«ماندىلانىڭ تەرجىمھالى» ناملىق كىتاب (ئىككى توم) نىڭ ئۇيغۇرچە نەشرى پات يېقىندا شىنجاڭ

خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنىدۇ

تەرجىمە قىلغۇچىلار:

ھەزرىتى ئەلى بارات

قۇدرەت بارات

تارىخنىڭ ئىس-تۈتەكلىرىدىن ھالقىپ ئۆتۈپ، ئۇلۇغ كىشىلەرنىڭ ئىزىغا ئەگىشىڭ؛

قالتىس ھاياتنىڭ تەمىنى تېتىڭ.

يېقىنقى يىللاردىن بېرى مەن ناھايىتى كەمتىرانە ھېسسىياتتا ئۇنىڭغا دىققەت قىلىپ ۋە ئىخلاس قىلىپ كەلدىم. ئۇنىڭ ئادىللىق ۋە باراۋەرلىككە ئېرىشىش يولىدا بەرگەن قۇربانلىقلىرى مېنى رىغبەتلەندۈردى. ئۆتكەنكى ئون يىلدا ناۋادا ئۇ بولمىغان بولسا، تارىخنىڭ قانداق بىر ھالدا بولدىغانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلىش بەكمۇ قىيىنغا چۈشكەن بولاتتى.

                                                                        ــــــ ئامېرىكا پرېزدېنتى باراك ئوباما

پرېزدېنت ماندىلا نۇرغۇن ئىشلاردا بىزگە مۇھىم تەلىملەرنى بەردى: يامان ئىش ياخشى كىشى بىلەن دوقۇرۇشقىنىدا بىز يەنىلا ئەركىنلىكىمىز ۋە مەسئۇلىيىتىمىزنى ئىشقا سېلىپ ئادالەتسىزلىككە، رەھىمسىزلىككە ۋە زوراۋانلىققا قانداق تاقابىل تۇرۇشنى قارار قىلىمىز؛ يۇقارقىلارنىڭ ئۆز روھىمىزغا، قەلبىمىزگە ۋە ئىرادىمىزگە قانداق تەسىر كۆرسىتىدىغانلىقىنى قارار قىلىمىز.

                                                             ــــــ ئامېرىكىنىڭ سابىق پرېزدېنتى بىل كېلىنتون

بۇ كىتابتا ماندىلانىڭ چاك- چېكىدىن بۆسۈلۈپ كەتكەن، قالايمىقانچىلىق قاپلىغان، ئىرقىي ئايرىمىچىلىق ئاسارىتىگە غەرق بولغان بىر دۆلەتنى يارىشىش ۋە تىنىچلىق يولىغا قانداق باشلىغانلىقى بايان قىلىنغان. سامپسوننىڭ بۇ مەشھۇر ئەسىرى ئۇلۇغ شەخس ماندىلا توغرىسىدىكى ئابىدە خاراكتېرلىك شاھانە ئەسەر بولۇپ قالغۇسى.

                                               ـــــ جون كارلىن «نيۇيور ۋاقىت گېزىتىنىڭ كىتابقا بەرگەن باھاسى»

«ماندىلانىڭ تەرجىمھالى» نى ئانتونى سامپسوندىنمۇ ياخشىراق يازالايدىغان ئادەم چىقمايدۇ. يۈرەك قېنىنى سەرپ قىلىپ تۇرۇپ يېزىلغان بۇ شاھانە ئەسەر ئۇنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىرىنىڭ گۈلتاجىسى ھېسابلىنىدۇ. ئاپتورنىڭ ئۆزىنىڭ بۇ ئۇلۇغ مۇۋەپپەقىيىتىدىن ھالقىمىقى بەسى مۈشكۈل.

                                                             ــــــ جونىس «ئۆلچەم كەچلىك گېزىتى»

بۇ ـــ ئوخشاش تۈردىكى تەرجىمھال ئەسەرلىرىنىڭ ئەڭ ياخشىسى . . . بۇ ماندىلا توغرىسىدىكى دەرسلىك خاراكتېرىگە ئىگە نادىر ئەسەر. بۇ ئەسەر ماندىلاغا مۇناسىۋەتلىك بايانلارنىڭ ھەممىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان، شۇڭا ئۇ تەرجىمھاللار ئارىسىدىكى ئېنىسكلوپېدىيە دەپ ئاتىلىشقا مۇناسىپ. . . بۇنىڭدىن ئىلگىرى ماندىلانىڭ تەرجىمھالىنى يازغان ئاپتورلار بىلەن سېلىشتۇرغاندا، سامپسون تېخىمۇ بىر قەدەم ئالغا ئىلگىرىلەپ، تېخىمۇ كەڭ دائىرىدە ئىزدىنىپ، باش تېما ھەققىدە تېخىمۇ كۆپ تەپەككۇر يۈرگۈزگەن. تېخىمۇ كەڭ نەزەر بىلەن ماندىلانىڭ ھاياتىغا تەپسىلىي قاراپ چىققان. . . ئەسەردە ماندىلا بىلەن ۋېننىنىڭ ئەر- خوتۇنلۇق مۇناسىۋىتىگە ئائىت ۋەقەلىكلەرنىڭ بايانى ۋە بىر تەرەپ قىلىنىشى بۇنىڭدىن ئىلگىرىكى تەرجىمھاللاردا كۆرۈلمىگەن. ئۇنىڭ تەسۋىرلىرى تولىمۇ نەپىس، سەمىمىي ۋە ئىنچىكە.

                                                                             ـــــ يوھاننىسبۇرگ «يۇلتۇز گېزىتى»

بۇ ـــ كىشىنى زوقلاندۇرىدىغان كىتاب . . . سامسوننىڭ سۆز- جۈملىلىرىدە ئورۋېلچە ئاددىيلىق ۋە روشەنلىك مەۋجۇد . . . سامپسون كۆپلىگەن شەخسىي خەت- چەكلەر بىلەن ئۇچرىشىش پۇرسىتىگە ئېرىشكەن، بەزى مۇھىم تارىخىي شەخسلەرنى زىيارەت قىلغان، بۇ باشقا ئاپتورلار بىلەن سېلىشتۇرغۇسىز بىر ئەھۋال . . . سامپسون مۇشۇ ئاساستا چوڭقۇر، ئىنچىكە تەتقىقات ئېلىپ بارغان . . . بۇ كىتابنى ئوقۇپ بولغىنىڭىزدىن كېيىن، ئەگەر بىر كىتاب ئوقۇش ئارقىلىق بىر ئادەمنى چۈشەنگىلى بولىدۇ دېيىلسە، ئۇنداقتا قېنى ۋە جېنى بار ماندىلانىڭ كىتابتا جانلىق گەۋدىلەنگەنلىكىنى چوڭقۇر ھېس قىلىپ يېتىسىز.

                                                           ـــــ جون خېگىن «ئىرېلاندىيە ۋاقىت گېزىتى»

بۇ ـــ مۇشۇ ئەسىردىكى ئەڭ ئۇلۇغ شەخسلەردىن بىرى بولغان ماندىلانىڭ ھاياتى توغرىسىدىكى نوپۇزلۇق، تەپسىلىي، قىممەتلىك بايانلارنىڭ خاتىرىسىدۇر . . .  مەن ھەر قانداق بىر تەجىمھال ئەسىرىنىڭ بۇ كىتابنىڭ ئالدىغا ئۆتەلمەيدىغانلىقىغا ئىشىنىمەن.

                                         ـــــ جاستىن كاترېت «يەكشەنبىلىك تېلگېرامما خەۋەرلىرى گېزىتى»

بۇ كىتاب تولىمۇ رىتىملىق، تەپسىلاتلىرى ئېنىق يېزىلغان بولۇپ، كىتابتا كىشىنى بىزار قىلىدىغان تايىنى يوق مەزمۇنلار ئۇچرىمايدۇ؛ كىتابتا ئەمەلىي ئەھۋال توغرا ئىگىلەنگەن بولۇپ، بىزنى دائىم ھاياجانغا سالىدۇ. بۇ كىتابنى «ماندىلانىڭ تەرجىمھالى» دېگەن بۇ تېمىنى يورۇتۇپ بېرەلىگەن دەپ ئېيتىشقا بولىدۇ.

                                                               ـــــ رونالد سىگېر «كۆزەتكۈچىلەر گېزىتى»

بۇ ـــ بىر چوڭقۇر تەتقىقات خاراكتېرلىك نادىر ئەسەر. كىتابنىڭ ئەڭ چوڭ ئالاھىدىلىكى شۇكى، كىتاب ئاپتورى ئانتونى سامپسون ئۆزى تەسۋىرلىمەكچى بولغان مەزمۇنلاردىن ناھايىتى ئۇتۇقلۇق ھالدا ئۆزىنى چەتكە ئالغان … ئاپتور جەنۇبىي ئافرىقا ئەركىنلىك ھەرىكىتىدىكى ماندىلانىڭ ئىتتىپاقداشلىرى ۋە دۈشمەنلىرى بىلەن بىۋاستە پىكىرلەشكەن.

                                                 ــــــ ئانگوس كارد «شوتلاندىيە يەكشەنبىلىك گېزىتى»

سامپسوننىڭ تۇتقان يولى سىرلىق تاشقىي پەردىنى بۆسۈپ ئۆتۈش بولۇپ، ئۇ بۇ ئارقىلىق شەكلىي ھالدىكى ماندىلانى ئەمەس، بەلكى ھەقىقىي بىر ئىنساننى تەسۋىرلەپ بەرگەن . . . ئاپتور مۇشۇ نىشانغا يېتىش جەريانىدا چۈشىنىشلىك، كىشى قەلبىنى لەززىگە سالىدىغان بىر پارچە ئەسەرنى ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشتۈرگەن . . . ماندىلانىڭ 27 يىللىق تۈرمە ھاياتى ناھايىتى موۋەپپەقىيەتلىك تەسۋىرلەنگەن . . . سامسون ئاللىقاچان ئەپسانىۋىيلىكتىن ھالقىپ كەتكەن بۇ بۈيۈك ئىنساننى بىزگە تېخىمۇ ياخشى چۈشەندۈرۈپ بەردى.

                                                         ــــــ گىليان سلوف «پۇل مۇئامىلە ۋاقىت گېزىتى»

بۇ ـــ مەن ئوقۇغان ئەڭ ياخشى سىياسىي تەرجىمھال . . . سامسون پارچە- پارچە بۆلەكلەرنى شاھانە كىمخاپ قىلىپ چىقتى. بۇ ئەسەرگە ئاجايىپ-غارايىپ ئىشلار، دوستلار، دۈشمەنلەر، مەھبۇسلار، ھەتتا پرېزدېنتلارنىڭ ئۆزىگە خاس پىكىر ۋە كۆز قاراشلىرى كىرگۈزۈلگەن. ماندىلانىڭ تۈرە ھاياتى ھەققىدە ئاپتور ئۆزىگە خاس چۈشەنچىگە ئىگە: ئاپتور: «مەيلى ئادەتتىكى كىشى ھېسابلانغان ماندىلاغا نىسبەتەن بولسۇن ياكى سىياسىئون ماندىلاغا نىسبەتەن بولسۇن، ئاشۇ يىللار ئۇنىڭ ئۈچۈن تولىمۇ قىممەتلىك» دەپ قارايدۇ.

                                                                               ـــــ رىچارد دودىن «tablet»

ئىنچىكە پىكىر يۈزگۈزۈلگەن نادىر ئەسەر . . . جەنۇبىي ئافرىقا ھاكىمىيىتىنىڭ ئۆتكۈنچى دەۋرى ۋە دېموكراتىك ھاكىمىيەتنىڭ دەسلەپكى بەش يىللىق تارىخىنى چۈشەنمەكچى بولغان ئوقۇرمەن بۇ كىتابنى ئوقۇسۇن . . . بۇ كىتاب كەلگۈسىدە ماندىلا ھەققىد يېزىلغان تەرجىمھاللار ئىچىدە ئەڭ نادىر، ئابىدە خاراكتېرلىك ئەسەر بولۇپ قالىدۇ.

                                                          ـــــ شۇرا ماكس «تايمىس گېزىتى ئالىي مائارىپ قوشۇمچە سانى»

بۇ ـــ ناھايىتى تەپسىلىي يېزىلغان سىياسىي تارىخ، پىشقان بىر سىياسىئونغا ئوقۇلغان مەدھىيە، شۇنداقلا ماندىلانىڭ ئادەتتىكى ئادەملەر تەسەۋۋۇر قىلالمايدىغان يۈكسەك جاسارىتىنىڭ رېئال كارتىنىسى.

                                                                          ـــــ «كېكىس كىتاب باھاسى»

بۇ ـــ تولىمۇ قالتىس كىتاب . . . كىتابتىكى ۋەقەلىكلەر كىشىنى ئۆزىگە جەلب قىلىدۇ . . . سامپسون ئەڭ نوپۇزلۇق تەرجىمھال يازغۇچىسى.

                                                            ـــــ بلەين روستران «كونا ئۇستىخان»

ئاپتورنىڭ تەرجىمھالى

ئانتونى سامپسون (1926-يىلى 8-ئاينىڭ 3-كۈنى تۇغۇلۇپ، 2004- يىلى 12-ئاينىڭ 18-كۈنى ۋاپات بولغان) جەنۇبىي ئافرىقىلىق مۇخبىر، يازغۇچى ۋە ئالىم؛ جەنۇبىي ئافرىقا مەسىلىلىرى ئۈستىدە ئىزچىل تەتقىقات ئېلىپ بارغان. 1951- يىلى ئوكسفورد ئۇنىۋېرسىتېتىنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن جەنۇبىي ئافرىقىدىكى قارا تەنلىكلەرنىڭ «دۇمباق» ناملىق ژۇرنىلى، ئەنگلىيە «كۆزەتكۈچىلەر گېزىتى» نىڭ باش مۇھەررىرى بولغان. «دۇمباق» ژۇرنىلىنىڭ باش مۇھەررىرلىكىنى ئۆتەۋاتقان مەزگىلدە، سوۋىتودا ئىرقىي ئايرىمىچىلىققا قارشى تۇرۇشنى مەقسەت قىلغان «مەنسىتمەسلىك ھەرىكىتى» گە تەييارلىق كۆرۈۋاتقان نېلسون ماندىلا بىلەن تونۇشقان.

1995-يىلى ئانتونى سامپسون ماندىلانىڭ ماقۇللۇقى بىلەن ماندىلانىڭ ھۆكۈمەت تەرەپ ئېتىراپ قىلىدىغان رەسمىي تەرجىمھالىنى يېزىپ چىققان. ماندىلا يەنە ئاپتورنى ئۆزىنىڭ يوھاننىسبۇرگدىكى تۇرالغۇسىغا بىللە ناشتا قىلىشقا تەكلىپ قىلغان. ماندىلا ئاپتورغا: «بىز ئۇزۇن يىللىق دوستلاردىن، سىزگە ئىشىنىمەن» دېگەن ۋە ھالقىلىق مەسىلىلەردە ئاپتور بىلەن مۇزاكىرىلەشكەن، شۇنداقلا ئاپتورغا مۇناسىۋەتلىك خەت- چەك ۋە ھۆججەتلەرنى كۆرۈپ چىقىش ھوقۇقىنى بېرىپ، تەرجىمھالنىڭ تارىخىي ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن كېلىشىگە پۈتۈن كۈچى بىلەن كاپالەتلىك قىلغان. بۇ كىتابنىڭ ئۆزى ھوقۇق بەرگەن بىردىنبىر رەسمىي تەرجىھال بولۇشىنى روياپقا چىقارغان.

ئانتونى سامپسون يەنە «دۇمباق: ئافرىقىدىكى تەۋەككۈلچىك خاتىرىسى»، «ئەنگلىيەنى ئوپېراتسىيە قىلىش» (بازارلىق كىتاب)، «يەتتە ئاچا- سىڭىل»، «قارا ۋە ئالتۇن»، شۇنداقلا «شىركەت قۇرغۇچى» قاتارلىق ئەسەرلەرنى يازغان.

كىتابنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى

ماندىلا جەنۇبىي ئافرىقىنىڭ تۇنجى نۆۋەتلىك پرېزدېنتى. ئۇ جەنۇبىي ئافرىقىنىڭ دۆلەت ئاتىسى دەپ ھۆرمەتلەنگەن. ئۇ مەھبۇسلۇقتىن ئەركىنلىك جەڭچىسىگە، ئازادلىقنى نىشان قىلغان جەڭچىدىن يارىشىشنى ئىلگىرى سۈرىدىغان شىجائەتلىك ئەربابقا، بىر پارتىيىنىڭ رەھبىرىدىن بىر دۆلەتنىڭ پرېزدېنتىغا ئايلانغان؛ دۆلەتنىڭ دېموكراتىيە مۇساپىسى ۋە تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈرۈشكە پۈتۈن كۈچى بىلەن ئاتلانغان. ماندىلا جەنۇبىي ئافرىقىدا، ھەتتا پۈتۈن دۇنيا مىقىياسىدا ئادالەت ۋە ئىززەت- ھۆرمەتنى قولغا كەلتۈرۈشتىكى بۈيۈك نامايەندە بولۇش سۈپىتى بىلەن، دەۋرىمىزدىكى كىشىنى ئەڭ ئىلھاملاندۇرىدىغان مەشھۇر زاتلاردىن بىرى ھېسابلىنىدۇ.

1995-يىلى ئاپتور ماندىلانىڭ ماقۇللۇقى بىلەن، ماندىلانىڭ ھۆكۈمەت ئېتىراپ قىلىدىغان ئەڭ نوپۇزلۇق تەرجىمھالىنى يېزىشقا كىرىشكەن. ئاپتور بۇ تەرجىمھالنى يېزىش ئۈچۈم ماندىلانىڭ قەدەم ئىزى تەگكەنلىكى جاينىڭ ھەممىسىگە بارغان، ئۆز بايانلىرىنىڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ كۆز ئالدىدا ماندىلانىڭ رىۋايەتكە تولغان ھاياتىنىڭ مۇكەممەل كارتىنىسىنى نامايان قىلىپ بېرىشىنى ئۈمىد قىلغان. ئاپتور ماندىلا چوڭ بولغان ترانسكېيدىكى مۇقەددەس جاينى زىيارەت قىلغان، شۇنداقلا ماندىلانىڭ گۇنۇ كەنتىدىكى يېڭى تۇرالغۇسىغىمۇ قەدەم تەشرىپ قىلغان. ئاپتور بۇ جەرياندا ماندىلانىڭ قەدىناس دوستلىرىنى، كونا خىزمەتداشلىرىنى زىيارەت قىلغان. شۇنداقلا ماندىلانىڭ ئىلگىرىكى رەقىبلىرى بىلەنمۇ پىكىرلەشكەن: ئۇلارنىڭ ئارىسىدا گۇندىپايلار، ئەمەلدارلار، يەنە كۆپلىگەن سىياسىئونلارمۇ بار ئىدى. ئاپتور يەنە سابىق پرېزدېنت بوتا، سابىق پرېزدېنت د. كلارك ۋە سابىق دېپلوماتىيە مىنىستىرى پىك بوتا قاتارلىقلارنى زىيارەت قىلغان. ئاپتور تەلىيىگە ماندىلانى زىيارەت قىلغان ئاۋازلىق ماتېرىيالغا ئېرىشكەن، ماندىلانىڭ ئەزەلدىن ئىلان قىلىنىپ باقمىغان تۈرمە خاتىرىلىرىنى كۆزدىن كەچۈرگەن، شۇنداقلا ماندىلانىڭ قوليازمىلىرىنىڭ ئەسلى نۇسخىسىنى، خەت-چەكلىرىنى كۆرۈپ چىققان؛ تا ھازىرغىچە ئېلان قىلىنىپ باقمىغان دېپلوماتىيە ئاخباراتلىرىغا ئېرىشكەن. ئاپتور سىرتقى دۇنياغا ماندىلانىڭ رەڭدارلىققا تولغان ئاجايىپ- غارايىپ ھاياتىنى تەسۋىرلەپ بېرىشكە، تارىخنى ئۆز ئەسلى بويىچە ئىپادىلەشكە، تارىخ كەينىگە يوشۇرۇنغان بۇ سىرلىق شەخسنىڭ قاينام- تاشقىنلىققا تولغان ھاياتىنى نامايان قىلىپ بېرىشكە تىرىشقان.

پرېزدېنت ماندىلا بۇ كىتابنىڭ پۈتۈپ چىقىشى ئۈچۈن زور ياردەم بەرگەن: ماندىلا ئالدىراشچىلىق ئىچىدىن ۋاقىت چىقىرىپ، ئاپتورنىڭ كۆپ قېتىملىق زىيارىتىنى زېرىكمەستىن قوبۇل قىلغان، شۇنداقلا بۇ تەرجىمھالنىڭ تۇنجى ئورگىنالىنى تولۇق ئوقۇپ چىققان. كىتابتا بايان قىلىنغان بەزى تارىخىي ئەمەلىيەتلەرگە ۋە تەپسىلاتلارغا تۈزىتىش كىرگۈزگەندىن باشقا، ئاپتورنىڭ شەخسىي باھالىرىغا ھېچقانداق ئۆزگەرتىش كىرگۈزمىگەن؛ شۇنداقلا پرېزدېنتنىڭ كىشىنى ھاياجانغا سالىدىغان باھالىرى ئەسلى ئورگىنالغا باشقىچە تۈس قوشتى. شۇ قەدەر بۈيۈك تارىخىي شەخس بىلەن بۇ دەرىجىدە يېقىن ئارىلىقتىن ئالاقە قىلىش بۇ كىتابنى تەڭداشسىز چىنلىق ۋە ساقلاش قىممىتىگە ئىگە قىلىش بىلەن بىرگە، يەنە كىتابنى ئابىدە خاراكتېرلىك بۈيۈك ئەسەرگە ئايلاندۇرغان.

كىرىش سۆز

مەن بۇ كىتابنى يېزىش شەرىپىگە ئېرىشكىنىمدىن چوڭقۇر ھاياجانلاندىم، شۇنداقلا زىممەمگە چۈشكەن مەسئۇلىيەتنىڭ ناھايىتى زورلۇقىنى ھېس قىلدىم. 1995- يىلى مەن پىرېزدېنت ماندىلاغا خەت يېزىپ، ئۇنىڭ ماقۇللۇقىنى ئالغان ئاساستا ھۆكۈمەت تەرەپ ئېتىراپ قىلىدىغان نوپۇزلۇق بىر پارچە تەرجىمھالىنى يېزىپ چىقىش ئويۇمنىڭ بارلىقىنى ئېيتتىم. پىرېزدېنت ماندىلا خېتىمنى تاپشۇرۇپ ئالغاندىن كېيىن، مېنى ئالايىتەن يوھاننىسبۇرگتىكى تۇرالغۇسىغا بىللە ناشتا قىلىشقا تەكلىپ قىلدى. ئۇ ئىككىمىزنىڭ ئۇزۇن يىللىق قەدىناس دوستلاردىن ئىكەنلىكىمىزنى، ئۆزىنىڭ ماڭا ئىشىنىدىغانلىقىنى ھەم بۇ ۋەزىپىنى ماڭا تاپشۇرۇشنى خالايدىغانلىقىنى ئېيتتى ۋە چاقچاق قىلىپ: «بىزنىڭ تۇنجى قېتىم يەر ئاستى قاۋاقخانىسىدا كۆرۈشكەنلىكىمىزنى تىلغا ئالمىسىڭىزلا بولدى» دېگەن گەپنى قوشۇپ قويدى. پىرېزدېنت يەنە 1962- يىلى سوراق قىلىنىشنى كۈتۈپ تۇرۇۋاتقاندا مەن يازغان «ئەنگلىيەنى ئوپېراتسىيە قىلىش» ناملىق كىتابنى ئوقۇغانلىقىنى ئېيتتى. ئۇ يەنە ھالقىلىق مەسىلىلەردە مەن بىلەن مۇھاكىمە ئېلىپ بېرىشقا، تارىخىي پاكىتلارنىڭ ئىمكانقەدەر توغرا بولۇشىغا كاپالەتلىك قىلىشقا ۋەدە قىلدى ھەمدە مېنىڭ مۇناسىۋەتلىك خەت- چەك ۋە ھۆججەتلەرنى كۆرۈشۈمگە ئالاھىدە ھوقۇق بەردى. بۇنىڭدىن باشقا ئۇ يەنە مېنى ئۆز ئالدىمغا ھۆكۈم چىقىرىشقا، ئۆز باھالىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇشقا رىغبەتلەندۈرۈپ: «بىزنىڭ ھازىرقى ئەڭ مۇھىم ۋەزىپىمىز ـــ خاتالىقلاردىن ئىبرەت ئېلىش» دېدى ھەمدە «مەن پەرىشتە ئەمەس» دېگەن گەپنى يېنىش- يېنىشلاپ تەكىتلىدى.

مەن 1951- يىلى يوھاننىسبۇرگتا ماندىلا بىلەن تونۇشۇش شەرىپىگە ئېرىشكەنىدىم. شۇنىڭدىن كېيىنكى ئون يىلدا ماندىلا ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم بولغان پەيتلەرگە، ئۇ تۈرمىگە قامالغۇچە بولغان ئارىلىقتىكى ئىشلارغا تەڭ شاھىد بولدۇم. ماندىلا بىلەن قەدىناسلاردىن بولۇپ قېلىشىمنى يەنىلا ئۆزۈمنىڭ جەنۇبىي ئافرىقىغا كېلىپ، قارا تەنلىكلەرنىڭ «دۇمباق» ناملىق ژۇرنىلىغا باش مۇھەررىر بولغان ۋاقتىمدىن باشلىشىمغا توغرا كېلىدۇ. قارا تەنلىكلەرنىڭ «دۇمباق» ناملىق ژۇرنىلى يوھاننىسبۇرگتىكى سانسىزلىغان قارا تەنلىك تالانتلىق يازغۇچىلار، مۇزىكانتلار ۋە سىياسىيونلار ئۈچۈن ئۆز تالانتىنى نامايان قىلىدىغان بىر دەرۋازىنى ئېچىپ بەرگەنىدى. 1948- يىلى ئىرقىي ئايرىمچى ھۆكۈمەت تەختكە چىققاندىن تارتىپ، جەنۇبىي ئافرىقىدىكى قارا تەنلىكلەرنىڭ قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكەتلىرى بارغانسېرى ئەۋجىگە چىقىشقا باشلىدى، «دۇمباق» ناملىق بۇ ژۇرنال بۇ ھەرىكەتلەرنى يېقىن ئارىلىقتىن تۇرۇپ كۆزىتىش، چۈشىنىش ۋە بىرىنچى قول ماتېرىياللارغا ئېرىشىش پۇرسىتىگە ئېرىشتۈردى. 1952- يىلى مەن ئافرىقىلىقلار مىللىي مەجلىسىنىڭ «مەنسىتمەسلىك ھەرىكىتى» نى قانات يايدۇرۇش قارارىنى ماقۇللاش توغرىسىدىكى قۇرۇلتىيىغا قاتنىشىپ، ماندىلانىڭ بىرىنچى شۆبە پىدائىيلار قۇشۇنىنى قۇرغانلىقىغا شاھىد بولدۇم؛ 1954- يىلى ماندىلانىڭ سوفىيەتاۋىننى ۋەيران قىلىش ئۈچۈن قوزغىغان ئاممىۋى قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكىتىنى ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆردۈم. سوفىياتاۋىن بىر نامراتلار گەمىسى بولۇپ، ئۇ يەردە ئوخشىمىغان ئىرقتىكى نامرات خەلقلەر توپلىشىپ ئولتۇراقلاشقان ئىدى. مەن ئۇ يەردە بىر قانچە كۆڭۈللۈك ئاخشاملارنى ئۆتكۈزگەنىدىم. 1957- يىلى دۆلەتكە ئاسىيلىق قىلىش جىنايىتىگە سوت ئېچىلىۋاتقان مەزگىلدە ماندىلا بىلەن كۆرۈشۈش پۇرسىتىم تېخىمۇ كۆپەيدى، كېيىن مەن يەنە مۇشۇنى تېما قىلىپ بىر پارچە كىتاب يازدىم. 1960- يىلى «كۆزەتكۈچىلەر گېزىتى» نىڭ مۇخبىرى سالاھىيىتىم بىلەن شارپىۋېل كرىزىسىنى خەۋەر قىلدىم ھەمدە چوڭ قىرغىنچىلىقتىن كېيىن سوۋىتودا ماندىلانى زىيارەت قىلدىم. ماندىلانى تۈرمىگە تاشلىنىشتىن بۇرۇن، يەنى 1964- يىلى پرېتورىيەدە ئۆتكۈزۈلگەن رىۋونىيە سوتىدا ئەڭ ئاخىرقى قېتىم كۆردۈم. مەن شۇ قېتىملىق سوتقا سىرتتىن قاتناشقانىدىم، شۇ چاغدا ماندىلا ئەڭ ئاخىرقى قېتىم سۆزلەيدىغان نۇتۇققا تەييارلىق قىلىۋاتاتتى. ماندىلانىڭ 27 يىللىق تۈرمە ھاياتىغا شاھىد بولۇش پۇرسىتىگە ئېرىشەلمىگەن بولساممۇ، لېكىن بىر مۇخبىر بولۇش سۈپىتىم بىلەن مۇشۇ ئارىلىقتا جەنۇبىي ئافرىقىنى كۆپ قېتىم ساياھەت قىلىپ، ماندىلانىڭ لوندون ۋە باشقا جايلارغا سۈرگۈن قىلىنغان سەپداشلىرى بىلەن ئالاقىلىشىپ تۇردۇم. 1980- يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىسىدا جەنۇبىي ئافرىقىدىكى توقۇنۇش ئۈزۈكسىز ئەۋجىگە چىقتى. مۇشۇ مەزگىلدە مەن ئافرىقىلىقلار مىللىي مەجلىسىنىڭ لوندوندا تۇرۇۋاتقان رەئىسى ئولىۋېر تامبو بىلەن كۆپرەك ئالاقىلەشتىم ھەمدە ئۇنى ئەنگلىيەنىڭ سودا ساھەسىدىكى زاتلار بىلەن كۆپ قېتىم كۆرۈشۈشكە ئورۇنلاشتۇردۇم. مەن يەنە ۋىننى ماندىلا بىلەن تېلېفوندا دائىم ئالاقىلىشىپ تۇردۇم. قارا تەنلىكلەر سىياسىيسى ۋە سودا ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن «قارا ۋە ئالتۇن» ناملىق كىتابىمغا ماتېرىيال توپلاش ئۈچۈن 1985- يىلىدىن 1986- يىلىغىچە داۋاملاشقان كرىزىس مەزگىلىدە، جەنۇبىي ئافرىقا ھۆكۈمىتى 1986- يىلى مېنىڭ چېگرىدىن كىرىشىمنى چەكلىگۈچە بولغان ئارىلىقتا يوھاننىسبۇرگقا قايتا- قايتا باردىم. كېيىن، جەنۇبىي ئافرىقا ھۆكۈمىتى مېنىڭ چېگرىدىن كىرىشمنى چەكلەش بۇيرۇقىنى ئەمەلدىن قالدۇردى، شۇنىڭ بىلەن 1990- يىلى 2- ئايدا ماندىلا قويۇپ بېرىلىشتىن بۇرۇن جەنۇبىي ئافرىقىغا يەنە باردىم ۋە ئۇنى سوۋىتودىكى ئۆيىگە ھەپتىسىگە ئىككى قېتىم يوقلاپ بېرىپ تۇردۇم. شۇنىڭدىن كېيىنكى تۆت يىلدا ماندىلا بىلەن كۆپ قېتىم كۆرۈشۈش شەرىپىگە نائىل بولدۇم. ئۇنىڭ بىلەن بەزىدە لوندوندا كۆرۈشتۈم. لوندوندىكى پۇل توپلاش زىياپەتلىرىدە ئۇ مەندىن ئۆزىنى زىياپەتكە كەلگەن مېھمانلار بىلەن تونۇشتۇرۇپ قويۇشنى ئۆتۈندى. يەنە بەزىدە يوھاننىسبۇرگتا كۆرۈشتۈم. مەن يوھاننىبسۇرگقا دائىم باراتتىم، مەن دەل ئاشۇ يەردە 1994- يىلى 4- ئايدا ئۆتكۈزۈلگەن چوڭ سايلامنى ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەنىدىم.

خام ماتېرىيال تەييارلاش باسقۇچىدا ئايالىم سارىنىڭ ھەمراھلىقىدا نەچچە قېتىم جەنۇبىي ئافرىقىغا باردىم. بىزنىڭ قەدەم ئىزىمىز ماندىلا بارغانلىكى جايلارنىڭ ھەممىسىگە بېرىپ يەتتى. ۋاقىتنىڭ ئۆتۈشى بىلەن ئەھۋاللاردا ئۆزگىرىش بولدى، نۇرغۇن ئىشلار ئەسلى ھالىتىدەك بولماي قالغانىدى. لېكىن، ھەر قېتىم بىر جايغا بارغان چېغىمىزدا شۇنى چوڭقۇر ھېس قىلاتتىم، شۇنداق تۇيغۇلارغا چۆمۈلەتتىم. بايان قىلىپ بەرگەنلىرىم بىلەن باغلىغان مۇناسىۋەتلىرىمنىڭ ئوقۇرمەنلىرىمنىڭ كۆز ئالدىدا ماندىلانىڭ رىۋايەتكە تولغان ھاياتىنىڭ مۇكەممەل كارتىنىسىنى نامايان قىلىپ بېرىشىنى ئۈمىد قىلاتتىم. مەن پرېزدېنت ماندىلانىڭ ئوخشىمىغان دەۋر ۋە سورۇندىكى سىماسىنى كۆردۈم: ماندىلانىڭ پرېتورىيە ۋە كېيىپتاۋىندىكى ئىشخانىسى ۋە تۇرالغۇسىدا، خوفتوندىكى ئۆيىدە، روببېن ئارىلىدا، كەچلىك زىياپەتلەردە، كېيىپتاۋىندا ئېچىلغان يىغىنلاردا، بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ نيۇيوركتىكى باش شىتابىدا ياكى لوندونغا دۆلەت ئىشلىرى زىيارىتى ئۈچۈن كەلگەن چېغىدا كۆرۈشتۈم. مەن يەنە ماندىلا كىچىك ۋاقتىدا ئۆسۈپ- چوڭ بولغان جايغا ـــ ترانسىكېيدىكى «مۇقەددەس جاي» غا، گۇنۇ كەنتىدىكى يېڭى تۇرالغۇلارغا باردىم. زىيارەت داۋامىدا ماندىلانىڭ نۇرغۇن قەدىناس دوستلىرىنى، خىزمەتداشلىرىنى زىيارەت قىلدىم؛ ئۇنىڭ بۇرۇنقى رەقىبلىرى بىلەن پىكىر ئالماشتۇردۇم: ئۇلارنىڭ ئىچىدە تۈرمە گۇندىپايلىرىمۇ، ئەمەلدارلارمۇ، سىياسىي داھىيلارمۇ بار ئىدى. مەن «قاقاسلىق» قا بېرىپ سابىق پىرېزدېنت بوتانى زىيارەت قىلدىم، كېيىپتاۋىندا سابىق پىرېزدېنت د. كلاركنى كۆردۈم، تىرانسىۋالغا بېرىپ سابىق دېپلوماتىيە مىنىستىرى پىك بوتانى يوقلىدىم.

1994- يىلى ماندىلانىڭ سانسىزلىغان ئوقۇرمەنلەرگە ئىلھام بېغىشلىغان تەرجىمھالى «ماندىلانىڭ ئەركىنلىك يولى» نەشر قىلىندى. بۇ كىتابتا ماندىلانىڭ ئۆزىنىڭ سىياسىي ھاياتى ھەققىدىكى خاتىرە ۋە بايانلىرى تەسۋىرلەنگەنىدى، بۇنى ئەھمىيىتى ئىنتايىن زور كىتاب دېيىشكە بولاتتى. بۇ كىتابنى يېزىش جەريانىدا «ماندىلانىڭ ئەركىنلىك يولى» ناملىق كىتابنىڭ ھەمكارلاشقۇچىسى رىچارد ستېنگېل ئەپەندىمنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشىغا ئېرىشتىم. ماڭا ئۇنىڭ ئەينى چاغدا ماندىلا ئەپەندىم بىلەن قىلىشقان ئۈنئالغۇلۇق زىيارىتىنىڭ زور ياردىمى بولدى. مەن يەنە ماندىلانىڭ تېخى ئېلان قىلىنمىغان تۈرمە خاتىرىلىرىنى ئوقۇدۇم، قوليازمىلىرىنىڭ ئەسلى نۇسخىسىنى كۆردۈم. ماندىلانىڭ تەرجىمھالى ئۇ پىرېزدېنتلىققا سايلانغان دەسلەپكى مەزگىللىرىدە نەشر قىلىنغانىدى. ئەينى چاغدا بۇ كىتابنىڭ سىياسىي جەھەتتىكى قىممىتى ناھايىتى زور ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ماندىلا تولىمۇ كەمىتەر ئادەم ئىدى. شۇنداق بولغاچقا مۇشۇلارنىڭ ھەممىسى ماڭا نۇرغۇن بوشلۇق ئاتا قىلغانىدى. بىزنىڭ كۆرمەكچى بولغىنىمىز «ئۇ كىشىلەرنىڭ نەزەرىدە قانداق ئادەم ئىدى، ئۇ دوست ۋە دۈشمەنلىرى بىلەن قانداق ئۆتەتتى؟» دېگەندەك تېخىمۇ سىتىرىئولاشقان كارتىنا ئىدى. ئۇنى ئەينى چاغدىكى خەلقئارالىق ئارقا كۆرۈنۈش ئۈستىگە قويغان چېغىمىزدىلا ئاندىن ئۇ تېخىمۇ سىتىرىئولۇق، تېخىمۇ جانلىق يوسۇندا نامايان بولاتتى.

ماندىلا رىۋايەتكە تولغان ئەزىم ھاياتىدا ئادەتتىكى كىشىلەر تەسەۋۋۇر قىلالمايدىغان ئازاب- ئوقۇبەت ۋە جاپا- مۇشەققەتلەرنى بېشىدىن كەچۈردى. شۇڭا بۇ كىتابنى يېزىش جەريانىدا مەن سىرىتقى دۇنيانىڭ كۆزى ئارقىلىق ئۇنىڭ رىۋايەتكە تولغان ھاياتىنى تېخىمۇ رەڭدار تەسۋىرلىمەكچى بولدۇم؛ ئەينى چاغدىكى جىمى تەپسىلاتلارنى ئەسلىگە قايتۇرۇشقا ۋە قايتا نامايان قىلىشقا تىرىشتىم. بۇنىڭدىن باشقا مەن يەنە ماندىلانىڭ تۈرمىدىكى ئوبرازىنىڭ قانداق قىلىپ كۈنسېرى بۈيۈكلەشكەنلىكىنى ۋە ئەڭ ئاخىرىدا دۇنياۋى تەسىر كۈچىنى قانداق شەكىللەندۈرگەنلىكىنى، شۇنداقلا ئەينى چاغدا مەھبۇسلۇق ھالىتىدە تۇرۇۋاتقان ماندىلانىڭ قانداق قىلىپ ئۆز غايىسىنى ئەمەلگە ئاشۇرغانلىقىنى جانلىق بايان قىلدىم.

ماندىلانىڭ ئۇزۇن تۈرمە ھاياتى مېنىڭ بۇ كىتابنى يېزىشىمدىكى بىر مۇھىم نۇقتا بولغاچقا، ناھايىتى كەڭ كۆلەمدە زىيارەت قىلدىم، ئەزەلدىن سىرتقا ئاشكارىلىنىپ باقمىغان خەت- چەك ۋە ھۆججەتلەرنى كۆرۈپ چىقتىم. ماندىلانىڭ تۈرمە ھاياتىدا نامايان قىلغىنى ئادەمنىڭ كۈچ- قۇدرىتى ۋە كىشىلىك خاراكتېرگە بولغان بىر زور سىناق ئىدى. بىر تەرجىمھال يازغۇچىسىغا نىسبەتەن ئېيتقاندا بۇ كەچۈرمىش ناھايىتى زور قىممەتكە ئىگە: ئۇ بىزگە ھەممىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر مەيدان ئاشكارا ئويۇننى ئەمەس، بەلكى بىر شەخسىي تۇرمۇش تەپسىلاتلىرىنى نامايان قىلىپ بېرىدۇ؛ ماندىلانىڭ دوست- يارانلىرى ۋە تۈرمە گۇندىپايلىرى بىلەن بولغان بۇرۇنقى مۇناسىۋىتى دۇنيا جامائىتى تەرىپىدىن تەرىپلىنىپ كەلمەكتە. ئۇنىڭ ئەھمىيىتى ئافرىقىنىڭ سىياسىي قاتلىمىدىن ئاللىقاچان ھالقىپ كەتكەنىدى. ماندىلانىڭ تۈرمىدە ئۆتكەن ھاياتى ھەمىشە ئۇنىڭ سىياسىي ھاياتىنىڭ ئۈزۈلمە قاتلىمى دەپ قارىلىدۇ. لېكىن مېنىڭ قارىشىمچە، ماندىلانىڭ تۈرمە ھاياتى ماندىلانىڭ كەلگۈسى تەرەققىياتى ئۈچۈن ئىنتايىن مۇھىم ئىدى. دەل ئاشۇ تۈرمە ھاياتى ماندىلادا جاھىل، بوينى قاتتىق خاراكتېرنى پەيدا قىلغان؛ ئۇنىڭ ئۆز پىكرىدىن ئالدىراپ يانمايدىغان پائالىيەتچىلىك خاراكتېرىنى كۈنسېرى پىشىپ- يېتىلدۈرگەن. نەتىجىدە ئۇ تەدرىجىي ھالدا ئۆزى ھەققىدە قاتتىق ئويلىنىدىغان، ئۆزىگە قاتتىق تەلەپ قويىدىغان دۇنياۋى سىياسىيون بولۇپ يېتىشىپ چىققان.

ماندىلانىڭ خەت- چەكلىرىنى ئوقۇش، تا ھازىرغىچە سىرتقا ئاشكارىلانمىغان دېپلوماتىيە ئاخباراتلىرىنى كۆرۈش ئارقىلىق ماندىلانىڭ كەچۈرمىشلىرىنى دۇنياۋى ئارقا كۆرۈنۈش ئاستىغا قويۇپ چۈشىنىشكە تىرىشتىم. كىتابتا مەن غەرب دۇنياسىنىڭ 20- ئەسىرنىڭ 60- 70- يىللىرىدىكى جەنۇبىي ئافرىقىنىڭ دۆلەت ئىچىدە بارغانسېرى كۈچىيىۋاتقان كىرىزسىكە بولغان خاتا چۈشەنچىسىنى، ئۇلارنىڭ بۇ كىرىزىسنى بىر تەرەپ قىلىشتىكى خاتا ئۇسۇللىرىنى ھەمدە سوغۇق مۇناسىۋەتلەر ئۇرۇشى تەپەككۇرىنىڭ تەسىرى ئاستىدىكى غەرب دۇنياسىنىڭ ماندىلا ۋە ئۇنىڭ دوست- يارانلىرىغا بولغان خاتا تونۇشىنى بايان قىلدىم. كىتابتا يەنە ماندىلانىڭ دۇنيا سىياسىي سەھنىسىدىن بىر مەزگىل غايىپ بولغانلىقىنى، ھۆكۈمەت ۋە خەلق ئاممىسىنىڭ ئۇنىڭ شان- شۆھرىتىنىڭ ئەسلىگە كېلىشىگە قوشقان تۆھپىلىرىنى بايان قىلدىم. تاشقىي دۇنيادىكىلەرنىڭ جەنۇبىي ئافرىقىغا بولغان كۆز قارىشى تولىمۇ ئۆزگىرىشچان ۋە پەرقلىق ئىدى: دەسلەپتە كىشىلەر جەنۇبىي ئافرىقا پات ئارىدا قانلىق قىرغىنچىلىققا دۇچ كېلىدۇ دەپ قاراشتى؛ كېيىن بۇ يەر ماندىلانى مەركەز قىلغان ھالدا سۆھبەتلىشىش ۋە ياراشتۇرۇلۇشنىڭ ئۈلگىسىگە ئايلاندى. كىتابتا مەن مۇشۇلارنى تولۇقى بىلەن ئوتتۇرىغا تاشلىدىم.

بۇ مۈشكۈل ۋەزىپە ئالدىدا پىرېزدېنت ماندىلا ماڭا غايەت زور ياردەم قىلدى: ئۇ ناھايىتى ئالدىراشلىق ئىچىدىن ۋاقىت چىقىرىپ، مېنىڭ ئۆزىنى زىيارەت قىلىشىمغا ماسلىشىپ بېرىپلا قالماي، يەنە كىتابنىڭ دەسلەپكى ئورگىنالىنى تەپسىلىي كۆرۈپ بەردى. بەزى تارىخىي پاكىت ۋە تەپسىلاتلارغا ئۆزگەرتىش كىرگۈزگەندىن باشقا يەنە ماڭا بەرگەن ۋەدىسىگە ئەمەل قىلىپ، ئۆز باھايىمنى بەرگەن جايلارغا ھېچقانداق ئۆزگەرتىش كىرگۈزمىدى. شۇنداقلا پرېزدېنتنىڭ كىشىنى ھاياجانغا سالىدىغان باھالىرى ئەسلى ئورگىنالغا باشقىچە تۈس قوشتى. شۇنداق دېيىشكە بولاتتىكى، بۇنچە زور تەسىرگە ئىگە بىر تارىخىي شەخس بىلەن ھايات ۋاقتىدا يېقىن ئارىلىقتا تۇرۇپ ئالاقە قىلىش كىشىگە ئۇنچە ئاسان نېسىپ بولمايتتى.

بۇنىڭدىن باشقا، مەن يەنە ماندىلانىڭ سىرداش دوستلىرنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشىغا ئېرىشتىم. ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى نۇرغۇن كىشىلەر 50- يىللارنىڭ باشلىرىدىن تارتىپ مەن بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇشقانىدى. ئەخمەد كاترادا ماندىلانىڭ تۈرمىدىكى سەپدېشى بولۇپ، ماندىلا بىلەن تۈرمىدە 25 يىللىق جاپا- مۇشەققەتنى بىللە باشتىن كەچۈرگەنىدى. بۇ كىتابنى يېزىش جەريانىدا كاترادا ماڭا باش مەسلىھەتچى بولدى، مېنى نۇرغۇن ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلىدى. مەن ئۇنىڭ ياردىمىدە ماندىلانىڭ ھىم يېپىلغان دەرۋازا كەينىدىكى شانلىق دۇنياسى ۋە سىرلىق تارىخىنى ئەھلى جامائەتنىڭ كۆز ئالدىدا نامايان قىلىپ بەردىم. بۇ كىتابنى تەييارلاش جەريانىدا سىسۇلۇمۇ ئالدىراشلىق ئىچىدىن ۋاقىت چىقىرىپ، مەن بىلەن كۆپ قېتىم سۆھبەتلىشىپ ئىلھامىمنى قوزغىدى ھەمدە ئۆزىنىڭ سىياسىي ئىشلارغا قاتنىشىشتىكى ئۆزگىچە چۈشەنچىلىرى ۋە ئەللىك نەچچە يىلدىن بۇيانقى چوڭقۇر ئويلىنىشلىرىنى كىرگۈزدى. ماك ماخاراج ئەسەرنىڭ دەسلەپكى ئورگىنالىنى تولۇق ئوقۇپ چىقىپ، ئۆز ئۆيىدە ئەتىۋارلىنىپ ساقلىنىۋاتقان تۈرمىنىڭ ئىچى- تېشى ھەققىدىكى تارىختا يېزىپ قالدۇرۇلمىغان ۋەقەلەرنى ئاشكارىلىدى. پىرېزدېنت ۋە ئىچكى كابېنت باش ۋەزىرى ئىشخانىسىنىڭ مۇدېرى، پىروفېسسور جەكس گېرۋېلمۇ مېنى ئۆزى ياخشى چۈشىنىدىغان ماندىلا ۋە ئۇنىڭ ھۆكۈمىتىنىڭ ئەھۋالى بىلەن تەمىنلىدى. نادىن گوردىمېر مەن بىلەن ئەڭ ئۇزۇن باردى- كەلدى قىلغان، شۇنداقلا مەن ئەڭ قەدىرلەيدىغان ئاق تەنلىك دوستۇم ئىدى، يوھاننىسبۇرگتىكى ۋاقتىمدا ئۇنىڭ بىلەن دائىم بىللە يۈرەتتىم. ئۇ پىرېزدېنتنىڭ قەدىناس دوستى بولغاچقا، نۇرغۇن تارىخىي ۋەقەلەرنى ئۆز بېشىدىن ئۆتكۈزگەنىدى. نادىن گوردىمېرنىڭ مېنىڭ مۇشۇ تارىخلارغا بولغان ئۆزگىچە كۆزىتىشلىرىم ۋە ھېس- تۇيغۇلىرىمغا بولغان تۆھپىسىمۇ زور ئىدى. ئادېلەيد تامبو ئولىۋېر تامبونىڭ يەسىرەسى بولۇپ، مېنىڭ لوندون ۋە يوھاننىسبۇرگتىكى ۋاقتىمدىكى دوستۇم ئىدى. ئۇ تەمىنلىگەن ئەسلىمىلەر ۋە خەت- چەكلەر بىزنى ماندىلا ئەر- ئايال بىلەن تامبو ئەر- ئايال ئوتتۇرىسىدىكى دوستلۇقنى ئومۇميۈزلۈك چۈشىنىشىمىزنى قىممەتلىك تارىخىي ماتېرىيال ۋە ئاساسلار بىلەن تەمىنلىگەنىدى. جورجى بىزۇس ماندىلانىڭ تۇنجى ۋەكالەتلىك ئادۋوكاتى ئىدى. مەن ئۇنىڭ بىلەن تۇنجى قېتىم رىۋونىيە سوتىدا كۆرۈشكەنىدىم. كېيىن مەن جەنۇبىي ئافرىقىغا ھەر قېتىم بارغىنىمدا ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشەتتىم. شۇنداق دېيىشكە بولاتتىكى، بىزۇسنىڭ ئەقىل- پاراسىتى ۋە ئۇنىڭ ئۆتكەن ئىشلارغا بولغان جانلىق ئەسلىمىلىرى مەزكۇر كىتابنىڭ شۆھرىتىنى يەنىمۇ ئاشۇرغانىدى.

بۇنىڭدىن بۇرۇن ماندىلانىڭ تەرجىمھالىنى يازغان ئىككى يازغۇچىمۇ پىرېزدېنتنىڭ ئۆمۈرلۈك دوستلىرى ئىدى. بۇ كىتابنى يېزىش جەريانىدا ئۇلارمۇ ماڭا مەردانىلىك بىلەن ياردەم قىلدى، قىممەتلىك پىكىر- تەكلىپلەرنى بەردى، مېنى قىممەتلىك تارىخىي ماتېرىياللار بىلەن تەمىنلىدى. مەرى بېنسون لوندوندىكى ئىرقىي ئايرىمچىلىققا قارشى تۇرۇش ھەرىكىتىنىڭ كونا بىر ئەۋلاد تەشەببۇسچىسى ئىدى. ئۇنىڭ ئافرىقىلىقلار مىللىي مەجلىسى ۋە ماندىلا جەمەتىنىڭ تارىخىغا نىسبەتەن ئۆزىگە خاس چۈشەنچىلىرى بار ئىدى. 50- يىللاردىن باشلاپ، ئالاھىدە ھالقىلىق پەيتلەردە ماندىلانىڭ يېنىدا فاتىمە مىل ئىزچىل ھەمراھ بولۇپ كەلگەنىدى. بۇ كىتابنى يېزىش جەريانىدا فاتىمە مىلمۇ مېنى قىممەتلىك تەكلىپ- پىكىر ۋە ھۆججەت- ماتېرىياللار بىلەن تەمىنلىدى. قەدىناس دوستۇم جوئى مېنىل بۇرۇن ماندىلا ھەققىدە بىر ھۆججەتلىك فىلىم ئىشلىگەنىدى. ئۇ ھەتتا بۇ كىتابنى يېزىشىمنى قوللاش ئۈچۈن مېنى زور مىقداردىكى زىيارەت ماتېرىياللىرى بىلەن تەمىنلىدى.

نۇرغۇن يېڭى دوستلىرىممۇ ماڭا خالىسانە ياردەم قىلدى، مەن بۇلارنىڭ ئىچىدىكى گېل گېخارتقا ئالاھىدە رەھمەت ئېيتمىمەن. گېخارت تولىمۇ بىلىملىك ئايال ئىدى. ئۇ باش مۇھەررىرلىكىنى ئىشلىگەن جەنۇبىي ئافرىقىدىكى قارا تەنلىكلەر سىياسىيسى توغرىسىدىكى «قارشىلىق كۆرسىتىشتىن جەڭ ئېلان قىلىشقىچە» ناملىق بەش توملۇق تارىخىي ئوقۇشلۇق تارىخ ئۆگەنمەكچى بولغان بارلىق ئوقۇغۇچىلارنىڭ زۆرۈر ئوقۇشلۇقى ئىدى. گېخارت ماڭا نۇرغۇن قىممەتلىك تەكلىپ- پىكىرلەرنى بېرىپلا قالماي، يەنە مېنى نۇرغۇن قىممەتلىك ماتېرىياللاردىن تەڭ بەھرىمان قىلدى. بۇنىڭ ئىچىدە ئۇنىڭ تېخى ئېلان قىلىنمىغان نۇرغۇن ھۆججەتلىرى ۋە زىيارەت خاتىرىلىرى بار ئىدى.

جەنۇبىي ئافرىقىدىكى نۇرغۇن كىتاب ۋە ئارخىپ باشقۇرغۇچىلارمۇ ماڭا ناھايىتى چوڭ ياردەم قىلدى: ئۇلار مېنى كىشىلەرگە تېخى ئاشكارىلانمىغان قىممەتلىك ئارخىپ ۋە ماتېرىياللار بىلەن تەمىنلىدى. ماڭا ياردەم بەرگەن كۇتۇپخانا ۋە مەن پايدىلانغان ماتېرىياللار تۆۋەندىكىچە: يوھاننىسبۇرگتىكى بۇرانسېست كۇتۇپخانىسى، ۋىتۋاتېرسرەند ئۇنىۋېرسىتېتى كالۇن كۇتۇپخانىسى، يوھاننىسبۇرگ بېكىرخائۇس ۋە فورتخاير ئۇنىۋېرسىتېتىدا ساقلىنىۋاتقان ئافرىقىلىقلار مىللىي مەجلىسىگە ئائىت ئارخىپلار، گىراخامسىتون رودس ئۇنىۋېرسىتېتى كېررى كۇتۇپخانىسى، كېيپتاۋىن ئۇنىۋېرسىتېتى ھېنىرى ئوبىنخايىم كۇتۇپخانىسى، غەربىي كېيىپ ئۇنىۋېرسىتېتى ئارخىپخانىسى، يوھاننىسبۇرگدا چىقىدىغان «يۇلتۇز گېزىتى» ۋە «كېيىپ ۋاقىت گېزىتى» دە بېسىلغان قىممەتلىك خەۋەرلەر. بۇنىڭدىن باشقا، ئەزەلدىن ناھايىتى سىرلىق تۈس ئالغان ھۆكۈمەت ماتېرىيالخانىسىمۇ ماڭا ئالاھىدە ئېچىۋېتىلدى. ئامېرىكا ۋاشنگتون دۆلەتلىك بىخەتەرلىك ئارخىپخانىسىمۇ مېنىڭ ناھايىتى مۇھىم ماتېرىيال مەنبەيىم بولدى.

زېھنى ئۆتكۈر، پەم- پاراسەتلىك ياردەمچى تەتقىقاتچىم دوكتور جامۇس ساندىسنىڭ ياردىمىدە خىزمىتىم خېلى ئوبدانلا يەڭگىللىدى. لوندون، ۋاشنگتون، پرېتورىيە ۋە باشقا جايلاردىكى ئارخىپخانىلاردىن كەلتۈرۈلگەن دۆۋە- دۆۋە ماتېرىياللارنى ساندىس بىر- بىرلەپ كۆرۈپ، جەۋھەرلىرىنى ئايرىپ چىقتى. ئۇنىڭ تىرىشچانلىقى ئارقىسىدا تەكشۈرۈشلىرىمىز ئوڭۇشلۇق بولۇپ، يېڭى- يېڭى ئىلگىرىلەشلەر بولۇپ تۇردى. ساندىسنىڭ بۇ كىتابقا قوشقان تۆھپىسى ناھايىتى زور بولدى.

بۇ كىتاب نەشردىن چىقىشتىن بۇرۇن مەن خارپىر كوللىنىستىن كەلگەن بىر نەشرىيات گۇرۇھىنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشى ۋە ھەمكارلىقىغا ئېرىشتىم. بۇ كىتابنى يېزىپ چىقىش تەكلىپىنى سىتۇئارت پرۇفىت ئوتتۇرىغا قويغانىدى. شۇنداق دېيىشكىمۇ بولاتتىكى، ئۇ بولمىغان بولسا بۇ كىتاب يورۇقلۇققا چىقمىغان بولاتتى. 1998- يىلى سىتۇئارت پرۇفىل خارپىر كوللىنىستىن ئايرىلغاندىن كېيىن بۇ كىتاب يەنە نەشرىيات گۇرۇھىنىڭ رەئىسى ئەيدى بېلنىڭ زور كۈچ بىلەن قوللىشىغا ئېرىشتى. بۇنىڭدىن باشقا، مەن يەنە بۇ كىتابقا ئەجىر سىڭدۈرگەن جاپاكەش مۇھەررىر رىچارد جونسون، روبېرت رېيىس، نەشرىيات گۇرۇھى تارقىتىش بۆلۈمىنىڭ باش نازارەتچىسى خەيلۇن ئېرىسقا رەھمەت ئېيتىمەن. ئۇلار بۇ كىتابقا ناھايىتى جىق ئەجىر سىڭدۈردى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە ئايالىم سارىغا رەھمەت ئېيتىمەن، مەن قەيەرگە زىيارەتكە بارسام ئايالىممۇ ماڭا ھەمراھ بولۇپ تەڭ باردى، شۇنىڭ بىلەن سەپىرىم ئوڭۇشلۇق بولۇپ، ئەسەرنىڭ باس تېمىسىنى تېخىمۇ چوڭقۇر يورۇتۇپ بېرەلىدىم.

نۇرغۇن كىشىلەر بۇ كىتابىمغا تەنقىدىي ۋە تۈزىتىش پىكىرلىرىنى بەردى، مەن بۇنىڭدىن تولىمۇ مىننەتدارمەن. بۇ كىتابىمدا بەزى مەسىلىلەر ۋە خاتالىقلار ساقلانغان بولۇشى مۇمكىن، بۇ ھەقتىكى مەسئۇلىيەتنى كەمىنە ئاپتور تولۇق ئۈستۈمگە ئالىمەن. ئوقۇرمەنلەرنىڭ قانداق پىكىر- تەكلىپلىرى بولسا ئايىماسلىقىنى ئۈمىد قىلىمەن.

ئانتونى سامپسون

1999- يىل 12- ئاي، لوندون

ھاياتتا گاڭگىراپ نېمە قىلىشىڭىزنى بىلەلمەي قالغىنىڭىزدا ياكى ئۆزىڭىزگە ياردەم قىلالمىغىنىڭىزدا باشقىلارغا ئىچىڭىزدىن چىقىرىپ ياردەم قىلىڭ. نېمە قىلىش كېرەكلىكىنى دەرھال ئاڭقىرالايسىز ياكى ئۆزىڭىزنى گاڭگىراتقان نەرسىنىڭ ئۇنچىلىك قورقۇنچلۇق ياكى تەس نەرسە ئەمەسلىكىنى ھېس قىلالايسىز. بۇنداق بولۇشىدا سەۋەب بار، مىڭە ئىچ- ئىچىڭىزدىن چىققان رازىمەنلىك تۇيغۇسى سىزنى خۇرسەن قىلغاندا ئەڭ توغرا قارار چىقىرالايدۇ. پەزىلەت بىلەن ياشىغان ئادەم ھەمىشە ئاشۇ رازىمەنلىك تۇيغۇسىغا بۆلۈنىدۇ. بۇ خىل رازىمەنلىك تۇيغۇسى ئۇنى خۇشرۇخلۇققا باشلايدۇ. خۇشرۇقلۇق تۇيغۇسى ئىچىدە مىڭە ئىنسانغا ئەسلى ئۆزلۈككە ماس كېلىدىغان قارار چىقىرىپ بېرىدۇ.

ئىنسانلار ئەقىلنىڭ ئازابىغا بەرداشلىق بېرەلمەيدۇ، پەلسەپە ئىنسانلارنى ئەقىلنىڭ ئازابىغا چىدايدىغان قىلىدۇ. ئىنسانلار  تۇرمۇشنىڭ ئازابىغا  ۋە روھىنىڭ غەليانىغا  بەرداشلىق بېرەلمەيدۇ؛ ئەدەبىيات ئۇلارنى تۇرمۇشنىڭ  ئازابقا ۋە روھنىڭ غەليانىغا  چىدايدىغان قىلىدۇ؛ ئىنسانلار خام خىيالغا ئالدىنىشنى خالىمايدۇ، ئەمما ماھىيەتتە خام خىيال بولمىسا ياشىيالمايدۇ. جەمئىيەتشۇناسلىق ئىنسانلارغا خام خىياللارنىڭ قاتلىرىنى ئېچىپ بېرىدۇ. شۇڭا ئىنسانلار غا پەلسەپە بولمىسىمۇ، جەمئىيەتشۇناسلىق بولمىسىمۇ ، ئەدەبىيات بولمىسىمۇ بولمايدۇ.

 قەھۋە بىلەن كىتابنىڭ دېئالوگى

_ قەھۋە، نېمىگە تۈرۈلىسەن، ئۈستۈڭدىكى كۆپۈكلەر سېنى ياسىغۇچى مۇستەملىكە خەلىقلەرنىڭ كۆز يېشىمۇ؟

_ مەن سىدالغان ئىستاكاندىكى ھەر بىر قات كۆپۈك بىر نەرسىنى يوشۇرىدۇ؛ ھەربىر تامچە كۆز يېشىم مۇستەملىكە ئەللىرىدە ياسىلىپ غوجىدار دۆلەتلەرگە ئەۋەتىلىۋاتقان قەھۋە ماتىرياللىرىنىڭ كۆز يېشى .سېنى ۋاراقلاۋاتقان كىشى ئاشۇ كۆز سۈيىنى ئىچىۋاتىدۇ. سەنچۇ، سېنىڭ بەتلىرىڭ نىمىشقا ھەر ۋاراقلىغاند اتىۋىش چىقىرىدۇ؟

_ مېنى ۋاراقلىغۇچى ھەرقېتىم بېتىمنى يۆتكىگەندە بىر قېتىم ۋايىم يەپ ئىڭرايمەن. ئاشۇ بەتلەردە ئوقۇغۇچىنى ئالدايدىغان بىر مۇنچە قۇرلار بار . ئۇنى مېنى ئوقۇغۇچى ھېس قىلالمايدۇ. مەن ئاشۇ بىھۇدە قۇرلارنىڭ كېيىن مېنى ئىززەتلىگۈچىنىڭ روھىنى زەخمىلەندۈرىشىدىن ئەنسىرەيمەن. ئوقۇغۇچى ئاشۇ يالغانلارغا ئىشىنىپ قالىدۇ.

_ نېمىشقا بۇ كىشى ئىككىمىزنى بىر يەرگە ئەكىلىپ ئۆزىنى ھوزۇرلاندۇرۇشقا ئامراقتۇر؟

_ ئۇ ئازااب چېكىۋاتىدۇ. ئۇنىڭ جىسمى بىنىڭ قېشىمىزدا  ئەمما، روھى جىق ئۇزاپ كەتكەن. بىز سەۋرچان بولايلى، دۇنيادا خااۋاتىرلەنگۈچىنىڭ خۇدۈكسىرشىنى ئئازراق بولسىمۇ يەڭگىللىتىشتىن ئارتۇق ياخشى ئىش يوق.

_ ئەگەر ئۇ سېنى تاشلاپ كېيىن باشقا كىتاب تېپىۋالسىچۇ؟

_ ھېچقىسى يوق. ئەگەر مەندە ئۇنىڭ روھىغا ئوزۇق بولغۇچى نەرسىلەر بولسا ئۇ مېنى ھامان ئىزدەپ كېلىدۇ.

سىستېمىسىنىڭ قايتا ئورنىتىلىشى

ياڭ روڭجۈن

 ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

(«شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2014- يىللىق سانىدا ئېلان قىلىنغان)

قىسقىچە مەزمۇنى: بۇ ماقالىدە ئېلىمىزدە كەينى- كەينىدىن يۈز بېرىۋاتقان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى ۋەقەلىرى ۋە ئۇنى كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتقان ئاساسلىق ئامىللارنىڭ مەنبەسى تەھلىل قىلىنغان، جۇڭگودىكى يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى يىلتىزىدىن تىزگىنلەش ئۈچۈن چوقۇم ئالدى بىلەن يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان چوڭقۇر قاتلاملىق مەنبەنى تەكشۈرۈپ ئېنىقلاپ چىقىپ، مۇشۇ ئاساستا قاراتمىلىق ھالدا مۇكەممەل بىر يۈرۈش ئۈنۈملۈك يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تىزگىنلەش سىستېمىسىنى تۈزۈپ چىقىشنىڭ ناھايىتى زۆرۈر ئىكەنلىكى نەزەرىيىۋى جەھەتتىن چوڭقۇر مۇھاكىمە قىلىنغان.

نۆۋەتتە كەينى- كەينىدىن ئۈزۈلمەي يۈز بېرىۋاتقان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى ۋەقەلىرى جۇڭگونى ئەگىپ كېتەلمەيۋاتقان بىر ئەرۋاھقا ئايلىنىپ، ھەر بىر جۇڭگولۇقنىڭ ئاجىز قەلبىنى قۇرتقا ئوخشاش يېمەكتە، كىشىلەرنىڭ ھەربىر تال سەزگۈر نېرۋىلىرىغىچە غىدىقلىماقتا، جەمئىيەتتە مۇئەييەن دەرىجىدە داۋالغۇش پەيدا قىلىپلا قالماستىن يەنە ئىجتىمائىي پىسخىكىنى ناھايىتى ئاجىز بولغان خەتەرلىك گىرۋەككە ئەكەپ قويماقتا، شۇ ئارقىلىق ھۆكۈمەتكە نىسبەتەن ناھايىتى ناچار تەسىر پەيدا قىلىپ، كەڭ خەلق ئاممىسىنىڭ ھۆكۈمەتنىڭ تىزگىنلەش تارماقلىرىدىن قاتتىق نارازى بولۇشىنى، غەزەب- نەپرىتىنى، ھەتتا ئەيبلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا، شۇنداقلا يەنە ھۆكۈمەتنىڭ قانۇن ئىجرا قىلىش سالمىقىدىن گۇمانلاندۇرۇپ، ھۆكۈمەتكە بولغان ئىشەنچىسىنى سۇندۇرماقتا. بۇ خىل ۋەزىيەتنى كەلتۈرۈپ چىقارغان تۈپ سەۋەب ـــ ھۆكۈمەتنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تىزگىنلەشتە ۋاقىتلىقلا چارە قوللىنىپ يىلتىزىدىن تىزگىنلىمىگەنلىكى، يېمەكلىك بىخەتەرلىكى ۋەقەلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان ھەقىقىي مەنبەنى قېزىپ چىقالماي، شۇ مەنبەنى ئۈنۈملۈك تىزگىنلىيەلمىگەنلىكىدىن بولماقتا. شۇ ۋەجىدىن، نۆۋەتتە جۇڭگودا يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى يىلتىزىدىن تىزگىنلەش ئۈچۈن چوقۇم ئالدى بىلەن يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدىغان چوڭقۇر قاتلاملىق مەنبەنى تەكشۈرۈپ ئېنىقلاپ چىققاندىن كېيىن، مۇشۇ ئاساستا قاراتمىلىق ھالدا مۇكەممەل بىر يۈرۈش ئۈنۈملۈك يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تىزگىنلەش سىستېمىسىنى تۈزۈپ چىقىشقا توغرا كېلىدۇ. ئۇنداقتا، كەينى- كەينىدىن يۈز بېرىۋاتقان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىنى ئۇزۇنغىچە تىزگىنلىگىلى بولماسىلىقىنىڭ سەۋەبى زادى نېمە؟ تىزگىنلەش قاتلىمى جەھەتتىن يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىلىرىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتقان تۈپ سەۋەبلەرگە قانداق يۈزلىنىپ، تۈپ يىلتىزىدىن تىزگىنلەش سىستېمىسىنى قانداق تۈزۈپ چىقىش كېرەك؟

بىرىنچى، يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىگە بولغان دۆلەت سىياسىتى بىلەن ئەخلاق مەدەنىيىتىنىڭ مەنبەسى: تېز سۈرئەتتە شەھەرلىشىش، سانائەتلىشىش ئارقا كۆرۈنۈشىدىكى يېزا تەرەققىياتىنى كۆزىتىشنىڭ ئاساسى نۇقتىسى قىلىش

ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرىنىڭ تەرەققىيات قاتلىمىدىن قارىغاندا، يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىسىنىڭ يىلتىزى ئېلىمىزنىڭ نۆۋەتتىكى يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى سەۋىيەسىنىڭ ئۆسمىگەنلىكىدە. ھەممىگە مەلۇم، ھەرقانداق يېمەكلىكنىڭ خام ئەشياسى يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىشىدىن كېلىدۇ. ھالبۇكى، جۇڭگونىڭ تەرەققىيات ھالىتىدىن كۆزەتكەندە شۇنى بايقاشقا بولىدۇكى، جۇڭگونىڭ نۆۋەتتىكى يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسى دەل دۆلەتنىڭ شەھەرلەشتۈرۈش، سانائەتلەشتۈرۈشنى كۈچەپ تەرەققىي قىلدۇرۇشتىن ئىبارەت ئومۇمىي سىياسىتى ئارقا كۆرۈنۈشىدە بارلىققا كەلگەن ۋە ئەۋجىگە چىققان بولۇپ، ئۇ ـــ «يېزا ئىگىلىكى، يېزا، دېھقانلار» مەسىلىسىنىڭ ئەكىس تەسىرى، يېزا ئىگىلىكىنىڭ ئاجىزلىقى ھەمدە دېھقانلارنىڭ ئۇزۇن مۇددەت ئاجىز ئۇرۇندا تۇرغانلىقى بىلەن مۇناسىۋەتلىك. لېكىن، بۇ تۈپ ئەمەلىيەتكە نۇرغۇن تەھلىلچىلەر سەل قاراپ كەلگەن. شۇ ۋەجىدىن، يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىنى تەھلىل قىلغاندا چوقۇم دېھقانلارنىڭ سىرىتقا ئېقىشى، يېزىلارنىڭ زاۋاللىققا يۈز تۇتۇشى ۋە يېزا ئىگىلىكىنىڭ خارابلىشىشى بىلەن بىرلەشتۈرۈپ تۇرۇپ تەتقىق قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. مۇشۇنداق تەھلىل قىلغاندىلا ئاندىن يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىنىڭ چوڭقۇر قاتلاملىق يىلتىزىنى مەنبەسىدىن ئچېىپ بەرگىلى بولىدۇ.

نېمە ئۈچۈن يېزىلاردا بۇنداق تەرەققىيات ھالىتى پەيدا بولىدۇ؟ ئىقتىسادشۇناسلىق ساۋاتلىرىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، ئىشلەپچىقىرىش كۈچلىرى، يەر ۋە مەبلەغ ـــ ئىشلەپچىقىرىشنى باشلاشنىڭ كەم بولسا بولمايدىغان ئۈچ مۇھىم ئامىلى. يېزا ئىگىلىكى ئىشلەپچىقىرىشىنىڭ سېلىشتۇرما ئەۋزەللىكى يوغالغانلىقتىن، دېھقانلارنىڭ دېھقانچىلىق قىلىش ئاكتىپچانلىقى ئاجىزلاپ كەتكەن، نۇرغۇن دېھقانلار يەرنى تاشلىۋېتىشكە، سىرتلارغا چىقىپ مەدىكار ئىشلەشكە رازى بولغانكى، ئۆيىدە ئولتۇرۇپ يېزا ئىگىلىكى ئىشلەپچىقىرىشى بىلەن شۇغۇللىنىشنى خالىمىغان. بۇ ھال يېزا ئىگىلىكىنىڭ ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارى بىلەن يېزىلارنىڭ تەرەققىيات يوشۇرۇن كۈچىنى مۇقەررەر ئاجىزلىتىۋەتكەن؛ يېزىلاردىكى ئەمگەك كۈچلىرى كاپالەتكە ئېرىشەلمىگەچكە يېزا ئىگىلىكى ئىشلەپچىقىرىشىدىكى يەر ۋە مەبلەغ ئامىلى مۇقەررەر بوش ھالەتتە بولۇپ قالىدۇ، شۇ ۋەجىدىن نۇرغۇن يېزىلاردا يەرلەرنى تېرىماي تاشلىۋېتىپ چۆللەشتۈرۈۋېتىش ھادىسىسى كېلىپ چىقتى. بۇ ـــ مەسىلىنىڭ بىر تەرىپى. يەنە بىر تەرىپى «سىرتقا مەدىكار ئىشلىگىلى بارغان دېھقانلارنىڭ ئېرىشكەن مەبلىغى يېزا ئىگىلىكى ئىشلەپچىقىرىشىنى گۈللەندۈرۈش ئۈچۈن ئىشلىتىلەمدۇ- يوق؟» دېگەن مەسىلىدىن ئىبارەت. ئەمەلىي پاكىتلار بىلەن تەكشۈرۈش ئارقىلىق دېھقانلارنىڭ سىرتلاردا ئىشلەمچىلىك قىلىپ يىغقان مەبلىغىنى يېزا ئىگىلىكىنى گۈللەندۈرۈش ئۈچۈن ئىشلەتمەيدىغانلىقى مەلۇم بولدى. كۆپ ساندىكى ئىشلەمچى دېھقانلار سىرتتا ئىشلەمچىلىك قىلىپ تاپقان كىرىمىنى ئاساسلىقى يېڭى ئۆي سېلىش ۋە پەرزەنتلىرىنىڭ تويىنى قىلىپ قويۇشتەك ئىشلارغا ئىشلەتكەن، لېكىن يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىش ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن ئىشلەتكەنلىرى يوقنىڭ ئورنىدا بولغان. شۇ ۋەجىدىن، بۇنداق ئەھۋال مۇقەررەر يېزىلارنىڭ زاۋاللىققا يۈز تۇتۇشى ۋە يېزا ئىگىلىكىنىڭ خارابلىشىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان. ئۇنىڭدىن باشقا، بىر قىسىم ئەمگەك كۈچلىرى يېزا- كەنتلەردىن ئايرىلىپ چىقىپ، يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرى بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان يېمەكلىك پىششىقلاپ ئىشلەش كەسپى، قاتناش- تىرانسىپورت ئوبوروت كەسپى، تاۋارلارنى پارچە سېتىش كەسپى ھەمدە ئىجتىمائىي مۇلازىمەت كەسپلىرىگە يۈزلىنىپ، تېرىلغۇ يەر بىلەن بولغان مۇناسىۋىتىنى يوقىتىپ، شەھەرلەردىكى ئەرزان ياللانما ئىشچىلارغا ئايلاندى. كاپىتال، تېخنىكا، ئۈسكۈنىلەرنىڭ كەمچىل بولۇشى تۈپەيلىدىن كاپىتالسىز تىجارەت ياكى ئۇششاق كاپىتاللىق تىجارەت بىلەن شۇغۇللىنىشقا مەجبۇر بولۇپ، تىجارەت خېيىم- خەتىرى ناھايىتى يۇقىرىلاپ كەتتى. نۇرغۇن ئائىلىلەرنىڭ ئۇششاق كارخانىلىرىمۇ دۆلەت ھالقىغان شىركەتلەر بەس- بەستە قۇرۇلغان شەھەرلەرنىڭ قىسىلچاقلىرىدا ئۆز مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاش جەريانىدا ھەر قاچان ۋەيران بولۇش ئېھتىماللىقىغا دۇچ كېلىدۇ، پايدا- مەنپەئەتى ئۇزۇن مەزگىلگىچە كاپالەتكە ئېرىشەلمەيدۇ. بۇ مۇقەررەركى، ئېغىر بولغان ئىجتىمائىي ئالاقزادىلىك پىسىخىكىسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، نەتىجىدە قىسقا مەزگىللىك ھەرىكەتلەر ئېغىرلىشىپ، كۆز ئالدىدىكى پايدا- مەنپەئەتنىڭ تۈرتكىسىدە ناچار سۈپەتلىك يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرىنى ئىشلىتىش ئارقىلىق ئىشلەپچىقىرىش تەننەرخىنى چۈشۈرۈپ، زور پايدىغا ئېرىشىشنى ئۆزلىرىنىڭ مۇقەررەر تاللىشىغا ئايلاندۇرۇۋالدى. ئەنە شۇنداق قىلىپ، ئىشلەپچىقىرىلغان يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىلىرىنىڭ كۆرۈلۈشى ئەجەبلىنەرلىك بولماي قالدى.

شەھەر تەرەققىياتىغا زىيادە كۆڭۈل بۆلۈپ يېزىلارنىڭ تەرەققىياتىغا سەل قاراش تۈرلۈك ئىشلەپچىقىرىش ئامىللىرىنىڭ شەھەرلەرگە جۇغلىنىشىنى مۇقەررەر كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، «يېزا ئىگىلىكى، يېزا، دېھقانلار» تەرەققىياتى ئۈچۈن قوللىنىلغان ئىشلەپچىقىرىش ئامىللىرى مۇقەررەر يوسۇندا نىسبەتەن ئازايدى. بۇ، شەھەر- يېزا تەرەققىياتىنىڭ تېخىمۇ تەڭپۇڭسىزلىشىپ كېتىشىنى بىۋاستە كەلتۈرۈپ چىقاردى، يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان نۇرغۇن مەسىلىلەرنى پەيدا قىلدى. سوغۇققانلىق بىلەن ئويلىنىپ باقساق شۇنى بايقايمىزكى، نوپۇسى شۇ قەدەر كۆپ بىر دۆلەتنى ناھايىتى قىسقا ۋاقىت ئىچىدە يېزىلاردىن شىددەت بىلەن شەھەرلەرگە ئايلاندۇرۇش ــــ مۇقەررەركى ناھايىتى مۇرەككەپ، نازۇك بىر جەريان. بۇ يالغۇز جەمئىيەت تەشكىلى، قىممەت قارىشى ۋە ئەخلاقىي قائىدە- نىزاملارنىڭ جىددىي ئۆزگىرىشدىنلا دېرەك بېرىپلا قالماستىن، يەنە ئەنئەنە بىلەن زامانىۋىلىق بىرلەشكەن چاك- چېكىدىن ئاجراپ، گۇمران بولۇشىدىنمۇ دېرەك بېرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، جەمئىيەت تەرتىپى ئۆزىنى تازا كۆرسىتەلمىگەن جايلاردا بۇنداق ئىشلەپچىقىرىش توختىماي يامراپ، جەمئىيەتنى تەرتىپكە سېلىشقا كرىزىس ئېلىپ كېلىدۇ. تېخىمۇ چوڭقۇر بولغان كرىزىس شۇكى، بۇنداق ماكرولۇق سىياسەت ۋە تەدبىرلەر ناھايىتى ئاسانلا ئىقتىسادىي، ئىجتىمائىي ۋە سىياسىي مەسىلىلەرنى كەينى- كەينىدىن پەيدا قىلىدۇ. بۇنداق مەسىلىلەر ياخشى بىر تەرەپ قىلىنمىسىلا زامانىۋى تەرەققىياتقا پۇتلىكاشاڭ بولىدۇ ھەمدە ئۇنى بىر ئىزدا توختىتىپ قويىدۇ. جۇڭگو جەمئىيىتى ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ جەريان خۇددى تۇنجى تۇغۇتقا دۇچ كەلگەن ئايالنىڭ تۇغۇت جەريانىنى بېشىدىن ئۆتكۈپ باقىمىغىنىغىلا ئوخشايدۇ.

تەمىنلەش ۋە ئېھتىياجنىڭ تەڭپۇڭلۇقى نۇقتىسىدىن قارىغاندا، يېزىلارنىڭ خارابلىشىشى ۋە يېزا ئىگىلىكى ئىشلەپچىقىرىشىنىڭ چېكىنىشى كەڭ ئىستېمالچىلارنىڭ يېمەكلىكلەرنىڭ سۈپىتىگە بولغان ئېھتىياجى ۋە تەلىپىگە بولغان گەۋدىلىك تەڭپۇڭسىزلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. بۇ تۈپ ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچ ئېلىمىزنىڭ نۆۋەتتىكى تېز سۈرئەتتە شەھەرلەشتۈرۈش، سانائەتلەشتۈرۈشتىن ئىبارەت دۆلەتنىڭ تەرەققىيات ئىستىراتېگىيەسىدۇر. 20- ئەسرىنىڭ 90- يىللىرىدىن كېيىن، جۇڭگودا پۈتۈن دۇنيا كۆز تىككۈدەك زور كۆلەمدە شەھەر قۇرۇلۇشى باشلاندى. شەھەرلىشىش دولقۇنى ئىجتىمائىي ئىقتىساد، سىياسىي، مەدەنىيەت تۇرمۇشىدىن ئىبارەت ھەر قايسى تەرەپلەرگە چوڭقۇر تەسىر كۆرسەتتى. نۇرغۇن كونا تەرتىپلەر كەينى- كەينىدىن بۇزۇپ تاشلىنىپ، ئەسلىدە ناھايىتى تونۇشلۇق بولغان مۇھىتمۇ پەيدىنپەي ياتلىشىشقا قاراپ ئۆزگەردى، كىشىلەرنىڭ تەشۋىشلىنىش تۇيغۇسىمۇ كۈنسىرى كۈچىيىپ كەتتى. يېزىلاردىكى ئەمگەك كۈچلىرىنىڭ سىرىتقا ئېقىپ كېتىشى، بولۇپمۇ يۇقىرى ساپالىق ياش، قاۋۇل دېھقانلارنىڭ زور مىقداردا سىرىتلارغا ئېقىشى يېزا جەمئىيىتىدىكى «پۈچەكلىشىش» نى كەلتۈرۈپ چىقاردى. شۇ سەۋەبلىك، يېزىلاردا بالىلار ئۇزۇن مەزگىل ئاتا- ئانا مېھرىگە قانمايدىغان، ياشانغانلار داۋالىنىش كاپالىتىگە ئېرىشەلمەيدىغان ئەھۋال كېلىپ چىقىپ، بەلگە سېلىنغان ئۆيلەر ۋە ئىشلەپچىقىرىش ئىقتىدارى چېكىنگەن يېزا- قىشلاقلار ئېشىپ قالدى؛ ئۆيلەرنىڭ ئالدى- كەينىدىكى يەرلەرگە تېرىلىدىغان كۆكتاتلار قالمىدى، سەھەردە ئېتىز بېشىغا چىقىپ چۆلنى بوستان قىلىپ، كەچتە كەتمەن، گۈرجەكلىرىنى دولىسىغا سېلىپ ئۆيگە قايتىپ كېلىدىغان، چوڭلار ھايت دېسە كىچىكلەر ھۇيت دەپ قاينام- تاشقىنلىق بىلەن ئېتىزدا ئىشلەيدىغان كۆرۈنۈشلەر قالمىدى؛ بۇرۇنقى يېزا- سەھرالاردا توخۇلار قاقىلداپ، ئىتلار ھاۋشىيدىغان، قوي- كالىلار ھەممە ياقتا ئوتلاپ يۈرىدىغان، ئېغىل- قوتانلارغا پاتماي ئاۋۇيدىغان قوۋناق تۇرمۇش مەنزىرىلىرى كىشىلەر ئۈچۈن بىر گۈزەل ئەسلىمىگىلا ئايلىنىپ قالدى. بەزى ئالىملار بۇ خىل مەنزىرىنى «چوڭ دۆلەتتىكى ئەبجىقى چىقىپ كەتكەن كەنت» دەپ ئاتىدى. بۇ خىل مەنزىرىنىڭ جۇڭگو ئىقتىسادىغا بولغان سەلبىي تەسىرى ئاللىقاچان كۆرۈلۈشكە باشلىدى. ئۇنىڭ ئەڭ خەتەرلىك سەلبىي تەسىرى ـــ دېھقانلار مال- چارۋا باقمايدىغان، ئاشلىق تېرىمايدىغان بولۇپ قالدى؛ چارۋىچىلىق، بېلىقچىلىق، ئورمانچىلىق قاتارلىق كۆپ خىل ئىقتىساد شەكلىنىڭ تەرەققىياتىدىن تېخىمۇ سۆز ئاچقىلى بولمايدىغان بولۇپ قالدى. ئەنە شۇنداق قىلىپ، يېمەكلىك خام ئەشياسىنىڭ تەمىنلەشتە مۇقەررەر قولىنىڭ ئۇچىدا ئىشلەش ئەۋج ئالدى، تارقاق، سۈپىتى ياخشى يېمەكلىكلەرنى ئىشلەپچىقىرىش ۋە تەمىنلەش جۇڭگونىڭ كەڭ يېزىلىرىدا پەيدىنپەي يوقىدى. بۇ، يېمەكلىكلەرنىڭ سۈپەتكە بولغان ئېھتىياجى بىلەن تەمىنلەش ئوتتۇرىسىدىكى تەڭپۇڭسىزلىقنى، يېمەكلىكنىڭ بارا- بارا سانائەتلەشكەن ئىشلەپچىقىرىشقا تايىنىپ ئىشلەپچىقىرىلىشىنى مۇقەررەر كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا، نوپۇس شەھەرلەرگە كۆپ مىقداردا توپلانغاچقا، شەھەرلەرنىڭ يېمەكلىككە بولغان ئېھتىياجى شىددەت بىلەن ئاشتى. بۇ كىشىلەرنىڭ يېمەكلىككە بولغان ئېھتىياجىنىڭ تەمىنلەشتىن ئېشىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى. بۇ بەزى قانۇنسىز يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىش كارخانىلىرى ۋە تەمىنلەش سودىگەرلىرىنى كەڭ بازار ۋە پايدىغا ئېرىشىش بوشلۇقى بىلەن تەمىنلىدى. غايەت زور پايدىنى كۆزلەش كۆپ قىسىم كىشىلەرنى تېخىمۇ ئاچكۆز قىلىۋەتتى، ئۆز مەنپەئەتى ئۈچۈن باشقا كەلگەننى كۆرەرمەن دېگەندەك ئەھۋالالر باش كۆتۈرۈپ چىقتى. بۇ، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە غايەت زور تەھدىت پەيدا قىلدى.

مۇھىت بۇلغىنىش نۇقتىسىدىن قارىغاندا، شەھەرلىشىش، سانائەتلىشىشنىڭ تېزلىشىشى ئېلىپ كەلگەن مۇھىت بۇلغىنىش مەسىلىسى يېمەكلىك خام ئەشياسىنىڭ بۇلغىنىشىنى ئېغىرلاشتۇرۇۋەتتى، ئاشلىق مەنبەسى خاراكتېرلىك بۇلغىنىشمۇ يېمەلىك بىخەتەرلىكىنىڭ بىر چوڭ ساقايماس جاراھىتىگە ئايلاندى. يېزا ئىگىلىك ئېكولوگىيەلىك مۇھىتىنى ناچارلاشقانلىقتىن، يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرى «دېھقانچىلىق دورىسىنىڭ مەنبەسى»، «خېمىيەۋى ئوغۇت مەنبەسى» نىڭ بۇلغىشىغا ئۇچرىغاندىن باشقا، يەنە «سانائەت مەنبەسى» نىڭ بۇلغىشىغىمۇ ئۇچراپ، يېزا ئىگىلىك ئىشلەپچىقىرىشىنىڭ سۇ مۇھىتى، تۇپراق مۇھىتى، ئاتموسفىرا مۇھىتى ئوخشىمىغان دەرىجىدە سانائەتتىن چىققان «ئۈچ كېرەكسىز» نىڭ بۇلغىشىغا ئۇچرىدى، ئېغىر مېتاللار ۋە زىيانلىق ماددىلار ئۆلچەمدىن ئېشىپ كەتتى. ئۇنىڭدىن باشقا، ئۇچۇرلار سىممىتىرىك بولماسلىق ۋە تەكشۈرۈش ۋاستىسى كەمچىل بولۇش شارائىتىدا دېھقانلار ئۆزلىرى ئىشلەپچىقارغان يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرىنىڭ بىخەتەر ياكى ئەمەسلىكىگە ئاسان ھۆكۈم قىلالمايدۇ. دېھقانلار ئۆزلىرى ئىشلەپچىقارغان يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرىنىڭ بىخەتەر ئەمەسلىكىنى بىلگەن تەقدىردىمۇ ئۇلاردا ئىجتىمائىي خېيىم- خەتەر كاپالەت ئېڭى كەمچىل بولغانلىقتىن، ئۆزلىرىنىڭ مەنپەئەتىنى دەپ ئەخلاق ۋە ۋىجداننى قايرىپ قويۇپ، مەسىلىسى بار يېزا ئىگىلىك مەھسۇلاتلىرىنى بازاردا سېتىپ چىقىرىپ، ئىقتىسادىي زىياننى ئسىتېمالچىلارغا ئىتتىرىپ قويىدۇ. شۇنى ئېتىراپ قىلماي بولمايدۇكى، دۇنيانىڭ ئومۇمىي تارىخىي مۇساپىسىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، شەھەر ــــ زامانىۋى پەن- تېخنىكا ۋە زامانىۋى سانائەتنىڭ جەۋھىرى، زامانىۋىلاشقانلىقنىڭ بەلگىسى، زامانىۋى مەدەنىيەتنىڭ سىمۋولى، بىراق كىشىلەر توختىماي ئىنتىلىدىغان پۇل- مال، ئورۇن- مەرتىۋە ۋە شان- شەرەپتىن ئىبارەت رەڭگارەڭ سەھنە ۋە رىقابەت مەيدانىدا ئۇ كىشىلەرنى ئەقىل- پاراسەت ۋە تالانتىنى بىراقلا ئىشقا سېلىشقا تۈرتكە بولىدۇ. بىر جەھەتتىن، بايلىق بىلەن مەدەنىيەتنى تېز سۈرئەتتە، تولىمۇ مەغرۇرانە ھالدا ئاز سانلىقلار، ئاز ساندىكى تارماقلار ياكى رايونلارغا قاراپ جۇغلىنىشىغا تۈرتكە بولىدۇ؛ يەنە بىر جەھەتتىن، كىشىلەرنىڭ خاراكتېرىدىكى تۈرلۈك ئارزۇ- ئىستەكلەرنى ئويغىتىپ، «پۇل ھەممىدىن ئۈستۈن» دەيدىغان مىزاننىڭ تەشەببۇس قىلىش بىلەن بىر ۋاقىتتا يەنە ئەخلاق- پەزىلەت، غۇرۇ- ۋىجداننىڭ ھەممىلا يەردە ئېتىبارى بولماسلىقنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن، تۈرلۈك ئەخلاقسىزلىق قىلمىشلىرى شەھەرلەردە يامراپ كېتىدۇ. سەمىمىيلىك كەمچىل، مەسئۇلىيەت تۇيغۇسى ئاجىز، غۇرۇ- ۋىجدان رولىنى يوقاتقان ئىجتىمائىي ئەخلاق مەدەنىيەت شارائىتىدا كىشىلەر ئەگەر ئۇزۇن مەزگىل تەربىيەسىز قالسا نورمال ئىشلەپچىقىرىش تۇرمۇشى ۋە ئىجتىمائىي تەرتىپنى قالايمىقان قىلىش، پايدىنىلا كۆزلەش، كۆز بويامچىلىق، ئالدامچىلىق قىلىش، خىيانەتچىلىك قىلىپ قانۇننى كۆزگە ئىلماسلىقتەك رەزىللىك ۋە ئەخلاقسىز قىلمىشلارنى ئۆزىدە مۇجەسسەملىگەن ئازا ساندىكى يېمەكلىك ئىشلەپچىقارغۇچى ۋە سودىگەرلەرنىڭ پەيدا بولۇشىمۇ ئادەتتىكى ئىشقا ئايلىنىپ قالدى. تېز سۈرئەتتە شەھەرلەشكەن، سانائەتلەشكەن دۆلەتلەرنىڭ تەرەققىيات ئىستىراتېگىيەسى كەلتۈرۈپ چىقارغان تېخىمۇ ئېغىر ئاقىۋەت پۈتكۈل جەمئىيەتتە كوللېكتىپ ئەخلاقنىڭ كېمىيىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، ئۇنىڭ پايدىسىز تەسىرى يوشۇرۇن ۋە ئۇزۇن مەزگىللىك بولىدۇ. چۈنكى ھازىرقى باسقۇچتا دۆلەت سىياسىتىمۇ تەدرىجىي يوسۇندا ھەق- ئادالەتكە ئەھمىيەت بېرىۋاتقان بولسىمۇ، لېكىن ئەمەلىيەت جەريانىدا ھەر دەرىجىلىك ھۆكۈمەتلەر ئەمەلىيەتتە ئۈنۈمدارلىق يادرو قىلىنغان قىممەت يۈزلىنىشى ۋە ئىدىيە ئارقىلىق بېكىتىلگەن تۈرلۈك تەرەققىيات ئىستىراتېگىيەلىرىگە ھېلىھەم ئەمەل قىلماقتا. بۇنداق سىياسەت خەلقنى تېز سۈرئەتتە پايدىغا ئېرشىتۈرۈشنى مەقسەت قىلغان بولغاچقا، ئۇنىڭ ئاقىۋىتى بۇرنىنىڭ ئۇچىنىلا كۆرۈش، مەنپەئەتنى دەپ ۋىجدانىدىن كېچىش، باشقىلارغا زىيان سېلىش بەدىلىگە ئۆزى پايدا ئېلىش، ئومۇمنى زىيانغا ئۇچرىتىپ ئۆزىنى سەمرىتىشتەك ئىجتىمائىي كەيپىياتلارنىڭ ئەۋج ئېلىپ كېتىشىنى مۇقەررەر كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئىككىنچى، يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىسىنى مەنبەسىدىن تۈزەش: ھازىر مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى تۈزەش سىسېتمىسى ئۈستىدە قايتىدىن ئويلىنىپ كۆرۈش

يېمەكلىك بىخەتەرلىك مەسىلىسىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىۋاتقان يەنە بىر مۇھىم مەنبە ـــ ھۆكۈمەت تارماقلىرىنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىشتا ئۆز رولىنى يوقىتىپ قويۇش ۋە تەرتىپكە سېلىشتا مەغلۇپ بولۇشىدۇر. لېكىن بۇ ئاساسلىق مەنبە ھۆكۈمەتنىڭ كۆپلىگەن تارماقلىرى ئارىسىدا ئورتاق ھەمكارلىشىشنى ئۈنۈملۈك ئېلىپ بارالمىغانلىقىدا. گەرچە ھۆكۈمەتنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنىڭ كۆپ مەنبەلىكلىكىنى تەرتىپكە سېلىشى كەڭ تۈردە ئەيىيبلەشكە دۇچ كەلگەن بولسىمۇ، لېكىن ئوبىيېكتىپ قىلىپ ئېيتقاندا، ھۆكۈمەت تارماقلىرى بىلەن ئەمەلدارلار ئارىسىدىمۇ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىشتا ھازىرقى باسقۇچتا ھېچقانداق ئامال قىلالماسلىقتەك مۈشكۈل ئەھۋالغا چۈشۈپ قالغانلىقىدەك ئەھۋالمۇ مەۋجۇت. بۇ مەسىلىنى راۋانلاشتۇرۇشتا مۇھاكىمە تېمىسىنىڭ ئالدىنقى شەرتى شۇكى، ئاشۇ ھۆكۈمەت تارماقلىرى يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىش جەريانىغا بىۋاستا قاتنىشىشى كېرەك.

نەزەرىيە جەھەتتىن ئېيتقاندا، يېمەكلىك ئىشلەپچىقرىش ۋە تەمىنلەش ھالقىسىدىن قارىغاندا، يېمەكلىك بىخەتەرلىكى يېزا ئىگىلىكى بىخەتەرلىكى، ئاشلىق بىخەتەرلىكى قاتارلىقلار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك، شۇڭا ھۆكۈمەتنىڭ يېزا ئىگىلىكىنى باشقۇرۇش تارماقلىرى يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىشىنى نازارەت قىلىشقا بىۋاستە قاتنىشىشى كېرەك. ئېلىمىزدە يېزا ئىگىلىكى مىنىستىرلىقى ھەمدە ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى يېزا ئىگىلىكىگە دائىر ئىشلارنى باشقۇرۇش تارماقلىرىنى كۆرسىتىدۇ؛ يېمەكلىكلەرنى پىششىقلاپ ئىشلەش ھالقىسىدىن قارىغاندا، يېمەكلىك بىخەتەرلىكى يېمەكلىكلەرنىڭ تازىلىقى ھەمدە يېمەكلىكلەرنى ئىشلەپچىقىرىش ئۆلچىمى قاتارلىق ئۆلچەملەر بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك. شۇڭا ھۆكۈمەتنىڭ سانائەتنى باشقۇرۇش تارماقلىرى، سەھىيە ئورۇنلىرى، سۈپەت تەكشۈرۈش قاتارلىق ئورۇنلىرى باشقۇرۇشقا قاتنىشىشى كېرەك. ئېلىمىزدە بۇنداق تارماقلار سانائەت ۋە ئۇچۇرلاشتۇرۇش تارماقلىرى، سەھىيە مىنىستىرلىقى، مەملىكەتلىك سۈپەت تەكشۈرۈش باش ئىدارىسى، مەملىكەتلىك يېمەكلىك، دورا نازارەتچىلىكى باشقۇرۇش ئىدارىلىرى ھەمدە ناھىيە دەرىجىلىكتىن يۇقىرى مۇناسىپ باشقۇرۇش تارماقلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؛ يېمەكلىكلەرنى توشۇش، سېتىش ھەمدە ئىستېمال قىلىش قاتارلىق ئوبوروت ھالقىسىدا يېمەكلىك بىخەتەرلىكى يېمەكلىك بازىرىنى نازارەت قىلىش- باشقۇرۇشقاتارلىقلار بىلەن زىچ مۇناسىۋەتلىك، شۇڭا ھۆكۈمەتنىڭ بازارلارنى نازارەت قىش- باشقۇرۇش تارماقلىرى بىلەن سودا ئوبوروتىنى باشقۇرۇش تارماقلىرى باشقۇرۇش ھالقىسىغا قاتنىشىش كېرەك، ئېلىمىزدە بۇنداق تارماقلار دۆلەتلىك سودا- سانائەتنى مەمۇرىي باشقۇرۇش باش ئىدارىسى، سودا مىنىستىرلىقى ھەمدە ئۇنىڭغا قاراشلىق مۇناسىپ باشقۇرۇش تارماقلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ؛ مۇشۇ بارلىق باشقۇرۇش ھالقىلىرىدا يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسى پەن- تېخنىكا ئامىلى بىلەن مۇناسىۋەتلىك، شۇ ۋەجىدىن پەن- تېخنىكا تارماقلىرىنىڭ باشقۇرۇشقا قاتنىشىشى تولىمۇ ئورۇنلۇق بىر ئىش، ئېلىمىزدىكى پەن- تېخنىكا مىنىستىرلىقى ۋە ئۇنىڭ قارىمىقىدىكى ئورۇنلار پەن- تېخنىكا بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان باشقۇرۇش تارماقلىرىدۇر. يۇقىرىدا بايان قىلىنغانلارنى ئۇنىۋېرسال تەھلىل قىلساق، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىشقا ئالاقىدار كۆپ خىل ئورۇنلارنىڭ نازارەت قىلىپ باشقۇرۇشى تولىمۇ زۆرۈر. لېكىن بۇلارنىڭ ھەممىسىنىڭ زۆرۈرىيىتى بارمۇ؟ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىشتا ئىنتايىن زۆرۈر بولغان تارماقلار يېزا ئىگىلىكى تارماقلىرى، سەھىيە تارماقلىرى، سۈپەت تەكشۈرۈش، كارانتىن قىلىش تارماقلىرى، سودا- سانائەتنى مەمۇرىي باشقۇرۇش تارماقلىرىنى جەزمەن ئۆز ئىچىگە ئېلىشى كېرەك. باشقا تارماقلار يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىشتىكى ياردەمچى تارماقلار رولىنى ئۆتىسە بولىدۇ. بۇنداق قىلىشتىكى مەقسەت ـــ تەرتىپكە سېلىش تارماقلىرىنىڭ سانىنى ئىخچاملاش، ھوقۇقنى مەركەزلەشتۈرۈپ نازارەت قىلىش، ھوقۇق چەكلىمىسى بىلەن مەسئۇلىيەتنىڭ نازارەت قىلىنىشىنى ئايدىڭلاشتۇرۇش، «بىر نازارەت قىلىش ھالقىسىغا بىر ئورۇن مەسئۇل بولۇش» تىن ئىبارەت يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىش سىستېمىسىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا نازارەت قىلىش ھوقۇقىنى مەركەزلەشتۈرۈشتىن ئىبارەتتۇر.

يۇقىرىقى تەھلىللەردىن ھۆكۈمەتنىڭ باشقۇرۇش تارماقلىرىنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە چېتىلىدىغان ساھەلىرىدە «يوچۇق بولماسلىق» ئەمەلگە ئاشۇرۇلغاندەك كۆرۈۋالغىلى بولىدۇ. لېكىن، ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىشى يەنە نېمە ئۈچۈن مەغلۇبىيەتكە ئۇچرايدۇ؟ گوۋۇيۈەن يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش فۇنكىسىيىسىنى راۋانلاشتۇرۇش ئۈچۈن 2004- يىلى 9- ئايدا تارقاتقان «يېمەكلىك بىخەتەرلىكى خىزمىتىنى يەنىمۇ كۈچەيتىش توغرىسىدىكى قارا» دا ھەر قايسى ھۆكۈمەت تارماقلىرىنىڭ مەسئۇلىيىتى يەنىمۇ ئايدىڭلاشتۇرۇلغان بولسىمۇ لېكىن، يولغا قويۇلغاندىن كېيىنكى ئۈنۈم تازا كۆڭۈلدىكىدەك بولمىغان. نېمە ئۈچۈن بۇنداق بولىدۇ؟ بۇنىڭ ئاساسلىق سەۋەبلىرى ئاساسلىقى تۆۋەندىكىچە:

1. يۈزەكى جەھەتتىن قارىغاندا، ھەر قايسى نازارەت قىلىپ باشقۇرۇش تارماقلىرىنىڭ فۇنكىسيەسى، ھوقۇق چەكلىمىسىنىسبەتەن ئېنىق. ئەگەر ھەممىسى ئۆز ۋەزىپىسى ۋە مەسئۇلىيىتىنى ياخشى ئادا قىلسا ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش ئۈنۈمى ۋە ئىقتىدارى كۆرۈنەرلىك سەۋىيەگە يېتىدۇ. ھالبۇكى، رېئال ئەھۋالدىن قارىغاندا، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىشتا بىر مۇنچە مەسىلىلەر ساقلانماقتا. بۇنىڭ ئىچىدە بىر قەدەر گەۋدىلىك بولغانلىرى، ھەر قايسى نازارەت قىلىش تارماقلىرى ھەدېسىلا ئۆز مەنپەئەتىنى چىقىش قىلغان، مەسىلىلەرگە يولۇققاندا ھە دېسىلا مەسئۇلىيەتتىن باش تارتقان ياكى مەسئۇلىيەتتىن قاچقان، شۇنىڭ بىلەن نازارەت تەكرارلىقى ۋە نازارەت بوشلۇقى كېلىپ چىققان. بۇ، ھەقىقي مەنىدىكى «ئۇنىۋېرسال نازارەت قىلىش ۋە كونكرېت نازارەت قىلىش» تۈزۈلمىسىنىڭ تېخى ئورنىتىلمىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدۇ. ئىش تەقسىماتى بولۇپ ھەمكارلىق بولمىغان ئەھۋال ئاستىدا ھەم ھەر قايسى تارماقلارنىڭ رولىنى ياخشى جارى قىلدۇرغىلى بولمايدۇ، ھەم ھوقۇق ماجراسىنى ئۈنۈملۈك ھەل قىلغىلى بولمايدۇ، شۇنىڭ بىلەن ئەمەلىيەت جەريانىدا يەنە نۇرغۇن مەسىلىلەر مەۋجۇت بولۇپ تۇرۇۋېرىدۇ.

2. ئوبيېكتىپ جەھەتتىن ئېلىپ ئېيتقاندا، بازاردا مەۋجۇت بولۇۋاتقان ئۇچۇرلارنىڭ تولۇق بولماسلىقى ھەمدە ھۆكۈمەت ئورۇنلىرى بىلەن ھۆكۈمەت ئەمەلدارلىرىدىكى چەكلىك ئىدراك يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىلىشى ۋە سېتىلىشىنىڭ پۈتۈن جەريانىنى سۇ كىرمىگۈدەك دەرىجىدە نازارەت قىلىشىغا قىيىنچىلىق تۇغدۇردى. يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىش ۋە سېتىش كارخانىلىرى بارلىق ئۇچۇرلارنى ئاكتىپلىق، تەشەببۇسكارلىق بىلەن ھۆكۈمەتكە مەلۇم قىلمايدۇ، ھەتتا ئۇلارنى ساختا ئۇچۇرلار بىلەن تەمىنلىمەيدۇ دېگىلىمۇ بولمايدۇ، بۇنداق ئەھۋالدا ھۆكۈمەت ھەرىكەت شەكلىدىكى تەرتىپكە سېلىش ئۇسۇلىنى قوللىنىشقا مەجبۇر بولىدۇ. ھالبۇكى، بۇنداق ھەرىكەت شەكلىدىكى تەرتىپكە سېلىش ئۇسۇلىدا قېلىپلىشىشچانلىق بىلەن ئىزچىللىق كەم بولىدۇ، ھەر بىر قېتىملىق يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە قارىتا ئېلىپ بېرىلغان قانۇن ئىجرا قىلىش جەريانى «مۈشۈكنىڭ چاشقان تۇتۇش» ئويۇنىغا ئوخشاپ قالىدۇ، يەنى قاتتىق زەربە بەرگەن چاغدا «ئۆزىنى چەتكە ئالىدۇ»، زەربە بېرىش بوشىتىلغاندا «كونا سەنىمىگە قايتا دەسسەيدۇ». بۇ ھال ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسلىسىنى «مەسىلە كۆرۈلۈش ـــ قاتتىق زەربە بېرىش ـــ كۆرۈلگەن مەسىلە ۋاقتىنچە يېنىكلىتىلىش ـــ مەسىلە قايتىدىن ئەۋجىگە چىقىش ـــ يەنە زەربە بېرىش» غەلىتە چەمبەر ئويۇنىدىن قۇتۇلۇپ چىقىشىغا ئىمكان بەرمەيدۇ- دە، يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىنى ماھىيەتتىن ھەل قىلىشقا ئامال بولمايدۇ. بۇنداق تەرتىپكە سېلىش ئۇسۇلى ھۆكۈمەت بىلەن كارخانا ئوتتۇرىسىدىكى قورشاۋغا ئېلىپ تۇرۇپ نازارەت قىلىش تەننەرخىنى ئاشۇرۇۋېتىپلا قالماستىن، ھۆكۈمەتنىڭ ئۇچۇرنىڭ سىممتىرىك بولماسلىقى سەۋەبلىك نازارەت قىلىشتا كەتكۈزۈپ قويۇش ئېھتىماللىقىنى كۈچەيتىۋېتىدۇ. يەنە بىر جەھەتتىن، ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى نازارەت سىستېمىشى نىسبەتەن كېچىكىپرەك قۇرۇلغاچقا ھەمدە تېخى پىشىپ- يېتىلمىگەچكە، ئوبيېكتىپ جەھەتتە يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە دائىر قانۇن- تۈزۈملەر، تەكشۈرۈش- ئۆلچەش سىستېمىسى مۇكەممەل بولماسلىق، پەن- تېخنىكا سىستېمىسى تەرەققىي قىلماسلىق، بىخەتەرلىك ئۆلچىمى سىستېمىسى بىرلىككە كەلمەسلىكتەك مەسىلىلەر مەۋجۇت بولۇپ تۇرماقتا، بۇمۇ ئۆز نۆۋىتىدە ھۆكۈمەتنىڭ نازارەت قىلىشتا قىيىنچلىققا ئۇچراش دەرىجىسىنى ئاشۇرۇۋەتكەن. ئىستېمال نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا، ئادەتتە ئوزۇقلۇق زەنجىرىنىڭ ئۇزۇرىشىغا ئەگىشىپ يېمەكلىك ئىقتىسادى سىستېمىسىنىڭ مۇرەككەپلىشىشى ھەمدە ئۈنۈمدارلىق نىشانى ئاساسىدىكى تېخنىكىغا ئىنتىلىشى، يېمەكلىكنىڭ خام ئەشيا پېتىچە تەمىنلىنىشىنىڭ باشلىنىشىدىن تارتىپ تاكى ئاخىرلاشقانغا قەدەر ئىستېمالچىلارنىڭ قولىغىچە يېتىشى، ئۇچۇرلارنىڭ سانى بىلەن مۇقىم بولماسلىقى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى كۈچىيىپ كەتتى. يېمەكلىك ئۇچۇرلىرىنىڭ كەمچىل بولۇشىنىڭ بىۋاستە ئاقىۋىتى پۇرسەتپەرەسلىك قىلمىشىنىڭ يۈز بېرىشىنى، ئۆز مەنپەئەتىنىلا كۆزلەشنى، ساختا يېمەكلىكلەرنى ئىشلەپچىقىرىش ۋە سېتىشنى، ناچارنى ياخشىنىڭ ئورنىغا دەسسىتىشنى، ۋەدىگە ۋاپا قىلماسلىقتەك قىلمىشلارنىڭ سادىر بولۇشىنى قەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىر ۋاقىتتا ئۇچۇرلارنىڭ سىممىتىرىك بولماسلىقىمۇ ئىستېمالچىلار ھەرىكىتىدە «تەتۈر يۆنىلىشنى تاللاش» كەلتۈرۈپ چىقىرىپ، بازار مىخانىزمىنىڭ ئۈنۈمدارلىقىغا بىۋاستە بۇزغۇنچىلىق قىلىپ، بازار ئۇچۇرلىرىنىڭ بۇرمىلىنىشى ۋە «ياخشىلىرى قېپقېلىپ ناچارلىرى شاللىنىش» مىخانىزمىنىڭ كاردىن چىقىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ، يەنى ھەقىقىي بىخەتەر يېمەكلىكلەر بازاردا تېگىشلىك باھاغا ئېرىشەلمەي، سۈپىتى ناچار يېمەكلىكلەر ئەلا سۈپەتلىك مەھسۇلاتلارنى سىقىپ چىقىرىلىپ، بازاردا توغرا تاللاشقا ئامالسىز قالىدۇ.

3. بازار جەھەتتىن قارىغاندا، پىلانلىق ئىگىلىك تۈزۈلمىسىدىن سوتسىيالىستىك بازار ئىگىلىكى تۈزۈلمىسىگە ئۆتۈش جەريانىدا جۇڭگونىڭ ئامىل بازىرى بىلەن مۇلازىمەت بازىرىنىڭ تەرەققىياتى تېخى ئانچە پىشىپ- يېتىلمىدى، يېمەكلىك بازىرىدا يېتىلىش دەرىجىسى تۆۋەن بولۇش، سودا تەرتىپى مۇكەممەل بولماسلىقتەك مەسىلىلەر ھېلىھەم مەۋجۇت بولۇپ تۇرغانلىقتىن، قېلىپقا چۈشمەيدىغان نۇرغۇن بازار قىلمىشلىرى مەۋجۇت بولۇپ تۇرماقتا: ① يېمەكلىك بىخەتەرلىكى بازارلىرىنىڭ قۇرۇلمىسى يەنىلا ناھايىتى تارقاق بولۇپ، بازار ھەرىكىتى قېلىپلاشمىغان، بازار ئۈنۈمى تۆۋەن. نۆۋەتتە ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بازارلىرى ناھايىتى تىپىك بولغان ئىشلەپچىقىرىش- سېتىش قۇرۇلمىسىغا تەۋە بولۇپ، يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىش ۋە سېتىشنىڭ تارقاق بولۇشى ناھايىتى گەۋدىلىك. ئىشلەپچىقىرىش ھالقىسىدىن قارىغاندا، يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىشى ئاساسلىقى دېھقانلار كۆتۈرىگە ئېلىۋالغان تىجارەتكە تەېە بولغاچقا، ئىشلەپچىقىرىش كۆلىمى تار، تىجارىتى تارقاق، تېخنىكا سەۋىيەسى تۆۋەن، يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىش مۇھىتىنىڭ بۇلغىنىشى نىسبەتەن ئېغىر؛ يېمەكلىك پىششىقلاپ ئىشلەش ھالقىسىدىن قارىغاندا، يېمەكلىك ئىشلەپچىقىرىش ئاساسلىقى ناھايىتى زو تۈركۈمدىكى كىچىك تىپتىكى يېمەكلىك كارخانىلىرىغا مەركەزلەشكەن بولۇپ، ئىشلەپچىقىرىش كۆلىمى كىچك، تىجارەت باشقۇرۇشى قالاق، ئەسلىھەلىرى ئاددىي، ئۆز- ئۆزىنى تىزگىنلىشى كەمچىل، كەسىپ بىلەن شۇغۇللانغۇچى خادىملارنىڭ ساپاسى تۆۋەن؛ يېمەكلىك سېتىش ھالقىسىدىن قارىغاندا، نۆۋەتتىكى يېمەكلىك بازارلىرى ئاساسلىقى دېھقانچىلىق مەھسۇلاتلىرى بازىرىنى يېتەكچى قىلغان پارچە سېتىش بازارلىرى بولۇپ، يېمەكلىك تىجارىتىنىڭ سۇبيېكتى ئاساسلىقى يەككە تىجارەتچىلەرنى ئاساس قىلىدۇ. تارقاق ئىشلەپچىقىرىش ۋە تارقاق سېتىشتىن ئىبارەت ئىشلەپچىقىرىش- سېتىش قۇرۇلمىسىدا يەككە ئىشلەپچىقارغۇچى بىلەن ساتقۇچىنىڭ مەھسۇلات تۈرى ئاساسەن ئوخشاش بولغاچقا پەرقسىز مەھسۇلات بازار رىقابىتى ھالىتىدە تۇرىدۇ. ② يېمەكلىك بازارلىرىدا ناتوغرا رىقابەت ھەمدە يەرلىكتە قامال قىلىش، تارماقلار مونوپول قىلىۋېلىش قىلمىشلىرى زور كۆلەمدە مەۋجۇت بولماقتا. بۇلار ئوخشىتىپ ياساش، ساختىسىنى ياساش، سودا قويمىچىلىقى، سودا پارىخورلۇقى، يەرلىكتە قامال قىلىش، تارماقلار مونوپول قىلىۋېلىش قاتارلىق جەھەتلەردە گەۋدىلىك ئىپادىلىنىدۇ. بۇ ئاساسلىقى بازارنى نازارەت قىلىش سىستېمىسى ئارقىدا قېلىش، ماكرولۇق تەڭشەش ۋە كونترول قىلىش ئۈنۈملۈك بولماسلىق ھەمدە كەسپ قۇرۇلمىسى ۋە ئوبوروت تۈزۈلمىسىنىڭ تەڭشىلىشى بىلەن ئىسلاھات ماس كەلمەسلىك قاتارلىق سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان. ③ ئۇچۇرلارنىڭ سىممىتىرىك بولماسلىقى يېمەكلىك بازارلىرى سودىسى ھەرىكىتى قېلىپلاشماسلىقىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. بۇ ئاساسلىقى ساختا مال ئىشلەپچىقىرىش، ساختا مال سېتىش، توختام ئالدامچىلىقى ھەمدە سودا ماركىسى ھوقۇقىغا دەخلى- تەرۇز قىلىش، ساختا ئېلان ئىشلەش، كارخانىنىڭ سەمىمىيەت دەرىجىسى تۆۋەن بولۇش قاتارلىق جەھەتلەردە ئىپادىلىنىدۇ. بۇ ئاساسلىقى قىسمەن يېمەكلىك ئىشلەپچىقارغۇچىلار بىلەن تىجارەتچىلەرنىڭ ئەخلاق ئۆلچىمى تۆۋەنلەپ، قانۇنىي ئېڭىنىڭ ئاجىزلىشىپ كەتكەنلىكى، بازار ھەرىكىتى مۇددىتى قىسقىراش، كەسپ مونوپوللۇقى ھەمدە پۇرسەتپەرەسلىك ۋە يەرلىك قورۇقچىلىقنىڭ ئېغىرلىقى سەۋەبىدىن بولغان.

4.قانۇننىڭ تۈزۈلۈشى ۋە ئىجرا قىلىنىشى جەھەتتىن قارىغاندا يېمەكلىك بىخەتەرلىكى قانۇن سىستېمىسى بىلەن قانۇننىڭ ئىجرا قىلىنىشىنى نازارەت قىلىش سىستېمىسى تېخى مۇكەممەللەشمىدى. قانۇننىڭ تۈزۈلۈش قاتلىمىدىن قارىغاندا، يېمەكلىككە دائىر قانۇن- قائىدىلەرنىڭ سىستېمىلىقى، مۇكەممەللىكى ۋە مەشغۇلاتچانلىقى بىر قەدەر ناچار، قانۇننىڭ ئۈنۈمى يېتەرلىك ئەمەس. نۆۋەتتە ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە مۇناسىۋەتلىك قانۇنلىرى، قانۇن- قائىدىلىرى، نىزاملىرىنىڭ قسىمەن مەزمۇنلىرى ئۆز ئارا گىرەلىشىپ كەتكەن، ھەتتا ئۆز ئارا زىددىيەتلىشىدىغان ئەھۋاللارمۇ دائىم كۆرۈلۈپ تۇرىدۇ، ئۇنىڭ ئۈستىگە يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە كاپالەتلىك قىلىدىغان بىر يۈرۈش مۇھىم تۈزۈملەر كەمچىل بولغانلىقتىن، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش ئومۇمىي گەۋدىسىنىڭ ئۈنۈمىگە تەسىر كۆرسەتكەن. يەنە بىر جەھەتتىن، ئىجتىمائىي ئىقتىسادىي تەرەققىيات كەلتۈرۈپ چىقارغان يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە ئائىت كۆپىنچە ئەھۋاللار بىر- بىرىگە مۇناسىۋەتلىك بولمىغاچقا، قانۇن نازارەتچىلىك جەھەتتە بىر مۇنچە خىرە نۇقتا پەيدا بولغان. مەسىلەن، ئېلىمىزنىڭ ئالاقىدار قانۇن- قائىدە، نىزاملىرىدا يېمەكلىك بىخەتەرلىكى بازارلىرىدىكى نازارەت قىلىنىدىغان ئوبيېكىتلار بىلەن ئۇنىڭ مەنبەسىگە قارىتا ئېنىق چەك بېكىتىلمىگەن، يەنى ھەم يېمەكلىك بىخەتەرلىكى «مەنبەسى» ئېنىق بېكىتىلمىگەننىڭ ئۈستىگە ئاشۇ دائىرىگە تەۋە بولغان ماددا ۋە مۇھىتقا بولغان نازارەت سىستېمىلىق بېكىتىلمىگەن. يېمەكلىك بىخەتەرلىكىدىكى نازارەت قىلىنىش ئوبيېكتى ئەگەر بەك بولۇپ كەتسە نازارەت قىلىشنىڭ قىيىنلىق دەرىجىسىنى ئاشۇرۇۋېتىدۇ؛ ئەگەر بەك تار بولۇپ قالسا نازارەت قىلىشتىكى كۆرۈنمەس رايون پەيدا بولۇپ قالىدۇ- دە، ئورۇنسىز يوچۇقلار شەكىللىنىدۇ. نۆۋەتتە ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىدىكى نازارەت قىلىش ئوبيېكتى زىيادە تار بولغانلىقتىن، مەنبەسىنى نازارەت قىلىش بەكلا مۇجمەل بولۇپ قالغان. شۇڭا يېمەكلىك بىخەتەرلىكىدىكى نازارەت ئوبيېكتىنى پۈتكۈل «يېمەكلىك زەنجىرى» گە كېڭەيتىپ، يېمەكلىكلەرنىڭ «ئېتىزدىن تاماق ئۈستىلىگە چىقىشقىچە بولغان» پۈتكۈل جەريانىنى تەرتىپكە سېلىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا، يېمەكلىكلەرنىڭ بىخەتەرلىكىگە «مەنبە» دىن كاپالەتلىك قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. مەسىلەن، ئوغۇت، يەم- خەشەك، بېقىپ ئۆستۈرۈش مۇھىتى قاتارلىقلارنىڭ ھەممىسى يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنىڭ نازارەت ئوبيېكتى قىلىنىشى كېرەك. ئوخشاشلا قانۇننىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى نازارەتچىلىكىدىكى «چوڭقۇرلۇق» جەھەتتىمۇ كەمچىلىكلەر مەۋجۇت. «جۇڭخۇا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى قانۇنى» دىكى بەلگىلىمىلەرگە ئاساسلانغاندا، نۆۋەتتە يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسى ئادەتتىكى يېمەكلىكتە زەھەر بولماسلىقى، زەھەرلىك قەۋىتى بولماسلىقتىلا چەكلىنىپ قېلىپ، «ماھىيەت جەھەتتىن بىخەتەر بولۇش» يۈكسەكلىكىگە كۆتۈرۈلمىدى. ئالايلۇق، دۇنيادا گېنى ئۆزگەرتىلگەن يېمەكلىكلەرگە قارىتا ئومۇميۈزلۈك بىخەتەرلىكىگە باھا بېرىش تۈزۈمى يولغا قويۇلۇۋاتىدۇ، ھەرگىزمۇ ئاددىي ھالدىكى «زەھەرسىز بولۇش، زىيانلىق بولماسلىق» ىنىلا تەكشۈرۈش بىلەن قانائەتلىنىپ قالمايۋاتىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، ھازىر يۈرگۈزۈلۈۋاتقان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى قانۇنى سىستېمىسىدا يېمەكلىكلەرنىڭ بىخەتەرلىكىگە نازارەتچىلىك قىلىدىغان ئورگان باشقا خىزمەتچى خادىملارنىڭ نازارەت قىلىپ باشقۇرۇش خىزمەت مەسئۇلىيىتىنىڭ ئەمەلىيلىشىشى ۋە خىزمەتتىكى مەسئۇلىيەتسىزلىكىنى سۈرۈشتۈرۈش مىخانىزمى كەمچىل بولۇۋاتىدۇ. قانۇننىڭ ئىجرا قىلىنىش نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش- باشقۇرۇش قانۇن ئىجرا قىلىش سىستېمىسىدىكى كەمچىلىك ئاساسلىقى كۆپ باشلىق قانۇن ئىجرا قىلىش مەسىلىسىدۇر. قانۇن ئىجرا قىلىش سۇبيېكتى زىيادە كۆپ بولۇپ كەتسە مەسئۇلىيەت گىرەلىشىپ كېتىش ۋە ھوقۇقتا بوشلۇق پەيدا بولۇشتىن ساقلانغىلى بولمايدۇ، «ئۆز ئارا بىر- بىرىنى چەكلەش» تەسلىشىپ، «ئۆز ئارا ماسلىشىش» تېخىمۇ قىيىنغا چۈشىدۇ. ئاخىرىدا يېمەكلىك بىخەتەرلىكى ئۆلچىمى بېكىتىلگەن سۇبيېكىتنىڭ ئوخشىماسلىقى تۈپەيلىدىن مەزمۇن، ئۈنۈم، قانۇننىڭ مەجبۇرلاش خاراكتېرى، قانۇننىڭ پۇت دەسسەپ تۇرۇشى، قانۇنىي ياردەم ھەمدە دۇنيا سودىسى رېلىسىغا چۈشۈش قاتارلىق جەھەتلەردە يەنىلا نۇرغۇن مەسىلىلەر مەۋجۇت بولماقتا.

ئۈچىنچى، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تىزگىنلەش سىستېمىسىنىڭ قايتا ئورنىتىلىشى: تەرەققىيات تەڭپۇڭلۇقىدىن تىزگىنلەپ ماسلاشتۇرۇش ۋە ئەخلاق مۇداپىيەسىگىچە

جۇڭگونىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىنىڭ چوڭقۇر قاتلاملىق مەنبەسىگە قارىتا ئېلىمىزنىڭ يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تۈزەش سىستېمىسىنى قايتا قۇرۇپ چىقىشتا دۆلەت قاتلىمى جەھەتتىن تەرەققىياتى تەڭپۇڭ بولمىغان ئەڭ ئۈستۈن قەۋەت سىياسىي لايىھەلىرىنى نېگىزىدىن تەڭشەشكە توغرا كېلىدۇ. بىر جەھەتتىن، شەھەرلەشتۈرۈش، سانائەتلەشتۈرۈش ئالاھىدىلىك قىلىنغان زامانىۋىلىشىش مۇساپىسىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ، شەھەرلىشىش، سانائەتلىشىش تەرەققىياتىغا ئەھمىيەت بېرىش كېرەك؛ يەنە بىر جەھەتتىن، شەھەرلىشىش، سانائەتلىشىشنىڭ تەرەققىيات سۈرئىتى مۇۋاپىق تەڭشىلىشى، شۇ ئارقىلىق پۈتكۈل جەمئىيەت ئەزالىرىنى يېتەرلىك تەربىيەگە ئىگە قىلىشى كېرەك.

بىرىنچىدىن، دۆلەت قاتلىمىدىكى تەرەققىياتى تەكشىسىز ئۈستى قاتلام سىياسىي لايىھەلەرنى تەڭشەپ، جەمئىيەت، شەھەر- يېزا، رايون، كەسىپلەر تەكشى تەرەققىي قىلىدىغان سىياسىي تۈزۈلمە قۇرۇپ چىقىش كېرەك. تەرەققىيات تەكشى بولماسلىق دۇنيادىكى ھەر قايسى دۆلەتلەرنىڭ تەرەققىياتىدىكى بىر خىل نىسبەتەن ئومۇميۈزلۈك بولغان ھادىسە بولسىمۇ، لېكىن جۇڭگوغا ئوخشاش يەر مەيدانى كەڭ، نوپۇس جىق، كېيىن تەرەققىي قىلغان دۆلەتلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، ھەر قايسى جايلارنىڭ جۇغراپىيەلىك ئورنى، تەبىئىي تالانتى، ئىقتىسادىي ئاساسى، ئىجتىمائىي شەرت- شارائىتلىرىدا روشەن پەرقلەر بولغانلىقتىن، مەلۇم مەنىدىن ئېيتقاندا، تەرەققىياتنىڭ تەكشىسىز بولۇشىدىنمۇ مۇستەسنا دېگىلى بولمايدۇ، بۇ دۆلەتنىڭ دۆلەت ئەھۋالىغا ئۇيغۇن، جۇڭگوچە ئالاھىدىلىككە ئىگە. لېكىن، مۇشۇ خىل تەكشى بولمىغان تەرەققىيات سىياسىتى تۈپەيلىدىن كېلىپ چىققان شەھەر بىلەن يېزىلار ئوتتۇرىسىدىكى، رايونلار ئارىسىدىكى «ئېھتىياج قۇرۇلمىسى ئۈزۈلۈپ قېلىش»، قالاق رايونلاردىكى «بازار يوشۇرۇن كۈچىدىن ئۈنۈملۈك پايدىلىنىلمىغان» سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان ئۈنۈمدارلىقنىڭ سىرتقا ئېقىشى، كەسپلەر ئوتتۇرىسىدىكى كېرىم تەقسىماتى ئادىل بولماسلىقى سەۋەبىدىن كېلىپ چىققان ئىجتىمائىي پىسىخىك تەڭپۇڭسىزلىقنىڭ بۇزۇلۇشى قاتارلىقلار ئېلىمىزنىڭ ئىجتىمائىي مۇقىملىقى، سىياسىي ئىناقلىقى، مىللەتلەر ئىتتىپاقلىقى ۋە ئىقتىسادىي تەرەققىياتىغا خەۋپ ئېلىپ كېلىۋاتىدۇ. ئەگەر بۇخىل تەكشىسىز تەرەققىياتنىڭ ئۈستى قاتلام سىياسىي لايىھەسى دۆلەت قاتلىمى جەھەتتىن تەڭشەلمىسە، دۆلەتنىڭ ئومۇمىي گەۋدىلىك سىجىل تەرەققىياتىنى مۇقەررەر چەكلەپ قويىدۇ. نۆۋەتتە دۆلەتنىڭ ماكورلۇق قارار- سىياسەتلىرى نۇقتىسىدىن قارىغاندا بۇ «ئىقىمائىي تەسىرى ئىقتىسادىي تەسىردىن چوڭ بولۇپ كېتىش، سىياسىي تەسىرى ئىجتىمائىي تەسىرىدىن چوڭ بولۇپ كېتىش» تەك نەتىجىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. مەلۇم مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، تەرەققىياتنىڭ تەكشىسىزلىكى بىر دۆلەتنىڭ سىياسىي تەسىرىگە نىسبەتەن شەھەر- بازارلار بىر- بىرىگە قارشى بولۇپ قېلىش، كەسپلەر قامال قىلىنىش ھەمدە «رايونلار ئارىسىدىكى سىياسىي توقۇنۇشلار بىلەن بۆلۈنۈش يۈزلىنىشلەرنىڭ سىياسىي ئۈنۈم، سىياسىينىڭ قانۇنىيلىقى ۋە دۆلەتنىڭ بىرلىكىگە تەھدىت ئېلىپ كېلىش» تەك ئەھۋاللارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. شۇ ۋەجىدىن، تەكشى تەرەققىياتنىڭ سىياسىي لايىھەسى ـــ ماكرولۇق قارار چىقارغۇچىلار ئويلاشمىسا بولمايدىغان ئامىلدۇر. مۇشۇ مەنىدىن ئېلىپ ئېيتقاندا، دۆلەت قاتلىمى جەھەتتىكى تەرەققىياتى تەكشى بولمىغان ئۈستى قاتلام سىياسىي لايىھەسىنى تەڭشەش، ئىجتىمائىي، شەھەر- بازار، رايون، كەسپلەرنىڭ باراۋەر تەرەققىي قىلىشىغا ئائىت سىياسەت سىستېمىسىنى قۇرۇپ چىقىشنى ھەرگىز كېچىكتۈرۈشكە بولمايدۇ.

ئىككىنچىدىن، «بىر نازارەت قىلىش- باشقۇرۇش ھالقىسىغا بىرلا ئورۇن مەسئۇل بولۇش» تىن ئىبارەت يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تۈزەش سىستېمىسىنى مۇكەممەللەشتۈرۈش، ئومۇمىي جەھەتتىن بىرلىككە كەلگەن، ھەمكارلىشىپ ماسلاشقان پۈتۈن مۇساپىلىك تۈزەش سىستېمىسىنى ئورنىتىش كېرەك.

 (1) تۈزەش- تەرتىپكە سېلىش تارماقلىرىنىڭ سانىنى ئىخچاملاپ، نازارەت قىلىش- باشقۇرۇش ھوقۇقىنى مەركەزلەشتۈرۈپ، نازارەت قىلىش- باشقۇرۇش ھوقۇقى چەكلىمىسى ۋە مەسئۇلىيەتنى ئايدىڭلاشتۇرۇش، «بىر نازارەت قىلىش- باشقۇرۇش ھالقىسىغا بىرلا ئورۇن مەسئۇل بولۇش» تىن ئىبارەت يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تەرتىپكە سېلىش سىسېتمىسىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈش ئالدىنقى شەرتى ئاستىدا نازارەت قىلىش- باشقۇرۇش ھوقۇقىنى مەركەزلەشتۈرۈشنى يېزا ئىگىلىكى تارماقلىرى، سەھىيە تارماقلىرى، ئىمپورت- ئېكىسپورت تەكشۈرۈپ كارانتىن قىلىش تارماقلىرىغىچە يەتكۈزۈپ، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش- باشقۇرۇشتىكى ئاساسىي مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئېلىش، قالغان ئورۇنلارنى يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش- باشقۇرۇشتىكى ياردەمچى ئورۇن قىلىش، ئۇلارغا يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى نازارەت قىلىش- باشقۇرۇشتىكى ئاساسىي مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالدۇرماسلىق كېرەك. (2) يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تۈزەش- تەرتىپكە سېلىش تارماقلىرى ئارىسىدىكى ماسلاشتۇرۇپ تەرتىپكە سېلىش، ھەمكارلىشىپ تەرتىپكە سېلىش سىستېمىسىنى قۇرۇپ چىقىش كېرەك. (3) جەمئىيەتتىكى سەمىمىيلىكنىڭ كېمىيىپ كېتىشى، ئىجتىمائىي مەسئۇلىيەت ئېڭىنىڭ سۇسلىشىپ كېتىشىدەك ناچار جەمئىيەت ئىستىلىنى چەكلەپ، ئەخلاق- پەزىلەتنىڭ قەدرىگە يېتىدىغان، پايدىنى كۆرگەندە سەمىمىيەتنى قايرىپ قويمايدىغان، مەسئۇلىيەتكە سادىق بولىدىغان ئىجتىمائىي ئەخلاق قۇرۇلۇشى سىستېمىسىنى بەرپا قىلىش كېرەك. ئەخلاقنى چۆرۈپ تاشلاش ـــ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسىلىسىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر قاتار ئىجتىمائىي مەسىلىلەرنىڭ تۈپ يىلتىزىدۇر. شۈبھىسىزكى، ھەر بىر يېمەكلىك بىخەتەرلىكى ۋەقەسىنى پەيدا قىلغۇچىدا مۇقەررەركى «مەسئۇلىيەت ئېڭى ئاجىز بولۇش، سەمىمىيەتسىزلىك، ئەخلاقنى قايرىپ قويۇش» تەك ئىللەتلەر مەۋجۇت. بۇ ـــ يېمەكلىك كەسپىنىڭ ئىناۋەت مەسىلىسى ھەمدە ئىجتىمائىي ئەخلاقنىڭ كرىزسقا دۇچ كېلىشىنى ئاشكارىلاپ قويدى. ئۇنداقتا، بۇنداق ئەخلاقسىزلىق قىلمىشلىرىنى قانداق تۈزەيمىز؟ بۇنىڭ ئۈچۈن مۇنداق ئۈچ جەھەتتىن قول سېلىشقا توغرا كېلىدۇ: ① جەمئىيەتنىڭ ئادىل- ھەققانىي بولۇشىغا تېخىمۇ ئەھمىيەت بېرىپ، ئىجتىمائىي ئەخلاق مەدەنىيەت قۇرۇلۇشىنى كۈچەيتىپ، مەسئۇلىيەتچان، سەمىمىي، ۋىجدانلىق بولۇشتەك ئىجتىمائىي كەيپىيات يارىتىش كېرەك.② پايدىنى كۆرگەندە سەمىمىيەتنى قايرىپ قويمايدىغان، مەسئۇلىيەتكە سادىق بولىدىغان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى سەمىمىيەت سىستېمىسىنى ئورنىتىپ، ئىجتىمائىي سەمىمىيلىكنى چۆرۈپ تاشلاش، ئىجتىمائىي مەسئۇلىيەت ئېڭى ئاجىز بولۇشتەك ناچار جەمئىيەت ئىستىلنى چەكلەش كېرەك. مۇكەممەل سەمىمىيەت سىستېمىسى كەمچىل بولۇش ـــ نۆۋەتتىكى جەمئىيەتنىڭ قۇۋۇرغىسى بولمىغانلىقىغا باراۋەر. سەمىمىيەت ـــ بىر دۆلەت، بىر مىللەت ھەمدە شەخس ۋە كارخانا قاتارلىقلارنىڭ «جانتومۇرى». ③ يېمەكلىك بىخەتەرلىكى مەسئۇلىيىتىنى سۈرۈشتۈرۈش تۈزۈمى سىستېمىسىنى تۇرغۇزۇش كېرەك. يېمەكلىك بىخەتەرلىكىنى تۈزەش- تەرتىپكە سېلىش سىستېمىسىنى قايتا ئورنىتىشتا يەنە مەسئۇلىيەتنى سۈرۈشتۈرۈش تۈزۈمى سىستېمىسىنى تۇرغۇزۇشقا ئەھمىيەت بېرىشقا توغرا كېلىدۇ. ئەڭ مۇھىمى، كارخانا بىلەن خەلق ئاممىسىغا بولغان يېمەكلىك بىخەتەرلىكى تەربىيەسىگە ئەھمىيەت بېرىپ، كارخانىلارنىڭ سەمىمىيەت ئېڭىنى كۈچەيتىش، يېمەكلىك بىخەتەرلىكىگە ئامما تەڭ قاتنىشىپ جەمئىيەت نازارەت قىلىش ئېڭىنى ئۆستۈرۈش، كىشىلەرنىڭ ئەخلەق سەۋىيەسى ۋە ئەخلاقىي تەربىيەلىنىشىنى تۈپتىن يۇقىرى كۆتۈرۈپ، ئىجتىمائىي كەيپىياتنى، ئۆرپ- ئادەتنى ساپلاشتۇرۇش، پۇقرالارنى مۇۋاپىق پايدىغا يېتەكلەپ، باشقىلارنىڭ ھوقۇق- مەنپەئەتىگە كۆڭۈل بۆلۈش، باشقىلارنى زىيانغا ئۇچرىتىش بەدىلىگە ئۆزى پايدا ئالىدىغان ئىشلارنى ، ئىجتىمائىي ئەخلاققا زىت كېلىدىغان قىلمىشلارنى سادىر قىلمايدىغان ئىجتىمائىي كەيپىيات يارىتىش كېرەك.

«شىنخۇا تەرمىلىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2013- يىللىق 7- سانىدىن تەرجىمە قىلىندى

]]> ?feed=rss2&p=11966 0 ?p=11621 ?p=11621#respond Wed, 11 Dec 2013 01:00:56 +0000 ?p=11621 تولغان بەدەن

رومان

مويەن

(2012- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ساھىبى)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

بۇ رومان شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئىككى توم بولۇپ نەشر قىلىندى. تەرجىمىسىنى ئوسمانجان مۇھەممەت (1- بابتىن 29- بابقىچە) بىلەن ھەزرىتى ئەلى بارات (30- بابتىن ئاخىرىغىچە)  ئىشلىدى.  بلوگىمىزدا روماندىن بىر نەچچە بابنى ھوزۇرۇڭلارغا سۇندۇق.

ئوتتۇز ئالتىنچى باب

شەرقىي شىمال گاۋمى يېزىسىدىكى پۇقرالارنىڭ كۈچلۈك تەلىپىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن سى ماكۇنى ئوچۇق سوتلايدىغان قۇرۇلتاي ئۇ باربىت بىلەن تۇنجى رەت ئۈستى ئوچۇق كىنو قويغان جايدا ئېچىلدى. ئۇ يەر ئەسلىدە ئۇنىڭ ئائىلىسىنىڭ خامىنى ئىدى، خاماندا تۈزلىنىپ كېتەي دەپ قالغان توپىدىن ياسالغان بىر پوتەي ھېلىھەم ساقلىنىپ قالغانىدى. بۇ – لۇ لىرېن ئاممىغا يەر ئىسلاھاتى قىلغاندا رەھبەرلىك قىلغان خارابە ئىدى. سى ماكۇنىڭ يېنىپ كەلگىنىنى قارشى ئېلىش ئۈچۈن رايون كادىرلىرى مىلتىق ئېسىۋالغان خەلق ئەسكەرلىرىنى باشلاپ كېچىلىرى پانۇس كۆتۈرۈپ يۈرۈپ ئۇرۇش قىلغان، خەندەكتىن بىرەر يۈزنى كولىغان، توپا پوتەينى جياۋ لوڭ دەرياسى قىرغىقىنىڭ ئېگىزلىكىدە قوپۇرغان، پوتەينىڭ ئالدى ۋە يان تەرىپىگە چوڭقۇر ئۆستەڭ كولىغان، ئۆستەڭنى لۆجىلەر لەيلەپ تۇرغان يېشىل سۇ بىلەن تولدۇرۇۋەتكەنىدى. رايون كادىرلىرى يەنە تېخى رايون باشلىقىدىن ئالاھىدە چىقىم ھېسابىدا مىڭ جىڭ گۈرۈچنىڭ پۇلىغا تەڭ كەلگۈدەك غايەت زور پۇلنى ئاتچوت قىلدۇرۇۋالغانىدى، 30 چاقىرىم نېرىدىكى گەمىلەرگە بېرىپ، ئىككى ئات ھارۋىسىدا ناھايىتى زىچ توقۇلغان سېرىق رەڭلىك بورا ئەكېلىپ پوتەي ئۈستىگە يوغان چەللە ياسىغان،چەللىنىڭ ئۈستىگە رەڭگارەڭ قەغەزلەرنى چاپلاپ، قەغەزنىڭ ئۈستىگە تۇرۇپ كىشىنىڭ غەزىپىنى قوزغايدىغان، تۇرۇپ كىشىنى خۇشال قىلىدىغان سۆزلەرنى يېزىپ قويغان. قالغان بورىلارنى پوتەينىڭ ئۈستىگە سېلىپ، پوتەينىڭ قىرىنى بويلىتىپ ئالتۇن شاقىراتمىدەك پەسكە ساڭگىلىتىپ قويغان ئىدى. رايون باشلىقى ھاكىمغا ھەمراھ بولۇپ ئوچۇق سوت قۇرۇلتىيى ئېچىلىدىغان جاينى كۆزدىن كەچۈرگىلى كەلگەنىدى. ئۇلار چاڭچىلە ئوينايدىغان سەھنىنى ئەسلىتىدىغان پوتەينىڭ ئۈستىدە سىيلىق ھەم راھەت يەرنى دەسسەپ تۇرۇپ شەرق تامان مەۋج ئۇرۇپ شارقىراپ ئېقىۋاتقان جياۋ لوڭ دەرياسىنىڭ كۆكۈچ قايناملىرىغا نەزەر تاشلاپ تۇراتتى، دەريا تەرەپتىن سوقۇلغان سوغۇق شامال ئۇلارنىڭ كىيىملىرىگە ئۇرۇلۇشى بىلەن تەڭ ئۇلارنىڭ ئىشتانلىرى، چاپىنىنىڭ يەڭلىرى تازا سەمرىگەن چوشقىنىڭ بۇغۇمـــ بۇغۇم ئۈچەيلىرىگە ئوخشاپ قالغانىدى. ھاكىم قىزىرىپ تۇرىدىغان بۇرۇنىنىڭ ئۇچىنى سىيلاپ قويۇپ، كەينىدىرەك تۇرغان رايون باشلىقىدىن ۋارقىراپ تۇرۇپ سورىدى:

ـــ بۇ كىمنىڭ نادىر ئەسىرى؟

ھاكىمنىڭ بۇ گېپىنىڭ مەسخىرە ياكى ماختاش ئىكەنلىكىنى بىلەلمىگەن رايون باشلىقى مۈجمەل قىلىپ دېدى:

ـــ لايىھىلەشكە مەن قاتناشتىم، لېكىن ئاساسلىقىنى ئۇ باش بولۇپ پۈتكۈزدى،ـــ ئۇ ئۆزىنىڭ كەينىدە تۇرغان رايكوم تەشۋىقات كادىرىنى كۆرسەتتى.

ھاكىم چىرايىنى كۈلكە قاپلىغان تەشۋىقات كادىرىغا لاپپىدە بىرنى قاراپ قويۇپ بېشىنى لىڭشىتتى، بوش ئەمما كەينىدىكىلەر ئېنىق ئاڭلىيالايدىغان ئاۋازدا دېدى:

ـــ بۇنىڭ نەرى ئوچۇق سوتقا ئوخشىسۇن؟ ئۇل سېلىش مۇراسىمىنىڭ ئۆزىلا بوپتىغۇ!

شۇ ئەسنادا ياڭ ساقچى مايماق دەسسىگىنىچە ئۈستىگە چىقىپ كەلدى- دە، ناھايىتى ئۆلچەمسىز بىر ھەرىكەت بىلەن ھاكىمغا چاس بەردى. ھاكىم ياڭ ساقچىنىڭ بېشىدىن ئايىغىغىچە بىر قارىۋېتىپ:

ـــ سى ماكۇنى تۇتۇشنى پىلانلىغىنىڭ ئۈچۈن ناھىيىدىن ساڭا چوڭ تۆھپە يېزىشنى قارار قىلغانىدۇق. لېكىن پىلاننى يولغا قويۇش داۋامىدا شاڭگۈەن ئائىلىسىگە زىيانكەشلىك قىلغىنىڭ ئۈچۈن ساڭا يەنە چوڭ گۇناھتىن بىرسى يېزىلدى،ـــ دېدى.

ـــ سى ماكۇ دېگەن بۇ قانخور مەلئۇننى قولغا چۈشۈرگىلىلا بولىدىكەن،ـــ دېدى ياڭ ساقچى ھاياجان ئىلىكىدە،ـــ ھېلىغۇ چوڭ گۇناھ يېزىشكەن، ماۋۇ ساق پۇتۇم چېپىپ تاشلانسىمۇ رازىمەن!

ئوچۇق سوت قۇرۇلتىيىنى بىرىنچى ئاينىڭ سەككىزىنچى كۈنى چۈشتىن بۇرۇن ئېچىش قارار قىلىندى. تاماشا كۆرۈشكە ئامراق پۇقرالار تۈن نىسىبىدىن سەل ئاشقاندىن كېيىنلا ئۆي- ئۆيلىرىدىن، ئۇۋا- ئۇۋىلىرىدىن چىخىشىپ، كېچىنى كېچە، سوغۇقنى سوغۇق دېمەي پوتەينىڭ ئالدىغا يىغىلىشتى. سۈبھى مەزگىلىدە پوتەينىڭ ئالدىدىكى سەينا مىغ- مىغ ئادەملەر بىلەن لىق تولۇپ كەتتى، جياۋلوڭ دەرياسىنىڭ قىرغىقىغىمۇ ئادەمدىن رىشاتكا قويۇلدى. تارتىنچاق قۇياش ئۆز جامالىنى نامايىش قىلىپ، تال- تال نۇرلىرىنى كىشىلەرنىڭ قىراۋ باغلاپ كەتكەن قاش- كۆز، ساقال- بۇرۇتلىرىغا تەكشى سەپتى، كىشىلەرنىڭ ئاغزىدىن ئاپئاق ھور ئۆرلەيتتى. كىشىلەر ھازىرنىڭ ئۆيلىرىدە ھەدەپ ناشتا قىلىدىغان ۋاقتى ئىكەنلىكىنى تامام ئۇنتۇشقان ئىدى. لېكىن بىزنىڭ ئۆيدىكىلەر بۇنى ئېسىدىن چىقىرىپ قويۇشمىغانىدى. ئانام چىرايىغا ياسىما قىزغىنلىق يۈگۈرتۈپ بىزنىڭ روھىمىزنى كۆتۈرمەكچى بولاتتى، ئەمما سى مالياڭنىڭ يىغىسى ھەممىمىزنىڭ كەيپىياتىنى چۈشۈرۈۋەتكەنىدى. سەككىزىنچى ئاچام خۇددى بەگزادىلەردەك جاڭگالدىن تېپىۋالغان بىر پارچە كەم تېپىلىدىغان بۇلۇت بىلەن سى مالياڭنىڭ كۆزلىرىدىن بۇلاق كەبى ئېتىلىپ چىقىۋاتقان ياشلىرىنى ئېزىلەڭگۈلۈك بىلەن سۈرتمەكتە ئىدى. سى مالياڭ ئۈنسىز ياش تۆكەتتى. چوڭ ئاچام پۇتـــ قولىغا تەگمەي ئالدىراش يۈرگەن ئانامنىڭ كەينىدە تۇرۇۋېلىپ بىر سوئالنى توختىماي سوراۋەردى. ـــ ئانا، ئۇ ئۆلۈپ كەتسە مەن ئۇنىڭ ئۈچۈن قارىلىق تۇتايمۇ ـــ تۇتمايمۇ؟

 ـــ ساراڭدەك گەپ قىلمىغىنا، ئوچۇق ـــ ئاشكارە توي تەكلىپى قويغان تەقدىردىمۇ، ئۇنىڭ ئۈچۈن قارىلىق تۇتۇشۇڭنىڭ ھاجىتى يوق ـــ دېدى ئانام كايىپ.

چوڭ ئاچام بۇ سوئالنى ئون ئىككىنچى قېتىم سورىغاندا سەۋر قاچىسى يېرىلغان ئانام زەردە بىلەن دېدى:

 ـــ ھەي لەيدى، سەندە نومۇس دەيدىغان نەرسە بارمۇ يوق؟ بۇ سىڭلىمنىڭ ئېرى ئىدى دېمەستىن، ئۇنىڭ بىلەن بىر قېتىم نۇمۇسلۇق ئىش قىلدىڭ. ئۇيالساڭچۇ!

ئۇ داڭقېتىپ تۇرۇپ قېلىپراق دېدى:

ـــ ئانا، سىز ئۆزگىرىپ قاپسىز.

ـــ ئۆزگىرىپتۇ دېسەڭ ئۆزگەردىڭ، ئۆزگەرمىدى دېسەڭ ئۆزگەرمىدىمشۇ. ئون يىلنىڭياقى شاڭگۈەن ئائىلىسىنىڭ ئادەملىرى كۈدىنى ئورۇۋەتسە يەنە كۆكلەپ چىققانغا ئوخشاش بىرى ئۆلسە بىرى تۇغۇلۇۋەردى؛ تۇغۇلغاندىن كېيىن ھامان ئۆلىدىغان گەپ. ئۆلمەكقۇ ئاسان، لېكىن ياشىماق تەس- تە. ياشىماق قانچە تەسلەشكەنسېرى شۇنچە ياشىغۇسى كېلىدىغان گەپ. ئۆلۈمدىن قورقمىغانسېرى تىرىشىپ- تىرمىشىپ يۈرۈپ ياشايدىغان گەپ. مەن كېيىنكى ئەۋلادلىرىمنىڭ چوڭ بولۇپ قاتارغا قېتىلغىنىنىمۇ كۆرىمەن تېخى. تولا روھىمنى چۈشۈرمەڭلار جۇمۇ!

ئۇ چاناقلىرى ياشقا تولغان، ئەمما يالقۇنلۇق كۆزلىرى بىلەن ھەممىمىزگە تەكشى قاراپ چىقتى. ئاندىن گويا ئەڭ زور ئارزۇ- ئۈمىدلىرىنى ماڭا باغلىغاندەك كۆزلىرى مەندە توختىدى. بۇنىڭدىن زىيادە ئالاقزادە بولۇپ جايىمدا ئولتۇرالمايلا قالدىم. تېكىستلەرنى باشقىلارغا قارىغاندا تېزراق يادلىيالىغان، ئاياللار ئازادلىقى ناخشىسىنى باشقىلاردىن ياخشىراق ئېيتالىغىنىمدىن ئۆزگە تىلغا ئالغۇدەك ئارتۇقچىلىقىم يوق ئىدى. مەن يىغلاڭغۇ ئىدىم، قورقۇنچاق، ئاجىز ئىدىم، بەئەينى پىچىۋېتىلگەن ئوغلاقنىڭ ئۆزى ئىدىم.

ـــ نەرسە- كېرەكلەرنى يىغىشتۇرۇڭلار، ئۇنى ئۇزىتىپ قويايلى. ئۇ بىر خۇمپەر، ھەم بىر ئەزىمەت. بۇنداق ئادەملەردىن بۇرۇنلاردا 8- 10 يىلدا بىرەرسى چىقاتتى. بۇنىڭدىن كېيىن يا چىقىدۇ، يا چىقمايدۇ،ـــ دېدى ئانام.

بىر ئۆيدىكى ھەممىمىز دەريانىڭ بويىغا كېلىپ تۇرۇۋېدۇق، ئەتراپىمىزدىكىلەر دۈررىدە بىزدىن يىراقلاشتى. بىر مۇنچە كىشىلەر بىزگە ئوغرىلىقچە قاراپ تۇراتتى. سى مالياڭ قىستىلىپ ئالدىغا ئۆتمەكچى بولۇۋېدى، ئانام ئۇنىڭ بىلىكىدىن تارتىپ:

ـــ بولدى قىلغىن لياڭئېر، مۇشۇ يەردە تۇرۇپ يىراقتىن كۆرسەڭم بولىدۇ، ۇېقىن بېرىۋالساڭ ئۇنىڭ دىققىتىنى بۆلۈۋېتىسەن،ـــ دېدى.

قۇياش ئارغامچا بويى ئۆرلىگەن مەھەلدە بىر نەچچە ماشىنا ناھايىتى ئېھتىيات بىلەن كېلىپ جياۋلوڭ دەرياسى كۆۋرۈكىدىن ئۆتۈپ دەريا قىرغىقىدىكى بىر يوچۇقتىن يامىشىپ ئۆتۈپ ئۈستىگە چىقتى. ماشىنا بېشىغا پۇلات قالپاق كىيىۋالغان ئەسكەرلەر بىلەن لىق تولغانىدى، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئاپتوماتلىرىنى چىڭڭىدە قۇچاقلىۋالغان بولۇپ، گويا زور دۈشمەنگە دۇچ كەلگەندەك چىرايى تولىمۇ سۈرلۈك ئىدى. ماشىنا چەللىنىڭ غەرب تەرىپىگە كېلىپ توختىدى، ئەسكەرلەر بىر جۈپ- بىر جۈپتىن بولۇپ ماشىنىدىن سەكرەپ چۈشتى- دە، چاقماى تېزلىكىدە تارىلىپ مۇستەھكەم مۇھاسىرە ھاسىل قىلدى. ئارقىدىن كابىنكىدىن ئىككى ئەسكەر چۈشۈپ، ماشىنىنىڭ كەينىدىكى توسۇق تاختاينى ئېلىۋەتتى، بويى ئېگىز، ناھايىتى بەستلىك كەلگەن سى ماكۇ قولىغا ۋال- ۋۇل پارقىراپ تۇرىدىغان كويزا بار ھالەتتە ماشىنىدىكى ئەسكەرنىڭ ئىتتىرىشى بىلەن پەسكە چۈشتى. ئۇ پەسكە چۈشۈپ يىقىلىپ كېتىۋېدى، ئالاھىدە تاللانغانلىقى مانا مەن دەپ بىلىنىپ تۇرغان بىر نەچچە بەستلىك ئەسكەر ئۇنى يۆلەپ تۇرغۇزۇپ قويدى. سى ماكۇ ئاقسىغىنىچە ئۇلارنىڭ كەينىدىن ماڭدى، كۈپتەك ئىششىپ كەتكەن پۇتلىرىدىن يىرىڭلىق قان ئاقاتتى، ئۇنىڭ قەدىمى تەگكەن يەردىن سېسىقچىلىق پۇراپ تۇرىدىغان قەدەم ئىزى قېپقالدى. ئۇلار رەئىس سەھىنىسى تەرەپكە قايرىلدى، ئاندىن ھۆكۈم ئېلان قىلىش سەھنىسىگە چىقتى. سى ماكۇنى كۆرۈپ باقمىغان باشقا يېزىلىق پۇقرالارنىڭ كېيىن دېيىشىچە، ئۇلارنىڭ نەزەرىدىكى قانخور ئالۋاستى سى ماكۇ چىرايى بەدبەشرە، ئادەم سۈرەتلىك مەخلۇق ئىكەن. ئۇلار سى ماكۇنى رەسمىي كۆرگەندىن كېيىن ئىختىيارسىز ئۈمىدسىزلىك پاتقىقىغا پېتىپتۇ. چاچلىرى پاكپاكىز چۈشۈرۈۋېتىلگەن مۇنۇ ئوتتۇرا ياشلىق دارازا كىشىنىڭ ھەسرەت ئۇچقۇنلىرى چاقناپ تۇرغان يوغان كۆزلىرىدە ياۋزۇلۇقتىن ئەسەرمۇ يوق ئىكەن. تۇرۇقىدىن ناھايىتى سەمىمىي، ساددىلىقى چىقىپ تۇرىدىكەن. بۇ، سى ماكۇنى كۆرۈپ باقمىغان پۇقرالارنىڭ قەلبىدە چوڭقۇر گۇمان پەيدا قىلىپتۇ، ھەتتا ج خ ئىدارىسىدىن ئادەمنى خاتا تۇتۇپ قالدىمۇ نېمە دېگەندەك گۇماندىمۇ بوپتۇ.

ئوچۇق سوت يىغىنى ناھايىتى تېزلىكتە ئېچىلدى. سوتچى سى ماكۇنىڭ جىنايەتلىرىنى بىر- بىرلەپ ئوقۇپ ئۆتۈپ، ئەڭ ئاخىرىدا ئۇنىڭ ئۆلۈمگە ھۆكۈم قىلىنغانلىقىنى ئېلان قىلدى. ئەسكەرلەردىن بىر قانچىسى سى ماكۇنى ئىتتىرگىنىچە سەھىنىدىن چۈشتى. رەئىس سەھنىسىنىڭ دالدىسىدا ئۇلار دەماللىققا كۆرۈنمەي قالدى، لېكىن ھايالشىمايلا رەئىس سەھنىسىنىڭ شەرق تەرىپىدە پەيدا بولدى. سى ماكۇ دەلدۈگۈنۈپ ئاران ماڭغاچقا ئۇنىڭ بىلىكىدىن يۆلەپ ماڭغان ئەسكەرنىڭ پۇتلىرى كالاماپيلىشىپ كېتەتتى. ھېلىقى نامى مەشھۇر مويتۇڭزىنىڭ يېنىغا كەلگەندە ئۇلار قەدىمىنى توختاتتى. سى ماكۇ كەينىگە ئۆرۈلۈپ دەريا قىرغىقىغا ئۇدۇللاندى. ئۇ بەلكىم بىزنى كۆرگەندۇ، بەلكىم كۆرمىگەندۇ. سى مالياڭ «دادا» دەپ قاتتىق توۋلىۋېدى، ئانام ئۇنىڭ ئاغزىنى كاپپىدە ئېتىۋالدى- دە، قۇلىقىغا پىچىرلاپ ئۇنى بەزلىدى:

ـــ لياڭئېر، گەپ ئاڭلىغىن، ئۇنداق توۋلاپ غەلۋە قىلما. كۆڭلۈڭنىڭ بۇزۇلۇۋاتقانلىقىنى بىلىمەن. لېكىن، ئەڭ مۇھىمى داداڭنىڭ كۆڭلى يېرىم بولىدۇ، ئۇ ھېچنېمىنى خىيالىغا كىرگۈزمەي ئەڭ ئاخىرقى ئىشلىرىنى قىلىۋالسۇن.

ئانامنىڭ گەپلىرى گويا سىرلىق ئەپسۇنغا ئوخشاش ھەش- پەش دېگۈچە غالجىر ئىتتەك ئەسەبىيلەشكەن سى مالياڭنى رايىش قوزىنىڭ ئۆزىگىلا ئايلاندۇرۇپ قويدى.

ناھايىتى تەمبەل كەلگەن ئىككى ئەسكەر سى ماكۇنىڭ يەلكىسىدىن تۇتتى- دە، سى ماكۇنىڭ گەۋدىسىنى ناھايىتى تەسلىكتە بۇراپ ئۇنى مويتۇڭزىغا قاراتتى. كۆلچەكتىكى 30 يىلنىڭياقى يىغىلىپ قالغان يامغۇر سۈيى لىمون مېيىغا ئوخشاش قالغان بولۇپ، سۇدا ئۇنىڭ ياداڭغۇ چىرايى بىلەن زاڭاقلىرىدىكى يېڭىدىن پەيدا بولغان پىچاق ئىزلىرى ئەكس ئەتتى. جازا ئىجرا قىلىدىغانلارغا كەينىنى قىلىپ مويتوڭزىغا يۈزلىنىپ تۇرغان سان- ساناقسىز ئاياللارنىڭ چېھرى سۇ يۈزىدە ئەكىس ئەتتى، سان- ساناقسىز ئاياللارنىڭ ھىدى مويتوڭزىدىن دىماغقا ئۇرۇلاتتى، تۇرۇپلا ئۇنىڭدا تولىمۇ بىقۇۋۇل بىر ھالەتتە قالغاندەك تۇيغۇ پەيدا بولدى، تىنىق سۇدەك تىنچ كۆڭلى شىددەتلىل دولقۇن مەۋج ئۇردى. ئۇ ناھايىتى جاھىللىق بىلەن كەينىگە ئۆرۈلدى- دە، جازانىڭ ئىجرا قىلىنىشىنى نازارەت قىلىدىغان ناھىيىلىك ج خ ئىدارىسى ئەدلىيە بۆلۈمىنىڭ باشلىقى بىلەن ئادەم ئۆلتۈرگەندە كۆزىنى مىتمۇ قىلىپ قويمايدىغان كەسپىي مەرگەننى قاتتىق چۆچۈتۈپ جاراڭلىق ئاۋازدا خىتاب قىلدى:

ـــ مېنى كەينىمدىن ئاتساڭلار بولمايدۇ!

ئۆلۈم جازاسى ئىجرا قىلىدىغانلاردىلا بولىدىغان بۇ ئۈندىمەس چىراي ئىپادىسىنى كۆرگەن سى ماكۇ زاڭىقىدىكى پىچاق ئىزىنىڭ تۇيۇقسىز كۆيۈشۈپ ئاغرىغاندەك تۇيغۇدا بولدى، بۇزۇلغان چىرايى يۈزىنى زىيادە ئايايدىغان سى ماكۇنىڭ كۆڭلىنى غەش قىلىپ، تۈنۈگۈنكى ئىشلار قەلب قەسرىدە غەليان ئۇردى.

ئۇ قانۇن ئىجرا قىلغۇچى ئەمەلدار چۈشۈرگەن ئۆلۈم جازاسى ئۇقتۇرۇشىنى خۇشاللىق بىلەن قوبۇل قىلدى. قانۇن ئىجرا قىلىش ئەمەلدارى ئۇنىڭدىن نېمە تەلىپى بار ئىكەنلىكىنى سورىۋېدى، ئۇ كىرپىنىڭ تىكىنىدەك تىرتىيىپ ئۆسۈپ كەتكەن ساقاللىرىنى سىيلاپ قويۇپ:

ـــ ساتىراچ ئەكېلىپ مېنى بىر ئىسكەتكە كىرگۈزۈپ قويساڭلار،ـــ دېدى.

ـــ مەن رەھبەرلەرگە دوكلات قىلىپ باقاي،ـــ دېدى قانۇن ئىجرا قىلغۇچى ئەمەلدار.

ساتىراچ كىچىك ئەپچىل ساندۇقىنى كۆتۈرۈپ ئۆلۈم جازاسى بېرىلىدىغان مەھبۇسلار ئۆيىگە قورقۇمسىراپ كىرىپ كەلدى- دە، سى ماكۇنىڭ چېچىنى ناھايىتى پەرۋاسىزلىق ئىلىكىدە پاكپاكىز چۈشۈرۈۋەتتى، ئاندىن ئۇنىڭ ساقال بۇرۇتىنى ئېلىشقا باشلىدى. ساقىلىنىڭ يېرىمى ئېلىنىپ بولغاندا ئۇنىڭ زاڭىقى كېسىلىپ كېتىپ قان تەپچىرەشكە باشلىدى. سى ماكۇنىڭ بىر توۋلىشى بىلەن تەڭ قورقۇپ كەتكەن ساتىراچ ئۆزىنى تالاغا ئاتتى دە، مىلتىق تۇتۇۋالغان ئىككى كۆزەتچىنىڭ كەينىگە ئۆتۈۋالدى.

ـــ ماۋۇ ئەبلەخنىڭ چېچى چوشقىنىڭ تۈكىدىنمۇ يىرىككەن،ـــ ساتىراچ بىسى ئۇچۇپ كەتكەن ئۇستۇرىسىنى كۆزەتچىنىڭ ئالدىغا يېقىن ئەكېلىپ دېدى،ـــ ئۇستۇرىنىڭ بىسى ئۇچۇپ كەتتى. ئۇنىڭ ساقىلى پولات سىمدىن ياسالغان چوتكىدەك بەك يىرىك ئىكەن. ساقالدىن تەلىيى چىققان خۇمپەر ئىكەن بۇ.

ساتىراچ ئەسۋابلىرىنى يىغىشتۇرۇپ كېتىشكە تەرەددۇت قىلدى.

ـــ ۋاي ئىتنىڭ بالىسى، ساقالنى مۇشۇنداق ئالامسەن؟ سەن خۇمپەر مېنى مۇشۇ پۇچۇق ساقىلىم بىلەن يۇرتداشلىرىمنى كۆرگىلى بارسۇن دېمەكچىمۇ؟ـــ دەپ تىل سالدى سى ماكۇ.

ـــ ۋۇ ئۆلۈمتۈك ئەبلەخ،ـــ دەپ تىللىدى ساتىراچ،ـــ ساقىلىڭ ئاشۇنداق يىرىك بولغاندىكىن، تەلىيىم باركەن دەپ خوش بولساڭ بولىدۇ تېخى.

ـــ ۋاي جېنىم نەۋرەم، ماز گەپنى ئاز قىلە، تەلەينىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى مەن ئەسلا بىلمەيمەن، ـــ سى ماكۇ كۈلۈپ بولالمايلا قالدى.

 ـــ بوش كاكىرا ئاداش، بۇ تەلەي بولماي نېمە؟ ـــ دېدى ساتىراش ھازىر جاۋابلىق بىلەن، ـــ قۇلىقىم پاڭ ئەمەس مېنىڭ.

 ـــ ھۇ خۇمپەر! ـــ دېدى سى ماكۇ، ـــ ئاغرىقىغا پايلىماي پۇشۇلداپ كەتكىنىمنى كۆرمىدىڭمۇ؟

ـــ ھەي ئۇستام، مەن سەندەك ساقال ئالغان ئادەمنى كۆرمەپتىكەنمەن، سەل تەس كەلسىمۇ خەقنىڭ ساقىلىنى پاكىز ئېلىپ قويمامسەن،ـــ دېدى كۆزەتچى.

ـــ بولدى، ئالمايمەن، مەندىن ئۇستا ساتىراچنى ئەكېلىپ ئالدۇرۇۋېلىڭلار،ـــ دېدى ساتىراچ.

ـــ ئاناڭنى، دۇنيادا مەن سەندەك كىسپۇرۇچنى كۆرمەپتىكەنمەن. بۇرادەرلەر، قولۇمدىكى كويزىنى ئېچىۋېتىڭلار. ساقىلىمنى ئۆزۈم ئېلىۋالاي،ـــ دېدى سى ماكۇ خۇرسىنىپ.

ـــ بولمايدۇ، سەن شۇ پۇرسەتتىن پايدىلىنىپ تەلۋىلىك قىلساڭ، قېچىپ كەتسەڭ ياكى ئۆزۈڭنى ئۆلتۈرۈۋالساڭ، بىز ھۆددىسىدىن چىقىپ بولالمايمىز،ـــ دېدى كۆزەتچى كەسكىنلىك بىلەن.

ـــ ۋۇ ئاناڭنى، باشلىقىڭنى چاقىرىپ كېلىشە،ـــ سى ماكۇ ئاغزىنى بۇزۇپ شۇنداق دەپ تىللىدى ۋە قولىدىكى كويزا بىلەن تۆمۈر دەرىزىگە مۇشتلاپ جاراڭ جۇرۇڭ ئاۋاز چىقىرىۋەتتى.

بىز ئايال ساقچى يۈگۈرۈپ كېلىپ:

ـــ سى ماكۇ، نېمە غوۋغا كۆتۈرىسەن؟ـــ دەپ سورىدى.

ـــ ۋاي خېنىم، ماۋۇ ساقىلىمغا بىر قاراپ بېقىڭە. تېڭىنى چۈشۈرۈپ بولغاندا، يىرىككەن دەپ چۈشۈرگىلى ئۇنىمىدى. نەدە بۇنداق ئىش باركەن؟ـــ دېدى سى ماكۇ.

ـــ بۇ ئىش راستنلا قاملاشماپتۇ،ـــ ئايال ساقچى ساتىراچنىڭ يەلكىسىگە شاپىلاقلاپ قويۇپ دېدى،ـــ ئۇنىڭ ساقىلىنى نېمىشقا تولۇق ئالمىدىڭىز؟

ـــ ساقىلى بەك يىرىككەن، ساقالدىن تەلىيى چىققان ئادەمكەن بۇ . . .

ـــ ھېلى يەتمىش پۇشتۇڭنى سىكىمەن، ھېلى شوۋچى، يەنە تەلەينىڭ گېپىنى قىلىسەنغۇ!

ساتىراچ ناكار بولغان ئۇستۇرىسىنى كۆرسىتىپ چۈشەندۈرۈشكە باشلىدى.

ـــ ھېي بۇرادەر، ئوغۇلبالىمۇ نېمە سەن، قولۇمدىكى كويزىنى ئېچىۋەت، ساقىلىمنى ئۆزۈم ئېلىۋالاي. بۇ مېنىڭ بۇ ئۆمرۈمدىكى ئەڭ ئاخىرقى تەلىپىم بوپ قالسۇن،ـــ دېدى سى ماكۇ.

ئايال ساقچى سى ماكۇنى تۇتۇش ھەرىكىتىگە قاتناشقان بولغاچقا سەل ئارىسالدى بولۇپراق كۆزەتچىگە كەسكىنلىك بىلەن: «كويزىنى ئېچىۋەت» دېدى.

كۆزەتچى دىر- دىر تىتىرىگىنىچە سى ماكۇنىڭ قولىدىكى كويزىنى ئاچتى- دە، دەررۇ ئۆزىنى چەتكە ئالدى. سى ماكۇ كۈپتەك ئىششىپ كەتكەن بېغىشىنى ئۇۋۇلاپ قويۇپ، قولىنى ساقچىغا سۇندى. ئايال ساقچى ساتىراچنىڭ قولىدىن ئۇستىرىنى ئېلىپ سى ماكۇغا تەڭلىدى.

سى ماكۇ ئۇستىرىنى قولىغا ئالدى- دە، تەسىرلەنگىنىدىن ئايال ساقچىنىڭ قويۇق قاشلىرىنىڭ ئاستىدا مۆلدۈرلەپ تۇرغان چېكىتتەك قارا كۆزلىرىگە قاراپ تۇرۇپ سورىدى:

ـــ سىز مېنىڭ تەلۋىلىك قىلىشىمدىن، قېچىپ كېتىشىمدىن، ئۆزۈمنى ئۆلتۈرۈۋېلىشىمدىن قورقمامسىز؟

ئايال ساقچى كۈلۈپ تۇرۇپ دېدى:

ـــ ئۇنداق قىلساڭ سەن سى ماكۇ بولماي قالىسەن- دە!

سى ماكۇ ئۇھسىنىپ قويۇپ دېدى:

ـــ ئاياللارنىڭلا مېنى ئەڭ چۈشىنىدىغانلىقىنى بىلمەي يۈرۈپتىمەن ئەمەسمۇ؟

ئايال ساقچى مەنسىتمەسلىك نەزەرى بىلەن كۈلۈپ قويدى.

سى ماكۇ كۆزىنى ئاۋۋال ئايال ساقچىنىڭ گىلاسنى ئەسلىتىدىغان چىڭڭىدە كەلگەن لەۋلىرىگە شەيدالىق ئىلىكىدە تىكتى، ئاندىن ئۇنىڭ توپا رەڭ فورمىسى ئىچىدە تىككىدە كۆتۈرۈلۈپ تۇرغان كۆكسىگە يۆتكەپ:

ـــ سىڭلىم، ئەمچىكىڭىز راۋۇرۇس يوغان ئىكەن- ھە!ـــ دېدى.

ئايال ساقچى چىشلىرىنى غۇچۇرلىتىپ، ھەم نومۇس ھەم غەزەب ئىلىكىدە سى ماكۇنى تىللىدى:

ـــ ۋۇ نومۇسىنى بىلمەيدىغان ئوغرى، جېنى تۇمشۇقىغا كەلگەندىمۇ ھەررەڭـــ سەررەڭ خىيالدا بولۇپ يۈرگىنىنى!

ـــ ۋوي سىڭلىم، ئۆمرۈمدە شۇنچە جىق ئاياللارنى جايلاپتىمەن، لېكىن- زە، بىرەر ئايال كوممۇنىستنى جايلاپ باقمىغىنىمغا بەك ئەپسۇسلىنىمەن جۇمۇ!ـــ دېدى سى ماكۇ جىددىي تەرزدە.

غەزەبتىن يېرىلغۇدەك بولغان ئايال ساقچى سى ماكۇنى چاڭڭىدە بىر كاچات سېلىۋەتتى، كاچات شۇنچىلىك چىڭ تەگدىكى ئاۋازىدىن تۇرۇسمۇ لىڭشىپ توپا سىيرىلىپ چۈشتى. سى ماكۇ ھېچئىش بولمىغاندەك بىزەڭلەرچە ھىجىيىپ تۇرۇپ:

ـــ قېينى سىڭلىممۇ كومپارتىيە ئەزاسى، مەيدانى مۇستەھكەم، ئەمچىكى بەك يوغان . . .

ئايال ساقچىنىڭ يۈزى شەلپەردەك قىزىرىپ كەتتى، سى ماكۇنىڭ يۈزىگە شالاققىدە بىرنى تۈكۈرۈپ، بوش ئاۋازدا:

ـــ  بېرىپ ئىتنى بىر جايلىغىنە سەن. ئۆزۈڭگە ھېزى بول، مەن خانئاچاڭ ئاۋۇ بىر نېمەڭنى كېسىۋەتمەي يەنە!ـــ دېدى.

سى ماتىڭنىڭ نەپرەت ئىلىكىدە توۋلىغان ئاۋازى سى ماكۇنى ھەسرەتلىك خىياللار قاينىمىدىن سۆرەپ چىقتى، ئۇ بىر نەچچە تەمبەل خەلق ئەسكىرىنىڭ ئاكىسىنى سۆرىگىنىچە ئادەملەر توپى ئىچىگە سۇغۇرۇلۇپ چىقىۋاتقانلىقىنى كۆردى.

ـــ ئۇۋال بولدى . . . ئۇۋال بولدى . . . مەن جىق تۆھپە كۆرسەتكەن، ئۇنىڭ بىلەن ئاكا ـــ ئىنىلىقتىن بۇرۇنلا جۇدا بولغانمەن . . .ـــ سى ماتىڭ يىغلاپ نالە قىلاتتى، لېكىن ھېچكىم ئۇنىڭ گېپىگە پەرۋا قىلمايتتى. سى ماكۇ ھەسرەتلىك ئاھ ئۇردى، قەلبىدە خىجىللىق تۇيغۇسى مەۋج ئۇردى. ئاكام ھەجەپ نىيىتى دۇرۇس ئادەم ئىدىـــ دە. شۇم ئېغىز بولغىنى بىلەن، ھالقىلىق پەيتلەردە يەنە مەن تەرەپتە تۇراتتى. سى ماكۇ نۇرغۇن يىللار مۇقەددەم ئاكىسىغا ئەگىشىپ شەھەرگە كىرگەن مەنزىرىنى ئېسىگە ئالدى. ئۇ چاغدا سى ماكۇ تېخى بۇرۇتى ئەمدىلا خەت تارتقان بالا ئىدى، ئاكىسىغا ئەگىشىپ قەرز يىغاتتى. ئەڭلىك ساتىدىغان خالتا كوچىدىن ئۆتكەنلىرىدە يۈزلىرىنى ئالىبۇلىماچ بويۇۋالغان چوكانلار ئاكىسىنى سۆرىگەن پېتى قاياققىدۇر ئەكىرىپ كېتەتتى. ئاكىسى يېنىپ چىققاندا چۆنتىكى قۇرۇقدىلىنىپ قالاتتى. ئاكىسى: «ئۇكام، ئۆيگە بېرىپ دادامغا: ‹يولدا بۇلاڭچىغا ئۇچرىدۇق› دېگىن» دەيتتى. بىر قېتىم، تاۋۇز چاغىنى ۋاقتىغۇ دەيمەن، ئاكىسى مەست بولۇپ قالدى. شوپاڭخانىغا كۆڭۈل ئاچقىلى بارغاندا، كىشىلەر تەرىپىدىن كىيىم- كېچەكلىرى سالدۇرۇۋېلىنىپ تۇخۇمەك دەرىخىگە ئېسىپ قويۇلدى. «ئۇكام، ئۇكام، مېنى تېز چۈشۈرۈۋالغىن» دېدى ئاكىسى. ئاكىسىنىڭ بېشىدىن قان ئېقىۋاتاتتى. «ئاكا، ساڭا نېمە بولدى؟» دەپ سورىدى سى ماكۇ. ئاكىسى شۇ چاغلاردا خويمۇ قىزىقچى ئىدى. ئاكىسى يۇمۇرلۇق قىلىپ: «ھەي ئۇكام، ھەي ئۇكام، ھوزۇرنى ماۋۇ كىچىك باش سۈرۈپ، دەردىنى يوغان باش تارتتى» دەپ جاۋاب بەرگەنىدى. . . سى ماتىڭنىڭ پۇتلىرى بوشىشىپ، ئورنىدا رۇس تۇرالمايلا قالدى. بىر كەنت كادىرى ئۇنى قىستاپ:

ـــ سى ماتىڭ، ئېيتە، فۇ شېڭتاڭنىڭ يەر ئاستى خەزىنىسى قەيەردە؟ دېمەيدىغان بولساڭ، سېنىمۇ ئۇكاڭ بىلەن بىللە جەھەننەمگە ئۇزىتىۋېتىمىز!ـــ دېدى.

ـــ خەزىنە يوق، خەزىنە يوق، خەزىنە يەر ئىسلاھاتىدىلا قۇرۇقدىلىنىپ بولۇنغان!ـــ دېدى سى ماتىڭ ئېچىنىشلىق تەرزدە چۈشەندۈرۈپ.

سى ماكۇ كۈلۈپ قويۇپ:

ـــ ئاكا، تولا چوقان سالمىساڭ بولمامدۇ،ـــ دېدى.

ـــ سەن خۇمپەر ماڭا زىيانكەشلىك قىلدىڭ!ـــ دەپ تىللىدى سى ماتىڭ.

سى ماكۇ ئاچچىق كۈلۈپ قويۇپ بېشىنى چايقىدى. بىر ساقچى سۆڭگىچىگە ئېسىۋالغان تاپانچىسىنى قاماللاپ كەنت كادىرىغا كايىدى:

ـــ تولا مالىمانچىلىق تېرىماي، ماۋۇنى ئادەمنى دەرھال ئەكەت! كاللاڭدا سىياسەت ئۇقۇمى دېگەندىن ئەسەرمۇ يوق ئىكەن سېنىڭ!

ـــ ماشىنا توسۇپ ئازراق ماي تارتقاچ كېلەمدۇق!ـــ كەنت كادىرى شۇنداق دېگەچ سى ماتىڭنى سۆرەشتۈرۈپ ئېلىپ كەتتى.

جازانى نازارەت قىلغۇچى ئەمەلدار قىزىل رەڭلىك كىچىك بايراقنى كۆتۈردى- دە: «تەييارلىق . . . » دەپ كاركىرىدى.

مەرگەنلەر مىلتىقلىرىنى كۆتۈرۈپ ئاخىرقى بۇيرۇقنى كۈتۈپ تەق بولۇپ تۇرۇشتى. سى ماكۇ ئۆزىگە توغرىلانغان مىلتىقنىڭ ئۆڭكۈردەك قاپقار سىتىۋۇلىغا قارىدى، چىرايىغا سوغۇق تەبەسسۇم تېپىپ چىقتى. شۇ ئەسنادا دەريا قىرغىقىدا بىر دەستە قىزىل نۇر پارقىرىدى، ئاياللارنىڭ ھىدى پۈتۈن جاھاننى قاپلىغانىدى.

ـــ ئاياللار ياخشى نەرسە جۇمۇ . . .ـــ دېدى سى ماكۇ.

كەينىدىن ئۇلىشىپلا كىشى كۆڭلىنى ۋەھىمىگە سالىدىغان مىلتىق ئاۋازى ياڭرىدى. سى ماكۇنىڭ كاللىسىدىن تۆشۈك ئېچىلىپ، قىپقىزىل قانلار بىلەن ئاپئاق مېڭە قېتىقى ئەتراپقا چاچرىدى. ئۇنى گەۋدىسى بىر دەقىقە قېتىپ قالدى- دە، كەينىدىن ئالدىغىلا پالاققىدە يىقىلدى.

شۇ ئەسنادا ئەمدىلا پەردىسى چۈشەي دەپ قالغان ئويۇننىڭ پەردىسى قايتىدىن ئېچىلىپ كولمىناتسىيە نۇقتىسغا چىقتى، شا كوۋزى كەنتىلىك تۇل چوكان سۈي فېڭشيەن ئۇچىسىغا ئوتقاشتەك قىپقىزىل تاۋاردىن پاختىلىق چاپان، يېشىل تاۋاردىن ئىشتان كىيىپ، چېچىغا ساپسېرىق رەڭلىك بىر تۇتام شايى گۈل قىسقىنىچە دەريا قىرغىقى تەرەپتىن ئېتىلىپ كەلگەن پېتى سى ماكۇنىڭ يېنىغا ئۆزىنى تاشلىدى. مەن ئۇنى سى ماكۇنىڭ جەسىتىنىڭ ئۈستىگە ئۆزىنى ئېتىپ داد- پەرياد سېلىپ يىغلايدىغۇ دەپ ئويلىغانىدىم، لېكىن ئۇ يىغلىمىدى، بەلكىم سى ماكۇنىڭ ئوق تېگىپ چۇۋۇلۇپ كەتكەن كاللىسىنى كۆرۈپ قورققىنىدىن يۈرىكى توختاپ قالغان بولۇشى مۇمكىن ئىدى. ئۇ قوينىدىن بىر تال قايچىنى چىقاردى، مەن تېخى ئۇنى قايچىنى كۆكرىكىگە سانجىپ سى ماكۇنىڭ پىراقىدا جان بېرەمدىكىن دەپ ئويلىغانىدىم. لېكىن ئۇ ئۇنداق قىلمىدى. ئۇ خەقنىڭ كۆزىچىلا قايچىنى سى ماكۇنىڭ كۆكرىكىگە نىقتاپ قويدى ـــ دە، يۈزىنى ئەتكىنىچە ھۈ تارتىپ يىغلىغىنىچە پايپاڭلاپ يۈگۈرۈپ كەتتى.

تاماشا كۆرۈپ تۇرغان كىشىلەر جايىدا قاققان قۇزۇقتەك تۇرۇپلا قالدى، سى ماكۇنىڭ ئۆلۈشتىن بۇرۇن دېگەن ھېلىقى گېپىنىڭ ئاھاڭى كىشىلەرنىڭ قەلبىگە تىشىپ كىرىپ، قۇرتقا ئوخشاش مىدىرىماقتا ئىدى. ئاياللار ياخشى نەرسىمىكىنە؟ ئاياللار بەلكىم ياخشى نەرسىدۇر، ئاياللار دېمىسىمۇ ياخشى نەرسە، لېكىن تېگى- تەكتىدىن سۈرۈشتۈرۈپ كەلگەندە ئاياللار ياخشى نەرسە ئەمەس جۇمۇ.

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

مۇكاپاتلاش كومىتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:
ئۇنىڭ ئىنگلىز تىلىدا ئادەتتىن تاشقىرى يۇقىرى ماھارەت بىلەن يېزىلغان ئۆتكۈر، گۈزەل، ساپ شېئىرلىرىدىكى شېئىرىي تۇيغۇغا تويۇنغان ئىدىيەلىرى غەرب ئەدەبىياتىنىڭ بىر قىسىمىغا ئايلىنىپ كەتكەن.
مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە
رابىندىرانات تاگور (Rabindranah Tagore,1861- 1941) كالكۇتتادا بىر باي ئاقسۆڭەك ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. 1878- يىلى ئەنگلىيەگە ئوقۇشقا چىقىپ ئىككى يىلدىن كېيىن دۆلىتىگە قايتىپ كەلگەن ۋە پۈتۈن ئۆمرىنى ئەدەبىيات ئىشلىرىغا بېغىشلىغان. 1905- يىلى ھىندىستان مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتى يۇقىرى دولقۇنغا كۆتۈرۈلگەندە ۋەتەنپەرلىك كۈيلەنگەن نۇرغۇن ناخشا تېكىستلىرىنى يازغان، نۇتۇق سۆزلىگەن، نامايىشلارغا قاتناشقان. 1913- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 20- ئەسرىنىڭ 30- يىللىرىدا يەنە نۇرغۇن سىياسىي ئىپىك شېئىرلارنى يېزىپ، فاشىستلارنىڭ تاجاۋۇزچىلىقىغا قارشى تۇرغان ھەمدە ئوچۇق خەت يېزىپ جۇڭگو خەلقىنىڭ ياپۇنغا قارشى ئۇرۇشىنى قوللىغان.
ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە ئاساسلىقى جاھانگىر مۇستەملىكچىلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىكى ھىندىستان خەلقىنىڭ ئازاب- ئوقۇبەتلىرى ئەكىس ئەتتۈرۈلۈپ، فىيوداللىق سالاھىيەت قارىشى تەنقىد قىلىنغان؛ جاھانگىرلار ۋە بىيۇروكراتلارنىڭ ياۋۇزلۇقلىرى ئېچىپ تاشلىنىپ تۆۋەن قاتلامدىكى ئاۋام- خەلققە، بولۇپمۇ قىز- ئاياللارنىڭ ئېچىنىشلىق ھالىغا ھېسىداشلىق قىلىنغان. لېكىن يەنە بەزى ئەسەرلىرىدە بۇرژۇئازىيەچە ئىنسان تەبىئىيىتى نەزەرىيەسى تەرغىپ قىلىنغان، يەنە بەزى ئەسەرلىرىدە مىستىتىك قاراشلارمۇ ئوتتۇرىغا قويۇلغان. ئۇنىڭ شېئىرلىرى بەدىئىيلىك جەھەتتە تولىمۇ ساپ، تەبىئىي، تەسەۋۋۇرى مول بولۇپ، رومانتىزملىق تۈس ناھايىتى قويۇق. بۇنىڭدىن باشقا ئۇنىڭ  پروزا ئەسەرلىرى چوڭقۇر رېئالىزم ئۇسلۇبىدا يېزىلغان بولۇپ، ۋەقەلىكلەرنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى، پېرسوناژلارنىڭ يارىتىلىشى ۋە پىسىخىك تەسۋىر جەھەتتىمۇ ئۆزگىچە ئۇسلۇب ياراتقان.
مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىكى تەسىراتى:
شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتىغا چوڭقۇر رەھمەت ئېيتىمەن، ئۇلارنىڭ مېنى چۈشەنگەنلىكىگە مىننەتدارلىق بىلدۈرىمەن، ئارىلىق يىراق بولسىمۇ ئۇلار بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قېلىشنى ئارزۇ قىلىمەن.
شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر
توماس خاردى (ئەنگلىيە)
دېلېددا (ئىتالىيە)
سىپىتلېر (شىۋېتسارىيە)
تاگور (ھىندىستان)
مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل
1910- يىلى ئېلان قىلىنغان پەلسەپىۋى شېئىرلار توپلىمى «گىتەنجالى» دا تاگورنىڭ ئۆزگىچە ئىجادىيەت ئۇسلۇبى ئەڭ بۇرۇن نامايان قىلىنغانىدى. شەكىل جەھەتتىن قارىغاندا بۇ ئەسەر ئىلاھقا بولغان مەدھىيە ئىدى، «گىتەنجالى» دېگەن بۇ سۆز «شېئىر ھەدىيە قىلىش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. لېكىن تاگورنىڭ مەدھىيەسى ھەرگىزمۇ «بىر ئىلاھلىق دىن» مۇتلەق نوپۇزغا ئىگە، جىمى مەۋجۇداتتىن ئۈستۈن تۇرىدىغان ئىلاھقا ئەمەس، بەلكى جىمى مەۋجۇداتتىن بىر گەۋدىگە ئايلانغان ئىلاھلارغا ئاتاپ يېزىلغان بولۇپ، قويۇق مىللىي تۈس، ھەر قانداق كىشى يېقىنلىشالايدىغان مەۋجۇتلۇققا تويۇنغانىدى.
تاگورنىڭ قارىشىچە، بىر شائىر ئەگەر پاساھەتلىك سۆز- جۈملە ياكى قالتىس ماھارەت بىلەن ئەسەر ئىجاد قىلىشنى ئۆزىگە بېزەك قىلىۋالسا ئىلاھ بىلەن ئوتتۇرىسىغا توسالغۇ پەيدا قىلىپ قويىدۇ، دەپ قارايدۇ. ئۇ پاك- مەسۈملۇقنى، ئاددىي- ساددا بولۇشنى ئۇلۇغلىغان، ئۆز ھاياتىنىڭ «ئاددىي ۋە سەمىمىيلىكىنىڭ گوياكى بىر تال قۇمۇش نەي» گە ئوخشاش ئىلاھ تەرىپىدىن چېلىنىپ كۈي ھاسىل بولۇشىنى ۋە شۇ ئارقىلىق ئىلاھ بىلەن بىرلىشىش ماقامىغا يېتىشنى ئىستىگەن. بۇ خىل ئىدىيەۋى ئىستەك ئۇنىڭ شېئىرلىرىدا تولۇق نامايان قىلىنغان. «گىتەنجالى» دا ئىپادىلەنگەن ئىدىيە ھىندىستاننىڭ «ئۇپانىشاد» قاتارلىق قەدىمكى كلاسسىك كىتابلىرىنىڭ ئىدىيەسى بىلەن ئوخشاش. لېكىن، تاگور ئۆز مىللىتىنىڭ ئەنئەنىسىنى جارى قىلدۇرغان چاغدا بېكىك بىر دۇنيانى ياراتمىغان، ئۇزۇن مەزگىل ئايرىلىپ تۇرغاندىلا ئاندىن چۈشىنىش ھاسىل قىلغىلى بولىدىغانلىقىغا ئىنتىزار بولغان. 1912- يىلى تاگور «گىتەنجالى» دېگەن بۇ داستانىنى ئىنگلىز تىلىغا ئۆزى تەرجىمە قىلغان، كېيىنكى يىلى مۇشۇ ئەسىرى بىلەن نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. نوبېل مۇكاپاتى باھالاش ھەيئىتىدىكىلەر تاگورنىڭ ئىجادىيىتىگە، بولۇپمۇ ئەدەبىي ئىجادىيەت ئارقىلىق «ئىنسانلار مەدەنىيىتىنىڭ ئىككى قۇتۇپلىشىشىنى مۇرەسسەگە كەلتۈرۈش» تەك تىرىشچانلىقىغا يۇقىرى باھا بەرگەن.
ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى
1881- يىل: «ئۆلۈم سودىسى» (نەسىر)
1891- يىل: «قەرز قايتۇرۇش» (ھېكايىلەر توپلىمى)
1892- يىل: «ماخامايا»، «ئادەم تىرىكمۇ ياكى ئۆلۈكمۇ» (ھېكايە)
1893- يىل: «ۋاز كېچىش»، «سۇبا» (ھېكايە)
1894- يىل: «قۇياش ۋە قارا بۇلۇت» (ھېكايە)
1900- يىل: «چۆچەك ۋە شېئىرلار» (شېئىرلار توپلىمى)
1906- يىل: «چۆككەن پاراخوت» (رومان)
1910- يىل: «گىتەنجالى» (داستان)، «گورا» (رومان)
1911- يىل: «مۇستەھكەم قورغان» (دىرامما)
1913- يىل: «ھىلال ئاي توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
1916- يىل: «ئۇچار قۇش» (شېئىرلار توپلىمى)، «تۆت ئادەم» (پوۋېست)، «ئائىلە ۋە دۇنيا» (رومان)
1924- يىل: «جۇڭگو ھەققىدە تەلىقنلەر» (نەسىر)
1925- يىل: «مۇكتاداھارا (شارقىراتما)» (دىرامما)
1926- يىل: «قىزىل بامبۇك» (دىرامما)
1931- يىل: «رسۇيەدىن كەلگەن مەكتۇپ» (نەسىر)
1932- يىل: «ئىككى ئاچا- سىڭىل» (رومان)
1938- يىل: «گىرۋەكلەر توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
1941- يىل: «تەۋەللۇت بولۇش توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى
«بىز زادىلا تونۇشمايدىغان ئىككى ئەمەغا ئوخشايمىز.»                             ـــ رومىن روللان
«يۈكسەك مەدەنىيەتنىڭ مەھسۇلى، گوياكى مۇنبەت تۇپراقتا ئۆسۈپ چىققان پىلىكئوت.»               ـــ ۋىليام باتلېر يېتىز
«تاگورنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى شەرقنىڭ قايتا گۈللىنىشى، شۇنداقلا ھازىرقى زامان ياۋروپا يازغۇچىلىرى ۋە كېلتنىڭ قايتا گۈللىنىشى ئەكس ئەتتۈرگەن ‹غەرب مىستىتىك ئېقىمى› غا مەنسۇپ.»                            ـــ «نيۇيورك ۋاقىت گېزىتى» ئوبزورى
ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى
«چۆككەن پاراخوت»، تاگور (ھىندىستان)، خۇاڭ يۈشى تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1999- يىل نەشرى
«ئۇچار قۇشلار توپلىمى»، تاگور (ھىندىستان)، جاڭ جىخېڭ تەرجىمىسى، خۇبېي ياش- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2003- يىل نەشرى
«گىتەنجالى»، تاگور (ھىندىستان)، بەڭ شىن تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 2000- يىل نەشرى

شەرىپى كىمگە مەنسۇپ

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى نەتىجىسىنىڭ ئېلان قىلىنىدىغىنىغا يەنە بىر ئايغا يېقىن ۋاقىت قالدى، ئەنگلىيە دو تىكىش شىركىتىLadbrokes  2013- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا تىكىلگەن دوغا مۇكاپات قايتىش نىسبىتىنى ئېلان قىلدى؛ ياپونىيە يازغۇچىسى مۇراكامى خارۇكىغا ئۈچ ھەسسە دو تىكىلىپ، بۇ يىللىق ئەڭ چوڭ قىزىق نۇقتىغا ئايلاندى. مۇراكامى خارۇكى بۇلتۇرمۇ Ladbrokes شىركىتىنىڭ دو تىكىش تاختىسىدا بىرىنچى ئورۇندا، ئېلىمىز يازغۇچىسى مويەن ئىككىنچى ئورۇندا تۇرغان ئىدى.

ئەنگلىيە دو تىكىش شىركىتى Ladbrokes 1985- يىلى بۇ ساھەگە قەدەم باسقاندىن بۇيان جەمئىي ئۈچ قېتىم مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىنى توغرا پەرەز قىلغان. 2011- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى نەتىجىسى ئېلان قىلىنىش ھارپىسىدا شىۋېتسىيەدىكى مەلۇم بىر دو تىكىش تور بېتى تۇيۇقسىز شىۋېتسىيە شائىرى توماس تىرانىسترومېرغا تىكىلگەن 13 ھەسسە دونى 2 ھەسسىگە چۈشۈرگەن، نەتىجىدە راستىنلا تىرانىستىرومېر مۇكاپاتقا ئېرىشكەن، بۇ ئىشنى شىۋېتسىيە تەپتىش ئەمەلدارى مەخپىي تەكشۈرگەن، لېكىن دەلىل- ئىسپات تاپالىمغاچقا دېلونى ئاخىرلاشتۇرۇشقا مەجبۇر بولغان. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان دو تىكىش شىركەتلىرىنىڭ مۇكاپات ساھىبلىرىنى توغرا پەرەز قىلىشى كىشىنىڭ ھەيرانلىقىنى قوزغىغان. شۇ ۋەجىدىن، بۇ يىللىق نوبېل مۇكاپاتىغا تىكىلگەن دوغا مۇكاپات قايتۇرۇش نىسبىتىگە ئائىت خەۋەرلەر چىقىشى بىلەنلا كىشىلەر كۆپلەپ دو تىكىشنى باشلىۋەتكەن.

ھەر يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنى باھالاش نامزاتلىققا كۆرسىتىلگەن يازغۇچىنىڭ دۆلەت تەۋەلىكى، ئىرقى، تىلى، جىنسى، سىياسىي مايىللىقى، ئىجادىيەت تېمىسى، ھەتتا يېشى قاتارلىق كۆپ خىل ئامىللارغا باغلىق بولۇپ كەلگەن. مۇكاپات تارقىتىلىدىغان كۈننىڭ يېقىنلىشىشغا ئەگىشىپ، دو تىكىش شىركەتلىرىنىڭ مۇكاپات قايتۇرۇش تاختىسىدىمۇ توختىماي ئۆزگىرىش بولۇپ تۇرىدۇ، مۇكاپاتنىڭ قايسى كۈنى تارقىتىلىدىغىنىمۇ مۇكاپات تارقىتىش ھارپىسىدىلا ئاندىن بېكىتىلىدۇ. 2013- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى تاجىنىڭ زادى قايسى يازغۇچىنىڭ بېشىغا كىيدۈرۈلىدىغانلىقى يەنىلا شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى خەۋىرىگە قاراشلىق بولۇپ قالدى.

ئاسىيالىق يازغۇچىلارنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشىش

نىسبىتى بەكلا تۆۋەن

ئىگىلىنىشىچە، دو تىكىش شىركىتى Ladbrokes تەمىنلىگەن 2013- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى تىزىملىكىدە ئەڭ ئالدىغا تىزىلغان يازغۇچىغا تىكىلگەن دوغا قايتۇرۇلىدىغان مۇكاپات سوممىسى شۇنچە تۆۋەن بولىدىكەن، بۇ ـــ دو تىكىش شىركەتلىرىنىڭ مەزكۇر يازغۇچىنى مۇكاپاتقا ئېرىشىش نىسبىتى شۇنچە يۇقىرى دەپ قارايدىغانلىقىدىن دېرەك بېرىدىكەن. نۆۋەتتە مەزكۇر تىزىملىكتىكى يازغۇچىلارنىڭ رەت تەرتىپى مۇنداق بولغان: خارۇكى مۇراكامى (Hauki Murakami 村上春树) (ياپۇنىيە)، جويېس كارول ئوتېس (Joyce Carol Oates 乔伊斯·卡洛尔·欧茨) (ئامېرىكا)، پېتېر ناداس  (Peter Nadas 彼得·纳达斯) (ۋىنگىرىيە)، كو ئۇن (Ko Un 高银) (كورىيە)، ئەلىس مۇنرو (Alice Munro 爱丽丝·门罗) (كانادا)، ئەدۇنىس (Adonis 阿多尼斯) (سۈرىيە،لىۋان)، ئاسسىيا جېبار (Assia Djebar 阿西娅·杰巴尔) (ئالجىرىيە)، فىلىپ روس (Philip Roth 菲利普·罗斯) (ئامېرىكا)، ئاموس ئوز (Amos Oz 阿摩司·奥兹) (ئىسرائىلىيە)، توماس پىنچون (Thomas Pynchon 托马斯·品钦) (ئامېرىكا)، مىلان كۇندىرا (Milan Kundera 米兰·昆德拉) (چېخ، فىرانىسيە).

ئۇنىڭدىن باشقا، مەزكۇر تىزىملىكتە جۇڭگولۇق شائىر بېيداۋمۇ بار ئىكەن، لېكىن تىزىملىكتىكى رەت تەرتىپى كەينىدە ئىكەن، مۇكاپات قايتۇرۇش نىسبىتىمۇ 1 گە 100 ئىكەن. شۇنىڭ بىلەن ئوخشاش دو تىكىلگەن تىزىملىكتە يەنە فىرانسىيە تەۋەلىكىدىكى جۇڭگولۇق يازغۇچى، رېژىسور دەي ئېنجيېمۇ بار ئىكەن. ئۇ ئۆزىنىڭ شۇ ناملىق رومانىغا ئاساسەن ئۆزگەرتىپ ئىشلەنگەن «بالزاك ۋە كىچىك تىككۈچى» ناملىق فىلىمغا رېژىسورلۇق قىلغان ئىكەن.

بۇرۇنقى تەجرىبىلەرگە ئاساسلانغاندا، ئوخشاش بىر دۆلەتتىن ئۇدا ئىككى يىل نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشىش ئېھتىماللىقى نۆل ئىكەن. شۇ ۋەجىدىن بېيداۋنىڭ بۇ يىل نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشىشىنىڭ ئېھتىماللىقى يوق دېيەرلىك. بېيداۋ 1996- يىلىدىن ئىلگىرى كۆپ قېتىم ئەڭ ئاخىرقى تەكشۈرۈپ بېكىتىش تىزىملىكىگە كىرگەن.

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى «ئەدەبىيات جۇغراپىيەسى» قاتارلىق كۆپ خىل ئوبيېكتىپ ئامىللارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغاچقا، ئاسىيالىق يازغۇچىلارنىڭ ئۇدا مۇكاپاتقا ئېرىشىشىنىڭ ئېھتىماللىق يۇقىرى ئەمەس ئىكەن. مۇراكامى خارۇكى ئۇدا نەچچە يىل نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ پەرەز قىلىش تىزىملىكىدە بىرىنچى ئورۇندا تۇرغان بولسىمۇ، لېكىن ھەر يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نائىل بولالمىغان. ئۇ بۇ يىلمۇ تىزىملىكتە بىرىنچى ئورۇندا تۇرۇۋاتقان بولسىمۇ، لېكىن ئەڭ ئاخىرقى پەيت يېتىپ كەلمىگۈچە ھېچكىم قانداق ئۆزگىرىش بولىدىغانلىقىغا كېسىپ بىر نېمە دېيەلمەيدۇ.

ئامېرىكا يازغۇچىلىرى ئەڭ قىزىق

نۇقتىغا ئايلاندى

2013- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا دو تىكىش تىزىملىكىدە ئالدىنقى ئون يازغۇچىنىڭ ئىچىدە جويېس كارول ئوتېس، فىلىپ روس، توماس پىنچون قاتارلىق ئۈچ نەپەر ئامېرىكىلىق يازغۇچى بار. ئەنگلىيە ئاخبارات ۋاسىتىلىرىنىڭ تەھلىل قىلىشىچە، بۇ يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى «ئامېرىكا يىلى» غا قەدەم قويۇشى مۇمكىن ئىكەن. چۈنكى 1993- يىلى ئامېرىكىلىق قارا تەنلىك ئايال يازغۇچى تونى موررىسون («جان جوزام» ناملىق رومانى بىلەن نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن، بۇ رومان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ بولدى، رومان ھازىر تەھرىرلىنىش باسقۇچىدا) نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەندىن بۇيان ئامېرىكا يازغۇچىلىرى يېقىنقى 20 يىل ئىچىدە نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشەلمىگەن. ئىچكى قىسىمدىكى زاتلارنىڭ تەھلىل قىلىشىچە، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ھەر يىللىق قانۇنىيىتىگە ئاساسلانغاندا، بۇ يىل ئىنگلىز تىلىدا ئەسەر يازىدىغان يازغۇچىلارنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشىش ئېھتىماللىقى يۇقىرى ئىكەن، ئايال يازغۇچىلار تەخمىنەن 3- 4 يىلدا بىر قېتىم مۇكاپاتقا ئېرىشىدىكەن. مۇنداقچە ئېيتقاندا، بۇ يىل ئىنگلىز تىلىدا ئەسەر يازىدىغان ئايال يازغۇچىلار مۇكاپاتقا ئېرىشىپ قېلىشى مۇمكىن ئىكەن.

ئەپقاچتى گەپلەردە دېيىلىشىچە، جويېس كارول ئوتېسنىڭ بىر قىسىم ئەسەرلىرى شىۋېت تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ شىۋېتسىيەدە كەڭ تونۇشتۇرۇلغان، بۇ يازغۇچىنىڭ شىۋېتسىيەدىكى تونۇلۇش دەرىجىسى يۇقىرى ئىكەن، بۇمۇ بەلكىم بۇ ئايال يازغۇچىنىڭ قىزىق نۇقتىلىق نامزاتقا ئايلىنىشىنىڭ مۇھىم سەۋەبلىرىدىن بىرى بولۇشى مۇمكىن ئىكەن. لېكىن، دو تىكىش شىركىتىدىكى خادىملارنىڭ ئاشكارىلىشىچە، مەلۇم بىر يازغۇچىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ شىۋېت تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان- قىلىنمىغانلىقى ئۇنچە مۇھىم ئەمەس ئىكەن. يازغۇچىنى بەلگىلىك تەسىرگە ئېرىشتۈرىدىغىنى يەنىلا شۇ يازغۇچىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ قانچە خىل تىلغا تەرجىمە قىلىنىشى ئىكەن، ئۇلار ئىمكانىيەتنىڭ يېتىشىچە «The Times»، «The Daily Telegraph» قاتارلىق ئاخبارات ۋاستىلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرلارنى تەمىنلىشى مۇمكىن ئىكەن.

ئۇنىڭدىن باشقا، ئوبزورچى جى ئەن مۇنداق بىر كۆز قاراشنى ئوتتۇرىغا قويغان: نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ بىر مۇھىم ئالاھىدىلىكى «ئەدەبىي مۇۋەپپەقىيەتلىرىنى جەزىملەشتۈرۈش» بولۇپ، بەزى شۆھرەتلىك يازغۇچىلارنىڭ يېڭىدىن يازغان ئەسەرلىرى كۆپ بولمىسىمۇ، لېكىن بۇرۇنقى ئەسەرلىرى ئارقىلىق ئۆزىنىڭ ئەدەبىياتتىكى مەرتىۋىسى ئۈچۈن پۇختا ئاساس تىكلىۋالغان بولىدىكەن، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى دەل ئۇنىڭ بۇ مەرتىۋىسىنى جەزىملەشتۈرىدىكەن. بۇ يىل ئەگەر نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ئامېرىكىلىق يازغۇچىلارغا نېسىپ بولسا يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئۈچ نەپەر ئامېرىكىلىق يازغۇچىنىڭ مۇكاپاتقا ئېرىشىش مۇمكىنچىلىكى ناھايىتى يۇقىرى بولىدىكەن. ئۇلارنىڭ ھەممىسى 1930- يىللاردا تۇغۇلغان بولۇپ، مەلۇم بىر ئەدەبىي ئېقىمدا ئۆزگىچە ئورۇن تۇتقان ھەمدە كۆپ قېتىم نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى نامزاتىغا كۆرسىتىلگەن قىزىق نۇقتىلىق يازغۇچىلار ئىكەن.

1. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: خارۇكى مۇراكامى

ئەسەرلىرىدە نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ئۆلچىمىگە ماس كېلىدىغان خاسلىق ئەكىس ئەتكەن

ــــ مۇراكامى خارۇكى ئەسەرلىرىنى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلغۇچى

لىن شاۋخۇانى مەخسۇس زىيارەت

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: ئەگەر مۇراكامى خارۇكى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشىپ قالسا، سىز ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىكى تەڭداشسىزلىقىنى قەيەردە دەپ قارايسىز؟

لىن شاۋخۇا: ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىكى «تەڭداشسىزلىق» قا كېسىپ بىر نېمە دېيەلمەيمەن. لېكىن مۇراكامى خارۇكى مۇكاپاتقا ئېرىشىپ قالسا، سەۋەبى دەل نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ئىستېتىكىلىق ئۆلچىمى بولغان «ئىدىيالىزملىق خاھىش» نىڭ ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە مەلۇم دەرىجىدە گەۋدىلەندۈرۈلگەنلىكىدىن بولىدۇ. مەسىلەن، ئۇ «يۈكسەك دەرىجىدە تەرەققىي قىلغان كاپىتالىستىك جەمئىيەت» تىن ئىبارەت ئالاھىدە باسقۇچتىكى ئىجتىمائىي قىياپەت ۋە ئېكولوگىيەلىك مۇھىتنى تەنقىدىي يوسۇندا تەسۋىرلىگەن؛ ئىنسانىيەتنىڭ ئەڭ ئاخىرقى قىممەتكە يۈرۈش قىلىش داۋامىدىكى ئۆزلۈكتىن ھالقىغان روھىنى قازغان؛ ياپونىيەنىڭ «دۆلەت زوراۋانلىقى» ۋە زوراۋانلىقنىڭ مەنبەسىدە ئاشكارىلانغان مۇرەسسەسىز ئۇرۇش قىلىش ھالىتى ۋە ئىجتىمائىي پەن زىيالىيلىرىنىڭ بۇرچ ئېڭىنى ئىنچىكە كۆزەتكەن؛ زامانىۋى شەھەر كىشىلىرىدىكى ئۈمىدسىزلىك، ياتلىشىش، تەنھالىق تۇيغۇلىرىنىڭ كىشىلىك ھاياتتىكى شېئىرىي ئىپادىلىرىنى ئېچىپ بەرگەن، تىل ئۇسلۇبى جەھەتتە يېڭىلىق ياراتقان.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: بەزىلەر: «مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەسەرلىرى زىيادە ئاممىباب، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ھەيئىتىنىڭ ئىشتىھاسىغا ماس كەلمەيدۇ» دەپ قارايدىكەن. بۇنىڭغا قانداق قارايسىز؟

لىن شاۋخۇا: مەن ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئۇنچە ئاممىباب دەپ قارىمايمەن، ھېچبولمىغاندا ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ئاددىي مەنىدىكى ئاممىباب ئەسەر قاتارىغا ئەمەس، بەلكى يۈكسەك ئىدراك ۋە ئىستېتىكىلىق گۈزەللىك ئەكىس ئەتكەن كەسكىن ئەدەبىيات ياكى «ساپ ئەدەبىيات» دائىرىسىگە كىرىدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، ئۇنىڭ ئەسەرلىرى يۈزەكى نۇقتىدىن قارىغاندا ئاممىبابتەك كۆرۈنگىنى بىلەن، مەزمۇنى قىلچە ئاممىباب ئەمەس، چاكىنا دېگىلى تېخىمۇ بولمايدۇ.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: مۇراكامى خارۇكىنىڭ ياپۇنىيەدىكى قارشى ئېلىنىش دەرىجىسى قانداق؟ ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنى ئاۋام ئەدەبىياتىغا تەۋە دېيىشكە بولامدۇ؟

لىن شاۋخۇا: مۇراكامى خارۇكى ياپونىيەدە ئەڭ قارشى ئېلىنىدىغان ھۆرمەتكە سازاۋەر يازغۇچىلارنىڭ بىرى، بولۇپمۇ ئۇنىڭ ئايال ئوقۇرمەنلىرى ناھايىتى كۆپ. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ نەچچە مىليون، ھەتتا نەچچە ئون مىليون پارچە سېتىلىشى بۇ نۇقتىنى ئىسپاتلايدۇ.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: مۇراكامى خارۇكىنىڭ جۇڭگودىكى ئوقۇرمەنلىرى ۋە ئەگەشكۈچىلىرى نېمىشقا شۇنچە كۆپ؟

لىن شاۋخۇا: تەكشۈرۈشلەردە كۆرسىتىلىشىچە، جۇڭگودىكى ياش ئوقۇرمەنلەر مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەسەرلىرىدىن دۇنيانى قانداق كۆزىتىش، قانداق كونترول قىلىش ئۇسۇلىنى ئۆگەنگەن. يالغۇز بۇنىڭلىق بىلەنلا قالماي، ئۇ جۇڭگو ئوقۇرمەنلىرىنى يەنە مۇنداق نەرسىلەر بىلەنمۇ ئۆزىگە جەلپ قىلغان. ئالايلۇق، ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە زامانىۋى شەھەر كىشىلىرىدىكى مەنىسىزلىك، ياتلىشىش، تەنھالىق، تەقدىر- قىسمەتلىرىنىڭ مۇقىم بولماسلىقى، شۇنداقلا غۇرۇر، قەدىر- قىممەت، ئەخلاق- پەزىلەت، ھەسرەت، سۆيگۈ- مۇھەببەت قاتارلىق دەۋر، مىللەت، دۆلەت ھالقىغان «ئىنسانىي خاراكتېر» چوڭقۇر قېزىلغان. لېكىن، مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەسەرلىرىدە مەلۇم دەرىجىدە سەلبىي تەرەپلەرمۇ يوق ئەمەس. ئالايلۇق، ئىدراك، مەنە، قىممەت، تۈزۈلمە، تەرتىپلەرنى ئوپېراتسىيە قىلىشتا جۇڭگو جەمئىيىتىنىڭ بۇرۇلۇش مەزگىلىدە مۇھتاج بولىدىغان زامانىۋى يادرولۇق قىممەت قارىشى كۆرسىتىپ بېرىلمىگەن. ئوچۇقىنى ئېيتقاندا، ئۇ «‹ئېگىز تام› بولمىسا قانداق قىلىمىز؟» دېگەن رېئال مەسىلىگە جاۋاب بەرمىگەن.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: غەرب ئەدەبىيات ساھەسىدىكىلەر مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەسەرلىرىگە قانداق باھا بېرىدۇ؟

لىن شاۋخۇا: مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەسەرلىرى 30 نەچچە خىل تىلغا تەرجىمە قىلىنغان، 36 دۆلەت ۋە رايونغا تارقالغان. مۇراكامى خارۇكى بىلەن ئىككىنچى قېتىم كۆرۈشكەن چېغىمدا مەن ئۇنىڭدىن شەرق- غەرب ئوقۇرمەنلىرىنىڭ ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدىن ئالغان تەسىراتىدا قانداق پەرقلەرنىڭ بارلىقىنى سورىدىم. ئۇ پەرقنىڭ ناھايىتى زورلۇقىنى، ياۋروپا- ئامېرىكا ئوقۇرمەنلىرىنىڭ ئاساسلىقى ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ يېزىلىش ئۇسلۇبى بىلەن كېيىنكى مودېرنىزملىق ئامىللارغا دىققىتىنى بەكرەك ئاغدۇرىدىغانلىقىنى، ئاسىيا ئوقۇرمەنلىرى بولسا ئەسەرلىرىنىڭ ئاددىيلىقىغا بەكرەك كۆڭۈل بۆلگەنلىكىنى، ئەسەرلىرىنى قوبۇل قىلىش ئۇسۇلىنىڭ بەكمۇ تەبىئىي بولغانلىقىنى ئېيتتى. شۇنى قوشۇمچە قىلىپ قويغۇم كېلىۋاتىدۇ: ياۋروپا- ئامېرىكىدا ئۇنىڭ «نورۋىگىيە ئورمانلىقى» (بۇ ئەسەر ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ بولدى، ئۇيغۇرچە نەشرى پات ئارىدا ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشىدۇ) بولماستىن، «خەتەرلىك قوي ئىزدەش سەرگۈزەشتىسى»، «دېڭىز بويىدىكى كافكا»، «يەر ئاستى» قاتارلىق ئەسەرلىرى كەڭ تارقالغان.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: مۇراكامى خارۇكى بىلەن كۆرۈشكەن چېغىڭىزدىكى ئەھۋاللارنى سۆزلەپ بېرەلەمسىز؟ 2003- ۋە 2008- يىللىرى ئىككىڭلار ئىككى قېتىم كۆرۈشۈپتىكەنسىلەر، سىلەر كۆرۈشكەندە قايسى تېمىدا پاراڭلاشقان؟

لىن شاۋخۇا: 2003- يىلى كۆرۈشكەندە ئاساسلىقى ئەدەبىي ئىجادىيەتنىڭ ئەسلىي ھەرىكەتلەندۈرگۈچ كۈچى، تەنھالىق، جۇڭگو ۋە نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى قاتارلىق تۆت تېمىدا پاراڭلاشقان. مۇراكامى خارۇكى شۇچاغدا: «نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ سىياسىي تۈسى بەك قويۇق، مەن ئانچە قىزىقىپ كەتمەيمەن» دېگەن ئىدى.

ئىككىنچى قېتىم كۆرۈشكەندە سۆھبىتىمىز ئاساسلىقى «شەرقىي ئاسىيا ۋە مۇراكامى خارۇكى» ھەققىدە بولدى. مەن ئۇنىڭ شەرقىي ئاسىيانىڭ يېقىنقى ۋە ھازىرقى زامان تارىخىغا قىزغىن كۆڭۈل بۆلگەنلىكىنى، زوراۋانلىققا قويغان سوئاللىرىنى ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ روھى دەپ قارايدىغانلىقىمنى ئېيتتىم. ئۇ بەزىلەرنىڭ بۇنداق دەپ قارىمايدىغانلىقىنى ئېيتتى. ئۇ تارىخىي تونۇش مەسىلىسىنىڭ ئىنتايىن مۇھىملىقىنى، لېكىن ياپونىيە ياشلىرىنىڭ تارىخقا قىزىقمايدىغانلىقىنى، شۇڭا ئۆز ئەسەرلىرىدە كىشىلەرنىڭ تارىخنى چۈشىنىشىگە ياردىمى بولسۇن ئۈچۈن تارىخنى تىلغا ئالىدىغانلىقىنى ئېيتتى ھەمدە مۇشۇنداق بولغاندىلا ئاندىن شەرقىي ئاسىيا چەمبىرىكىنىڭ ئورتاق ئاساسقا ئىگە بولىدىغانلىقىنى، شەرقىي ئاسىيا دۆلەتلىرىنىڭ ئەنە شۇندىلا ھەمراھلىق مۇناسىۋەت شەكىللەندۈرەلەيدىغانلىقىنى بىلدۈردى.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: سىز ئۇنىڭ يېڭى ئەسىرى «Q841» گە قانداق قارايسىز؟ سىز ئۇنىڭ قايسى ئەسەرلىرىنى بەكرەك ياقتۇرىسىز؟

لىن شاۋخۇا: مەن نەشرىيات سودىگەرلىرىنىڭ «Q841» ناملىق ئەسەرنى مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەدەبىي تالانتىنىڭ ئەڭ يۇقىرى پەللىسىگە ۋەكىللىك قىلىدىغان ئەسەر دەپ تەشۋىق قىلىشىغا قوشۇلمايمەن. ياپونىيەدىمۇ بۇنداق دەيدىغانلار ناھايىتى ئاز. ئەگەر مۇراكامى خارۇكىنىڭ ئەڭ قالتىس ئەسىرىدىن بىرنى تاللاش توغرا كەلسە، مەن «غەلىتە قۇشنىڭ تەزىيە خاتىرىسى» نى ئەڭ مۇناسىپ دەپ قارايمەن. مەن ئۇنىڭ بۇ كاتتا ئەسىرىگە ئالاھىدە ئامراق. ئۇنىڭدىن باشقا، مەن يەنە ئۇنىڭ «ئۇسسۇل، ئۇسسۇل، ئۇسسۇل»، «دېڭىز بويىدىكى كافكا»، «1973- يىلىدىكى شارىك» قاتارلىق ئەسەرلىرىنىمۇ ياقتۇرىمەن.

ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتى مۇخبىرى: نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا قانداق قارايسىز؟ نۇرغۇن كىشىلەر: «نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى دۆلەت، ئىرق، تىل، جىنىس، سياسىي مايىللىق قاتارلىق نۇرغۇن ئامىللارنىڭ تەسىرىگە ئۇچرايدۇ، بۇ ئامىللار يازغۇچىنىڭ ئەدەبىي سەۋىيەسىگە ھەرگىز ۋەكىللىك قىلالمايدۇ. يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان ئامىللار تۈپەيلى، نۇرغۇن مەشھۇر يازغۇچىلار نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشەلمىگەن» دەپ قارايدىكەن. يەنە بىر ياقتىن ئېيتقاندا، كىشىلەر ھەر يىلى بىر قېتىم باھالىنىدىغان بۇ مۇكاپاتقا ئالاھىدە دىققەت قىلىدۇ. بۇ ھەقتىكى قاراشلىرىڭىزنى ئاڭلاپ باقساق؟

لىن شاۋخۇا: نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ نۇرغۇن مۇنەۋۋەر يازغۇچىلارنى شاللىۋەتكىنى راسىت، لېكىن ھەر قانداق مۇكاپاتنىڭ مۇنەۋۋەر يازغۇچى بولسىلا نېسىپ بولۇشىمۇ مۇمكىن ئەمەس، ھەم مۇكاپاتقا ئېرىشكەن يازغۇچىلارنى شۇ دەۋردىكى يازغۇچىلارنىڭ ئەدەبىي سەۋىيەسىگە ۋەكىللىك قىلالمايدۇ دېگىلىمۇ بولمايدۇ. 100 يىلدىن بۇيان نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچىلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسىمى ئەڭ ئالدىنقى قاتاردا تۇرىدىغان يازغۇچىلاردۇر. ھازىر دۇنياۋى ئەدەبىيات مۇكاپاتلىرى ئىچىدە نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىدىنمۇ تەسىرى كۈچلۈك، نوپۇلۇق مۇكاپاتلار تېخى يوق.

2. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: جويىس كارول ئوتېس

ئالدىنقى قاتاردىكى يازغۇچىلاردا بولۇشقا تېگىشلىك ئىستېداتنى ھازىرلىغان

جويىس كارول ئوتېس 1938- يىلى نيۇيوركتا بىر ئىشچى ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن، 1960- يىلى سىراكيۇس ئۇنىۋېرسىتېتىنى پۈتتۈرگەن، كېيىنكى يىلى ۋىسكانسىن ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئەدەبىيات ماگېستىرلىقى ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن، 1868- يىلىدىن 1978- يىلىغىچە كانادا ۋىنتوئۇر ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئەنگلىيە- ئامېرىكا ئەدەبىياتىدىن دەرس بەرگەن، 1978- يىلىدىن كېيىن يېڭى جېرسىيە پىرىنىستون ئۇنىۋېرسىتېتىغا يۆتكىلىپ، ئەدەبىي ئىجادىيەت ھەققىدە دەرس بەرگەن، شۇنداقلا يولدىشى بىلەن كىچىك تىپتىكى نەشرىياتتىن بىرنى قۇرغان ۋە 2008- يىلى يولدىشى ۋاپات بولغۇچە «ئونتارىيو تەقرىزلىرى» ناملىق ئەدەبىي ژۇرنالنى نەشر قىلغان.

ئوتېسنىڭ ئۆمرى يېزىقچىلىق ۋە ئوقۇ- ئوقۇتۇش بىلەن ئۆتكەن، مۇكاپاتقا ئېرىشىش ئەھۋالى ۋە داڭلىق يازغۇچىلارنىڭ ئۇ ھەققىدە يازغان ئوبزورلىرىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ يېزىقچىلىق تالانتىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشكە بولىدۇ. ئوتېس مول ھوسۇللۇق يازغۇچى بولۇپ، ئەسەرلىرى ئامېرىكىدا ناھايىتى بازارلىق. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، چەت ئەلدىكى نەشر ھوقۇقى ۋەكالەتچىلىرى ھەر يىلى دۆلەت ئىچىدىكى نەشرىيات شىركەتلىرىگە ئۇنىڭ يېڭى ئەسەرلىرىنى تونۇشتۇرۇپ كەلمەكتە. مۇتەخەسسىسلەرنىڭ قارىشىچە، نوقۇل ئەسەرلىرىنىڭ چوڭقۇرلۇق نۇقتىسىدىن قارىغاندا ئوتېسنى فولكىنېردەك كاتتا يازغۇچىلار بىلەن تەڭلەشتۈرگىلى بولمىسىمۇ، لېكىن جەمئىيەتنى ناھايىتى ئەستايىدىل ئەكىس ئەتتۈرۈش، جەمئىيەتنى تەنقىد قىلىش، ئادەملەرنىڭ خاراكتېرىنى كۆزىتىش نۇقتىسىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭ ئەسەرلىرى سۈپەت ۋە سان جەھەتتە كاتتا يازغۇچىلارنىڭ سەۋىيەسىگە يەتكەن.

ئەسەرلىرىدە رېئال مەسىلىلەر نەزەرگە ئېلىنغان

ئوتېس باشتىن- ئاخىر ئامېرىكىدىكى رېئال مەسىلىلەرگە دىققىتىنى ئاغدۇرغان، ئەسەرلىرىدىكى دېتاللارنىڭ كۆپىنچىسى ئاۋام كۆڭۈل بۆلىدىغان تېمىلاردىن تاللانغان. مۇشۇ ۋەجىدىن، ئەستايىدىل يازغۇچىلارغا سېلىشتۇرغاندا ئۇنىڭ ئوقۇرمىنى نىسبەتەن كۆپ بولۇپ، ئەسەرلىرى ئامېرىكىدا ناھايىتى بازارلىق.

ئوتېسنىڭ ئىجادىيەت قىزغىنلىقى ناھايىتى كۆتۈرەڭگۈ بولۇپ، 14 يېشىدىن باشلاپ يېزىقچىلىقنى باشلىغاندىن تارتىپ ئىزچىل باش چۆكۈرۈپ ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللىنىپ، كۆپ مەھسۇلاتلىق يازغۇچى دېگەن نام بىلەن مەشھۇر بولغان. تۇنجى ئەسىرى «شىمالىي قۇۋۇق يېنىدا» ناملىق ھېكايىلەر توپلىمى يورۇقلۇققا كۆز ئاچقاندىن بۇيان تا ھازىرغىچە رومان، ھېكايىلەر توپلىمى، شېئىرلار توپلىمى، دىرامما، ئەدەبىي ئوبزور بۇلۇپ جەمئىي 100 پارچىدىن ئارتۇق كىتابى نەشر قىلىنغان. لېكىن ئۇنىڭ مول ھوسۇللۇق يازغۇچى بولۇشىمۇ كىشىلەرنىڭ سۆكۈشىگە ئۇچرىغان. كىشىلەر ئۇنى: «ئەسەر بۇنداق ئالدىراپ يېزىپ چىقىلسا ياخشى چىقمايدۇ» دەپ سۆككەن. شاڭخەي جيۇجيۇ ئوقۇرمەنلىرى نەشرىيات شىركىتىنىڭ مۇھەررىرى، ئوتېسنىڭ «مېنىڭ سىڭلىم، مېنىڭ سۆيگۈم»، «قاغجىرىغان دالادىكى كېچە» ناملىق ئەسەرلىرىنىڭ خەنزۇچە نەشرىنىڭ مەسئۇل مۇھەررىرى ۋۇ ۋېنجۈەن ياڭچېڭ كەچلىك گېزىتىنىڭ مۇخبىرىغا: «ئوتېس مول ھوسۇللۇق يازغۇچى بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ سۈپىتى ئىزچىل بىر خىل تەڭپۇڭلۇقنى ساقلىدى. ئۇ ـــ ئامېرىكىنىڭ مەرتىۋىسى ئىنتايىن يۇقىرى، سەل قاراشقا بولمايدىغان يازغۇچىسى. ئۇنىڭ پۈتۈب ئىجتىھاتى بىلەن ئىجادىيەتكە بېرىلىشى، مەرتىۋىسى ۋە ئىجادىيەت ئەمەلىي كۈچىمۇ كاتتا يازغۇچىلارنىڭ سەۋىيەسىگە يەتكەن» دېگەن.

ئوتېسنىڭ نۇرغۇن ئەسەرلىرى چىن رېئاللىق ئاساسىدا يېزىلغان. «مېنىڭ سىڭلىم، مېنىڭ سۆيگۈم» نى مىسالغا ئالساق، بۇ رومان ئامېرىكىدىكى تا ھازىرغىچە پاش بولمىغان ناھايىتى مۇرەككەپ بىر دېلو ئاساسىدا يېزىلغان. روماندا مۇنداق ۋەقەلىك تەسۋىرلىنىدۇ: 1996- يىلى مىلاد بايرىمى كۈنى ئالتە ياشلىق بىر قىزچاق ئۆز ئۆيىنىڭ يەر ئاستى ئۆيىدە باسقۇنچىلىققا ئۇچراپ ئېچىنىشلىق ئۆلتۈرۈۋېتىلىدۇ، بۇ ۋەقە بىر مەھەل جەمئىيەتتە غولغۇلا پەيدا قىلغان ئاخبارات ۋەقەسىگە ئايلىنىدۇ. ئوتېس ئۆز تەسەۋۋۇرىغا ئاساسەن بۇ روماننى يېزىپ چىققان بولۇپ، ئەينى چاغدا يۈز بېرىش مۇمكىنچىلىكى بولغان جىمى ئەھۋاللارنى بەدىئىي يوسۇندا ئىپادىلەپ بەرمەكچى بولغان. روماندىكى باش پېرسۇناژنىڭ سىڭلىسى يەر ئاستى ئۆيىدە ئۆلۈپ كېتىدۇ. ئۇ ئەينى چاغدا يۈز بەرگەن ئىشلارنى ئېنىق ئېسىدە تۇتۇۋالالمىغان بولسىمۇ، لېكىن بۇ ئىش ئۇنى بىر ئۆمۈر قىينايدۇ. ئۇ سىڭلىسىنىڭ ئۆلۈمىدە ئۆزىنىڭ گۇناھسىز ئىكەنلىكىنى ، سىڭلىسىنىڭ ئۆلۈمى ئۈچۈن بەلگىلىك مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئېلىشى كېرەكمۇ- يوق دېگەننى زادىلا جەزملەشتۈرەلمەيدۇ. پۈتكۈل رومان رازۋېدكا رومانى تۈسىدە يېزىلغان. روماندا يەنە ئەر باش پېرسۇناژنىڭ ياشلىق دەۋرىگە قەدەم قويغاندىن كېيىنكى تۇنجى مۇھەببەت ھېكايىسىدىن ئىبارەت بىر ۋەقەلىكمۇ قىستۇرما قىلىنغان بولۇپ، ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسى ناھايىتى مۇكەممەل ئورۇنلاشتۇرۇلغان. ئوتېس ئىجادىيەتتە يېڭىلىق يارىتىشقا بەكلا ئەھمىيەت بېرىدۇ. ئۇ بۇ رومانىدا نۇرغۇنلىغان جىنىسي ئامىللارنى تەجرىبىدىن ئۆتكۈزگەن.

پېرسۇناژلاردىكى پىسىخىكا ۋە زوراۋانلىقنى تەسۋىرلەشكە ماھىر

چەت ئەل ئەدەبىياتى نەشرىياتى1980- يىلى 12- ئايدا ئوتېسنىڭ «ئاجايىپ مەنزىرە» ناملىق رومانىنىڭ خەنزۇچە نۇسخىسىنى نەشر قىلغان بولسىمۇ، لېكىن جۇڭگو ئوقۇرمەنلىرى ئۇنى ئانچە بىلىپ كەتمەيدۇ. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، ئوتېسنىڭ ئەسەرلىرى خەنزۇچىغا بارغانسېرى كۆپ تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلۇشقا باشلىدى، تەتقىقاتچىلارنىڭ ئوتېس ھەققىدىكى تەتقىقاتلىرىمۇ بارغانسېرى قىزىق نۇقتىغا ئايلاندى.

گۇاڭشى پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ پروفېسسورى ليۇ يۈخوڭ ئوتېسنىڭ «قارا سۇ»، «مۇردا» ناملىق ئەسەرلىرىنى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىۋاتىدۇ، بۇ ئەسەرلەر پات ئارىدا ئوقۇرمەنلەر بىلەن يۈز كۆرۈشىدۇ. ليۇ يۈخوڭنىڭ دوكتورلۇق ئىلمىي ماقالىسى ئوتېس تەتقىقاتىغا ئاتالغان بولۇپ، ئۇ ئوتېس ئەسەرلىرىدىكى «گوتچە رېئالىزم» نى تەتقىق قىلغان. ئۇنىڭ قارىشىچە، روماندا گوتچە پروزا ماھارىتى كەڭ كۆلەمدە تەدبىقلانغان. ئۇنىڭ بۇ خىل ماھارەتنى ئەسەرلىرىدە تەدبىقلىشى رېئالىزملىق ئىجادىيەت مۇددىئاسى ئۈچۈن خىزمەت قىلىش ئۈچۈندۇر. ئۇ ئەسەرلىرىدە تۇرمۇشتىكى زوراۋانلىقنىڭ بىر تەرىپىگە كۆڭۈل بۆلگەن بولۇپ، ئامېرىكا جەمئىيىتى ۋە مەدەنىيىتىدىكى تۈرلۈك ئىللەتلەرنى پاش قىلغان، «گوتچە پروزىنىڭ ھەم كىشىنىڭ خاراكتېرىدىكى قاراڭغۇلۇققا كۆڭۈل بۆلىدىغانلىقىنى گەۋدىلەندۈرگەن، ھەم رېئالىزمنىڭ تۇرمۇشنى ئوبيېكتىپ يوسۇندا ئىپادىلەپ بېرىشتىن ئىبارەت ئىجادىي پىرىنسىپىغا سادىق بولغان.»

ليۇ يۈخوڭ يەنە مۇنداق دەيدۇ: زوراۋانلىقتىن ئىبارەت بۇ باش تېما ئوتېسنىڭ رومانلىرىدىكى سەل قارىغىلى بولمايدىغان ئالاھىدىلىك بولۇپ، ئۇنىڭ قەلىمىدە تەسۋىرلەنگەن بىر نەچچە تۈرلۈك پېرسۇناژلار تۈرلۈك زوراۋانلىقلارنى ئۆزىدە تولۇق نامايان قىلغان. بۇ پېرسۇناژلار يالغۇز چاتما قاتىللىق دېلوسى سادىر قىلىدىغان قاتىل بولۇپلا قالماستىن يەنە باشقىلارغا زىيانكەشلىك قىلىدىغان ئايال زىيانكەشلىككە ئۇچىرىغۇچى سۈپىتىدىمۇ تەسۋىرلىنىدۇ، بۇنىڭدىن باشقا يەنە بالىلار زوراۋانلىقى، ئائىلە زوراۋانلىقى قاتارلىقلارمۇ مۇئەييەن دەرىجىدە ئەكس ئەتكەن. يەنە بىر تەرەپتىن، ئوتېس پېرسۇناژلارنىڭ پىسىخىك پائالىيىتىنى تەسۋىرلەشكىمۇ ماھىر بولۇپ، ئامېرىكىلىق يازغۇچى ھېنىرى جامېسنىڭ پىسىخىك ئانالىز پروزىچىلىق ئىجادىيىتىنىڭ جان تومۇرىغا ۋارسلىق قىلغان.

ۋۇ ۋېنجۈەننىڭ قارىشىچە، ئوتېسنىڭ يەنە ھېكايە سۆزلەش ماھارىتىمۇ ناھايىتى يۇقىرى ئىكەن. بىر كەسكىن يازغۇچى بولۇش سۈپىتى بىلەن ئۇ يەنە ئىنسان خاراكتېرىنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىغا چۆكۈپ تۇرۇپ، ئىش- ۋەقەلەرنىڭ راۋاجلىنىشىدىكى ئىچكى مەنتىقىنى تەسۋىرلەشكە تولىمۇ ماھىر ئىكەن، پېرسۇناژلارنىڭ پىسىخىكىسىنى ناھايىتى ئىنچىكە تەسۋىرلەيدىكەن.

3. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: ئەلىس مۇنرو

كانادالىق ئايال يازغۇچى مۇنرونىڭ ھېكايە ئىجادىيىتى جەھەتتىكى ئارتۇقچىلىقى ناھايىتى يۇقىرى بولۇپ، بۇ يىل 82 ياشقا كىرگەن بۇ يازغۇچى ھاياتىدا 11 پارچە ھېكايىلەر توپلىمى ۋە بىر پارچە رومان يازغان. 1968- يىلى كانادا ئاياللار ھوقۇق ھەرىكىتى ئەڭ يۇقىرى پەللىدە تۇرۇۋاتقاندا ئۇ 37 ياشتا ئىدى، ئۇ شۇ يىلى ئېلان قىلىنغان «شادىمان كۆلەڭگە ئۇسسۇلى» ناملىق ھېكايىلەر توپلىمى بىلەن ناھايىتى ئابروي قازانغان ۋە كانادا باش ۋالىي ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن.

مۇنرونىڭ كۆپىنچە ئەسەرلىرىدە ئاياللار باش تېما قىلىنىدۇ، ئەسەرلىرىنىڭ تىلى تولىمۇ ئاددىي بولسىمۇ، لېكىن ئاددىي تۇرمۇشنىڭ ھەقىقىي قىياپىتىنى ناھايىتى ئىنچىكىلىك بىلەن تەسۋىرلەيدۇ، ئەسەرلىرىنىڭ مەزمۇنى كۆپىنچە ئاغرىق- سىيلاق، ئۆلۈم- يېتىمگە مۇناسىۋەتلىك تېمىلارغا چېتىلىدۇ. بەزى ئوبزورچىلار ئۇنى «ھازىرقى زاماندىكى چىخوپ»، «كانادانىڭ چىخوپى» دەپ تەرىپلىشىدۇ. 2009- يىلى مۇنرو بۇك خەلقئارا مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن، بۇك مۇكاپاتى ھازىرقى زامان ئىنگلىز تىلى پروزىسى ساھەسىدىكى ئەڭ يۇقىرى مۇكاپات دەپ قارىلىدۇ.

4. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: ئەدۇنىس

ئەدۇنىس ھازىرقى زاماندىكى ئەڭ مەشھۇر ئەرەب شائىرى، 1930- يىلى سۈرىيەدە تۇغۇلغان، 1956- يىلى لىۋاندا ئولتۇراقلىشىپ ئەدەبىي ھاياتىنى باشلىغان. 1980- يىللاردىن ئېتىبارەن ياۋروپا- ئامېرىكىلاردا دەرس سۆزلىگەن، يېزىقچىلىق بىلەن شۇغۇللانغان، ھازىر پارىژدا تۇرىدۇ. ئۇنىڭ دۇنيا شېئىرىيەت مۇنبىرىدىكى ئابرويى ناھايىتى يۇقىرى بولۇپ، خېلى كۆپ دۆلەتلەرنىڭ كاتتا ئەدەبىيات مۇكاپاتلىرىغا ئېرىشكەن. يېقىندا ئەدۇنىس بېيجىڭدا 2012- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ساھىبى مويەن بىلەن سۆھبەتلەشكەن. يېقىنقى يىللاردىن بۇيان، ئۇ ئىزچىل نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نامزاتلىققا كۆرسىتىلىپ كېلىۋاتىدۇ. لېكىن، 2011- يىلى شىۋېتسىيەلىك شائىر توماس تىرانىسترومېر نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشتى، بۇ يىل نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ يەنە شائىرغا بېرىلىشىنىڭ ئېھتىماللىقى ئانچە يۇقىرى ئەمەس.

5. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: فىلىپ روس

1933- يىلى ئامېرىكىنىڭ يېڭى جېرسى شىتاتىدا تۇغۇلغان، ئامېرىكىنىڭ ھازىرقى زاماندىكى يەھۇدىي پۇشتىدىن بولغان ئەڭ مەشھۇر يازغۇچىسى. فىلىپ روس «خەير- خوش كولومبو» ناملىق ھېكايىسى بىلەن كۆزگە كۆرۈنگەن بولۇپ، 1988- يىلى «ئامېرىكا قىشلاق نەزملىرى» ناملىق ئەسىرى بىلەن ئامېرىكا پۇلتىزىر ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. ئۇ ھازىرغىچە ئامېرىكىدىكى جىمى مەشھۇر ئەدەبىيات مۇكاپاتلىرىنىڭ ھەممىسىگە نائىل بولغان.

«ئىنسان خاراكتېرىدىكى ئىپلاسلىقلار» ناملىق فىلىم ئۇنىڭ 2000- يىلى نەشر قىلىنغان شۇ ناملىق رومانىدىن سىنارىيەلەشتۈرۈلگەن. 2008- يىلى ئىشلەنگەن «ماتەم ناخشىسى» ناملىق فىلىممۇ ئۇنىڭ «سەكراتتىكى تەن» ناملىق رومانىدىن ئۆزگەرتىپ ئىشلەنگەن. ئۇ مۇشۇ بىر نەچچە يىلدىن بېرى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ئۈچۈن ئىزچىل نامزاتلىققا كۆرسىتىلىپ كېلىۋاتقان بولسىمۇ، لېكىن بەزىلەر ئۇنىڭ ئەسەرلىرى تېخى پىشمىغان، نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نائىل بولۇشقا شەرتى توشمايدۇ دەپ قارايدۇ.

6. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: ئاموس ئوز

ئاموس ئوز ئىسرائىلىيەنىڭ بۈگۈنكى زاماندىكى ئەڭ مەشھۇر يازغۇچىسى، ئىبراي تىلىدا ئەسەر يازىدىغان يازغۇچىلارنىڭ ئارىسىدا ئەڭ ئالقىشقا سازاۋەر بولغان يازغۇچى. 1939- يىلى ئېروسالىمدا تۇغۇلغان، 12 يېشىدا ئانىسى ئۆزىنى ئۆلتۈرۈۋالغان، شۇنىڭدىن كېيىن ئۇ يېزىقچىلىق كوچىسىغا باشچىلاپ كىرىشىپ كەتكەن. ئۇ«مۇھەببەت ۋە زۇلمەتتىكى ھېكايە» ناملىق ئەسەردە ئاتا- ئانىسى ھەققىدىكى ئىشلارنى بالىلىق نەزەردە تۇرۇپ تەسۋىرلەپ بەرگەن بولۇپ، ئەسەردە بىر يەھۇدىي جەمەتىنىڭ تارىخى ۋە مىللەت ھەققىدىكى بايانلار سۆزلەنگەن. ئائىلە ـــ ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيىتىدىكى يادرولۇق باش تېما بولۇپ، ئۇ: «ئائىلە ـــ ئالەملەر ئارىسىدىكى ئەڭ سىرلىق ھۈجەيرە. ئۇ جىمى سەۋەب- نەتىجە، زىددىيەت، كۈرەش، سۆيگۈ ئىستىكى، پارادوكس، شاد- خوراملىق ۋە ھەسرەت- نادامەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ» دەپ قارايدۇ. ئىسرائىلىيەلىك ئەدەبىي تەنقىدچى، پىروفېسسور گېرشون شېيكېدنىڭ قارىشىچە، ئاموس ئوز ئەسەرلىرىدە شېئىرىي تۇيغۇ ۋە كېرىلىش كۈچى بىلەن تويۇنغان تىل ئىشلىتىش ئارقىلىق ھازىرقى زامان ئىبراي ئەدەبىياتىغا زور تۆھپە قوشقان.

7. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: مىلان كۇندىرا

مىلان كۇندىرا جۇڭگو ئوقۇرمەنلىرىگە ئانچە ناتونۇش ئەمەس. 1967- يىلى ئۇنىڭ «چاقچاق» ناملىق تۇنجى رومانى چېختا نەشر قىلىنىپ ئۇدا ئۈچ قېتىم قايتا بېسىلغان، ھەر قېتىمقى باسمىسى بازارغا سېلىنىشى بىلەنلا سېتىلىپ تۈگەپ كەتكەن. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن، ئۇنىڭ چېخ ھازىرقى زامان ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى مۇھىم ئورنى تىكلەنگەن. پارىژدا ئولتۇراقلىشىپ قالغاندىن كېيىن ناھايىتى تېزلا فىرانسىيە ئوقۇرمەنلىرى ئەڭ ياقتۇرىدىغان چەت ئەللىك يازغۇچىغا ئايلانغان. ئۇنىڭ «كۈلۈپ تۇرۇپ ئۇنتۇپ كېتىش خاتىرىسى»، «ھايات يەڭگىلتەكلىنى كۆتۈرمەيدۇ»، «ئۆچمەس» قاتارلىق ئەسەرلىرىنىڭ ھەممىسى فىرانسىيەدە ناھايىتى تەسىر قوزغاپ، دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكىلەرنىڭ دىققىتىنى جەلپ قىلغان. ئۇ كۆپ قېتىم خەلقئارالىق ئەدەبىيات مۇكاپاتلىرىغا ئېرىشكەن ھەمدە كۆپ قېتىم نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ نامزاتلىقىغا كۆرسىتىلگەن.

8. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: مارگارت ئاتۋۇد

يېقىنقى يېرىم ئەسىردىن بۇيان، ئاتۋۇد سانسىزلىغان مۇكاپاتلارغا ئېرىشكەن بولۇپ، ئۇنىڭ «كانادا ئەدەبىيات خانىشى» دېگەن نامى بار. 19 يېشىدا تۇنجى شېئىرلار توپلىمى ئېلان قىلىنغان، ئۇنىڭ شېئىرلىرىدا ئاياللارغىلا خاس بولغان بىر خىل نازۇكلۇك ئەكىس ئەتكەن بولۇپ، چوڭقۇر كۆزىتىش كۈچىگە ئىگە. 1969- يىلى «يېگىلى بولىدىغان ئايال» ناملىق تۇنجى رومانى نەشر قىلىنغاندىن كېيىن كەينى- كەينىدىن مۇكاپاتقا ئېرىشىشكە باشلىغان. «ئايال چاكار ھەققىدە ھېكايە»، «مۈشۈك كۆزى»، «باشقا ئىسىمى گېرىس» ناملىق رومانلىرى ئۈچ قېتىم بۇك مۇكاپاتى نامزاتىغا كۆرسىتىلگەن. ئونىنچى رومانى «ئەما قاتىل» بىلەن ئاخىرى بۇ كاتتا مۇكاپات تاجىنى كىيىشكە مۇيەسسەر بولغان. مارگارت ئاتۋۇد كۆپ مەھسۇلاتلىق يازغۇچى بولۇپ، رومان، شېئىرلار توپلىمى، ئەدەبىي ئوبروزلار توپلىمى بولۇپ جەمئىي 30 نەچچە پارچە كىتابى نەشر قىلىنغان.

9. قىزىق نۇقتىلىق نامزات: ئىسمايىل قادىرى

ئالبانىيە يازغۇچىسى ئسىمايىل قادىرى ھازىر پارىژدا ئولتۇرۇشلۇق، فىرانسۇز تىلىدا رومان ۋە شېئىر ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. ئۇ كۆپىنچە ئەسەرلىرىدە مۇستەبىت ھاكىمىيەتنى يوشۇرۇن مەسخىرە قىلغان ۋە تەنقىد قىلغان، بەزى ئەسەرلىرى نەشر قىلىنغاندىن كېيىن بىر مەزگىل چەكلەنگەن. «ئارمىيەسىنى ھالاك قىلغان قوماندان»، «يىرتىلغان ئاپېرىل»، «چۈش قەسىرى»، «دۇرۇندىنانى كىم قايتۇرۇپ كېتىدۇ»، «خاتا بېرىلگەن زىياپەت» قاتارلىق ئەسەرلىرى خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان. 2005- يىلى ئۇ گارسىيا ماركۇز، گۈنتېر گىراس، ئويى كىنزابۇرۇ قاتارلىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن كاتتا يازغۇچىلار ئارىسىدىن ئۈزۈپ چىقىپ، تۇنجى نۆۋەتلىك بۇك خەلقئارالىق ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن، يېقىنقى يىللاردىن بۇيان ئۇنىڭ ئىسىمى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا دو تىكىش تاختىسىنىڭ ئەڭ بېشىغا تىزىلىپ كېلىۋاتىدۇ.

مويەن

تەرجىمە قىلغۇچى: ئايجامال مۇھەممەت

ئانام ناھايىتى كۆپ بالا تۇغقان ئىدى، لېكىن ھايات قالغىنىمىز پەقەت بىز تۆتىمىزلا ئىدۇق.ئۆتمۈشتىكى جۇڭگو يېزىلىرىدا ئاياللارنىڭ بالا تۇغۇشى ئىت مۈشۈكنىڭ تۇغۇشىدىن پەرقلەنمەيتتى.مەن 《تولغان بەدەن》 رومانىمنىڭ 1- بابىدا بۇ خىل كۆرۈنۈشنى تەسۋىرلىدىم : روماندىكى ئايال باش قەھرىمان شاڭگۇەن لۇشى قوشكېزەك تۇغۇش ئالدىدا ئىدى. ئۇلارنىڭ ئۆيىدىكى ئېشەكمۇ تەخەيلىمەكچى بولۇپ تۇراتتى. ئادەم ۋە ئېشەك ئوخشاشلا قىيىن تۇغۇتقا دۇچ كېلىدۇ .لېكىن شاڭگۈەن لۇشىنىڭ قېيناتىسى ۋە قېيناپىسى ھىلىقى ئېشەككە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلىدۇ .ئۇلار قىيىن تۇغۇتقا دۇچ كەلگەن ئېشەككە مال دوختۇرى تەكلىپ قىلىدۇ ، لېكىن قىينىلىۋاتقان كېلىنى بىلەن كارى بولمايدۇ .
بۇ خىل ئەھۋال قارىماققا ناھايىتى ناھايىتى بىمەنە بىلىنسىمۇ لېكىن شۇ چاغدىكى جۇڭگو يېزىلىرىدا ئادەتتىكىلا بىر ئىش ئىدى. ئاناممۇ قوشكېزەككە ھامىلدار بولغان چاغدا قورسىقى يوغانلىقىدىن ئېڭىشسىمۇ پۇتىنى كۆرەلمەيتتى،شۇنداق تۇرۇپمۇ ئېتىزغا چىقىپ ئەمگەك قىلاتتى. ئۇ قوشكېزەكلەرنى بۇغدايلىقتا تۇغۇپ قويغىلى تاس قالغان. ئەمدىلا ئىككى بالىنى تۇغۇپ بۇلۇشىغا قارا يامغۇر يېغىپ كەتكەن. شۇنىڭ بىلەن دەرھاللا بۇغدايلىققا بېرىپ بۇغدايلارنى ئورىۋالغان. كېيىن بۇ قوشكىزەكلەر ئۆلۈپ كەتتى. ئۆيدىكىلەر ناھايىتى خاتىرجەم ھالدا يۈرۈۋەردى. ئاناممۇ يىغلىمىدى . بۇ ھالەت بۈگۈنكى كۈندە ئادەمنىڭ ئەقلىگە سىغمايدىغان ئىشتەك بىلىنىدۇ .لېكىن شۇ چاغدا ھەقىقەتەن ناھايىتى نورمال ئىش ئىدى.
مەن روماندا شاڭگۈەن لۇشىنىڭ ئاشلىق ئوغرىلايدىغان ئاجايىپ غەلىتە بىر خىل ئۇسۇلىنى يازدىم : ئۇ ئەترەتتىكى تۈگمەندە ئۇن تارتىدۇ. باشقا كادىرلار دىققەت قىلمىغان ۋاقىتتا ئىشتىن چۈشۈشتىن بۇرۇن ئاشلىقنى پۈتۈن پېتىلا يۇتۇۋېتىدۇ . شۇنداق قىلىش ئارقىلىق ئىشتىن چۈشكەندىن كېيىنكى ئاختۇرۇشتىن قۇتۇلۇپ قالىدۇ .ئۆيگە قايتقاندىن كېيىن ئۇ بىر داس پاكىز سۇنى ئالدىغا ئەكىلىۋېلىپ، ئاغزىغا چوكىنى تىقىپ، ئاشقازاندىكى تېخى ھەزىم بولمىغان ئاشلىقنى ياندۇرۇپ چىقىرىدۇ. ئاندىن پاكىز يۇيۇپ، تالقان قىلىپ يانجىپ قېينانىسى ۋە بالىسىغا يىگۈزىدۇ. بۇ ئىش ئاڭلىماققا چۆچەكلەردىكىدەك بىلىنىدۇ، لېكىن ھەقىقەتەن ئانامنىڭ ۋە كەنتىمىزدىكى نۇرغۇن ئاياللارنىڭ بېشىدىن ئۆتكەن ئىشلار . مەن بۇ روماننى ئېلان قىلدۇرغاندىن كېيىن ، بايا دەپ ئۆتكەن بۇ ئىشلارنى قالايمىقان توقۇلما، سوتسىيالىزمغا قارا چاپلىغانلىق دەپ تەنقىد قىلدى. ئۇلار 20 – ئەسىرنىڭ 60- يىللىرىدىكى جۇڭگو يېزىلىرىدىكى ئادەتتىكى پۇقرالارنىڭ قانداق تۇرمۇش كەچۈرگىنىنى ئەلۋەتتە چۈشەنمەيدۇ .
كۆپ تۇغۈش ۋە ئاچلىق سەۋەبىدىن ئانامغا ئوخشاش ياشتىكى ئاياللارنىڭ ھەممىسى دىگۈدەك كېسەلچان بۇلۇپ كېتەتتى. ئۇلار 30 نەچچە ياش تۇرۇپلا تۇغۇش ئىقتىدارىدىن قالاتتى؛ 40 نەچچە يېشىدا چىشلىرى پۈتۈنلەي چۈشۈپ كېتەتتى.
ئەلۋەتتە ئاياللارلا ئەمەس، ئەرلەرمۇ. بالىلار ۋە ياشانغانلارمۇ شۇنداق ئىدى. بىزنىڭ ئازاپقا بەرداشلىق بېرىش كۈچىمىز ھەقىقەتەن ئادەمنى ھەيران قالدۇراتتى.
مەن ئانامنىڭ ئەڭ كىچىك بالىسى ئىدىم، ئانام ماڭا بەكلا كۆيۈنگەچكە مەن بەش ياشقىچە ئەمگەن ئىدىم . مەن بۇ روماندا ئارغۇن بالا شاڭگۈەن جىڭتوڭنى ياراتتىم. ئۇ ئانىسىنى تاكى 15 ياشقىچە ئېمىدۇ، ئۇ ئاياللارنىڭ كۆكسىگە نىسبەتەن بىر خىل مەپتۇن بۇلۇپ قالىدۇ. كېيىن لىپتىك ساتىدىغان بىر دۇكان ئېچىپ، لىپتىك لايىھەلەيدىغان مۇتەخەسىس بۇلۇپ قالىدۇ . مەن بۇ پېرسۇناژنى غايەت زور سىمۋوللاشقان ئوبراز دەپ قارايمەن.
بەزى ئوقۇرمەنلەر مەندىن شاڭگۈەن جىڭتوڭ سىز شۇمۇ دەپ سورىدى. مەن ئەمەس دېدىم. چۈنكى مەن ئارغۇن ئەمەس؛ مەن يەنە مېنىڭ قەلبىمنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدا بىر شاڭگۇەن جىڭتوڭ بار دېدىم .
روماندىكى ئانا ئىلگىرى ئەيىپلىگەن شاڭگۈەن جىڭتوڭ بولسا ئۆمۈربويى ئانىسىنىڭ كۆكسىگە ئېسىلىپ قالغان مەڭگۈ چوڭ بولمايدىغان بالا ئىدى . ئانىسىنىڭ دېگىنى ئەمىليەتتە بىر خىل روھى ئىپادىلەش ئىدى. ماددى جەھەتتىكى ئوغۇزدىن ئايرىش تەس ئىش ئەمەس، لېكىن روھى جەھەتتىكى ئايرىش ناھايىتى تەس. فىئودالىزم دىگەن نەرسە بۈگۈنكى كۈندىمۇ جەمىيەتتە غايەت زور رول ئوينىماقتا. نۇرغۇن كىشىلەر فىئودالىزمغا بولغان مەستانىلىقى شاڭگۈەن جىڭتوڭ ئانىسىنىڭ كۆكسىگە بولغان مەستانىلىقىدىن قېلىشمايتتى، شۇڭلاشقا مېنىڭ بۇ رومانىم ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ غەزىپىنى قوزغاپ قويۇشى نورمال ئىش ئىدى.
مەن 500 مىڭ خەتلىك بۇ روماندا يەنە شاڭگۈەن لۇشىنىڭ سەككىز قىزى ۋە ئۇنىڭ بىر نەچچە كۈيوغلىنىڭ تەقدىرىنى يازدىم . بۇ جەمەتنىڭ تەقدىرىگە ۋە گاۋمىي دۇڭبىي(گاۋمېي ناھىيە شەرقىي شىمال يېزىسى) يېزىسىغا ئوخشايدىغان مەن ئويدۇرۇپ چىقارغان بۇ يەرنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق ئۆز قاراشلىرىمنى ئىپادىلەپ چىقالىدىم.
بىر يازغۇچى، ئۆزىنىڭ دىققەت نەزىرىنى سىياسىي ۋە ئىقتىسادى تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا قاراتسا، ئۇنداقتا ئۇ مۇقەررەر ھالدا ئۆز ھىكايىسىنى تۇيۇق يولغا باشلاپ قويىدۇ. يازغۇچىلارنىڭ دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى باشتىن ئاخىر ئادەمنىڭ تەقدىرى ۋە ئەھۋالى بۇلۇشى، شۇنداقلا داۋالغۇپ تۇرغان جەمىيەتتىكى ئادەملەر ئارىسىدىكى ھىسسىيات ئۆزگىرىشى ۋە ئىنسانىيەتنىڭ ئەقلىي ئازغۇنلۇقى بۇلۇشى كېرەك .
«مەنىزار» ژۇرنىلىنىڭ 2013- يىللىق ئالدىنقى 2- سانىدىن تەرجىمە قىلىندى .

مەنبە: يازغۇچىلار تورى

http://bbs.xjzjxh.com/forum.php?mod=viewthread&tid=11217

ناملىق رومانى ئۇيغۇرچە نەشر قىلىندى

ھەزرىتى ئەلى بارات

2012- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىنىڭ ساھىبى، ئېلىمىزنىڭ مەشھۇر يازغۇچىسى مويەننىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى ــــ «تولغان بەدەن» ناملىق رومان خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئۇيغۇرچە نەشر قىلىندى. رومان «شەرقىي شىمال قۇرۇلۇشى» ئۈچۈن دەسلەپتە ئۈچ توم بولۇپ نەشر قىلىندى، كىتابخانىلارغا سېلىنىدىغان نۇسخسى ئىككى توم بولۇپ نەشر قىلىنىدۇ، پات يېقىندا كىتابخانىغا سېلىنىدۇ. ئەسەرنىڭ تىلى ناھايىتى گۈزەل بولۇپ، مويەننىڭ تىل ئۇسلۇبى ھەقىقىي نامايان قىلىنغان، كۆپىنچە يەرلىرىدە شەندوڭ شەرقىي شىمال گاۋمى يېزىسىنىڭ شىۋىسى ئىشلىتىلگەن. ئەسەرنىڭ ۋەقەلىكى «مەن» مەركەز قىلىپ قانات يايىدۇ. ئاپتور روماندا ئۆز يېزىسىدا يۈز بەرگەن ئاجايىپ- غارايىپ ئېچىنىشلىق ۋەقەلەرنى يۈكسەك تىپ دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ تەسۋىرلىگەن. ئەسەرنى ئوقۇسىڭىز، گاھ كىشىنى ھاڭ- تاڭ قالدۇرىدىغان بولمىغۇر ۋەقەلەردىن ھەيران بولۇپ ياقىڭىزنى چىشلىسىڭىز، گاھ ناھايىتى ئىنچىكە تىل تەسۋىرلىرىدىن ھوزۇر ئىلىكىدە ئىختىيارسىز كۈلۈپ تاشلايسىز. ئەسەر مويەننىڭ روشەن تىل ئىشلىتىش خاسلىقىغا ئىگە بولغاچقا، ئۇيغۇرچە تەرجىمىسىدىمۇ ئاپتورنىڭ تىل ئۇسلۇبىغا ھۆرمەت قىلىندى. تەرجىمىسىنى ئوسمانجان مۇھەممەت بىلەن ھەزرىتى ئەلى بارات ئىشلىدى.

ئاپتورنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇش

مويەن، ئەسلى ئىسىمى گۈەن مويې، 1955- يىلى شەندوڭنىڭ گاۋمى دېگەن يېرىدە تۇغۇلغان، جۇڭگونىڭ ھازىرقى زاماندىكى مەشھۇر يازغۇچىسى. 1980- يىللاردا يېزا تۇرمۇشى تەسۋىرلەنگەن ئەسەرلىرى بىلەن باش كۆتۈرگەن، ئەسەرلىرى «يېزىنى سېغىنىش» بىلەن «يېزىدىن ئاغرىنىش» تەك مۇرەككەپ تۇيغۇ بىلەن تولغاچقا «يىلتىزىنى ئىزدەش ئەدەبىياتى» نىڭ ۋەكىللىك يازغۇچىسى دەپ قارالغان، سېھرىي رىيالىزمنىڭ تەسىرىگە چوڭقۇر ئۇچرىغان. مويەن ئۆز ئەسەرلىرىدە ئۆزگىچە بولغان سۇبيېكتىپ ھېس- تۇيغۇ دۇنياسىنى، زىيادە سىرلىق، تەجرىبىدىن ھالقىغان ئوبيېكتىپ دۇنيانى يارىتىدۇ، ئەركىن بايان قىلىش ئۇسۇلىنى قوللىنىدۇ، ئەسەرلىرىدە يەنە روشەن «ئاۋانگارتلىق» خۇسۇسىيەتمۇ تېپىلىدۇ. 2011- يىل ئاۋغۇستتا «پاقا» ناملىق رومانى بىلەن 8- نۆۋەتلىك ماۋدۈن ئەدەبىيات مۇكاپاتى (جۇڭگودىكى ئەڭ مەشھۇر ئەدەبىيات مۇكاپاتى) غا ئېرىشىدۇ. 2012- يىلى 11- ئۆكتەبىردە ئۆز ئەسەرلىرىدە سېھرىي رىيالىزمنى خەلق ئېغىز ئەدەبىياتى، تارىخ ۋە زامانىۋىلىق بىلەن يۇغۇرۇۋەتكەنلىكى ئۈچۈن نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، مويەننىڭ ئەسەرلىرى يەنە «بىرلەشمە ئەدەبىيات مۇكاپاتى» (جۇڭگو تەيۋەن)، «خەنزۇ ئەدەبىياتى مېدىيە مۇكاپاتى: يىللىق مەشھۇر ئەسەر مۇكاپاتى»، فىرانسىيە «لائۇر باتايلىن چەت ئەل ئەدەبىياتى مۇكاپاتى»، «فىرانسىيە مەدەنىيەت- سەنئەت رېتسارلار ئوردېنى» مۇكاپاتى، ئىتالىيە «نونىنو خەلقئارا ئەدەبىيات مۇكاپاتى»، ياپونىيە «فۇكوكا ئاسىيا مەدەنىيەت مۇكاپاتى»، جۇڭگو شياڭگاڭ چىنخۇي ئۇنىۋېرسىتېتى «دۇنيا خەنزۇ يېزىقىدا نەشر قىلىنغان رومان مۇكاپاتى ـــ قىزىل راۋاقتىكى چۈش مۇكاپاتى»، ئامېرىكا «نيۇمەن خەنزۇ ئەدەبىيات مۇكاپاتى» غا ئېرىشكەن.

ئاساسلىق ئەسەرلىرىدىن «قىزىل قوناق جەمەتى»، «مەي بەگلىكى»، «تولغان بەدەن»، «سەندەل جازاسى»، «ھايات- ماماتلىق چارچاش»، «پاقا» قاتارلىق 11 پارچە رومانى، «سۈزۈك سەۋزە»، «قومانداننىڭ ئايالى» قاتارلىق 100 پارچىدىن ئارتۇق پوۋېستى، سەھنە ئەسىرى، نەسىرى بار. «تولغان بەدەن» ناملىق بۇ رومان مويەننىڭ رومان ئىجادىيىتىدىكى، شۇنداقلا جۇڭگو ھازىرقى زامان ئەدەبىياتىدىكى بىر زور بۆسۈش بولۇپ ھېسابلىنىدۇ. ئۇنىڭ نۇرغۇن ئەسەرلىرى ئىنگلىز، فىرانسۇز، گېرمان، ئىتالىيان، ياپۇن، ئىسپان، رۇس، كورىيان، گوللاند، شىۋېت، نورۋىگ، پولەك، ئەرەب تىللىرىغا تەرجىمە قىلىنىپ، دۆلەت ئىچى ۋە سىرتىدىكى ئەدەبىيات ساھەسىدە ناھايىتى زور تەسىر قوزغىغان.

روماننىڭ قىسقىچە تونۇشتۇرۇلۇشى

«تولغان بەدەن» مويەننىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى، شۇنداقلا سەھىپىسى ئەڭ ئۇزۇن ئەسىرىدۇر. 1997- يىلى مەزكۇر رومان جۇڭگونىڭ تارىختىن بۇيانقى ئەڭ يۇقىرى سوممىلىق مۇكاپاتى «ئاۋام ئەدەبىيات مۇكاپاتى» ئېرىشكەندىن كېيىن، ئوقۇرمەنلەر ئارىسىدا ناھايىتى زور تەسىر قوزغىغان، شۇنداقلا قاتتىق بەس- مۇنازىرە پەيدا قىلغان. قاينام- تاشقىنلىققا تولغان بىر تارىخىي ئېپوس خاراكتېرلىك بۇ بۈيۈك ئەسەردە ئاپتور شىمالدىكى بىپايان زېمىندا بىر ئەسىرگە يېقىن ۋاقىت ئىچىدە يۈز بەرگەن تارىخىي بوران- چاپقۇن، ئۇرۇشنىڭ ئىس- تۈتەكلىرى بىلەن تولغان بىر مەزگىللىك تارىخنى لىللا مەيدان، يۈكسەك بەدىئىي تەسەۋۋۇر نۇقتىسىدا تۇرۇپ چىنلىق بىلەن يورۇتۇپ بەرگەن. روماندا يەنە ياپۇنغا قارشى تۇرۇش ئۇرۇشىدىن تاكى يېڭى جۇڭگو قۇرۇلۇپ ئىسلاھات- ئېچىۋېتىلگەندىن كېيىنكى مەزگىلگىچە بولغان ۋەقەلەر بايان قىلىنغان، قاينام- تاشقىنلىق تارىخ ناھايىتى كەڭ- كۇشادە تەسۋىرلەنگەن. روماندا «ئانا» تولىمۇ مۇشەققەت ئىچىدە باش پېرسۇناژ شاڭگۈەن جىنتوڭ ۋە ئۇنىڭ سەككىز ئاچىسىنى تەۋەللۇت قىلىدۇ، سەككىز قىز، بىر ئوغۇل بولۇپ جەمئىي توققۇز پەرزەنتتىن تەركىب تاپقان بۇ چوڭ جەمەت 20- ئەسىر جۇڭگو جەمئىيىتىنىڭ توختىماي داۋالغۇپ تۇرىدىغان ئەنسىز تارىخ مۇساپىسىگە قېتىلىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. روماندا بۇ ئاچا- سىڭىللار 20- ئەسىر جۇڭگو جەمئىيىتىنىڭ ھوقۇقدارلار قاتلىمى ۋە ئەل ئىچىدىكى تەسىرى بار شەخسلەر ئارىسىغا سىڭدۈرۈۋېتىلىدۇ؛ بىر ئائىلە تەسۋىرلىنىش ئارقىلىق جۇڭگو جەمئىيىتىنىڭ سىياسىي ئاتموسفېراسىدىكى ئۆزگىرىشلەر ئەكىس ئەتتۈرۈلىدۇ؛ مويەننىڭ ئاياللارغا بولغان ھۆرمىتى، ھېسداشلىقى، مەدھىيەسى ئىپادىلىنىدۇ، ئىنسانىيەتنىڭ بويسۇندۇرغىلى بولمايدىغان ئاجىزلىقى بىلەن بىنورمال، كېسەل پىسىخىكىسى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئېچىنىشلىق تەقدىر- قىسمەت بايان قىلىنىدۇ.

ئاپتور روماندا «ئانا» نى چىدىغۇسىز ئازاب- ئوقۇبەت، كۈلپەتلەرگە يولۇققان بىر مۇقەددەس ئايال ياكى مۇقەددەس مەريەم ئانا سۈپىتىدە تەسۋىرلەيدۇ. لېكىن بۇ شور پىشانە ئايالدىن تۇغۇلغان سەككىز ئاچا- سىڭىل 20- ئەسىر جۇڭگو جەمئىيىتىدىكى تۈرلۈك ئىجتىمائىي- سىياسىي كۈچلەر، ئەل ئىچى تەشكىلاتلىرى، تەلۋە يىللاردىكى ھاكىمىيەت كۈچلىرى بىلەن ناھايىتى زىچ مۇناسىۋەتكە ئىگە قىلىنىپ، 20- ئەسىر جۇڭگو جەمئىيىتىنىڭ سىياسىي، تارىخىي سەھنىسىگە سۆرەپ كىرىلىدۇ. بىر- بىرىدىن پەرقلىنىپ تۇرىدىغان بۇ كۈچلەر ئارىسىدىكى قوراللىق جاڭجال، كۈرەش ۋە قىرغىنچىلىق «مەن» نىڭ ئائىلىسىدىن باشلاپ قانات يايىدۇ. «ئانا» ئەنە شۇ رېئاللىقنى ئۆزى يالغۇز قوبۇل قىلىدۇ ۋە شۇ رەھىمسىز رېئاللىقنىڭ ئېچىنىشلىق كۈلپەتلىرىدىن ئۆزى يالغۇز غالىپ كېلىدۇ. باندىتلار، ئۇرۇش قالايمىقانچىلىقى، سەرسان- سەرگەردانلىق، پەرزەنتلىرىنىڭ بىر- بىرلەپ ئۆلۈپ كېتىشى ھەمدە بىردىنبىر مەجرۇھسىمان ئوغلىدىن ئەنسىرەش، تەشۋىشلىنىش «ئانا» نىڭ قەلبىنى توختىماي قىينايدۇ. لېكىن ئۇ شۇ تەلۋە دەۋرنىڭ كۈلپەتلىرىگە چىداپ ئۆزى ئىشلەۋاتقان تۈگمەندىكى ئاشلىقلارنى خەققە تۇيدۇرماي ئاغزىغا تىقىپ يۇتۇۋېلىپ، ئۆيىگە بارغاندىن كېيىن قەي قىلىپ ياندۇرۇپ بالىلىرىغا يېگۈزىدۇ، ئۇنىڭ بۇ ھەرىكىتى قۇشلارنىڭ ئاشقازىنىدىكى داننى قۇسۇپ بالىسىنىڭ قورسىقىنى تويغۇزغىنىغا ئوخشايدۇ . . . ئانا بۇ يەردە بىر خىل ئىماگ، بەلگە، سىمۋول سۈپىتىدە تەسۋىرلىنىدۇ. ھاياتلىقنىڭ مەنبەسى بولمىش ئانىلارنىڭ ئۇلۇغلۇقىغا، ئاددىي- ساددىلىقىغا، شەخسيەتسىزلىكىگە، ھاياتلىق ئەنئەنىسىنىڭ تەڭداشسىز مۇھىم ئەھمىيىتىگە مەدھىيە ئوقۇلىدۇ.

روماندىكى ئاساسلىق پېرسۇناژلار

نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچىلار يىلنامىسى

تەييارلىغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

كىتابنىڭ قىسقىچە مەزمۇنى

ئەتراپىمىزدا تېز سۈرئەتتە ئۆزگىرىۋاتقان دۇنيا بىزدىن ئۆزىمىزنى ئۆزگەرتىشنى، ئۆزىمىزگە جەڭ ئېلان قىلىشنى، ئۆزىمىزنى چوڭقۇرلاپ قېزىشنى ۋە كىملىكىمىزنى يەنىمۇ ئىلگىرىلەپ تونۇشنى تەلەپ قىلماقتا. ئەمما بۇ جەريان قانداق ئىشقا ئاشىدۇ؟ بىز خرىسلار ۋە تېپىشماقلار ئالدىدا نېمە قىلالىشىمىز مۇمكىن؟ يوشۇرۇن كۈچىمىزنى قانداق قازىمىز؟ بۇلار ئېيتىلىشقا ئاسان بولغىنى بىلەن، ئادەمنى گاڭگىرىتىدىغان، ۋەزنى ئېغىر سوئاللاردۇر. قولىڭىزدىكى بۇ كىتاب ئەنە شۇ سوئاللارغا جاۋاب تېپىش مەقسىتىدە جاپالىق سىناقلارنى ئۆز ھاياتىدا تەجرىبىدىن ئۆتكۈزگەن بىر ئىزدىنىشچان ياشنىڭ چەت ئەل ۋە يۇرتىمىزدىكى ئۆزىنى ئىزدەش سەپىرىدە ھېس قىلغان، ئويلىغان خاتىرىلىرىنىڭ دەسلەپكى قىسمىدۇر. كىتابنىڭ قۇرلىرىدىن يېڭى ئۇچۇر، يېڭى پىكىر خۇرۇچلىرى ۋە تىنىم تاپماس بىر روھنىڭ ئىزنالىرى بايقىلىپ تۇرىدۇ. كىتابنى ۋاراقلىغىنىڭىزدا، ئىنسان كۈچىنىڭ چەكسىز ئىكەنلىكىنى ۋە ئۆزىنى قېزىش، ئۆزىگە جەڭ ئېلان قىلىش، ئۆزلۈكىدىن ئۆگىنىشنىڭ ئادەمنى نۇرانە مەنزىللەرگە باشلايدىغان روھىي مۇساپە ئىكەنلىكىنى يەنىمۇ چوڭقۇرلاپ ھېس قىلىسىز. ئاپتور ئاشۇ بىر قاتار ھېس- تۇيغۇلىرىنى، پىكىرلىرىنى سىزگە يېقىن بىر جايدا شىۋىرلاپ ئېيتىپ بېرىۋاتقاندەك، يىراقلاردا تۇرۇپ ئۆز قېرىنداشلىرى بىلەن غايىبانە پىچىرلىشىۋاتقاندەك بىر تەرىزدە، يەڭگىل ئۇسلۇبتا قەلەمگە ئالىدۇ.

ئاپتور كىتابىدا ئۆزىنىڭ كۆپ قىرلىق تالانتىنى نامايان قىلغان بولۇپ، جەمئىيەتشۇناسلىق، مائارىپشۇناسلىق، ئەخلاقشۇناسلىق، تارىخشۇناسلىق، پسىخولوگىيە پەنلىرىنىڭ كېسىشمە نۇقتىسىدا تۇرۇپ، ياشاش ئەندىزىمىز، مۇرەككەپ جەمئىيەت قوينىدىكى روھىي ھالىتىمىز، جەمئىيىتىمىزدىكى شەھەرلىشىش، زامانىۋىلىشىش مۇساپىسى داۋامىدا ئوتتۇرىغا چىقىۋاتقان مەسىلىلەر ھەققىدە يېڭىچە بىر مېتودتا پىكىر يۈرگۈزىدۇ. بىز جاۋابىنى ئىزدەۋاتقان خىلمۇخىل نۇقتىلار ھەققىدىكى كىشىنى ئويلاندۇرىدىغان تەلقىنلىق بايانلىرى ئارقىلىق بىزگە بىر قېتىملىق ئىدىيە يېڭىلاش، قاسراق تاشلاش، ئۆزىمىزنى تونۇش زۆرۈرىيىتىنى ھېس قىلدۇرىدۇ. كىتاب نوقۇل ھالدا مەلۇم ساھەدىكى كىشىلەرنىڭ قىممەت قارىشىنى تۇتقا قىلىپ يېزىلمىغان بولغاچقا، كەڭ ئوقۇرمەنلەر قاتلىمىنىڭ ــ ئىلىم تەتقىقاتچىلىرىنىڭ، ھەرقايسى قاتلامدىكى ئوقۇتقۇچىلارنىڭ، چەت ئەلگە ئوقۇشقا چىقىشنى ئويلاۋاتقان ياكى تىل ئۆگىنىۋاتقان ئالىي، ئوتتۇرا مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرىنىڭ، ئىش كۈتۈپ تۇرغان ياشلارنىڭ، ئورگان خىزمەتچىلىرىنىڭ ۋە ئاتا- ئانىلارنىڭ ئوقۇشىغا ماس كېلىدۇ. ئىشىنىمىزكى، بۇ كىتابنى ئوقۇغان كىتابخان بىر قېتىملىق ئۆزىنى يېڭىلاش ۋە تەپەككۇرنى قوزغىتىش پۇرسىتىگە ئىگە بولالايدۇ.

كىتاب ھەر قايسى جايلاردىكى شىنخۇا كىتابخانىلىرى ۋە شەخسىي كىتابخانىلاردا سېتىلىدۇ.

كوللېكتېپ ۋە توپ سېتىۋالغۇچىلار   تۆۋەندىكى نومۇر بىلەن ئالاقىلەشسە بولىدۇ.

ئالاقىلىشىش نومۇرى:

13899984346