. دېرىسىگ ئائىلىسىدىكىلەرنى ئېلىپ قېچىپ كېتىدۇ. بەشىنچى پەردىنىڭ ۋەقەلىكى ئىشچى شېرىز ئائىلىسىدە قانات يايىدۇ. قوزغىلاڭچى ئىشچىلار شىرىزنىڭ ئۆيىگە كېلىپ ئۇنى ئۆزلىرىنىڭ قوشۇنىغا قوشۇلۇشنى تەلەپ قىلىدۇ، لېكىن دىنىي ئېتقادى ناھايىتى كۈچلۈك بولغان شېرىز ئۇلارغا قوشۇلۇشنى رەت قىلىدۇ، ئاخىرىدا ئۇ قوزغىلاڭنى باستۇرغان ھۆكۈمەت ئەسكەرلىرىنىڭ غايىپ ئوقى تېگىپ ئۆلۈپ كېتىدۇ. بۇ دىراممىدا ئەنئەنىۋى مەنىدىكى مەركىزىي پېرسوناژلار يوق، ئۇنىڭ ئورنىدا جەمئىيەتنىڭ ئەڭ تۆۋەن قاتلىمىدا ياشايدىغان ئىشچىلار كوللېكتىپى بار. بىللە باشتىن كەچۈرگەن جەبىر- جاپا، خورلۇق ئۇلارنى ئىتتىپاقلاشتۇرۇپ، ئەزگۈچىلەر بىلەن ئېكىسپىلاتاتسىيە قىلغۇچىلارغا باتۇرلارچە قارشىلىق كۆرسىتىدۇ. «توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى» ناملىق بۇ دىراممىدا تەسۋىرلەنگىنى ھەرگىزمۇ ئەنئەنىۋى مەنىدىكى ئائىلە توقۇنۇشى بولماستىن بەلكى كېلىشتۈرگىلى بولمايدىغان ئۆتكۈر ئىجتىمائىي زىددىيەت بولۇپ، زۇلۇم- سىتەم دەستىدىن قوزغىلىپ قارشىلىق كۆرسىتىۋاتقان ئەمگەكچى ئاممىنىڭ ئوبرازى بىۋاستە سەھنىگە ئېلىپ چىقىلغان. بۇ ـــ 19- ئەسىرنىڭ 40- يىللىرىدىن كېيىن گېرمان تىلى ئەدەبىياتىدىكى تۇنجى قېتىملىق ئىش بولۇپ ھېسابلىنىدۇ.

مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىكى تەسىراتى:

مەن دۇنيا تىنچلىقىغا بولغان بىر غايىنى كۆرسىتىپ بەردىم، بۇ غايە ئەمەلىيەتتە سەنئەت ۋە ئىلمىي نىشاننى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن، سەنئەت ۋە ئىلمىي نىشان ھەرگىزمۇ ئۇرۇش ئەمەس. شۇنداق تۇرۇقلۇق ئۇلار يەنە تىنچ مۇھىت ئىچىدىلا ئۆسۈپ- يېتىلەلەيدۇ.

شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر:

توماس خاردى (ئەنگلىيە)

جامېس (ئامېرىكا)

سىپىتلېر (شىۋېتسارىيە)

خوپىتمان (گېرمانىيە)

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى:

«چۆككەن سائەت»، خوپىتمان (گېرمانىيە)، لى يوڭجى تەرجىمىسى، يۈەنجىڭ نەشرىياتچىلىق شىركىتى 1981- يىل نەشرى

«توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى»، خوپىتمان (گېرمانىيە)، ۋەن يۈ تەرجىمىسى، يۈەنجىڭ نەشرىياتچىلىق شىركىتى 1981- يىل نەشرى

مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى

«گېرمانىيەدىكى بارلىق ئەدەبىيات تەشكىلاتلىرىدىكى يازغۇچىلار ئىچىدە خوپىتمان دەۋرىمىزدىكى ئەڭ تالانتلىق يازغۇچى دەپ تەرىپلىنىشكە مۇناسىپ.»                  ـــــ مىللېت

ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى

1889- يىل: «كۈن چىقىشتىن بۇرۇن» (دىرامما)

1892- يىل: «توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى» (دىرامما)

1893- يىل: «قۇندۇز تېرىسى» (دىرامما)

1894- يىل: «خانېلنىڭ ئاسمانغا ئۆرلىشى» (خىيالىي دىرامما)

1897- يىل: «چۆككەن سائەت» (شېئىرىي دىرامما)

1906- يىل: «ئۇسسۇلغا چۈشكەن بىبا» (دىرامما)

1908- يىل: «ھارۋىكەش خېنسىل» (دىرامما)

1911- يىل: «تۇلۇم چاشقان» (تىراگېدىيە)

1922- يىل: «خىيالىي مەنزىرە» (رومان)

1930- يىل: «ئوقۇش تەس كىتاب» (رومان)

1911- يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

مورىس مىتىرىلنىك (Maurice Maeterlinck,1862- 1949)

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: «كۆك قۇش» (Bird)

(ھايات سىرلىرى كۆزىتىلگەن خىيالىي دىرامما)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتىتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەتتىكى تالانتى كۆپ قىرلىق، بولۇپمۇ كومېدىيە ئەسەرلىرىدە تەسەۋۋۇر مول، شېئىرىي تۇيغۇ كۈچلۈك. بۇ ئەسەرلەر گاھىدا ئەپسانە قىياپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقسىمۇ يەنىلا ھامان چوڭقۇر بىشارەتكە تويۇنغان. بۇ بىشارەت ئاجايىپ ئۇستىلىق بىلەن ئوقۇرمەننىڭ يۈرەك تارىنى چېكىدۇ، تەسەۋۋۇرىنى قاناتلاندۇرىدۇ.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

مورىس مىتىرىلنىك (Maurice Maeterlinck,1862- 1949) بېلگىيەنىڭ گېنت شەھىرىدە بىر جامائەت گۇۋاھچىسى ئائىلىسىدە تۇغۇلغان. دەسلەپكى مەزگىللەردە قانۇن ئۆگىنىپ ئادۋوكات بولغان، كېيىن پارىژغا بېرىپ سىمۋۇلىزم ئەدەبىياتى ھەرىكىتىگە قاتناشقان. 1889- يىلى تۇنجى سەھنە ئەسىرى «مەلىكە مارىنا» بىلەن شېئىرلار توپلىمى «پارنىك» ئېلان قىلىنغان. ئالدىنقى ئەسىرىدە سىمۋۇلىزم ئۇسلۇبىنى سەھنە ئەسىرى ئىجادىيىتىدە قوللىنىپ، فىرانسىيە ئوبزورچىلىق ساھەسىنىڭ ئالاھىدە دىققىتىنى قوزغىغان. ئۇنىڭ دەسلەپكى ئەسەرلىرى چۈشكۈنلۈك، ئۈمىدسىزلىككە تويۇنغان بولۇپ، ئۆلۈم ۋە تەقدىرنىڭ تۇترۇقسىزلىقى تەرغىپ قىلىنغان.

1896- يىلى مىتىرىلنىك بېلگىيەدىن ئايرىلىپ پارىژ قاتارلىق جايلاردا كۆچۈپ يۈرگەن. شۇ يىلى نەشىر قىلىنغان «پەسكەشلەرنىڭ بايلىقى» ناملىق نەسىرلەر توپلىمىدا كىشىلىك تۇرمۇش ۋە ھاياتنىڭ سىرلىرى تەتقىق قىلىنىپ، ئەخلاقنىڭ قىممىتى ئۈستىدە پىكىر يۈرگۈزۈلگەن. مىتىرىلنىك مۇشۇ ئەسىرىدىن باشلاپ ئۈمىدسىزلىك ئىچىدىن قۇتۇلۇپ چىققان. «كۆك قۇش» ناملىق خىيالىي سەھنە ئەسىرى دەل مۇشۇ مەزگىلدە ئىجاد قىلىنىپ، ئۇنىڭ دىرامما ئىجادىيىتىدىكى چوققا ئەسىرى دەپ قارالغان.

بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاياغلاشقاندىن كېيىن مىتىرىلنىك يەنە «ئاق يىلاننىڭ ھاياتى» ناملىق نەسىرلەر توپلىمىنى نەشر قىلدۇرۇپ، بۇرژۇئازىيەنىڭ ئەخلاق- يوسۇنلىرىنى تەنقىد قىلغان. 1932- يىلى بېلگىيە پادىشاھى تەرىپىدىن گىرافلىق دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلگەن. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىلىدە ئامېرىكىغا قېچىپ بارغان. 1947- يىلى ياۋروپاغا قايتىپ كېلىپ ئىككى يىلدىن كېيىن فىرانسىيەنىڭ نىس شەھىرىدە كېسەل سەۋەبى بىلەن ۋاپات بولغان. مىتىرىلنىك ھاياتىدا 20 دىن ئارتۇق سەھنە ئەسىرى يازغان، ئۇ سىمۋۇلىزملىق دىراممىنىڭ ۋەكىللىك يازغۇچىسى.

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى:

«كۆك قۇش»، مىتىرىلنىك (بېلگىيە)، خۇ لىنا تەرجىمىسى، چاۋخۇا ياش- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى 2003- يىل نەشرى

«گۈلنىڭ پاراسىتى»، مىتىرىلنىك (بېلگىيە)، تەن لىدې قاتارلىقلار تەرجىمىسى، لى جياڭ ئەدەبىيات نەشرىياتى 1997- يىل نەشرى

«مىتىرىلنىك دىراممىلىرىدىن تاللانما»، مىتىرىلنىك (بېلگىيە)، جاڭ يۈخې، لى يۈمېن تەرجىمىسى، چەت ئەل ئەدەبىياتى نەشرىياتى 1983- يىل نەشرى

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل

«كۆك قۇش» ئالتە پەردىلىك دىرامما بولۇپ، دىراممىدا تېتىر ۋە مىتىر ئاكا- سىڭىلنىڭ بىر تال كۆك قۇشنى ئىزدىگەنلىكى ھەققىدىكى ھېكايە تەسۋىرلەنگەن. بىرىنچى پەردىدە ئوتۇنچىنىڭ كەپىسى تەسۋىرلىنىدۇ. مىلاد بايرىمى ھارپىسى كىچىدە ئوتۇنچىنىڭ ئىككى بالىسى تىتىر بىلەن مىتىر بىر ياشانغان پەرىزاتنىڭ ئۆزلىرىدىن كۆك قۇشنى ئىزدەپ تېپىپ ئېغىر كېسەلگە مۇپتىلا بولغان بىر قىزچاقنى قۇتقۇزۇشنى ئۆتۈنۈپ چۈش كۆرىدۇ، چۈشىدە پەرىزات ئۇلارغا بىر سېھىرلىك قالپاق سوۋغا قىلىدۇ. ئىككىنچى پەردە بىرىنچى كۆرۈنۈشتە ئۇلار پەرىزاتنىڭ ئوردىسىغا كىرىدۇ، پەرىزاتلار ئۇلارنى ئاۋۋال خاتىرە (ئەس) تۇپرىقىغا بېرىپ، نۇرنى ئۆزىگە باشلامچى قىلىشقا بۇيرۇيدۇ ۋە ئۇلارغا ئۆلۈكلەرنىڭ تىرىكلەرنىڭ خاتىرىسىدە ياشىغاچقا ئۆلمەيدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئىككىنچى پەردە ئىككىنچى كۆرۈنۈشتە تېتىر ئاكا- سىڭىل خاتىرە تۇپرىقىغا كېلىپ بىر تال قارا قۇشنىڭ تۇيۇقسىز كۆك قۇشقا ئايلىنىپ قالغانلىقىنى كۆرىدۇ ۋە ئۇنى كۆك قۇش شۇ ئوخشايدۇ دەپ قالىدۇ، ئەمما بوۋا- مومىسىنىڭ ئۆيىدىن ئايرىلىشىغىلا كۆك قۇش يەنە تۇرۇپلا قارا قۇشقا ئايلىنىپ قالىدۇ. ئۈچىنچى پەردە بىرىنچى كۆرۈنۈشتە ئاكا- سىڭىل تۈن ئوردىسىغا كىرىپ قاتمۇقات مۈشكۈلاتلارنى بېشىدىن كەچۈرۈپمۇ كۆك قۇشنى تاپالمايدۇ. ئۈچىنچى پەردە ئىككىنچى كۆرۈنۈشتە تېتىر ئورمانلىققا كېلىپ دەل- دەرەخ ۋە ھايۋان پەرىشتىلىرىدىن كۆك قۇشنى چىقىرىپ بېرىشنى ئۆتۈنىدۇ، لېكىن پەرىشتىلەر كۆك قۇشنى بەرمەي تېتىرنى ئۆلتۈرمەكچى بولىدۇ. خەۋپ- خەتەر قاش بىلەن كىرپىك ئوتتۇرىسىدا قالغان جىددىي پەيتتە نۇر دەل ۋاقتىدا يېتىپ كېلىپ ئۇلارنىڭ جېنىنى قۇتقۇزۇۋالىدۇ. تۆتىنچى پەردە بىرىنچى كۆرۈنۈشتە بالىلار بەخت ئوردىسىنىڭ دەرۋازىسى ئالدىغا يېتىپ كېلىدۇ. نۇر بالىلارغا ئوردىنىڭ ئىچىدە ئىنسانلارغا خاس بولغان جىمى بەخت ۋە خۇشاللىقنىڭ بارلىقىنى ئېيتىدۇ. تۆتىنچى پەردە ئىككىنچى كۆرۈنۈشتە ئىنسانلار گۇناھىنىڭ سىمۋولى بولمىش پەرىشتىلەر ئۇلارنىڭ ئالدىنى توسۇپ، ئۇلارنى ئېزىقتۇرۇشقا باشلايدۇ. نۇر تېتىرغا زۇمرەت تاشنى تولغىسا ئىنسانلارنىڭ گۇناھلىرى بولمىش پەرىشتىلەرنىڭ ئۆزىنى دەرھال چەتكە ئالىدىغانلىقىنى، شۇنىڭ بىلەن ھەقىقىي مۇقەددەس ئوردا زاھىر بولىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. بىر توپ بەخت پەرىشتىسى سەكرەپ- تاقلاشقىنىچە كېلىپ لەرزان ئۇسسۇلغا چۈشىدۇ. ئەڭ ئاخىرىدا تېتىر ئاكا- سىڭىل بەخت ئوردىسىدىكى پەرىشتىلەر بىلەن خوشلىشىدۇ. بۇ كۆرۈنۈشتە نۇرغۇن ھېكمەتلىك سۆز- جۈملىلەر ئىشلىتىلگەن. مىتىرىلنىك نەسىرچى ۋە شائىر، ئۇ نەسىر بىلەن شېئىرنى دىراممىلىرىغىمۇ سۆرەپ كىرگەن. بەشىنچى پەردە بىرىنچى كۆرۈنۈشتە نۇر تېتىر ئاكا- سىڭىلنىڭ يېنىغا كېلىپ تېتىرغا پەرىزاتنىڭ خېتىنى قولغا چۈشۈرسىلا كۆك قۇشنىڭ قەبرىستانلىقتا پەيدا بولىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. تېتىر ئاكا- سىڭىل شۇنىڭ بىلەن قەبرىستانلىققا قاراپ يول ئالىدۇ. بەشىنچى پەردە ئىككىنچى كۆرۈنۈشتە ئۇلار قەبرىستانلىققا كېلىدۇ، كۆپچىلىكنىڭ ھەممىسى ئۆلۈكلەردىن قورقۇيدۇ، لېكىن تېتىر قورقمايدۇ، ئۇ زۇمرەت تاشنى پىرقىرىتىدۇ، شۇنىڭ بىلەن قەبرىستانلىق گۈلزارلىققا ئايلىنىپ قالىدۇ. بەشىنچى پەردە ئۈچىنچى كۆرۈنۈشتە تېتىر ئاكا- سىڭىل كېلىچەك دۆلىتىگە كېلىپ، تېخى تۇغۇلمىغان نۇرغۇن بوۋاقلارنى كۆرىدۇ. بوۋاقلار تۇغۇلغان چېغىدا ھەر بىرىسى بىردىن سوۋغا ئېلىپ چۈشىدۇ، ۋاقىت بوۋاي تېتىر ئاكا- سىڭىلنى بايقاپ قېلىپ ئۇلارنى كەتكۈزۈۋەتمەكچى بولىدۇ. نۇر تېتىرغا ئاستاغىنە كۆك قۇشنىڭ قولغا چۈشكەنلىكىنى، لېكىن كېلىچەك بېغىدىن چىقىپ كەتىسلا كۆك قۇشنىڭ ھال رەڭگە ئۆزگىرىپ قالىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئالتىنچى پەردە بىرىنچى كۆرۈنۈشتە نۇر تېتىر ئاكا- سىڭىلنى ئۆيىگە ئاپىرىپ قويۇپ ئۇلار بىلەن خوشلىشىدۇ. نۇر ئۆزىنىڭ جىمى يورۇقلۇق ئىچىدە، كىشىلەرنىڭ ئاقكۆڭۈل قەلبىدە ۋە نۇرلۇق ئىدىيەلەردە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئالتىنچى پەردىنىڭ ئىككىنچى كۆرۈنۈشىدە مىلاد بايرىمى كۈنى ئەتىگەندە تېتىر بىلەن مىتىر ئاكا- سىڭىل ئۇيقۇسىدىن ئويغىنىپ كۆرگەن چۈشلىرىنى ئاتا- ئانىسىغا سۆزلەپ بېرىدۇ. قوشنىسى ئۆيگە كىرىپ نېرۋا كېسىلىگە گىرىپتار بولغان قىزىنىڭ كېسىلىنى ساقايتىش ئۈچۈن تېتىردىن ئاق كەپتەرنى سورايدۇ. قەپەزدىكى ئاق كەپتەرنىڭ رەڭگى تۇرۇپلا كۆك رەڭگە ئۆزگىرىپ قالىدۇ، قىزچاق كۆك قۇشقا ئېرىشكەندىن كېيىن كېسىلى سەللىمازا ساقىيىپ كېتىدۇ. ئاخىرىدا كۆك قۇش تۇيۇقسىز قىزچاقنىڭ قولىدىن ئۇچۇپ كېتىدۇ. دىراممىنىڭ ئاخىرىدا تېتىر سەھنىنىڭ ئالدىغا كېلىپ تاماشىبىنلارغا: «پەستە ئولتۇرغان ئەزىزلەر، ئاراڭلاردا كۆك قۇشنى تېپىۋالغانلار بولسا بىزگە قايتۇرۇپ بېرەلەمسىلەركىن؟ . . . بۇ ـــ بىزنىڭ كەلگۈسى بەختىمىز ئۈچۈن بەك مۇھىم ئىدى . . .» دەيدۇ.

«كۆك قۇش» نېمىگە سىموۋۇل قىلىنغان؟ ئۇ بەختكە سىموۋۇل قىلىنغان. ئۇنداقتا بەخت قەيەردە؟ ھەقىقىي بەخت زادى مەۋجۇتمۇ- ئەمەسمۇ؟ كىشى تىرىشىش ئارقىلىق بەختكە ئېرىشەلەمدۇ؟ بۇنىڭ مۇنداق ئىككىلا جاۋابى بار: بىرى، ھەقىقىي بەخت مەۋجۇت ئەمەس، كىشى تىرىشىش ئارقىلىق بەختكە ئېرىشەلمەيدۇ. تېتىر ئاكا- سىڭىلنىڭ قاتمۇقات مۈشكۈلاتلارنى باشتىن كەچۈرۈپ ئاخىرىدا يەنە ھېچنېمىگە ئېرىشەلمەيدۇ. شۇڭا «كۆك قۇش» نى ئۈمىدسىزلىكنىڭ سىمۋولى دېيىشكە بولىدۇ. يەنە بىر جاۋاب شۇكى، بەخت مەۋجۇت، ئىنسانلارنىڭ كەلگۈسى بەختلىك بولىدۇ، پەقەت رەزىللىك يوقالغاندىلا ئىنسانلار ئاندىن بەختكە ئېرىشەلەيدۇ.

شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر:

بېرنارد شاۋ (ئەنگلىيە)

سۇرىس (گىرېتسىيە)

فابۇر (فىرانسىيە)

مىتىرىلنىك (بېلگىيە)

مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى:

«گەپنىڭ ئوچۇقىنى ئېيتقاندا، مىتىرىلنىكتىن ئىبارەت بۈگۈنكى زاماندىكى بۇ ئەڭ ئۇلۇغ تالانت ئىگىسىنىڭ قالتىس ئەسەرلىرىنىڭ گۈزەللىكى شېكىسپىر ئەسەرلىرىنى بېسىپ چۈشىدۇ.»                              ـــ مىراسۇن

ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى:

1889- يىل: «پارنىك» (شېئىرلار توپلىمى)، «مەلىكە مارىنا» (دىرامما)؛

1890- يىل: «چاقىرىلمىغان مېھمان» (دىرامما)؛

1892- يىل: «پېرىياس ۋە مىرىساندېر» (دىرامما)؛

1894- يىل: «ئالالىدىن ۋە پارومىند» (دىرامما)؛

1895- يىل: «دىنداچىلنىڭ ئۆلۈمى» (دىرامما)؛

1896- يىل: «ئاگرافان ۋە سايرىسېت» (دىرامما)، «پەسكەشلەرنىڭ بايلىقى» (نەسىرلەر توپلىمى)؛

1900- يىل: «ھەسەل ھەرىسىنىڭ ھاياتى» (دىرامما)؛

1902- يىل: «مونا فاننا» (دىرامما)؛

1903- يىل: «جوسېر» (دىرامما)؛

1904- يىل: «زور مەخپىيەت» (دىرامما)؛

1907- يىل: «گۈلنىڭ پاراسىتى»؛

1909- يىل:«كۆك قۇش» (دىرامما)؛

1927- يىل: «ئاق چۈمۈلىنىڭ ھاياتى» (دىرامما)؛

1910- يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

پائۇل ھەيزى

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: تىرىپلىق خانىقىز

(The Maiden of Treppi)

(ساددا، سەمىمىي ئىتالىيە قىزلىرىنىڭ ئوبرازى يارىتىلغان تىپىك ئەسەر)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتىتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

بۇ ئىپىك شائىر، دىرامماتورگ، يازغۇچى، دۇنياغا مەشھۇر ھېكايە يازغۇچىسى ئۆزىنىڭ ئۇزۇن، مول ھوسۇللۇق ئىجادىيەت ھاياتىدا ئېدىيالىزملىق روھ بىلەن تويۇنغان بەدىئىي پەللىگە يەتكەنلىكى ئۈچۈن ئۇشبۇ مۇكاپات بېرىلدى.

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى

«تىرىپلىق خانىقىز: ھەيزى ھېكايىلەر توپلىمى»، پائۇل ھەيزى (گېرمانىيە)، ياڭ نېڭۋۇ تەرجىمىسى، گۇاڭشى پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتى نەشرىياتى 2003- يىل نەشرى

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

پائۇل ھەيزى (1830- 1914 – Paul Heyse) بېرلىندا تۇغۇلغان، دادىسى داڭلىق تىلشۇناسلىق پروفېسسورى، ئانىسى ئەدەبىي جەھەتتىن ناھايىتى يۇقىرى تەربىيە كۆرگەن ئايال بولغاچقا كىچىكىدىنلا ياخشى ئائىلە تەربىيەسى ۋە ئەدەبىي مۇھىت ئىچىدە چوڭ بولغان. ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان چېغىدا ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى مەشھۇر شەخس گاببىل ئۇنىڭ پەۋقۇلئاددە ئەدەبىيات تالانتىدىن زوقلانغان ۋە ئۇنىڭ بىلەن چوڭقۇر دوستلۇق ئورناتقان. كېيىن گاببىلنىڭ تونۇشتۇرۇشى بىلەن بېرلىندىكى مەشھۇر ئەدەبىيات كۇلۇبى «سىپۇرى دەرياسى تونېلى» غا قاتنىشىپ يېزىقچىلىقنى باشلىغان.

1852- يىلى دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشىپ، ئوقۇش مۇكاپاتى بىلەن ئىتالىيىگە بىر يىللىق ساياھەتكە بارغان. ئىتالىيەنىڭ مەنزىرە- سەيلىگاھلىرى، ئۆرپ- ئادەتلىرى ۋە ئۇزاق تارىخىي مەدەنىيىتى ئۇنىڭ ئىجادىيەت ئۇسلۇبى ۋە ئىستېتىك ئىدىيەسىگە تەسىر كۆرسەتكەن. بۇ مەزگىلدە ئۇ ئەڭ نادىر رومانىنىڭ بىرى «تەكەببۇر قىزچاق» (1853) نى يېزىپ تاماملىغان، بۇ رومان ئۇنىڭ ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى ئابرويىنى ئاشۇرغان. 1853- يىلى يەنە شۇ گاببىلنىڭ تەۋسىيەسى بىلەن باۋارى دۆلىتىنىڭ پادىشاھى ماكسىمليان Ⅱ نىڭ ئوردا شائىرى بولغان. 1854- يىلى ميۇنخىندا ئولتۇراقلىشىپ، شۇ يەردە يېرىم ئەسىر ياشىغان. بۇ مەزگىل ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنىڭ تازا گۈللەنگەن مول ھوسۇللۇق ۋاقتى بولۇپ، گاببىل، فىرىدىرىخ بودىنسىتېدلار بىلەن بىر قاتاردا مىيۇنخىن ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى ئۈچ گىگانت يۇلتۇز دەپ ئاتالغان.

شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر:

فرانىس (فىرانسىيە)

روس (فىرانسىيە)

بۇراندىس (فىنلاندىيە)

ھەيزى (گېرمانىيە)

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل

بەزىلەر: «ھەيزىنىڭ ئەسەرلىرىنى ئوقۇغاندىلا ئاندىن نېمىنىڭ ھەقىقىي نادىر بەدىئىي ئەسەر ئىكەنلىكىنى تونۇپ يېتىسىز، قانداق ئەسەرنىڭ ئۆلمەيدىغان نادىر ئەسەر ئىكەنلىكىنى چۈشىنىسىز» دەيدۇ. «تىرىپلىق خانىقىز» پائۇل ھەيزىنىڭ ۋەكىللىك مەشھۇر ئەسىرى بولۇپ، يازغۇچىنىڭ قەلىمىدىن تۆكۈلگەن گۈزەل مەنزىرىلەر، كۈچلۈك رومانتىكلىققا تويۇنغان رىۋايەتلەر ھەيزىنىڭ پەۋقۇلئاددە سەنئەت تالانتىنى مەركەزلىك نامايان قىلغان. ھەيزىنىڭ ئەسەرلىرى رېئاللىقنى ئاساس قىلغاندەك كۆرۈنگىنى بىلەن باشتىن- ئاخىر قويۇق رومانتىزملىق تۈسكە تويۇنغان. «تىرىپلىق خانىقىز» ناملىق روماندىكى پېرسوناژ فىنكى مۇھەببەتكە ناھايىتى سادىق، ئۇنىڭ شۇ ساددىلىقى ھەتتا خۇراپىيلىق دەرىجىسىگە بېرىپ يەتكەن، لېكىن باش پېرسوناژنىڭ ئوبرازىمۇ سىتىرىئولۇق ۋە تولىمۇ جانلىق بىر سىياقتا ئوتتۇرىغا چىقىرىلغان. ئەلمىساقتىن تارتىپ مۇھەببەت ھەققىدە ھەددى- ھېسابسىز مەشھۇر ئەسەرلەر يېزىلغان بولسىمۇ، لېكىن گۈزەل، ئاقكۆڭۈل، تەرسا خاراكتېرلىك تىرىپلىق قىز جانلىق ۋە تولىمۇ يارقىن بىر سىياقتا مەڭگۈ پارلاپ تۇرىدۇ. ھەتتا «ھېكايە ئىجادىيىتىدىكى شېكىسپىر» دەپ نام ئالغان كەيلىمۇ تولىمۇ سەمىمىي قىلىپ: «ھەيزى يۈكسەك ماھارەت بىلەن سۈرەتلەپ چىققان ‹ئىتالىيە خانقىزىنىڭ ئوبرازى قەدىمكى كىشىلەرگە خاس ساددىلىق، چىن مۇھەببەتنى ئۆزىگە مۇجەسسەم قىلغان، شۇ ساددىلىقى ئۇنىڭغا تېخىمۇ گۈزەل تۈس ئاتا قىلغان بولغاچقا ئالاھىدە سېھرىي كۈچكە ئىگە بولغان» دەپ تەرىپلىگەن. ھەيزىنىڭ قەلىمىدە سۈرەتلەنگەن ئىجابىي پېرسوناژلارنىڭ كۆپىنچىسى تۆۋەن قاتلامدىن كېلىپ چىقىدۇ، ئادەم خاراكتېرىدە بولۇشقا تېگىشلىك جىمى گۈزەللىك ۋە ئاقكۆڭۈللۈك ئۇلارنىڭ ۋۇجۇدىدا ھازىرلانغان؛ رەزىللىك، پەسكەشلىكنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن ئېكىسپىلاتاتسىيە سىنىپى، ھۆكۈمرانلار، دىنىي جەمئىيەتلەرنىڭ ئۇلار بىلەن بولغان روشەن قارشىلىقلىرى كىشىنى تېخىمۇ نەپرەتلەندۈرىدۇ. تىرىپتىكى تاغلىق خەلقلەر كۆكرەك كېرىپ ئوتتۇرىغا چىقىپ ھۆكۈمەت بىلەن قارشىلىشىدۇ، فىنكىنىڭ فىلىپنى قۇتقۇزۇۋېلىشغا ياردەم قىلىدۇ، رىم قاۋاقخانىسىدىكى تۆۋەن قاتلامغا تەئەللۇق ئاۋاملار بىر- بىرىگە سەمىمىي مۇئامىلە قىلىدۇ، بىر- بىرىنى ھۆرمەتلەيدۇ، بىرلىكتە شادخوراملىققا چۆمگەن كۆرۈنۈشلەرنى كىشى قەلبىنى لال قىلىدىغان دەرىجىدە تەسىرلىك تەسۋىرلەيدۇ. بۇ ئەسەرنىڭ ۋەقەلىكلىرى ئۆزگىرىشچان بولۇپ كىشىنىڭ ئويلىمىغان يېرىدىن چىقىدۇ؛ سىيۇژىتلىرى تولىمۇ ئۇستىلىق بىلەن ئورۇنلاشتۇرۇلغان بولۇپ كىشىنى مەپتۇن قىلىدۇ؛ تىلى تولىمۇ ساپ ۋە راۋان، شېئىرىي تۇيغۇغا باي، گويا تاغ ئارىسىدىن سىرغىپ چىققان زىلال سۇنىڭ يېقىملىق شىلدىرلىشىدەك كىشى قەلبىنى ئاجايىپ شېرىن تۇيغۇلار قوينىغا تاشلاپ ئەللەيلىتىدۇ.

ھاياتىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىغا كەلگەندە ھەيزى ئىنتىلگەن ئىستېتىكا ئىدىيەسى تېخىمۇ مۇكەممەل نامايان قىلىنغان. ئۇنىڭ ئىجادىيەت ئۇسلۇبى گىيۇتىنىڭكىدەك نەپىس، جىمجىت ئەمەس، خوفماننىڭكىدەك سىرلىق ھەم غەلىتىمۇ ئەمەس، شۇنداقلا شېللىرىنىڭكىدەك نەپىس ھەم تىرەنلىككىمۇ ئوخشاپ كەتمەيدۇ. گېرمانىيەنىڭ تەنقىدىي رېئالىزمىنىڭ ئاساسچىسى فېنتانانىڭ ھەيزى «ئىجادىي ئىقتىدارغا ئەڭ باي تالانت ئىگىسى» دەپ تەرىپلىشىمۇ بىكار ئەمەس. ھەيزى ئستېتىكا كۆز قارىشى جەھەتتە ئىستېتىزمغا مايىل بولسىمۇ لېكىن تارىخىي نۇقتىدىن قارىغاندا ئۇ باشتىن- ئاخىر بۇرژۇئازىيە سىنىپى ئەدەبىياتىنىڭ ئىنسانپەرۋەرلىك ئەنئەنىسىدە چىڭ تۇرىدۇ، 1848- يىلىدىكى ئىنقىلابىي دەۋر ھۆر دېموكراتىك ئېتقادىغا سادىق بولىدۇ. شۇ ۋەجىدىن بۈگۈنكى ئوقۇرمەنلەر ئۈچۈن ئېيتقاندىمۇ ھەيزىنىڭ ئەسەرلىرىدە نامايان قىلىنغان گۈزەللىك ۋە ئاقكۆڭۈللۈكنىڭمۇ قىممىتى زور.

ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى

1858- يىل: «تىرىپلىق خانىقىز» (پوۋېست)

1859- يىل: «كىشىلەر ئىشىكىدىكى بالا» (رومان)، «ئاندىرىيا دىلفىن» (پوۋېست)

1860- يىل: «ئاننىنا» (پوۋېست)

1865- يىل: «كولبېرگ»، «خادىرىيان» (سىنارىيە)

1875- يىل: «چاھارباغدىكى خۇشاللىق» (رومان)، «نىرىنا» (پوۋېست)

مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى

«پائۇل ھەيزى يۈكسەك ماھارەت بىلەن سۈرەتلەپ چىققان ئىتالىيە خانقىزىنىڭ ئوبرازى قەدىمكى كىشىلەرگە خاس ساددىلىق، چىن مۇھەببەتنى ئۆزىگە مۇجەسسەم قىلغان، شۇ ساددىلىقى ئۇنىڭغا تېخىمۇ گۈزەل تۈس ئاتا قىلغان بولغاچقا ئالاھىدە سېھرىي كۈچكە ئىگە بولغان.»ـــــ كەيلى

1909- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

سېلما لاگىرلوف 

نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى

(بالىلار چۆچىكى، كاتتا مۇكاپات)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە يۈكسەك ئىدىيالىزم ئەكىس ئەتكەن، مول تەسەۋۋۇر كۈچى ۋە ئاددىي ئەمما پاساھەتلىك تىل ئۇسلۇبى ئىشلىتىلگەن.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

سېلما لاگېرلوف (Selma Lagerlof, 1858- 1940) شىۋېتسىيەنىڭ ۋېرمالىن ئۆلكىسىنىڭ مولباكا دېگەن يېرىدە تۇغۇلغان، دادىسى قۇرۇقلۇق ئارمىيە لېيتنانتى ئىدى. ئۇ ئۈچ ياش ۋاقتىدىلا يانپاش سۆڭىكىنىڭ شەكلى ئۆزگىرىش كېسىلىگە گىرىپتار بولۇپ، ئۆمۈرلۈك مېيىپ بولۇپ قالغان. ئۇ بىر ياقتىن كېسىلىنى داۋالاتقاچ، يەنە بىر ياقتىن توم- توم كىتابلارنى ئوقۇپ، ئەدەبىياتقا كۈچلۈك ئىشتىياق باغلىغان. 1885- يىلى سىدگارمو قىزلار پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن شىۋېتسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى راندىسكرۇن دېگەن كىچىك بازاردا 10 يىل ئوقۇتقۇچى بولغان. 1890- يىلى ئۇنىڭ «گۇستابرىن ھەققىدە ھېكايە» ناملىق تېخى تاماملانمىغان رومانىنىڭ بەش بابى «ئىدۇن» ژۇرنىلىنىڭ ھېكايە سەھىپىسىدە تاللاپ ئېلان قىلىنىپ مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. لاگېرلوف 1909- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 1914- يىلى شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى بولغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە چۆچەك بىلەن رېئال تۇرمۇش ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن؛ تەسەۋۋۇر بىلەن رېئاللىق ئۆزئارا بىرىكىپ، مېھىر- شەپقەت بىلەن ئانا مۇھەببىتىگە تويۇنغان ھېس- تۇيغۇلار ئەسەر قۇرلىرىدا تولىمۇ تەبىئىي يوسۇندا قانات يايغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ تىلى ئىنتايىن راۋان، پاساھەتلىك، شېئىرىي تۇيغۇغا باي.

ئەسەر ئۈستىدە تەھلىل

«نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى» لاگېرلوفنىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى. لاگېرلوف شىۋېتسىيەنى تولۇق ئايلىنىپ چىقىپ ئەسىرىدە لازىم بولىدىغان تۈرلۈك ماتېرىياللارنى توپلىغان، ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ بەش يىل ئىچىدە بۇ كىتابىنى تاماملىغان. ئەسىرى تۇنجى قېتىم نەشر قىلىنغاندىن تارتىپ 1940- يىلى ئۇ ۋاپات بولغانغا قەدەر جەمئىي 3 مىليون 500 مىڭ پارچە تارقىتىلغان. شۇنىڭدىن كېيىن ئىككى يىلدا بىر قېتىم نەشر قىلىنىپ، شىۋېتسىيە ئەدەبىي ئەسەرلىرى ئارىسىدا تارقىتىلىش مىقدارى ئەڭ زور ئەسەرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان. بۇ ئەسەر لاگېرلوفنى يالغۇز شىۋېتسىيە ئەدەبىيات سەھنىسىدە يۈكسەك شۆھرەتكە ئىگە قىلىپلا قالماي، دۇنيا ئەدەبىيات ساھەسىدىمۇ يۈكسەك ئابروي قازاندۇرغان. 14 ياشلىق بالا نىلس خاگېرسون بۇ چۆچەكنىڭ باش پېرسۇناژى، ئۇنىڭ ئۆيى شىۋېتسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى بىر يېزىدا. نىلس كىچىكىىدىنلا كىشىگە ئارىلاشمايدىغان ئىچ مىجەز بالا، ئۇ كىتاب ئوقۇشنى ياقتۇرمايدۇ، ھەدېسىلا بەدقىلىقلىق قىلىدۇ، ئۆيىدىكى توخۇ، مۈشۈك، ئىت، توشقان دېگەندەك جاندارلارنى قىيناپ ئارام بەرمەيدۇ. بىر باش باھار مەۋسۈمىدە ئۇنىڭ ئانىسى چېركاۋغا كېتىدۇ، ئۇ بىر كىچىك پەرىشتە بىلەن ئوينىشىدۇ. پەرىشتە ئۇنى باش بارماق چوڭلۇقىدىكى، قۇشلارنىڭ تىلىنى بىلىدىغان بىر كىچىك ئادەمگە ئۆزگەرتىپ قويىدۇ، دەل شۇ ئەسنادا بىر توپ ياۋا غاز كۆكتىن ئۇچۇپ ئۆتىدۇ، ئۆيدىكى بىر ئەركەك غازمۇ قاناتلىرىنى كەرىپ ياۋا غازلارغا ئەگىشىپ ئۇچماقچى بولىدۇ. نىلس غازنىڭ بوينىغا چىڭڭىدە گىرە سېلىپ ئۇچقىلى قويمايدۇ، كۈتمىگەندە غاز ئۇنى كۆتۈرۈپ ئاسمانغا شۇڭغۇيدۇ. شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇ غازنىڭ دۈمبىسىگە مىنىپ ياۋا غازلار توپىغا ئەگىشىپ نۇرغۇن جايلارنى ساياھەت قىلىدۇ، جەنۇبتىن بىر ئۇچقان پېتى شىمالدىكى راپلان ئۆلكىسىگە ئۇچۇپ بارىدۇ، توپتوغرا 8 ئايدا ئاران يۇرتىغا قايتىپ كېلەلەيدۇ. ئۇ غازغا مىنىپ ئۇچۇۋېتىپ ئۆز ۋەتىنىنىڭ تاغ- دەريالىرىنى، گۈزەل مەنزىرىلىرىنى كۆرۈپ، ۋەتىنىنىڭ تارىخى  بىلەن تونۇشۇپ چىقىدۇ، نۇرغۇن ھېكايە، رىۋايەتلەرنى ئاڭلايدۇ، نۇرغۇن خېيىم- خەتەر ۋە جەبىر- جاپالارنى بېشىدىن كەچۈرىدۇ. ساياھەت جەريانىدا ئۇ باشقا ھايۋانلار ساياھەت ھەمراھلىرىنىڭ ۋۇجۇدىدىن نۇرغۇن ئارتۇقچىلىقلارنى ئۆگىنىپ، ئۆزىدىكى ئاسمانغا پىچاق ئاتىدىغان كەپسىزلىكلىرىنى، كەمچىلىكلىرىنى ئۆزگەرتىدۇ، باتۇر، دادىل بولۇش، كىشىلەرگە خۇشاللىق بىلەن ياردەم بېرىشتەك گۈزەل پەزىلەتلەرنى يېتىلدۈرىدۇ. يۇرتىغا قايتىپ كەلگەندە بويى ئېگىز، قاملاشقان بالىغا ئايلىنىپلا قالماي، بەلكى مۇلايىم، قۇلىقى يۇمشاق، ئاقكۆڭۈل، سەمىمىي، كىشىلەرگە خۇشاللىق بىلەن ياردەم بېرىدىغان، مەسئۇلىيەتچانلىقى كۈچلۈك، ئىشچان بالىغا ئايلىنىدۇ. بۇ تەربىيىۋى ئەھمىيىتى ناھايىتى باي بولغان ئەسەر، ئاپتور بۇ ئەسىرى ئارقىلىق ياش- ئۆسمۈرلەرنى كىچىكىدىن باشلاپ ئېسىل ئەخلاق- پەزىلەت يېتىلدۈرۈشكە، جاپالىق ئۆگىنىشكە ئىنتىلىشكە، باشقىلاردىن ئۆگىنىشكە، ئۆزىدىكى كەمچىلىكلەرنى يېڭىش ۋە ئۆزگەرتىشكە، ھېسىداشلىق تۇيغۇسىغا باي بولۇشقا، سەمىمىي، ئاقكۆڭۈل بولۇشقا رىغبەتلەندۈرىدۇ. شۇنداقلا يەنە ئوقۇرمەنلەرمۇ نىلسنىڭ ساياھىتىدىن شىۋېتسىيەنىڭ گۈزەل مەنزىرىلىرى بىلەن تونۇشۇپ، شىۋېتسىيەنىڭ جۇغراپىيەسى، تارىخىغا ئائىت بىلىملەرنى، مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى ئۆگىنىدۇ.

«نىلسنىڭ غاز ئۈستىدىكى ساياھىتى» ناملىق بۇ ئەسەر مەخسۇس ياش- ئۆسمۈرلەر ئۈچۈن يېزىلغان بولسىمۇ لېكىن يەنىلا ئادەتتىكى ياش- ئۆسمۈرلەر ئوقۇشلۇقىغا ئوخشىمايدۇ. بۇ ئەسەردە ئەگرى- توقاي خېيىم- خەتەرلەر، كىشىنىڭ ئەس- ھۇشىنى ئالىدىغان ھېكايىلەر، ھەقدادىغا يەتكەن باتۇرلۇقلار، كىشى قەلبىنى لال قىلىدىغان گۈزەل باش پېرسۇناژلار يوق. ھەتتا جەلپكار گۈزەل سۆز- ئىبارىلەر، كىشىنى ۋەھىمىگە تاشلايدىغان دىيالوگلارمۇ كەمدىنكەم ئۇچرايدۇ. ئۇنداقتا ئاقما ھېسابەتتەك يېزىلغان ساياھەت خاتىرىسى شەكلىدىكى بۇ ئەسەرنى شۇ قەدەر سېھرىي كۈچكە ئىگە قىلغان نەرسە زادى نېمە؟ ئۇ بولسىمۇ ئاپتورنىڭ كىشىنى ھاياجانغا سالىدىغان، ۋايىغا يەتكەن يۈكسەك يېزىقچىلىق ماھارىتى ئەسەرگە جان كىرگۈزۈۋەتكەن، ئەسلىدىنلا جانسىز بولغان بىر تال ئوت- چۆپ، بىر تال ياغاچتىن تارتىپ تاغۇ- تاشلارغىچە جان كىرىپ، جاھاندىكى جىمى مەۋجۇداتلارغا ئىدىيە، ئاڭ- تەپەككۇر، ھېس- تۇيغۇلار ئاتا قىلىنغان.

مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى

1891- يىل: «گۇستابرىن ھەققىدە ھېكايە» (رومان)

1897- يىل: «ساختا خىرستوسنىڭ مۆجىزىسى» (ساياھەت خاتىرىسى)

1899- يىل: «ئېسىلزادىلار قورۇقى ھەققىدە رىۋايەت»، «خانىش كوناخلېر» (رومان)

1901- 1902- يىل: «ئېروسالىم» (رومان)

1906- 1907- يىل: «نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى» (رومان)

1911- يىل: «لىريېكرونا ئائىلىسى» (رومان)

1912- يىل: «ھارۋىكەش» (رومان)

1914- يىل: «پىچۇگارىنىڭ پادىشاھى» (رومان)

1918- يىلى: «دىنىي تەۋەلىكىدىن قوغلاپ چىقىرىلغان كىشى» (رومان)

1922- يىل: «مولباكا» (ئەسلىمە)

1925- 1928- يىل: «روۋىنھېرد» (تىرىلوگىيە)

1930- يىل: «بىز بالىنىڭ ئەسلىمىسى» (رومان)

1932- يىل: «كۈندىلىك خاتىرە» (نەسىر)

1933- يىل: «كۈز» (رومان)

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى

«نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى»، سېلما لاگېرلوف [شىۋېتسىيە]، ۋاڭ چۈەنگېن تەرجىمىسى، بېيجىڭ ياش- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2001- يىل نەشرى

«ئارنېي ئەپەندىنىڭ پۇلى»، سېلما لاگېرلوف [شىۋېتسىيە]، ياڭ خوڭفەن تەرجىمىسى، چەتئەل ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1989- يىل نەشرى

«گۇستابرىن ھەققىدە ھېكايە»، سېلما لاگېرلوف [شىۋېتسىيە]، گاۋ جۈنچيەن تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1989- يىل نەشرى

شۇ يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر

فىرانىس [فىرانسىيە]

سىۋىنبۇرن [ئەنگلىيە]

مىتىرلنىك [بېلگىيە]

لاگېرلوف [شىۋېتسارىيە]

1908- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

رۇدورف ئېۋكىن 

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ۋە قىممىتى

(ئادىمىيلىك ۋە دۇنيا ماھىيىتىنىڭ تەڭلا رېئاللىققا ئايلىنىشى)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇ ھەقىقەت ھەققىدىكى چوڭقۇر ئىزدىنىشچان ئىدىيەسى، كۆزىتىش ئىقتىدارى، كەڭ نەزەر دائىرىسى ھەمدە تەدبىقلاش قىزغىنلىقى، دادىل ئىپادىلەش ئۇسۇلى ئارقىلىق ئەسەرلىرىدە ئىدىيالىزملىق ھايات پەلسەپىسىنى شەرھىلەپ بەرگەن.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

رۇدورف ئېۋكىن (Rudorf Eucken، 1846- 1926) گېرمانىيەنىڭ شەرقىي فىرسىيائورىخ شەھىرىدىكى بىر پوچتىخانا باشقۇرغۇچىسى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن، كىچىك ۋاقتىدىلا دادىسى ئۆلۈپ كەتكەن، ئانىسى مىسسىيونېر ئائىلىسىدە تۇغۇلغان بولغاچقا دىنغا بولغان ئىخلاسى بەك كۈچلۈك ئىدى. ئېۋكىن كىچىكىدە كىتاب ئوقۇشقا قەۋەتلا ئامراق ئىدى. 1863- يىلى گوتىنگىن ئۇنىۋېرسىتىغا ئوقۇشقا كىرگەن، بىر مەزگىل بېرلىن ئۇ نىۋېرسىتىتىدىمۇ ئوقۇغان، قەدىمكى زامان پەلسەپىسى ۋە تارىخىغا، بولۇپمۇ ئارستوتېلغا ناھايىتى قىزىققان. ئوقۇش پۈتتۈرگەندىن كېيىن ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇتقۇچى بولغان. 1871- يىلى شىۋېتسارىيە باسېل ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورلۇقىغا تەيىنلەنگەن، 1874- يىلى يېنا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورلۇقىغا تەيىنلىنىپ، 1920- يىلى پېنسىيىگە چىققانغا قەدەر شۇ يەردە ئىشلىگەن. شۇ ئۇنىۋېرسىتېتتا ئىشلىگەن 40 نەچچە يىل جەريانىدا ھەر كۈنى سۈبھى پەيتىدىن بۇرۇن دەريا بويىدىكى ئورمانلىققا بېرىپ دەرس سۆزلەپ، ئوقۇغۇچىلارنىڭ قىزغىن قارشى ئېلىشىغا نائىل بولغان. ئېۋكىن ئۆزىنىڭ پەلسەپىسىنى «مەنىۋى ھايات پەلسەپىسى» دەپ ئاتىغان، پەلسەپە تارىخىدا ئۇنىڭ پەلسەپىسى ھايات پەلسەپىسىگە تەۋە قىلىنىپ، ۋولتايىر، بېرگسونلار بىلەن بىر قاتاردا تىلغا ئېلىنغان. ئۇ پەلسەپە ھەرگىزمۇ ئابىستىراكىت ئۇقۇمنى ئەمەس، بەلكى رېئال ھايات ياكى تۇرمۇشنى مەركەز قىلىشى كېرەك دەپ قارايدۇ. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ تىلى راۋان، چۈشىنىشلىك بولۇپ، كانت، گېگىلچە مۇرەككەپ، چۈشىنىكسىزلىكتىن خالىي.

ئەسەر ئۈستىدە تەھلىل

ئېۋكىن «ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ۋە قىممىتى» ناملىق بۇ مەشھۇر پەلسەپە ئەسىرىدە ئۆز كۆز قاراشلىرىنى ئاممىباب ئۇسۇلدا تولىمۇ ئۇستىلىق بىلەن بايان قىلغان. ئۇ ياشىغان دەۋردە ماددىي نەتىجىلەر بىلەن قەلب ئىستىكى ئوتتۇرىسىدىكى ئۆتكۈر زىددىيەت ئۇنى ئەڭ ئەندىشىگە سالغان. ئۇ كىشى پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن ئەمگەككە زىيادە بېرىلگەندە دۇنياغا ئېرىشەلىگىنى بىلەن، قەلبىدىن ئايرىلىپ قالىدىغانلىقىنى كۆرۈپ يەتكەن. ھازىرقى «رېئالىزملىق مەدەنىيەت» ھاياتنىڭ تاشقىي ھالىتىگىلا كۆڭۈل بۆلۈپ، مەنىۋى ھاياتقا سەل قاراپ قالماستىن، بەلكى كىشىنى تار ئۆرپ- ئادەت دائىرىسىدە چەكلەپ قويۇپ، كەڭ ئالەملىك ھاياتتىن ئايرىپ تاشلايدۇ، كىشىنى «جەمئىيەتتە ياشاش كەيپىياتىنى روھلاندۇرۇپ، مەنىۋى كەمتۈكلۈكنىڭ ئەسەبىي قاينىمىغا پاتۇرۇپ قويىدۇ.» ھالبۇكى، ئېۋكىن ھەرگىزمۇ ئۈمىدسىزلىك پاتقىقىغا پاتقۇچى ئەمەس ئىدى، ئۇ ھازىرقى زامان كىشىلىرىنىڭ ۋۇجۇدىدا بۇنى ھەل قىلىشتىن ئۈمىد بارلىقىنى ئالدىن كۆرۈپ يەتكەنىدى. ئۇنىڭ ئاساسى مۇنداق ئىدى: «كىشىلەردىكى كەمتۈكلۈك تۇيغۇسى ئەجىبا ئادەمنىڭ ئۇلۇغ ئىكەنلىكىنىڭ ئىسپاتى ئەمەسمۇ؟» مەنىۋىيەت مەسىلىسىدە ھەرقانداق ئىنكارچىلىق ۋە نارازىلىقنىڭ كەينىدە بىر خىل مۇئەييەنلەشتۈرۈش ۋە ئىستەك يوشۇرۇنۇپ ياتقان بولىدۇ. كىشىلەر ئومۇميۈزلۈك ھالدا ھاياتنىڭ ئەھمىيىتىگە بولغان كەمتۈكلۈك تۇيغۇسىدىن ئىزتىراپ چېكىدۇ، ئارامسىزلىنىدۇ. مانا مۇشۇ پاكىتنىڭ ئۆزىلا ئىنسانلار تەبىئىتىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدا ھاياتنىڭ ئەھمىيىتىگە بولغان ئىنتىلىشنىڭ ئۇرغۇپ تۇرىدىغانلىقىنى ئىسپاتلايدۇ. كىشىنىڭ تاشقىي تۇرمۇشنىڭ جىمى ئىستەكلىرىنى قاندۇرۇشقا ئىمكانسىز بولۇشى مۇقەررەركى، تۇرمۇشىمىزنىڭ بىۋاستە مۇھىتتىن يېتىشكە ئامالسىز قالغان چوڭقۇرلۇق سەۋەبىدىن بولغان بولىدۇ. شۇ ۋەجىدىن، ھازىرقى زامان كىشىلىرى مەنىۋى ھاياتقا زىيادە يۇقىرى تەلەپ قويۇۋالغاچقا، ئۇلارنىڭ ئەندىشىسى بۇرۇنقى دەۋرلەردىكىدىن ھالقىپ كەتكەن. ئېۋكىن «ھازىرقى زامان كىشىلىرى قانداق قىلغاندا ھاياتنىڭ ئۆزلىرى يوقىتىپ قويغان ئەھمىيىتىنى تاپالايدۇ؟» دېگەن مەسىلىنى ھەل قىلماقچى بولدى. ئۇ ھەرگىزمۇ ھاياتنىڭ ئەھمىيىتىنىڭ قەيەردە ئىكەنلىكىنى بىزگە بىۋاستە ئېيتىپ بەرمەيدۇ، ئەكسىچە بىزنىڭ نېمە ئۈچۈن بۇنداق تۇيغۇدا بولىدىغانلىقىمىز ھەققىدە توختىماي ئىزدىنىدۇ. نېمە ئۈچۈن ھازىرقى زامان كىشىلىرى بۇرۇنقى دەۋر كىشىلىرىدىن ئالدىراش تۇرۇپمۇ يەنە بۇرۇنقى دەۋرلەردىكىدىنمۇ مول بولغان ماددىي تۇرمۇشتىن بەھىرلىنەلەيدۇ، شۇنداق تۇرۇقلۇق يەنە مەنىسىزلىك ھېس قىلىدۇ؟ مانا بۇ بىزنىڭ ۋۇجۇدىمىزدا بىر خىل نەرسىنىڭ بارلىقىنى ئىسپاتلايدۇ، ئۇ بىزنىڭ ۋۇجۇدىمىزدا ۋە ئۇنىڭ تاشقىي پائالىيىتىدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ؛ ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ھەققىدە ئىزدەنگەن، ھېس قىلغان ۋە باھا بەرگەن چېغىمىزدا ئۇمۇ تەڭلا مەنىسىزلىك ياكى تويۇنۇش ھېس قىلىدۇ. بۇ نەرسە بىزنىڭ ئىچكى مەنىۋى ھاياتىمىزنىڭ روھىدۇر.

ئېۋكىن ئوتتۇرىغا قويغان ئەڭ مۇھىم يەكۈن شۇكى، بىزنىڭ ۋۇجۇدىمىزدا ئىچكى مۇستەقىل مەنىۋى ھايات مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ. بۇنداق ئىچكى مەنىۋى ھايات بىزنىڭ تاشقىي تۇرمۇشىمىزدا مۇستەقىل ھالەتتە تۇرغان ئىكەن، ئۇنى تاشقىي تۇرمۇشىمىز ئارقىلىق چۈشەندۈرۈپ بەرگىلى بولمايدۇ. ئۇنداقتا ئۇ قەيەردىن كەلگەن؟ ئېۋكىن مۇنداق دەپ قارايدۇ: ئۇ ئالەملىك مەنىۋى ھاياتتىن كېلىدىغان بولۇپ، ئۇ ئالەملىك ھاياتنىڭ كىشى ۋۇجۇدىدا ئاشكارىلىنىشىدۇر. ئۇ ھەم ھالقىش خاراكتېرىنى ئالغاچقا «ئومۇميۈزلۈك تەبىئەتتىن ھالقىغان ھايات» بولىدۇ، ھەم ئىچكى ھالەتتە بولۇپ، «بىزنىڭ ھەقىقىي ئۆزلۈكىمىز» دۇر، «ھاياتىمىزنىڭ ئىچكى قىسىمىدىكى ماھىيىتىمىزدۇر.» شۇ ۋەجىدىن ئادەم بىلەن دۇنيانىڭ ئۆز ئارا بىرلىككە كەلگەن ئاساسى بىزنىڭ ئىچكى مەنىۋى ھاياتىمىز، شۇنداقلا ئىنسان تەبىئىيىتى ۋە دۇنيا ماھىيىتىنىڭ بىرلا ۋاقىتتا ئاشكارا بولۇشىدۇر.

مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى

1878- يىل: «يېقىنقى زامان ئىدىيەسىنىڭ ئاساسىي ئېقىمى»؛

1887- يىل: «مەنىۋى ھاياتنىڭ ئىنسانلار ئېڭى ۋە ھەرىكىتىدىكى بىرلىكى»؛

1890- يىل: «بۈيۈك مۇتەپەككۇرنىڭ ھايات قارىشى»؛

1896- يىل: «مەنىۋى ھايات ئۈچۈن كۈرەش»؛

1901- يىل: «دىننىڭ ھەقىقىتى»؛

1906- يىل: «يېڭى بىر كىشىلىك ھايات قارىشىنىڭ ئاساسىي لۇشيەنلىرى»؛

1907- يىل: «ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ۋە قىممىتى»؛

1912- يىل: «تونۇش ۋە ھايات»؛

1913- يىل: «ھازىرقى زامان ئېتىكىسى بىلەن مەنىۋى ھاياتنىڭ مۇناسىۋىتى»؛

1914- يىل: «ئېۋكىن ماقالىلىرى توپلىمى»؛

1918- يىل: «ئادەم ۋە دۇنيا ــــ ھايات پەلسەپىسى»؛

1920- يىل: «ھاياتقا نەزەر».

مەشھۇرلارنىڭ باھاسى

«پروفېسسور ئېۋكىننىڭ پەلسەپىسى ئۇ ئكزى دەۋاتقان ھەرىكەت پەلسەپىسىگە ئوخشاش ئەسلىدىنلا ئىنسانىيەتنىڭ ئىلگىرىلىشى ئۈچۈن تەدبىقلىنىدىغان ھەرىكەت ھالىتىدىكى پەلسەپە. بىز پروفېسسورنى دەۋرنىڭ ئۈلگىسى، ‹مەدەنىيەت پەيلاسوپى› دەپ قارىساق بولۇۋېرىدۇ.»                                     ـــــ خارالد يان

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى

«ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ۋە قىممىتى»، رۇدورف ئېۋكىن [گېرمانىيە]، ۋەن يى تەرجىمىسى، شاڭخەي تەرجىمە نەشرىياتى، 1997- يىل نەشرى

«يېڭى ھايات پەلسەپىسىنىڭ مۇھىم مەزمۇنى»، رۇدورف ئېۋكىن [گېرمانىيە]، جاڭ يۈەن، جيا ئەنلۇن تەرجىمىسى، جۇڭگو شەھەر نەشرىياتى، 2002- يىل نەشرى

«زامانىۋى ئىدىيە ۋە نەزەرىيە مەسلىسى»، رۇدورف ئېۋكىن [گېرمانىيە]، جېڭ سىچۈەن تەرجىمىسى، پۇقرا نەشرىياتى 1912- يىل نەشرى

شۇ يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر

سىۋىنبۇرن [ئەنگلىيە]

بۇرگېت [فىرانسىيە]

ۋېرخارېن [بېلگىيە]

رۇدورف ئېۋكىن [گېرمانىيە]

(ئىسلاندىيە)

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

خالدور كىليان لاكسىنىس ئىسلاندىيىنىڭ ھازىرقى زامان مەشھۇر يازغۇچىسى، درامماتورگى، ئۇ 1902- يىلى ئىسلاندىيە پايتەختى رېيكياۋك شەھرى ئەتراپىدا بىر دېھقان ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. ئائىلىسى بەك نامرات بولغانلىقتىن، مەكتەپتە ئوقۇش پۇرسىتىگە ئېرىشەلمىگەن. كىچىكىدىن تارتىپ كىشىلەرنىڭ سىيىرىنى سېغىپ بېرىش بەدىلىگە جېنىنى باققان. ئۆسمۈرلۈك چېغىدىن تارتىپلا ئەدەبىياتقا كۈچلۈك ئىشتىياق باغلاپ، ئۆزلۈكىدىن ئۆگەنگەن. 17 يېشىدىن باشلاپ ئىجادىيەتكە كىرىشكەن. 19 يېشىدا تۇنجى ئەسىرى – «تەبىئەت ئوغلى» ئېلان قىلىنغان. بۇ بىبلىئوگرافىيىلىك ھېكايىدە ئۇ بالىلىق دەۋرىدە ھېس قىلغان تەبىئەتنىڭو گۈزەللىكى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن بولۇپ، لاكسىنىسنىڭ بەدىئي ماھارىتى دەسلەپكى قەدەمدە نامايان قىلىنغان. ئۇ مۇشۇ ھېكايىسى بىلەن كەلگۈسىدىكى ئەدەبىي ئىجادىيىتى ئۈچۈن يول ئاچقان. ئۇ مۇشۇ ئەسىرى ئېلان قىلىنىپ 10 يىلدىن كېيىن ياۋروپا ۋە ئامېرىكىغا بارغان. گىرمانىيە، فىرانىسيە قاتارلىق دۆلەتلەردە ئىپادىچىلىك، ھالقىما رېئالىزمنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان. 1- دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن كاپىتالىستىك دۆلەتلەردە يۈز بەرگەن قالايمىقانچىلىق ۋە جاھابگىرلىكنىڭ تەھدىتى ئۇنىڭ ئىدىيىسىدە ئۆزگىرىش ھاسىل قىلغان. ئۇ 1927- يىلى يازغان «كېسمىدىكى توقۇمىچىلىق ئىشچىلىرى» ناملىق ھېكايىسىدە بۇرژۇئا ئېتقادىغا بولغان ئۈمىدسىزلىكىنى ئىپادىلىگەن ۋە ئۇنى تەنقىد قىلغان. 30- يىللاردىن 40- يىللارغىچە بولغان ۋاقىت ئۇنىڭ ئىجادىيىتىنىڭ گۈللەنگەن دەۋرى بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. 1931- يىلىدىن 1932- يىلىغىچە بولغان بىر يىل ۋاقىت ئىچىدە ئىسلاندىيە بېلىقچىلىرىنىڭ تۇرمۇشى ئەكس ئەتتۈرۈلگەن رومان «سالكا ۋالكا» نى يېزىپ چىقىدۇ. 1934-، 1935- يىلىلىرى نامرات دېھقانلارنىڭ يەر ئۈچۈن كۈرەش قىلغانلىقى تەسۋىرلەنگەن مەشھۇر رومانى «مۇستەقىل خەلق» نى مۇۋەپپەقىيەتلىك تاماملايدۇ. 1937-، 1940- يىللىرى كىشىنى ھەيران قالدۇرىدىغان سۈرئەت بىلەن يىلدا بىر پارچە رومان يېزىپ چىقىدۇ. زوراۋانلىققا قارشى تۇرغان بىر شائىرنىڭ ئەگرى- توقاي ھايات كەچۈرمىشى تەسۋىرلەنگەن تېترالوگىيە (تۆت قىسىملىق رومان) «دۇنيانىڭ نۇرى»، «سۇمرالانت قەلئەسى»، «شائىرنىڭ ئۆيى» ۋە «ئاسمان گۈزەللىكى» نى ئېلان قىلىدۇ. بۇ ئەسەردە ئۇ كاپىتالىستىك تۈزۈمنىڭ رەزىللىكىنى رەھىمسىزلەرچە ئېچىپ تاشلايدۇ. 2- دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن ئۇ تارىخىي رومان يېزىشقا باشلايدۇ. ئۇ دانىيە پادىشاھلىقىنىڭ ئىسلاندىيەنى 17- ئەسىردىن 18- ئەسىرگىچە ئىشغال قىلىۋالغانلىق تارىخىي پاكىتقا ئاساسەن «ئىسلاندىيە سېگنالى»(1943- يىل)، «قىسقا چاچلىق ئايال»(1944)، «كوپىنھاگىندىكى ئوت ئاپىتى خاتىرىسى»(1945- يىل) قاتارلىق ئۈچ تارىخىي روماننى يېزىپ چىقىدۇ. 1948- يىلى ئۇنىڭ ساتېرىك رومانى «ئاتوم پونكىتى» ئېلان قىلىنىدۇ. ئۇ بۇ روماندا ئۇگرا ئىسىملىك ئاددىي بىر ئايال خىزمەتكارنىڭ ئۆسۈپ- يېتىلىش جەريانىىنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق ئىسلاندىيە خەلقىنى ئويغىنىشقا، ئورنىدىن دەس تۇرۇپ دۇنيا تىنچىلىقىنى ۋە مىللىي مۇستەقىللىقنى قوغداش ئۈچۈن بوشاشماي جىڭ قىلىشقا چاقىرق قىلىدۇ. 1952- يىلى دۇنيا تىنچلىق كېڭىشى جەمئىيىتى ئۇنىڭغا خەلقئارا تىنچلىق مۇكاپاتى بردىۇ. بۇ كۆپ مەھسۇلاتلىق يازغۇچى 30 دىن ئارتوق كىتاب يازغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ئىسلاندىيەنىڭ قەدىمكى دەۋردىكى قەھرىمانلىق ئېپوسىنىڭ بەدىئىي ئەنئەنىسىگە تەنقىدىي ۋارسلىق قىلىش ئۇسلۇبىدا يېزىلغان بولۇپ، ئۇلۇغۋار روھ، قىزغىن ھېسسىيات ئۇرغۇپ تۇرىدۇ. ئۇ ئەسەرلىرىدە لىرىك ھېسسىيات بىلەن يۇمۇرنى ئۆزئارا يۇغۇرۇۋەتكەن، ئەسەرلىرى ئاچچىق مەسخىرە بىلەن تولغان بولۇپ، ئەسەرلىرىدىن ئۆزىگە خاس ئۇسلۇبى نامايان بولۇپ تۇرىدۇ. «ئەسەرلىرىدە ئېپوسلارغا خاس جۇشقۇن روھ ئىسلاندىيەنىڭ بۈيۈك بايانچىلىق سەنئىتىنى قايتا گۈللەندۈرگەنلىكى» ئۈچۈن 1955- يىلى شەرەپ بىلەن نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.

1907- يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

كىپلىڭ

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: «كىم» (Kim)

(ئەنگلىيە يازغۇچىسى يازغان «ھىندىستان تەسۋىرلەنگەن ئەڭ گۈزەل رەسىملەر توپلىمى»)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتىتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇنىڭ كۆزىتىشى چوڭقۇر، تەسەۋۋۇرى يېڭى، كامالەتكە يەتكەن بايان قىلىش ئىقتىدارى بولغاچقا ئۇشبۇ مۇكاپات بېرىلدى.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

رۇديارد كىپلىڭ (Rudyard Kipling , 1865 – 1936) ئەنگلىيە يازغۇچىسى. دادىسى بومبايدىكى سەنئەت مەكتىپىدە ئوقۇتقۇچى بولغان، كېيىن لاھور سەنئەت مەكتىپىنىڭ مۇدېرى ۋە مۇزېينىڭ باشلىقى بولغان. كىپلىڭ ھىندىستاننىڭ بومباي شەھرىدە تۇغۇلغان، 6 يېشىدا ئەنگلىيەگە بېرىپ مائارىپ تەربىيىسى ئالغان، 17 يېشىدا ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ يەنە ھىندىستانغا قايتىپ كەلگەن. دادىسىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن لاھور شەھىرىدە چىقىدىغان «ئارمىيە ۋە خەلق گېزىتى» دە تەھرىر بولغان. خىزمەت داۋامىدا ئۇ ھىندىستانلىقلارنىڭ ئۆرپ– ئادىتى ۋە ئەنگلىيە مۇستەملىكچىلىرىنىڭ ھىندىستاندىكى تۇرمۇشىنى ئىنچىكە كۆزەتكەن .

«كىم» ناملىق رومان كىپلىڭنىڭ ھىندىستان باش تېما قىلىنغان ئەڭ ئاخىرقى رومانىدۇر. ئەدەبىي تەنقىدچىلەر بۇ روماننى كىپلىڭنىڭ ئەڭ مەشھۇر ئەسىرى دەپ ئېتىراپ قىلغان، كىپلىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا ئوغلىدىن ئايرىلىپ قېلىش ئىچ كۆيۈكى ۋە تېنىنى چىرمىۋالغان قاتمۇقات كېسەل تۈپەيلىدىن ئەدەبىي ئىجادىيىتىدە ئۆزگىرىش بولۇپ، كۆپىنچە ئەسەرلىرىدە ئۇرۇش جاراھىتى، بۇزۇلغان پىسىخىكا، تەلۋىلىك، ئۆلۈم كۈلپىتى قاتارلىقلار ئاساسىي ۋەقەلىك قىلىنغان. ئۇنىڭ ئىخچام، مېغىزلىق يېزىلغان ئەسەرلىرىدىن يات ئەلگە بولغان ھېس– تۇيغۇلىرى ئۇرغۇپ تۇرىدۇ. بولۇپمۇ ئۇنىڭ ھېكايە ئىجادىيىتىدە قولغا كەلتۈرگەن مۇۋەپپەقىيىتىنى ھېچنېمىگە تەڭ قىلغىلى بولمايدۇ.

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل

«كىم» ناملىق بۇ روماندا شوخ ئەمما قۇلىقى يۇمشاق بىر تالانتلىق بالىنىڭ سەرگۈزەشتىلىرى تەسۋىرلەنگەن. كىمنىڭ دادىسى ئەنگلىيە ئارمىيەسىدە ئوفېتسېر بولغان. ئۈچ ياش ۋاقتىدا دادىسى ئۆلۈپ كېتىدۇ، دادىسى جان ئۈزۈش ئالدىدا ئۇنىڭغا: «مەن ئۆلۈپ كەتكەندىن كېيىن بىر قىزىل بۇقا بىلەن ئارغىماق مىنىۋالغان بىر پولكوۋنىك ھالىڭدىن خەۋەر ئالىدۇ» دەيدۇ. دادىسىدىن كىمغا ئىككى تال گۇۋاھنامە بىلەن كىمنىڭ تۇغۇلۇش ئىسپاتىدىن باشقا مىراس قالمايدۇ. كىمنى بېقىۋالغان ھاممىسى بۇ نەرسىلەرنى ئۇنىڭ تۇمارىنىڭ ئىچىگە تىكىپ قويىدۇ.

بىر كۈنى شىزاڭدىن پەنجاپقا ئىككى لاما كېلىدۇ. لامالار كىمغا ئەگىشىپ لاھور مۇزېيىنىڭ ئالدىغا تىكلەنگەن بۇتنىڭ يېنىغا بارىدۇ. مۇزېينىڭ باشلىقى ئىلىمدە كامالەتكەن يەتكەن بۇ ئىككى لاماغا ئىززەت- ئىكرام كۆرسىتىپ قېپقېلىشقا تەكلىپ قىلىدۇ. لېكىن لامالار ئوقيا دەرياسىنى تاپمىساق بولمايدۇ دەپ چىڭ تۇرۇۋالىدۇ. ئېيتىلىشىچە، ئاشۇ دەريادا يۇيۇنسا جىمى گۇناھلىرى پاكپاكىز يۇيۇلۇپ كېتەرمىش. كىم لاماغا شاگىرت بولۇش قارارىغا كېلىدۇ ۋە لامالار بىلەن بىللە ئوقيا دەرياسىنى ئىزدەشكە ئاتلىنىدۇ، شۇ جەرياندا قىزىل بۇقىنىمۇ تەڭ ئىزدەيدۇ. سەپەرگە ئاتلىنىش ئالدىدا ئات سودىگىرى ماھاب كىمنى ئاق ئاتنىڭ بىر پارچە قانداشلىق ئىسپاتىنى مەلۇم بىر ئەنگلىيە ئوفتىسېرىغا بېرىپ قويۇشقا بۇيرۇيدۇ. ئۇلار ئۇمبالاغا يېتىپ كەلگەندە كىم ھېلىقى ئىسپاتنى ئوفتىسېرنىڭ قولىغا تاپشۇرۇپ بېرىۋېتىپ، ئۆزى ئەكەلگەن بۇ ئىسپاتنىڭ شىمالدىكى توپىلاڭچىلارغا زەربە بېرىش توغرىسىدىكى ھەربىي ئاخبارات ئىكەنلىكىنى ئوغرىلىقچە ئاڭلاپ قالىدۇ. كىم بۇنى ئۆزى بىلەن قىلچە مۇناسىۋەتسىز دەپ قاراپ لامالارغا ئەگىشىپ جاھان كېزىدۇ. ئارىدىن بىر نەچچە كۈن ئۆتكەندىن كېيىن ئۇلار بىر ئاناناسزارلىققا كىرىپ، باغنىڭ ئىچىدىكى چىملىققا ئەنگىلىيەنىڭ مەلۇم بىر پولكىنىڭ يوغان بىر قىزىل بۇقىنىڭ سۈرىتى كەشتىلەنگەن بەلگە بايرىقى سانجىپ قويۇلغانلىقىنى كۆرىدۇ. كىم چېدىرغا يېقىنلىشىشىغا تۇتۇلۇپ قېلىپ ۋىكتور ئىسىملىك بىر پوپقا تاپشۇرۇپ بېرىلىدۇ. ئەسلىدە بۇ ـــ كىمنىڭ دادىسى ھايات ۋاقتىدا تىلغا ئالغان موزاي ئەترىتى ئىدى. دادىسىنىڭ توي مۇراسىمىغا دەل مۇشۇ پوپ رىياسەتچىلىك قىلغانىدى. پوپ كىمنىڭ بوينىدىكى تۇمار ئىچىدە ئۇنىڭ نەسەبنامىسى بارلىقىنى بىلىپ، ئۇنى مەكتەپكە ئوقۇشقا ئاپىرىپ بېرىش قارارىغا كېلىدۇ. لامالار كىم بىلەن ۋاقىتلىق ئايرىلىدۇ. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي لامالار كىمنىڭ ئەڭ ياخشى مەكتەپتە ياخشى تەربىيە ئېلىشىنى قوللاش يۈزىسىدىن پوپقا 300 رۇبلى پۇل ئەۋەتىدۇ.

لامالار كىمنىڭ ئوقۇش پۇلىنى ۋاقتى- ۋاقتىدا ئەۋەتىپ تۇرىدۇ، كىممۇ مەكتەپتە ناھايىتى تىرىشىپ ئوقۇيدۇ. يازلىق تەتىل مەزگىلىدە ئۇ مەكتەپتىن قېچىپ چىقىپ ئىككى كىشىنىڭ ماھابنى قەستلەپ ئۆلتۈرمەكچى بولۇۋاتقانلىقىنى ئاڭلاپ قالىدۇ ۋە بۇ خەۋەرنى شۇ ھامان يەتكۈزۈپ ماھابنىڭ جېنىنى قۇتقۇزۇپ قالىدۇ. كىرايتوننىڭ كۆرسەتمىسى بويىچە ماھاب كىمنى لېگەن جانابلىرىنىڭ ئۈنچە- مەرۋايىت دۇكىنىغا ئاپىرىپ، تاكى يازلىق تەتىل ئاياغلاشقۇچە ئۇنىڭ غەيرىتىنى، كۆزىتىش ئىقتىدارىنى چېنىقتۇرىدۇ. كىم 17 يېشىدا مەكتەپنى پۈتتۈرىدۇ، ماھاب ئايال پېرىخونغا كىمنى قوغدايدىغان، يارىلاندۇرمايدىغان ئەپسۇن ھۈرۈپ قويۇشنى بۇيرۇيدۇ ھەمدە ئۇنىڭغا ھەرخىل مەخپىي ئالاقىلىشىش بەلگىلىرىنى ئېيتىپ بېرىدۇ. كىرايتون ئاۋۋال كىمنى لامالار بىلەن بىللە ئالتە ئاي جاھان كەزدۈرۈپ ئاندىن ئۇنى «كاتتا ئويۇن» غا رەسمىي قاتناشتۇرۇش قارارىغا كېلىدۇ.

كىم لامالار بىلەن بىللە شىمالغا قاراپ يول ئالىدۇ ۋە ئوقيا دەرياسىنى ئىزدەپ قارلىق تاغلارغا چىقىدۇ. سەپەردە نۇرغۇن مۈشكۈلاتلارنى بېشىدىن كەچۈرۈش جەريانىدا كىمنىڭ ئىقتىدارىمۇ غايەت زور يۇقىرىلايدۇ.

ئىككى لاما ھاردۇق چىقىرىۋېلىش ئۈچۈن كۇرېل بوۋاينىڭ ئۆيىگە چۈشكۈن قىلىدۇ. كىمنىڭ سەپەر ھاردۇقلىرى ناھايىتى تېزلا يوقايدۇ، لامالار ئىككى كېچە ھېچنېمە يېمەي، ھاردۇقمۇ ئالماستىن دەرياغا كىرىدۇ، تەلىيىگە بىرەيلەن ئۇنى قۇتۇلدۇرۇۋالىدۇ. لاما: «ئۇنىڭ روھى تېنىدىن جۇدا بولۇپ جىمى مەۋجۇداتلار بىلەن بىرلىشىپ كەتتى. بىر مىليون يىل چوڭقۇر تەپەككۇر قىلىش نەتىجىسىدە سەۋەبنىڭ تېگىگە يېتىپ مۇقەددەس دەرياغا شۇڭغۇدى» دەپ چۈشەندۈرىدۇ.

كىپلىڭ بۇ رومانىنى 35 يېشىدا يېزىپ تاماملىغان. رومان ھېسداشلىققا تويۇنغان بولۇپ، شەرق ئۇسلۇبىدىكى چىدامچانلىق، ئىتائەتمەنلىك ۋە مىستىتىزمنى ئەينەن يورۇتۇپ بەرگەن. روماندا يەنە كىپلىڭنىڭ مۇستەملىكتە تۇرۇۋاتقان ھىندىستاندا ئۇزۇن مەزگىل ياشاش داۋامىدا ئېرىشكەن بىلىملىرى ۋە ئۇنىڭ مۇشۇ تۇپراق ۋە خەلققە بولغان قىزغىن سۆيگۈسى چىنلىق بىلەن تەسۋىرلەنگەن. يۈكسەك ئاغدۇرمىچىلىق نۇقتىسىدا تۇرۇپ ئۆزىنىڭ ئۇنچە ئۆزگىچە بولمىغان كۆز قاراشلىرىنى روماندىكى پېرسۇناژلارنىڭ كاللىسىغا قۇيۇۋەتكەن، مەدەنىيەت ۋە بىلىمنىڭ كۆپ قۇتۇپلىشىشىنىڭ ياخشى تەرەپلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن، شەيئىلەرنىڭ ھوقۇقىنى ئوخشىمىغان نۇقتىدا تۇرۇپ كۆزىتىشنى تەشەببۇس قىلىپ، سەنئەتكارلارنىڭ ئۆز مەنىۋى دۇنياسىنى مەھكەم قوغداش ئەركىنلىكىنى ئۆزىدە مۇجەسسەم قىلىشقا ھەمدە زۆرۈر تېپىلسا قارشى پىكىر قىلىش ئەركىنلىكىنىڭمۇ بولىدىغانلىقىنى چاقىرىق قىلغان.

ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى:

1885- يىل: «ھەسرەت دەرۋازىسى» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1887- يىل: «تاغ ھەققىدە ھېكايە»، «ئۈچ ئەسكەر» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1892- يىل: «گازارما قوشىقى» (شېئىرلار توپلىمى)

1890- يىل: «ھاياتنىڭ توسقۇنلۇقى» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1891- يىل: «يوقالغان نۇر» (رومان)

1894- 1895- يىل: «چاتقال ھېكايىسى»

1896- يىل: «يەتتە دېڭىز»

1901- يىل: «كىم»

1902- يىل: «بالىلارغا ئاتالغان ئاددىي ھېكايىلەر» (چۆچەكلەر توپلىمى)

1910- يىل: «ئىنئام ۋە پەرىزات» (تارىخىي ھېكايىلەر توپلىمى)

1917- يىل: «ھەرقىسما ئادەملەر» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1926- يىل: «قەرز ئالغۇچى ۋە قەرزدار»

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى:

«يولۋاس! يولۋاس!»، كىپلىڭ (ئەنگلىيە)، ۋېن مېيخۇي قاتارلىقلار تەرجىمىسى، لى جياڭ نەشرىياتى 1988- يىل نەشرى

«ئۆسمۈر ماگۇرى ھەققىدە ھېكايىلەر»، كىپلىڭ (ئەنگلىيە)، پۇ لىن تەرجىمىسى، جۇڭگو ئەدەبىيات- سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى نەشرىياتى 1991- يىل نەشرى

«چاتقال ھېكايىسى»، كىپلىڭ (ئەنگلىيە)، ۋېن مېيخۇي، رېنجىشېڭ تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى 2004- يىل نەشرى

مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى:

«مەن كىپلىڭنىڭ ئەسەرلىرىنى ياخشى چۈشىنىمەن . . . ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ماڭا ئوقۇغانسېرى، ۋاقىت ئۆتكەنسېرى شۇنچە يېڭى، رەڭدار تۇيۇلىدۇ.»                                 ـــ مارك تىۋىن

شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر:

سىۋېنبۇرن (ئەنگلىيە)

مېرىدىس (ئەنگىلىيە)

كىپلىڭ (ئەنگلىيە)

مارك تىۋىن (ئامېرىكا)