رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا ئېڭىمىز نېمە ئىش قىلىدۇ

ئورخان پامۇك

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

(بۇ ماقالە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلىنىڭ 2015- يىللىق 1- سانىدا ئېلان قىلىنغان)

پىروزىچىلىق مېنىڭ ئىككىنچى ھاياتىم. خۇددى فىرانسيەلىك شائىر گېرارد نېرۋال (Gerard de Nerval) ئېيتقان ھەر خىل چۈشلەرگە ئوخشاش، پىروزا تۇرمۇشىمىزنىڭ رەڭدارلىقى ۋە مۇرەككەپلىكىنى نامايان قىلىدۇ، رومان تونۇش كىشىلەر، چىرايلار ۋە نەرسىلەر بىلەن تولغان بولىدۇ. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا گىرىمسەن چۈش قوينىغا غەرق بولۇپ، كىشىنىڭ ئەقلى يەتمەيدىغان شەيئىلەر بىلەن ئۇچرىشىمىز؛ بۇنىڭدىن كۈچلۈك زەربىگە ئۇچراپ، ئۆزىمىزنىڭ نەدە تۇرۇۋاتقانلىقىمىزنىمۇ ئېسىمىزدىن چىقىرىپ قويىمىز؛ ئۆزىمىزنى بىز ھەدەپ تاماشا كۆرۈۋاتقان، ساختا ئىش- ۋەقە ۋە شەخسلەر ئارىسىدا تۇرۇۋاتىمەن دەپ تەسەۋۋۇر قىلىمىز. دەل مۇشۇ پەيتتە بىز ئۆزىمىز يولۇققان ھەمدە قاتتىق مەپتۇن بولۇپ كەتكەن دۇنيانىڭ رېئال دۇنيادىنمۇ بەكرەك چىن ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىمىز. كىشىگە راستتەكلا تۇيۇلىدىغان بۇنداق تۇيغۇ ئادەتتە بىزنىڭ خىيالىي دۇنيا بىلەن رېئال تۇرمۇش ئارىسىدىكى پەرقنى ئارىلاشتۇرۇپ قويۇشىمىزدىن دېرەك بېرىدۇ. بىراق، بىز بۇ خىل خىيالىي تۇيغۇدىن، گۆدەكلەرچە ئۇسۇلدىن ئەزەلدىن ئاغرىنمايمىز. ئەكسىچە ئوقۇۋاتقان رومانىمىزنىڭ چۈشلىرىمىزگە ئوخشاش توختىماي داۋاملىشىشىنى ئىستەيمىز، بۇ خىل ئىككىنچى ھاياتنىڭ توختىماي داۋاملىشىپ، رېئال تۇيغۇ ۋە چىن ھېسسىياتلىرىمىزنى غىدىقلىشىنى بەكلا ئۈمىد قىلىمىز. رومان ۋەقەلىكىنىڭ توقۇلما ئىكەنلىكىنى بىلىپ تۇرساقمۇ، روماندا چىن، رېئال تۇرمۇشقا بولغان خىيالىي ئارزۇلارنى داۋاملاشتۇرغىلى بولمايدىغانلىقىدىن بىئارام بولىمىز، تىت- تىت بولىمىز.
چۈش كۆرۈۋاتقان ۋاقتىمىزدا چۈشىمىزنى راست دەپ ئويلاپ قالىمىز. مانا بۇ چۈشكە بېرىلگەن تەبىر. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا تەسۋىرلەنگەن ۋەقەلىكلەرنى راست دەپ قالىمىز- يۇ، بۇ خىيالىمىزنىڭ بەكلا ئورۇنسىز ئىكەنلىكىنىمۇ ئېنىق تۇيۇپ تۇرىمىز. بۇ خىل پارادوكس روماننىڭ خاسلىقىدىن كەلگەن. بۇ يەردە بىز شۇنى تەكىتلەپ قويىمىزكى، پىروزا سەنئىتى بىزنىڭ بىرلا ۋاقىتتا ئىككى خىل زىددىيەتلىك ھالەتكە ئىشىنىشىمىزنى شەرت قىلىدۇ.
قىرىق يىلدىن بېرى ئىزچىل رومان ئوقۇپ كېلىۋاتىمەن. ماڭا شۇنىسى ئايانكى، بىز رومانغا كۆپ خىل ھالەتتە يۈزلەنسەك بولىدۇ، كۆپ خىل ئۇسۇللارنى قوللىنىپ روھىمىز بىلەن ئېڭىمىزنى رومان ئىچىگە غەرق قىلساق بولىدۇ، ھەم ناھايىتى ئازادىلىك ئىلىكىدە رومانغا كەسكىن پوزىتسىيە تۇتساقمۇ بولىدۇ. مەن دەل ئاشۇ شەكىلدە رومان ئوقۇشنىڭ كۆپ خىل ئۇسۇلىنى بىۋاستە ھېس قىلدىم. رومان ئوقۇشنى بەزىدە لوگىكىلىق شەكىلگە ئۇيغۇنلاشتۇرىمىز، بەزىدە كۆزىمىزنى خەتلەرنىڭ ئۈستىدە يۈگۈرتۈپلا قويىمىز، بەزىدە تەسەۋۋۇرىمىزنى ئىشقا سالىمىز، بەزىدە چالا- بۇلا چۈشىنىپلا بولدى قىلىمىز، بەزىدە ئۆزىمىز ئۈمىد قىلىدىغان ئۇسۇلدا ئوقۇيمىز، بەزىدە رومان ئۈچۈن ئۆزىمىزگە تەلەپ قويىمىز، يەنە بەزىدە ۋۇجۇدىمىزدىكى تومۇرلىرىمىزنىڭ شىددەت بىلەن سوقۇشىغا مۇھتاج بولىمىز. ياش ۋاقتىمدا رومانغا بىر مەزگىل شۇ قەدەر مەپتۇن بولۇپ كەتكەن ئىدىمكى، بۇ مەپتۇنلۇقۇم سەۋدايىلىق دەرىجىسىگە بېرىپ يەتكەنىدى. 18 يېشىمدىن 30 يېشىمغىچە (1970- يىلىدىن 1982- يىلىغىچە) كاللامدا كۆڭۈل ئالىمىمدە روي بېرىۋاتقان ئىش- ۋەقەلەرنى يېزىپ چىقىش؛ رەسسام رەسىم سىزغان چاغدىدىكىدەك ئىنتايىن توغرا ۋە ئېنىق ھالەتتە مول، مۇرەككەپ، كىشىگە راستتەكلا تۇيۇلىدىغان مەنزىرىلەرنى، ئۇنىڭ ئىچىدىكى تاغلارنى، تۈزلەڭلىكلەرنى، تاشلارنى، ئورمانلىقلارنى ۋە دەريا- ئېقىنلارنى تەسۋىرلەش ئىستىكى تۇغۇلدى.
رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا ئېڭىمىز ۋە قەلبىمىزدە زادى نېمە ئىش يۈز بېرىدۇ؟ بۇ يوشۇرۇن تۇيغۇلىرىمىزنىڭ كىنو كۆرۈش، ماي بۇياق رەسىمدىن ھۇزۇرلىنىش، شېئىر دېكلاماتسىيەسىنى ئاڭلاش ياكى تارىخىي ئېپوسلارنى دېكلاماتسىيە قىلىش بىلەن نېمە پەرقى بار؟ بىيوگىرافىيە، كىنو، شېئىر، رەسىم سىزىش ياكى چۆچەك ئاتا قىلغان نەرسىلەرنى رومان بىزگە ھەمىشە ئاتا قىلىپلا تۇرىدۇ. لېكىن، پىروزىدىن ئىبارەت بۇ خىل سەنئەت شەكلىنىڭ چىن ھەم ئۆزگىچە ئۈنۈمى ئەدەبىياتنىڭ باشقا ژانېرلىرى بىلەن، كىنو ۋە رەسىم سىزىش بىلەن سېلىشتۇرۇلغاندا تۈپ پەرققە ئىگە بولىدۇ. بەلكىم بۇ خىل پەرقنى ئاشكارىلىيالىشىممۇ مۇمكىن. بۇنىڭدىن بىز ياش ۋاقتىمدا رومان ئوقۇشقا مەپتۇن بولغان كەچۈرمىشىمنى ۋە قەلبىمنىڭ ئىچكى قاتلىمىدا ئويغىنىۋاتقان خىلمۇ خىل مۇرەككەپ ئىماگلارنى ئۇقىمىز.
مۇزېينى ئېكىسكۇرسىيە قىلغان ئادەم تۇنجى بولۇپ ئۆزى كۆرگەن رەسىملەرنىڭ كۆرۈش سېزىمىغا ھۇزۇر ئاتا قىلىشىنى ئۈمىد قىلسا، مەن مەنزىرە- كۆرۈنۈشلەردىكى ھەرىكەت، توقۇنۇش ۋە مول تەسەۋۋۇردىن بەكرەك زوق ئالىمەن. مەن يەنە بىراۋنىڭ شەخسىي تۇرمۇشىنى مەخپىي كۆزىتىشكە ئامراق، شۇنداقلا يەنە بىپايان مەنزىرىلەردىكى قاراڭغۇ بۇلۇڭلار ئۈستىدە ئىزدىنىشنىمۇ خالايمەن. لېكىن، سىزگە «قەلبىدىكى كۆرۈنۈشلەر ھەمىشە داۋالغۇپلا تۇرىدىكەن» دېگەندەك تۇيغۇ بېرىپ قويغۇم يوق. ياش ۋاقتىمدا رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمدا بەزىدە قەلبىمدە تولىمۇ كەڭرى، تولىمۇ يىراق، تولىمۇ تىنچ مەنزىرىلەر زاھىر بولاتتى؛ بەزىدە نۇر بەكلا ئاجىزلاپ، ئاق بىلەن قارا بەكلا ئېنىقلىشىپ كېتەتتى ھەم بىر- بىرىدىن ئايرىلىپ چىقىپ، ھەر خىل قاراڭغۇ سايىلەر ئۇنىڭ ئىچىدە پۇلاڭلاپ يۈرەتتى. بەزىدە پۈتكۈل دۇنيانى تامامەن ئوخشىمايدىغان نۇر- زىيا ئارىسىغا چۆمۈلگەندەك ھېس قىلاتتىم. بەزىدە ئاداققى نۇرلار جىمى نەرسىنى قوينىغا ئېلىپ، پۈتكۈل ئالەم كەيپىيات ۋە بىردىنبىر ئەۋرىشكىگىلا ئايلىناتتى. شۇنى ھېس قىلاتتىمكى، مەن مۇشۇ خىل تۇيغۇغا ئامراق بولۇپ قالغانىدىم، كىتابتىن ئىزدەيدىغىنىم دەل مۇشۇ خىل كەيپىيات ئىدى. مەن ئىستانبۇل بېشىكتاشتىكى ئۆيۈمدە رومان ئوقۇۋېتىپ، روماندا تەسۋىرلەنگەن دۇنياغا ئاستا- ئاستا مەپتۇن بولۇپ كەتكەن چېغىمدا كىتابنى ئېچىشتىن بۇرۇنقى ئىش- ھەرىكەتلىرىم قالدۇرغان خىلمۇخىل كۆلەڭگىلەر ـــ ئىچكەن چايلىرىم، ئانام بىلەن قىلىشقان پاراڭلار، كاللامدا پەيدا بولغان تۈرلۈك ئوي- خىياللار، كۆڭلۈمدە قېپقالغان ئەرزىمەس ئاداۋەت- خۇسۇمەتلەر سۇسلىشىپ، ئاستا- ئاستا غايىپ بولۇشقا باشلايتتى.
مەن ئولتۇرغان ئاپېلىسىن رەڭگىدىكى يۆلەنچۈكلۈك ئورۇندۇق، يېنىمدىكى ئاچچىق تاماكا ھىدى پۇراپ تۇرغان كۈلدان، گىلەم سېلىنغان ئۆي، كوچىدا سۈرەن- چوقان سېلىشىپ پۇتبول ئويناۋاتقان بالىلار، يىراقلاردىن ئاڭلىنىۋاتقان پاراخوتلارنىڭ گۈدۈك ئاۋازىنىڭ ئېڭىمدىن ئاستا- ئاستا غايىپ بولۇپ، كۆز ئالدىمدا يېڭىچە بىر دۇنيانىڭ ئاستاغىنە زاھىر بولۇۋاتقانلىقىنى ھېس قىلاتتىم. روماننى بىر بەتتىن، بىر بەتتىن ئوقۇشقا باشلايتتىم. بۇ يېڭى دۇنيا بارغانسېرى كونكرېتلىشىشقا، بارغانسېرى سۈزۈكلىشىشكە باشلايتتى. خىلمۇ خىل كۆرۈنۈشلەر، كۆلەڭگىلەر، ئىش- ۋەقەلەر، پېرسوناژلار دىققەت نۇقتىسىغا كىرىشكە باشلايتتى. يېڭى دۇنيا كۆز ئالدىمدا زاھىر بولغان دەقىقىدە مېنى مەپتۇن قىلغان، پېرسوناژلارنى، ئىش- ۋەقەلەرنى ۋە نەرسىلەرنى ئەسلىشىمگە، خىيال قىلىشىمغا توسقۇنلۇق قىلىدىغان ئىش- ۋەقەلەر مېنى بىزار قىلاتتى، ئازابلايتتى. بىر ھەقىقىي باش پېرسوناژنىڭ شىرەم تۇغقىنى (ئۇلارنىڭ قانداق تۇغقاندارچىلىق مۇناسىۋەتتە ئىكەنلىكى ئېسىمدىن كۆتۈرۈلۈپ قاپتۇ)، بىر تال تاپانچا سېلىپ قويۇلغان، قەيەرگە قويۇلغانلىقى ئېنىق بولمىغان بىر تارتما ياكى قوش قاتلاملىق مەنىگە ئىگە، لېكىن يەنە بىر قاتلاملىق مەنىسىنى دەپ بەرگىلى بولمايدىغان سۆھبەتلەر ـــ مۇشۇ تۈردىكى ئىشلارنىڭ ھەممىسى مېنى قىيناپ ئارام بەرمەيتتى. كۆزلىرىم سۆز- جۈملىلەر ئارىسىدا جىددىي يۆتكەلگەن چاغدا قەلبىم تىت- تىتلىق بىلەن خۇشاللىقنىڭ ئىسكەنجىسىدە قالاتتى، جىمى ئىشلارنىڭ دەرھال ئۆز ئورنىغا قايتىشىنى بەكمۇ ئۈمىد قىلىپ كېتەتتىم. بۇنداق پەيتلەردە ھېس- تۇيغۇلىرىمنىڭ جىمى دەرۋازىلىرى داغدام ئېچىلىپ، گويا بىر نەرسىلەردىن ئۈركۈپ ئارانلا تۇرىدىغان جانۋارلارغا ئوخشاش تامامەن ناتونۇش بىر مۇھىتقا دۇچ كېلەتتىم، ئېڭىم بارغانسېرى تېز سۈرئەتتە ھەرىكەتلىنىشكە باشلايتتى، بۇ ھال ھولۇقۇپ ئەس- ھوشۇمنى يوقىتاي دېگەن چاغدىلا ئاندىن ئاخىرلىشاتتى. قولۇمدىكى رومان ۋەقەلىكىگە پۈتۈن ۋۇجۇدۇم كىرىشىپ كېتەتتىم، ئۆزۈمنى گويا ئۇنىڭ ئىچىدىكى دۇنيا بىلەن بىرلىشىپ كەتكەندەك ھېس قىلاتتىم، ئۆز تەسەۋۋۇرۇمدا سۆز- جۈملىلەرنى كونكرېتلاشتۇرۇشقا، كىتابتا تەسۋىرلەنگەن جىمى ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى زاھىر قىلىشقا تىرىشاتتىم.
لېكىن ئۇزۇن ئۆتمەيلا بۇ خىل جىددىي، كىشىنى چارچىتىپ ھالىنى قويمايدىغان تىرىشچانلىقلاردىن نەتىجە كۆرۈلۈشكە باشلايتتى. مەن كۆرۈشكە تەشنا بولۇۋاتقان پىپايان كۆرۈنۈش- مەنزىرىلەر كۆز ئالدىمدا نامايان بولاتتى؛ ئىس- تۈتەكلەر تاراپ كەتكەندىن كېيىن زېمىن سۈزۈكلەشكەنگە ئوخشاش، كىشىگە تولىمۇ جانلىق تەسىر بېرىدىغان تەپسىلاتلار روي بېرىشكە باشلايتتى. ئارقىدىن ئۇلىشىپلا گويا بىر كىشىنىڭ دەرىزە تۈۋىدە مەمنۇنىيەت ئىلىكىدە تىككىدە تۇرۇپ تالادىكى مەنزىرىلەرگە نەزەر سېلىۋاتقىنىغا ئوخشاش روماندا تەسۋىرلەنگەن شەيئىلەرنى كۆرەتتىم. مەن ئۈچۈن ئېيتقاندا لېف تولستوينىڭ «ئۇرۇش ۋە تىنچلىق» رومانىدىكى پىئېرنىڭ تاغ چوققىسىدا تۇرۇپ بورودىنو جېڭىگە قانداق نەزەر سالغانلىقى ھەققىدىكى تەسۋىرلەرنى ئوقۇش رومان ئوقۇشنىڭ ئۆرنىكى ئىدى. بىزگە روماندىكى خىلمۇخىل تەپسىلاتلار ناھايىتى ئەپچىللىك بىلەن قوراشتۇرۇلغاندەك، ئۆز ئىختىيارىمىزغا تاپشۇرۇلغاندەك تۇيۇلىدۇ. بىز يەنە مۇشۇ تەپسىلاتلارنى ئەس- خاتىرىمىزگە جۇغلاش زۆرۈرىيىتى بارلىقىنى ھېس قىلىمىز. تەپسىلاتلارنى بۇنداق پۈتۈنلەي ئاشكارىلاش گويا بىر پارچە رەسىمگە يۈزلەنگەنگە ئوخشايدۇ، ئوقۇرمەن ئۆزىنى روماندىكى سۆز- ئىبارىلەرنى ئوقۇۋاتىمەن دەپ ئويلىمايدۇ، بەلكى ئۆزىنى بىر پارچە مەنزىرە رەسىمىدىن ھوزۇرلىنىۋاتىمەن دەپ ھېس قىلىدۇ. بۇ يەردە ئاپتورنىڭ رەسىمدىكى تەپسىلاتلارنى بىر تەرەپ قىلىشى ھەمدە ئوقۇرمەننىڭ كونكرېتلاشتۇرۇش ئارقىلىق سۆز- ئىبارىلەرنى چوڭ تىپتىكى مەنزىرە رەسىمىگە ئايلاندۇرۇش ئىقتىدارى ھەممىدىن مۇھىم. بىزنىڭ رومان ئوقۇشىمىز ھەرگىزمۇ بىر كەڭ كەتكەن مەنزىرە، جەڭ مەيدانى ياكى تەبىئەت ئىچىدە قانات يايمايدۇ. بىز يەنە ئۆيدە يۈز بەرگەن ئىشلارغىمۇ نەزىرىمىزنى ئاغدۇرىمىز. مەزمۇن ئۆي ئىچىدىكى بۇرۇقتۇرما كەيپىيات بىلەن چەكلىنىپ قالىدۇ ـــ كافكانىڭ «شەكىل ئۆزگەرتىش خاتىرىسى» دەل بۇنىڭغا مىسال بولالايدۇ. بىزنىڭ ھېكايە ئوقۇشىمىز بەئەينى مەنزىرە تاماشا قىلغانغا ئوخشايدۇ، قەلب كۆزىمىز ھېكايىنى رەسىمگە ئايلاندۇرۇپ بېرىدۇ، ئۆزىمىزنى رەسىمدىكى كەيپىيات ئىچىگە سۆرەپ ئەكىرىپ ئۇنىڭدىن زوق ئالدۇرۇشقا ھەمدە ئۇنى توختىماي ئىزدىتىشكە تىرىشىدۇ.
يەنە بىر مىسال كەلتۈرەي، تولستوي دەرىزىدىن تالاغا نەزەر تاشلاپ تۇرغان بىر ھالەتنى تەسۋىرلەيدۇ. بۇ، بىز رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا روماندىكى مەنزىرە ئىچىگە قانداق غەرق بولۇپ كەتكىنىمىزنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ. بۇ كۆرۈنۈش ھەر قانداق دەۋردە ئەڭ بۈيۈك سانىلىدىغان رومان «ئاننا كارىنىنا» دىن ئېلىنغان. ئاننا موسكىۋادا فرونسكى بىلەن تاساددىپىي ئۇچرىشىپ قالىدۇ. كەچتە پويىزغا ئولتۇرۇپ سانكىت پىتىربۇرگدىكى ئۆيىگە كېتىۋاتقاندا ئېيتقۇسىز بىر خۇشاللىق ئىلىكىگە چۆمۈلىدۇ. چۈنكى ئەتىسى ئەتىگەندە بالىلىرى ۋە ئېرى بىلەن كۆرۈشەتتى. تۆۋەندىكىسى روماندىكى شۇ ھەقتىكى كۆرۈنۈش:

ئاننا . . . قەغەز كېسىدىغان پىچاق بىلەن ئەنگلىيە يازغۇچىسىنىڭ رومانىنى قولىغا ئالدى. ئېيتقۇسىز بىسەرەمجانلىق ۋە شاۋقۇن- سۈرەن ئۇنىڭ ۋۇجۇدىنى چۇلغۇۋالدى، بۇ ئاۋازلار پويىز قوزغالغاندا چاغدىمۇ ئۇنى ئارامىدا قويمىدى. كەينىدىن سول تەرەپتىكى دەرىزىگە ئۇرۇلۇۋاتقان، دەرىزىگە چاپلىشىپ قېلىۋاتقان قار ئۇچقۇنلىرى، دەرىزە تۈۋىدىن ئۆتۈپ كېتىۋاتقان پويىز خادىمىنىڭ ئۈستى- بېشى قارغا چۈمكەلگىنىچە مەھكەم ئورىنىپ كېتىۋاتقان ھالىتى، سىرتتا دەھشەتلىك شىۋىرغان چىقىۋاتقانلىقى ھەققىدە بولۇنۇۋاتقان پاراڭلار ئۇنىڭ دىققىتىنى چېچىۋەتتى. بۇلارنىڭ ھەممىسى توختىماستىن تەكرارلىناتتى: ھە دېسىلا سىلكىنىش- تەۋرىنىش، ھۇشقۇيتقان ئاۋاز؛ ھەدېسىلا دەرىزىگە ئۇرۇلۇۋاتقان قار ئۇچقۇنلىرى، پارنىڭ گاھ ئىسسىپ، گاھ سوۋۇپ كېتىشى، كىشىلەرنىڭ قاراڭغۇلۇق ئىچىدە گاھ پەيدا بولۇپ گاھ غايىپ بولۇشى، ھە دېسىلا ئاشۇ ئاۋازلار. لېكىن، ئاننا روماننى ئوقۇشقا ئاخىرى كىرىشتى، ئوقۇغاندىمۇ ناھايىتى چۈشىنىپ ئوقۇدى. ئانۇشكا مۈگدەشكە باشلىغانىدى، قىزىل سومكىسىنى تىزىغا قويۇۋالغانىدى، يىرتىق پەلەي كىيىۋالغان پەنجىسى كەڭ قوللىرى بىلەن ئۇنى چىڭڭىدە تۇتۇۋالغان ئىدى. ئاننا ئاركادىيېفنا روماننى بېرىلىپ ئوقۇماقتا ئىدى، لېكىن كىتاب ئوقۇشنى باشقىلارنىڭ تۇرمۇشىنى ئىز قوغلاپ كۆزىتىشنىڭ ئىنكاسى دېيىشكە بولاتتى، شۇڭا ئۇنىڭغا رومان تولىمۇ مەززىسىز تۇيۇلۇۋاتاتتى. ئۇنىڭ تۇرمۇشتىن ئىزدەيدىغان ئىستەكلىرى بەكلا كۈچلۈك ئىدى. روماننى ئوقۇپ ئايال باش پېرسوناژنىڭ بىمارنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئالىدىغان يېرىگە كەلگەندە ئۇنىڭ يېنىك قەدەملىرى بىلەن كېسەلخانا ئىچىدە مېڭىپ يۈرگۈسى كەلدى. پارلامېنت ئەزاسىنىڭ نۇتۇق سۆزلەۋاتقان يېرىگە كەلگەندە ئۆزىنىڭمۇ ئاشۇنداق نۇتۇق سۆزلىگۈسى كەلدى؛ مارى خانىقىزنىڭ ئات مىنىپ، ئوۋ ئىتىنى ئەگەشتۈرۈپ شىكارغا چىققان، يەڭگىسىنىڭ چىشىغا تەگكەن، باتۇرلۇقى بىلەن كىشىلەرنى ھاڭ- تاڭ قالدۇرغان يېرىگە كەلگەندە ئۆزىنىڭمۇ شۇنداق بولغۇسى كەلدى. لېكىن، ئۇنىڭغا قىلغۇدەك ئىش يوق ئىدى، شۇڭا ئۇ نازۇك قوللىرى بىلەن ھەدەپ سىيلىق قەغەز كېسىش پىچىقىنى ئوينايتتى، ئۆزىنى رومان ئوقۇشقا زورلايتتى.
ئاننا رومانغا زادىلا كىرىشەلمىدى، چۈنكى ئۇنىڭ پۈتۈن ئەس- خىيالى ۋرونسكىدا ئىدى، چۈنكى ئۇ ھاياتقا تەشنا ئىدى. ئەگەر ئۇ پىكىر- خىياللىرىنى رومانغا مەركەزلەشتۈرەلىسە مارى خانىقىزنىڭ ئات مىنگىنىچە بىر توپ ئوۋ ئىتىنىنىڭ كەينىدىن مېڭىۋاتقانلىقىنى ئاسانلا تەسەۋۋۇر قىلالايتتى؛ ئاشۇ كۆرۈنۈشنى كونكرېتلاشتۇراتتى، دەرىزە سىرتىغا نەزەر تاشلايتتى؛ ئۆزىنى گويا سىرتىدىن كۆزىتىۋاتقان كۆرۈنۈش ئىچىگە ئاستا- ئاستا كىرىپ كېتىۋاتقاندەك ھېس قىلاتتى.
زور كۆپ ساندىكى يازغۇچىلار روماننى بىر نەچچە بەت ئوقۇپلا مەنزىرە رەسىمىدىن زوق ئېلىۋاتقاندەك بىر خىل تۇيغۇدا بولىدۇ. سىتېندالنىڭ «قىزىل ۋە قارا» رومانىنى يېزىشقا قانداق كىرىشكەنلىكىنى ئەسلەپ باقايلى. ئاۋۋال كىچىك شەھەر ۋىرىيالغا يىراقتىن نەزەر تاشلىغىنىمىزدا بۇ شەھەر جايلاشقان تاغ باغرىنى، قىزىل رەڭلىك ئۇچلۇق كاھىشلار بىلەن يېپىلغان ئاپئاق ئۆيلەرنى، بۈك- باراقسان ئۆسۈپ كەتكەن كاشتان دەرەخلىرىنى، شەھەر خارابىسىنى كۆرىمىز. دۇ دەرياسى قەلئە ئاستىدىن ئېقىپ تۇرىدۇ. ئارقىدىن ياغاچ ھەرىدەش زاۋۇتى بىلەن باسما گۈل ئىشلەپچىقىرىدىغان زاۋۇتنى كۆرىمىز.
ئۇنىڭدىن كېيىنكى بەتلەردە بىز مەركىزىي پېرسوناژنىڭ بىرى بولمىش شەھەر باشلىقى بىلەن ئۇچرىشىمىز ھەمدە ئۇنىڭ مىجەز- خاراكتېرىنى چۈشىنىمىز. رومان ئوقۇشنىڭ ھەقىقىي ھۇزۇرىنى تاشقىي دۇنيادىن ئەمەس، بەلكى رومان دۇنياسىدا ياشايدىغان باش پېرسوناژنىڭ نەزەرىدىكى دۇنيادىن بىۋاسىتە ئالىمىز. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا يىراققا ئاغدۇرۇلغان نەزەر دائىرىمىز بىلەن ۋاقىت ئوتتۇرىسىدا پالاقشىپ يۈرىمىز، ئومۇمىي ئىدىيە بىلەن ئالاھىدە ئىش- ۋەقەلەر ئارىسىدا سەيىر ئېتىمىز. يىراقتىكى مەنزىرە رەسىمىگە نەزەر تاشلىغان چېغىمىزدا ئۆزىمىزنىڭ رەسىمدىكى پېرسوناژنىڭ ئىدىيەۋى دۇنياسى ئىچىگە كىرىپ كەتكىنىمىزنى ھېس قىلىمىز، پېرسوناژلارنىڭ كەيپىياتىدىكى ئۇششاق ئۆزگىرىشلەرنى تۇيۇقسىز بايقايمىز. بۇ ـــ جۇڭگونىڭ تاغ- دەريالىرى تەسۋىرلەنگەن رەسىمدىن ئالغان زوققا ئوخشاپ كېتىدۇ. رەسىمدە جۇغى كىچىكرەك بىر كىشى دەريا سۈيى بىلەن دەل- دەرەخلەرنىڭ يۇپۇرماقلىرى سۆيۈشۈپ تۇرغان ئورمانلىق ئىچىدىكى بىر قىيا تاشتا تىك تۇرغان بولىدۇ: بىز پۈتۈن دىققىتىمىز بىلەن ئۇنىڭغا نەزەرىمىزنى ئاغدۇرىمىز، ئۇنىڭ كۆزى ئارقىلىق ئەتراپتىكى مەنزىرىنى تەسەۋۋۇر قىلىپ باقىمىز (جۇڭگوچە رەسىملەردىن مۇشۇ خىل ئۇسۇل بىلەن ھۇزۇرلىنىش كېرەك). شۇنىڭ بىلەن مەنزىرىنىڭ رەسىمدىكى پېرسوناژنىڭ ئىدىيەسى، كەيپىياتى ۋە ھېس- تۇيغۇلىرىنى ئەكىس ئەتتۈرۈش ئۈچۈن ئورۇنلاشتۇرۇلغانلىقىنى ھېس قىلىمىز. بۇنىڭدىن شۇنداق خۇلاسىگە كېلىمىزكى، روماندىكى مەنزىرەنىڭ روماندىكى باش پېرسوناژنىڭ ئىچكى روھىي ھالىتىنىڭ داۋامى ۋە تەركىبىي قىسىمى ئىكەنلىكىنى چۈشىنىپ يېتىمىز. قىلچە يوچۇقى بولمىغان بىر ئۆتكەل ئارقىلىق ئۆزىمىزنىڭ بۇ باش پېرسوناژلار بىلەن بىر گەۋدىگە ئايلىنىپ كەتكەنلىكىمىزنى تونۇپ يېتىمىز. رومان ئوقۇش بارلىق تەپسىلاتلار ئەس- خاتىرىمىزگە ئورناشقان چاغدا ئۆزىمىزنىڭ ئاستا- ئاستا روماندىكى باش پېرسوناژنىڭ ئىدىيەسى ۋە ئىش- ھەرىكىتىگە ئەگىشىدىغانلىقىمىز ھەمدە ئومۇمىي مەنزىرىدىن بۇ ئىدىيە ۋە ئىش- ھەرىكەتلەرگە مەنە ئاتا قىلىشىمىزدىن دېرەك بېرىدۇ. بىز شۇ تاپتا روماندىكى مەنزىرىگە غەرق بولىمىز. لېكىن بىز تېخى بايىلا سىرتتىن كۆزىتىۋاتقان ئىدۇق: بىز قەلب كۆزىمىز ئارقىلىق تاغ تىزمىلىرىنى كۆرگەندىن باشقا يەنە دەريا سۈيىنىڭ مۇزدەك ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىمىز، دەل- دەرەخلەرنىڭ ھىدىنى ھىدلايمىز، باش پېرسوناژ بىلەن مۇڭدىشىمىز، روماندا تەسۋىرلەنگەن دۇنيانىڭ تەكتىگە شۇڭغۇيمىز. روماننىڭ تىلى بىزنىڭ بىر- بىرىدىن ئايرىلىپ تۇرىدىغان، بىر- بىرىدىن كەسكىن پەرقلىنىدىغان ئامىللارنى ئۆزئارا يۇغۇرۇۋېتىشىمىزگە ياردەم بېرىدۇ، بىزنى ئوخشاش بىر كۆرۈنۈش ئىچىدىكى باش پېرسوناژلارنىڭ چىرايى ۋە ئوي- خىياللىرىنى كۆرۈش ئىمكانىيىتىگە ئىگە قىلىدۇ.
رومانغا غەرق بولغان چېغىمىزدا ئېڭىمىز جىددىي ھەرىكەتلىنىۋاتقان بولىدۇ، لېكىن بۇ ھال ھەرگىزمۇ ئاننانىڭكىگە ئوخشىمايدۇ. ئاننا ئاپئاق قارغا چۈمكىلىپ شاۋقۇن- سۈرەن ئىچىدە پېتىربۇرگقا كېتىۋاتقان پويىزدا ئولتۇرۇپ كىتاب ئوقۇيدۇ- يۇ، قەلبىدە باشقا نەرسىلەرنى ئويلايدۇ. بىز مەنزىرىلەرنى، دەل- دەرەخلەرنى، پېرسوناژلارنى، پېرسوناژلارنىڭ ئىدىيەسى ۋە ئۇلار ئۇچراشقان نەرسىلەرنى كۆزىتىمىز؛ ئاشۇ نەرسىلەر قالدۇرغان ئەس- خاتىرىلەر، باشقا پېرسوناژلار ۋە ئادەتتىكى ئىدىيەلەر ئىچىدە ئايلىنىپ يۈرىمىز. ئېڭىمىز بىلەن ھېس- تۇيغۇلىرىمىز جىدىي ئايلىنىشقا باشلايدۇ، پۈتۈن دىققىتىمىز بىر يەرگە يىغىلىدۇ، يەنە تېخى نۇرغۇن مەشغۇلاتلارنى ئىجرا قىلىۋاتقان بولىدۇ. لېكىن، نۇرغۇنلىرىمىز ھەتتا ئۆزىمىزنىڭ مۇشۇ مەشغۇلاتلارنى ئىجرا قىلىۋاتقانلىقىمىزنى ئەسلا بىلمەيمىز. بۇ خۇددى شوپۇر ماشىنا ھەيدەۋاتقان چېغىدا خوت يۆتكىگىنىنى، ماشىنىنى تورمۇزلىغىنىنى، رولنى ئېھتىيات بىلەن بۇرىغىنىنى، شۇنداقلا نۇرغۇن قاتناش قائىدىسىگە ئەمەل قىلغانلىقىنى، ھەر خىل يول بەلگىلىرىنى كۆرۈپ ۋە چۈشىنىپ، قاتناش ئەھۋالىغا ھۆكۈم قىلغانلىقىنى بىلمىگەندەك بىر ئىش.
يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان شوپۇرنىڭ ماشىنا ھەيدىگەنلىكى توغرىسىدىكى سېلىشتۇرما ئوقۇرمەن بىلەن يازغۇچىنىڭ ھەر ئىككىلىسىگە ئوخشاشلا ماس كېلىدۇ. بەزى يازغۇچىلار ئۆزىنىڭ قايسى ماھارەتنى قوللىنىۋاتقانقانلىقىنى ھېس قىلالمايدۇ. ئۇلار ئىستىخىيلىك ھالدا يېزىقچىلىق قىلىدۇ، گويا تامامەن تەبىئىي بىر ھەرىكەتنى ئىجرا قىلىۋاتقاندەك ھالەتتە تۇرىدۇ، كاللىسىدا ئىجرا بولۇۋاتقان تۈرلۈك مەشغۇلات ۋە مۆلچەرلەرنى بىلمەيدۇ، ئۆزلىرىنىڭ ئەمەلىيەتتە پىروزا سەنئىتىدىن پايدىلىنىپ ئۇلارنىڭ ھەر خىل چىشلىق چاقلىرى، تورمۇزى ۋە خوتىنى بەرپا قىلىۋاتقانلىقىنى ھېس قىلالمايدۇ. بىز بۇنداق پىسىخىكىلىق ھالەتنى «گۆدەك» دېگەن سۆز بىلەن سۈپەتلەيمىز. بۇ خىلدىكى يازغۇچى بىلەن ئوقۇرمەن يېزىقچىلىق بىلەن ئوقۇش پائالىيىتىنىڭ سۈنئىي قاتلىمىغا ئەسلا دىققىتىنى ئاغدۇرمايدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا، «قايتا ئويلىنىش» دېگەن سۆز ئارقىلىق شۇنىڭغا قارشى ھالدىكى پىسىخىك ھالەتنى سۈپەتلىسەك بولىدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا، ئوقۇرمەن بىلەن يازغۇچى تېكىستنىڭ سۈنئىيلىكىنى ئېنىق بىلىدۇ، تېكىستنىڭ رېئاللىققا تەڭ ئەمەسلىكىنىمۇ ئوبدان بىلىدۇ، لېكىن ئوخشاشلا تېكست ئىچىگە غەرق بولۇپ كېتىدۇ، ئۇلار روماننىڭ يېزىلىش ئۇسلۇبى ھەمدە رومان ئوقۇغان چاغدىكى ئاڭ پائالىيىتىنىڭ شەكلىگە كۆڭۈل بۆلىدۇ. يازغۇچى بولغان ئىكەن، بىرلا ۋاقىتتا گۆدەك، ئويلىنىشچان سەنئەت شەكلىنى ئىگەللىشىگە توغرا كېلىدۇ.
باشقىچە ئېيتساق، ھەم گۆدەك، ھەم «ھەسرەتلىك» خاراكتېرگە ئىگە بولىدۇ. فىرىدىرېخ شىللېر ئۆزىنىڭ «گۆدەك شېئىر ۋە ھەسرەتلىك شېئىر» (Uber naïve und sentimentalische, 1795- 1796 Dichtung) ناملىق مەشھۇر ماقالىسىدە بۇ ئىككى ئاتالغۇنى تۇنجى قېتىم ئوتتۇرىغا قويغان. شىللېرنىڭ شەرھىسىدە مىسكىن ۋە ئازاب ئېڭىغا ئىگە مودېرنىزم شائىرلىرى نېمىس تىلىدىكى «sentimentalische» دېگەن سۆز ئارقىلىق سۈپەتلەنگەن. بۇنداق شائىرلار بالىلارغا خاس بىغۇبارلىقى، گۆدەكلىكى ۋە مىجەز- خۇلقىنى يوقاتقان بولىدۇ. بۇ، ئىنگلىز تىلىدىكى «sentimental» سۆزنىڭ مەنىسى بىلەن تامامەن ئوخشىمايدۇ. لېكىن، بىز كونكرېت مەنىسىگىلا ئېسىلىۋالساق بولمايدۇ. ئەمەلىيەتتە شىللېر لاۋرىنىس سىتېرىننىڭ «ھەسرەتلىك سەپەر» دېگەن ئەسىرىدىن ئىلھام ئېلىپ، ئىنگلىز تىلىدىن سۆز قوبۇل قىلغان (شىللېر لاۋرىنىس سىتېرىنغا ھۆرمەت بىلدۈرۈپ، ئۇنى گۆدەك، بالىلارچە تالانتلىقلار قاتارىغا قوشۇۋەتكەن. بۇنىڭ ئىچىدە يەنە دانتى، شىكىسپىر، سېرۋانتىس، گيۇتى، ھەتتا دۈرېرمۇ بار ئىدى). بىز شۇنى بىلىشكە ئىنتىزارمىزكى، شىللېر مۇشۇ سۆزنى ئىشلىتىپ ھېلىقىدەك تەبىئىيلىكتىن چەتنىگەن ئاددىي- ساددىلىق ۋە كۈچ- قۇدرەتنى ئىپادىلىگەن، ئۆزلۈك كەيپىياتى ئىدىيەنىڭ ئاڭ ھالىتىگە زىيادە مەپتۇن بولۇپ كەتكەن. ياش ۋاقتىمدا شىللېرنىڭ بۇ ماقالىسىگە قەۋەتلا ئامراق ئىدىم، شۇ تاپتا مەزكۇر ماقالىنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاپ چۈشىنىپ باققۇم، مەزكۇر ماقالە ئارقىلىق ئۆزۈمنىڭ پىروزا سەنئىتى ھەققىدىكى ئىدىيەلىرىمنى شەرھىلەپ باققۇم (مەن ئىزچىل شۇنداق قىلىپ كېلىۋاتىمەن) ھەمدە توغرا ئىپادىلەپ باققۇم كېلىۋاتىدۇ.
توماس مان شىللېرنىڭ بۇ مەشھۇر ماقالىسىنى «نېمىس تىلىدا ئەڭ گۈزەل ھالەتتە يېزىلغان ماقالە» دەپ قارىغان. شىللېر شائىرلارنى گۆدەك ۋە ھەسرەتلىك دەپ ئىككى خىلغا ئايرىيدۇ. گۆدەك شائىر تەبىئىيلىك بىلەن بىر گەۋدە بولۇپ كېتىدۇ؛ ئەمەلىيەتتە ئۇلار تەبىئىي ـــ تىنچ، رەھىمسىز ئەمما تولىمۇ دانا كېلىدۇ. ئۇلار شېئىرنى سەمىمىيلىك بىلەن يازىدۇ، ئېڭىدا ئەكس ئەتكەننى ئويلاپ تۇرمايلا ئەينەن يازىدۇ، شېئىرنىڭ تىلىغا ياكى ئېتىكىلىق نەتىجىسىگە ئۇنچە ئەھمىيەت بېرىپ كەتمەيدۇ، باشقىلارنىڭ قانداق باھا بېرىشى بىلەنمۇ ھېسابلىشىپ ئولتۇرمايدۇ. ئۆزى بىلەن دەۋرداش شائىرلار بىلەن سېلىشتۇرغاندا ئۇلار شېئىرنى تەبىئىيلىك ئاتا قىلغان بىر ئورگانىك تەسىرات دەپ قارايدۇ، بۇ خىل تەسىرات ئۇلارنىڭ كۆڭۈل ئالىمىدىن ئەزەلدىن ئايرىلمايدۇ. گۆدەك شائىرلار تەبىئىيلىكنىڭ بىر قىسىمى؛ شېئىر تەبىئىيلىكتىن يارىتىلىدۇ ۋە سىتېخىيلىك ھالدا گۆدەك شائىرلانىڭ قەلىمىدىن تۆكۈلىدۇ. شېئىر ھەرگىزمۇ شائىرنىڭ تەپەككۇرىدىن تۆكۈلمەيدۇ، ئۇ شائىرنىڭ پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن بېرىلىپ ئىجاد قىلىشىنىڭ نەتىجىسى ئەمەس، مەلۇم خىل بېكىتىلىپ قويۇلغان ۋەزىن- قاپىيەلەر ياردىمىدە ئىپادىلىنىشكە مۇھتاج بولمايدۇ، ھەم توختىماي ئۆزگەرتىش ۋە ئۆز- ئۆزىنى تەنقىد قىلىشقىمۇ ئېھتىياجى يوق. شېئىر ھېچقانداق ئويلىنىپ ئولتۇرمايلا قەلەم ئۇچىدىن تۆكۈلۈشى كېرەك. شېئىر ھەتتا تەبىئىيلىك ياكى باشقا مەلۇم خىل كۈچ- قۇدرەتنىڭ بىشارىتىگە ئېرىشىشى مۇمكىن. بۇنداق رومانتىزملىق كۆز قاراشنى تەرغىپ قىلىدىغانلاردىن يەنە ئەنگىلىيە شائىرى سامۇئېل تايلور كولېرىجمۇ بار. ئۇ ـــ گېرمانىيە رومانتىزمىنىڭ سادىق ئەگەشكۈچىسى. ئۇ 1816- يىلىدىكى «قۇبلايخان» ناملىق شېئىرىنىڭ مۇقەددىمىسىدە يۇقىرىقى ئىدىيەلەرنى ئېنىق ئىپادىلىگەن («قار» ناملىق رومانىمدىكى باش پېرسوناژ، شائىر كار دەل كولېرىج ۋە شىللېرنىڭ تەسىرىدە شېئىر يازىدۇ، شۇنداقلا گۆدەك شېئىر كۆز قارىشىدا چىڭ تۇرىدۇ). شىللېرنىڭ ماقالىسىنى ھەر قېتىم ئوقۇغىنىمدا چەكسىز قايىللىقىم قوزغىلىدۇ. ئۇ تىلغا ئالغان گۆدەك شائىر ھەل قىلغۇچ خاراكتېرگە ئىگە بولغان بولىدۇ. شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەپ قويغۇم كېلىدۇكى، گۆدەك شائىرلار ئۆز تىلى، سۆزلۈكى ۋە مىسرالىرىنىڭ ئاددىي مەنزىرىلەرنى تەسۋىرلەپ بېرەلەيدىغانلىقىدىن قىلچە گۇمانلانمايدۇ، ئۇ يەنە تېخى ئاشۇنداق ئاددىي مەنزىرىلەرنى قايتا نامايان قىلالايدۇ، دۇنيانىڭ ئەھمىيىتىنى ناھايىتى جايىدا ۋە ھەقدادىغا يەتكۈزۈپ سۈرەتلەپ بېرەلەيدۇ. چۈنكى بۇنىڭ ئەھمىيىتى ئۇنىڭغا نىسبەتەن بەكمۇ يىراقتىكى ئىش ئەمەس، ھەم ئۇنچە مەخپىي، يوشۇرۇن ئىشمۇ ئەمەس.
يەنە بىر جەھەتتىن، شىللېر «ھەسرەتلىك» (ھېسسىياتچان، شەيئىلەر ئۈستىدە چوڭقۇر ئويلىنىدىغان) شائىرلارنى بەزى جەھەتلەردە دەككە- دۈككە ئىچىدە ياشايدۇ دەپ قارايدۇ: بۇنداق شائىرلار ئۆزى ئىشلەتكەن تىلنىڭ ھەقىقەتكە تويۇنغان- تويۇنمىغانلىقىغا، ھەقىقەتكە يېتەلىگەن- يېتەلمىگەنلىكىگە جەزىم قىلالمايدۇ؛ بايان قىلغانلىرىنىڭ ئۆزى ئىپادىلىمەكچى بولغان مەنىنى يەتكۈزەلىگەن- يەتكۈزەلملىگەنلىكىنى بىلمەيدۇ. شۇ ۋەجىدىن، بۇ خىلدىكى شائىرلار ئۆزى يازغان شېئىرغا زىيادە دىققەت قىلىپ تۇرۇۋالىدۇ؛ شېئىرىدا ئىشلەتكەن مېتود، ماھارەت ۋە ئۆزى تىرىشىپ يۈرۈپ قوللانغان تاكتىكىلارغا قادىلىۋالىدۇ. گۆدەك شائىرلار ئۆزى ھېس قىلغان دۇنيا بىلەن دۇنيانىڭ ئۆزىنى ئۇنچە تەپسىلىي ئايرىپ ئولتۇرمايدۇ. لېكىن، ھەسرەتلىك، ئويلىنىشچان مودېرنىستىك شائىرلار ئۆزى ھېس قىلغان جىمى شەيئىلەردىن گۇمانلىنىدۇ، ھەتتا ئۆزىنىڭ ھېس- تۇيغۇلىرىدىنمۇ گۇمانلىنىدۇ. ئۇ ئۆز ھېس- تۇيغۇلىرىنى شېئىر مىسرالىرىغا سىڭدۈرگەن چېغىدا نۇرغۇن تەربىيەۋى، ئىدراكىي، ئېتىكىلىق پىرىنسىپلار ئۈستىدە قاتتىق ئويلىنىدۇ.
تەپەككۇر سەنئىتى، ئەدەبىيات بىلەن تۇرمۇش ئارىسىدىكى مۇناسىۋەت ئۈستىدە تەپەككۇر قىلىشنى خالايدىغان كىشىلەرگە نىسبەتەن ئېيتقاندا، شىللېرنىڭ مېنىڭ نەزەرىمدە تولىمۇ قىزىقارلىق، مەشھۇر سانىلىدىغان بۇ ماقالىسىنى كىشىنى مەپتۇن قىلىدىغان بىر چەشمە بۇلاق دېيىشكە بولىدۇ. ياش ۋاقتىمدا بۇ ماقالىنى يېنىش- يېنىشلاپ ئوقۇغان، ماقالىدە ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىش- ۋەقەلەر، باھالانغان شائىرلار ئۈستىدە ھەمدە ھېچقانداق تەپەككۇرسىز، ئۇدۇللا يېزىلغان، ئەقىل- ئىدراكنىڭ ياردىمىدە، ئۆزلۈك ئېڭى ئاساسىدا يېزىلغان شېئىرلار ئارىسىدىكى تۈرلۈك پەرقلەر ئۈستىدە تەپەككۇر قىلغان ئىدىم. بۇ ماقالىنى ئوقۇۋېتىپ، يازغۇچى سالاھىيىتىدىكى ئۆزۈم ھەمدە رومان يازغان ۋاقتىمدا ھېس قىلغان ھەر خىل كەيپىياتىم ھەققىدىمۇ ئويلانغانىدىم. ئۆزۈمنىڭ رومان ئىجادىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىشتىن بۇرۇنقى رەسىم سىزغاندىكى ھېس- تۇيغۇلىرىمنى ئەسلىدىم. 17 ياش ۋاقتىمدىن 22 ياش ۋاقتىمغىچە رەسىم سىزدىم. بۇ مەزگىلدە بىر كۈنلەردە رەسسام بولۇشنى ئارزۇ قىلاتتىم. لېكىن، رەسىملىرىم ئەزەلدىن گۆدەكلىك تۈسىدىن قۇتۇلالمىغان ئىدى. كېيىن رەسىم سىزىشتىن ۋاز كەچتىم، بەلكىم مۇشۇ نۇقتىنى چۈشەنگەندىن كېيىن شۇنداق قىلغاندىمەن. يەنە شۇ چاغلاردا شىللېرنىڭ سەنئەت بىلەن ئەدەبىياتنى نېمە ئۈچۈن ئەڭ ئومۇمىي مەنىدىكى «شېئىر» دەپ ئاتىغانلىقى ھەققىدە ئويلىناتتىم. مۇشۇ يۈرۈشلۈك لېكسىيەلىرىمدىمۇ يەنىلا ئوخشاش مەسىلە ئۈستىدە پىكىر يۈرگۈزۈۋاتىمەن ۋە مۇشۇ ئارقىلىق نورتون لېكسىيەلىرىنىڭ روھى ۋە ئەنئەنىسىگە بويسۇنۇۋاتىمەن. شىللېرنىڭ مەزمۇنى مول، كىشىنى چوڭقۇر ئويغا سالىدىغان بۇ ماقالىسى مېنىڭ پىروزا سەنئىتى ھەققىدە ئويلىنىشىمغا ھەمراھ بولىدۇ، ياش ۋاقتىمدىكى ئىجادىيەت يولۇمنىڭ «گۆدەكلىك» بىلەن «ھەسرەت» ئارىسىدا قانداق ئارىسالدى بولۇپ يۈرگەنلىكىنى ئېسىمگە سالىدۇ.
شىللېرنىڭ ماقالىسى يالغۇز شېئىر ياكى ئومۇمىي سەنئەت ۋە ياكى ئەدەبىيات ھەققىدىلا ئەمەس، بەزى جايلىرى ئەمەلىيەتتە كىشىلىك خاراكتېر تىپىدىكى پەلسەپىۋى تېكىستلەر ھەققىدىمۇ يېزىلغان. بۇ مەزمۇنلار بىۋاستە دىراما ۋە پەلسەپەنىڭ يۇقىرى پەللىسىنى كۆرسىتىدۇ. مەن سۆز- ئىبارىلەر ئارىسىدىكى شەخسىي ئىدىيە ۋە كۆز قاراشلارنى ئوقۇشقا تولىمۇ ئامراق. شىللېر: «كىشىلىك خاراكتېرنىڭ ئوخشىمايدىغان ئىككى خىل تۈرى بار» دەيدۇ. بۇنىڭ مەنىسى شۇكى، گېرمان ئەدەبىيات تارىخىغا ئاساسلانغاندا «گۆدەك شائىرلار گىيۇتىغا، ھەسرەتلىك شائىرلار ماڭا ئوخشايدۇ!» دېگەنلىكتۇر. شىللېر گىيۇتىغا ھەسەت قىلاتتى. چۈنكى گىيۇتى شېئىرلىرىنى ئاجايىپ تالانت بىلەن يېزىپلا قالماستىن، يەنە ئۆزىگە زىيادە ئىشىنەتتى، سالماق ھەم سالاپەتلىك ئىدى؛ خېنىم مىجەزلىكتىن، سۈنئىي، ياسالمىلىقتىن خالىي ئىدى؛ ئاقسۆڭەكلەرگە خاس سۈر- سەيۋىسى بار ئىدى. بۈيۈك، قالتىس ئىدىيەلەر ئاغزىدىن سۇدەك تۆكۈلۈپ تۇراتتى. چۈنكى ئۇنىڭ ئۆز- ئۆزىنى ئىپادىلەش ئىقتىدارى كۈچلۈك ئىدى. ئاددىي- ساددا، كەمىتەر، كىچىك پېئىل، تالانتلىق ئىدى. يەنە تېخى ۋۇجۇدىدا مۇشۇنداق كۆپ ئارتۇقچىلىقنىڭ بارلىقىنى ئۆزىمۇ سەزمەيتتى؛ بەئەينى بالىلاردەكلا ساددا، مەسۇم ئىدى. ئەكسىچە، شىللېر بولسا تەپەككۇرى كۈچلۈك، دانا، ئەدەبىي ئىجادىيەت پائالىيىتى تولىمۇ چىگىچ ۋە ئازابخۇمار كىشى ئىدى. ئۆزىنىڭ ئەدەبىيات مېتودىنى ناھايىتى سەگەكلىك بىلەن تونۇيتتى، مۇشۇ مېتودىنىڭ ئىشەنچىلىكلىكىگە گۇمانىي پوزىتسىيە تۇتاتتى ھەمدە مۇشۇ پوزىتسىيە ۋە ئالاھىدىلىكلەرنى تېخىمۇ زامانىۋىدەك ھېس قىلاتتى.
30 يىلنىڭ ئالدىدا «گۆدەك شائىر ۋە ھەسرەتلىك شائىر» ناملىق بۇ ماقالىنى ئوقۇغان چېغىمدا مەنمۇ شىللېرغا ئوخشاش گيۇتىغا غەزىپىم كېلەتتى؛ تۈركىيەنىڭ ئالدىنقى بىر ئەۋلاد يازغۇچىلىرىنىڭ ساددا، گۆدەك ئۇسلۇبتا يېزىلغان ئەسەرلىرىدىن بىزارلىقىم قوزغىلاتتى. ئۇلار روماننى تولىمۇ ئەركىن ھالەتتە يازاتتى، ئەزەلدىن ئۇسلۇب ۋە ماھارەتكە مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرنى ئېتىبارغا ئالمايتتى. مەن ئۇلارنى «گۆدەك» دېگەن سۆز (ئەينى چاغدا مەن بۇ سۆزنى ئىنكار مەنىسىدە ئىشلىتىشكە مايىل ئىدىم) بىلەن سۈپەتلەيتتىم، شۇنداقلا 19- ئەسىردىكى پۈتۈن دۇنيادىكى بالزاكچە ئۇسلۇبتا يېزىلغان بارلىق رومانلارنى ھەقىقىي ئەسەر دېيىشكە بولىدۇ دەپ قارايتتىم، ئاشۇ يازغۇچىلارنىڭ ئەسەرلىرىنى قىلچە شۈبھىلەنمەي قوبۇل قىلاتتىم. مانا ئەمدىلىكتە 35 يىللىق پىروزا ئىجادىيىتى سەرگۈزەشتىسى بېشىمدىن ئۆتكەندىن كېيىن، ئىشنى ئۆزۈمدىن باشلاپ، قەلبىمدىكى گۆدەك يازغۇچىلار بىلەن ھەسرەتلىك يازغۇچىلار ئارىسىدىكى تەڭپۇڭلۇقنى تېپىپ چىققانلىقىمغا ئۆزۈمنى ئىشەندۈرۈشكە قايىل قىلىۋاتىمەن.
مەن ئالدىدا روماندا تەسۋىرلەنگەن دۇنيانى مۇھاكىمە قىلغان چېغىمدا مەنزىرە مېتافوراسىنى ئىشلەتكەنىدىم. يەنە شۇنىمۇ كۆرسىتىپ ئۆتىمەنكى، ئارىمىزدىكى بەزى كىشىلەر رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدىكى ئاڭ پائالىيىتىنى بىلمەيدۇ. بۇ خۇددى شوپۇر ماشىنا ھەيدىگەندە ئىجرا قىلىۋاتقان مەشغۇلاتلارنى ھېس قىلمىغاندەك بىر ئىش. گۆدەك يازغۇچىلار بىلەن بىغۇبار ئوقۇرمەنلەر مۇشۇ توپتىكى كىشىلەرگە ئوخشايدۇ، ئۇلار ماشىنىغا ئولتۇرۇپ زېمىننى كەزگەندە ماشىنا ئەينىكىنىڭ سىرتىدا كۆز ئالدىدا زاھىر بولۇۋاتقان يېزا- سەھرالار ۋە ئادەملەرنى چۈشەنگەنلىكىگە سەمىمىيلىك بىلەن ئىشىنىدۇ. چۈنكى بۇنداق كىشىلەر ماشىنا دەرىزىسىنىڭ سىرتىدىكى مەنزىرىلەرنىڭ كۈچ- قۇدرىتىگە ئىشىنىدۇ- دە، ئۆزى كۆرگەن جىمى ئادەملەر ئۈستىدە مۇھاكىمە يۈرگۈزۈپ، ئۆز پىكرىنى دادىل ئوتتۇرىغا قويۇشقا باشلايدۇ. بۇ، ھەسرەتلىك ـــ ئويلىنىشچان تىپتىكى يازغۇچىلارنىڭ كۆڭلىدە ھەسەت پەيدا قىلىدۇ. ھەسرەتلىك ـــ ئويلىنىشچان تىپتىكى يازغۇچىلار دەرىزە سىرتىدىكى مەنزىرىلەرنىڭ ماشىنا دەرىزىسىنىڭ كىشىكىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرايدىغانلىقىنى، ئەينەككە يەنە لاي- پاتقاق چاپلىشىپ قالغانلىقىنى ئېيتىشىدۇ ۋە شۇ سەۋەبلىك بېككىتچە سۈكۈتكە چۆمىدۇ، ياكى بولمىسا ماڭا ۋە زامانىمىزدىكى نۇرغۇن يازغۇچىلارغا ئوخشاش ماشىنىنىڭ رولىنى، خوتىنى، لاي- پاتقاق چاپلىشىپ قالغان دەرىزىنى ھەمدە ماشىنىنىڭ نەچچىنچى خوتتا كېتىپ بارغانلىقىنى ئاشۇ مەنزىرىنىڭ بىر قىسىمى سۈپىتىدە تەسۋىرلەيدۇ. مۇنداقچە ئېيتقاندا، كۆزىمىزگە كۆرۈنگەن نەرسىلەرنىڭ ھامان روماننىڭ كۆزىتىش نۇقتىسىنىڭ چەكلىمىسىگە ئۇچرايدىغانلىقىنى ئەسلا ئۇنتۇلۇپ قالمايمىز.
ھۆكۈمىمىزنى سېلىشتۇرۇپ ئالدى- كەينىمىزگە دەسسەپ قالماسلىقىمىز، شۇنداقلا شىللېرنىڭ ماقالىسىگە مەپتۇن بولۇپ كەتمەسلىكىمىز ئۈچۈن رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا ئەڭ مۇھىم ئاڭ پائالىيىتىمىزنى ئىنچىكە رەتلەپ چىقىشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. رومان ئوقۇش جەريانىدا ھېس- تۇيغۇلىرىمىز ھامان مۇشۇنداق تەپەككۇر مەشغۇلاتلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالىدۇ. لېكىن، پەقەت ئاشۇ «ھەسرەتخۇمار» يازغۇچىلارلا بۇ مەشغۇلاتلارنى تونۇپ يېتەلەيدۇ، بەش قولدەك بىلىپ تۇرىدۇ. بۇ قەدەر ئىنچىكە تەھلىل قىلىش بىزگە روماننىڭ ئەمەلىيەتتە قانداق نەرسە ئىكەنلىكىنى، ئۇنىڭ ئىچىدىكى بەزىلىرىنى بىزنىڭ چۈشىنەلەيدىغانلىقىمىزنى، لېكىن ئاللىقاچان ئۇنتۇلۇپ كەتكەنلىكىمىزنى ئايدىڭلاشتۇرۇپ بېرىدۇ. تۆۋەندىكىسى رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا ئېڭىمىز ئىجرا قىلىدىغان مەشغۇلاتلار:
1.ئومۇمىي مەنزىرەنى كۆزىتىمىز ھەمدە شۇنىڭغا ئەگىشىپ تۇرۇپ بايان قىلىمىز. ئىسپانىيەلىك مۇتەپەككۇر ۋە پەيلاسوپ جوس ئورتېگا گاسسېت (Jose Ortega Gasset) سېرۋانتىسنىڭ «دونكىخوت» ناملىق مەشھۇر ئەسىرىنى شەرھىلىگەندە مۇنداق دەپ كۆرسەتكەن: بىز تەۋەككۇلچىلىك رومانلىرى، رېتسارلار رومانى ۋە ئاممىباب رومانلار (رازۋېدكا رومانى، رومانتىك رومانلار، جاسۇسلۇق رومانى قاتارلىقلارنى بەلكىم مۇشۇ تۈرگە مەنسۇپ قىلىشقا بولۇشى مۇمكىن) ئوقۇيمىز، بۇنىڭدىكى مەقسەت ـــ كېيىنكى قەدەمدە قانداق ۋەقەلىك چىقىدىغانلىقىنى كۆرۈش ئۈچۈن. لېكىن، مودېرنىزم ئۇسلۇبىدا يېزىلغان رومانلار (ئۇنىڭ كۆزدە تۇتۇۋاتقىنى بىز ھازىر دەۋاتقان «ئەدەبىي رومانلار») نى ئوقۇشتىكى مەقسىتىمىز بولسا ئۇنىڭدىكى كەيپىياتتىن ھوزۇرلىنىش. گاسسېتنىڭ كۆز قارىشىغا ئاساسلانغاندا، كەيپىيات تەسۋىرلەنگەن رومانلارنىڭ بەكرەك قىممىتى بولىدۇ، ئۇ گوياكى بىر پارچە «مەنزىرە رەسىمى» گە ئوخشايدۇ، ئۇنىڭدا بايان تىپىدىكى مەزمۇنلار ناھايىتى ئاز بولىدۇ.
بىز ھەمىشە ئوخشاش بولغان نېگىزلىك ئۇسۇلدا رومان ئوقۇيمىز؛ روماندا زور مىقداردىكى بايان تەسۋىرى بىلەن ھەرىكەت بارمۇ- يوق، بىر پارچە مەنزىرە رەسىمىگە ئوخشامدۇ- ئوخشىمامدۇ دېگەنلەر بىلەن ھېسابلاشماي ئوقۇشقا كىرىشىمىز، ئەمەلىيەتتە ھېچقانداق بايان تۈسىدىكى مەزمۇنلار ئۇچرىمايدۇ. بىز ئادەتلەنگەن ئۇسۇلىمىز بويىچە بايان قوغلىشىپ ئوقۇيمىز، رومان ئوقۇۋېتىپ ئۇچرىغان شەيئىلەرنىڭ يوشۇرۇن مەنە ۋە ئاساسلىق مۇددىئادىن بىشارەت بېرىپ قېلىش مۇمكىنلىكىنى چۈشىنىشكە تىرىشىمىز. بىر پارچە رومان بىر پارچە مەنزىرە رەسىمىگە ئوخشاش نۇرغۇن دەل- دەرەخلەرنىڭ يۇپۇرماقلىرىنى بىر- بىرلەپ تەپسىلىي تەسۋىرلەيدۇ، ئەمما ھېچقانداق بىر ئىشنى بايان قىلمايدۇ (ئالايلۇق، ئالان روب گرىللېت [Alain Robbe-Grillet] ياكى مىچىل بۇتور [Michel Butor] فىرانسىيە «يېڭىچە پىروزا» سىدا قوللىنىلغان ماھارەتلەرنى ئىجاد قىلغان). بىز يەنە بايان قىلغۇچى مۇشۇنداق شەكىل ئارقىلىق بىزگە بىرەر مەنىنى ئىپادىلەپ بەرمەكچى بولۇۋاتامدۇ نېمە؟ دەرەخلەرنىڭ بۇ يۇپۇرماقلىرى ئاخىرىدا قانداق ھېكايىلەرنى ھاسىل قىلار؟ دەپ ئويلىنىمىز. بىزنىڭ ئېڭىمىز توختىماستىن بىرەر غەرەز، كۆز قاراش، مەقسەت- مۇددىئا ھەمدە بىر سىرلىق مەركەزنىڭ تېگىگە يېتىشنى ئىستەيدۇ.
2. سۆز- ئىبارىلەرنى ئېڭىمىزدىكى ئىماگلارغا ئايلاندۇرىمىز. رومان بىر ھېكايىنى بايان قىلىدۇ، لېكىن رومان يالغۇز بىر ھېكايىلا ئەمەس. ھېكايە نۇرغۇن نەرسىلەر، تەسۋىرلەر، تىۋىش- سادالار، سۆھبەتلەر، خىياللار، ئەسلىمىلەر، ئۇچۇر پارچىلىرى، ئىدىيەلەر، ئىش- ۋەقەلەر، كۆرۈنۈشلەر ۋە ۋاقىتلار ئىچىدىلا ئاندىن ئاستا- ئاستا نامايان بولىدۇ. روماندىن زوق ئالىمەن دەيدىكەنمىز، سۆز- ئىبارىلەردىن نېرى تۇرۇشقا، ئاشۇ شەيئىلەرنى ئېڭىمىزدىكى ئىماگلارغا ئايلاندۇرۇشقا ماھىر بولۇشىمىزغا توغرا كېلىدۇ. بىز سۆز- ئىبارىلەر ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن مەنىنى تەسەۋۋۇرىمىزدىكى رەسىملەرگە ئايلاندۇرغان چېغىمىزدىلا ئاندىن ھېكايىنى تاماملىغان بولىمىز. بۇ جەرياندا تەسەۋۇر كۈچىمىزنى رىغبەتلەندۈرىمىز؛ كىتابتا زادى نېمە دېيىلگەنلىكى، بايان قىلغۇچىنىڭ نېمە دېمەكچى بولغانلىقى، نېمە مەنىنى يەتكۈزمەكچى بولۇۋاتقانلىقى ياكى ئۇنىڭ شۇ تاپتا نېمە دەۋەتقانلىقى ئۈستىدە ئىزدىنىمىز. باشقىچە ئېيتقاندا، روماننىڭ مەركىزىنى ئىزدەيمىز.
3. ئېڭىمىزنىڭ يەنە بىر قىسىمى يازغۇچى تەسۋىرلىگەن ھېكايىلەرنىڭ قانچىلىكىنىڭ ھەقىقىي كەچۈرمىش، يەنە قانچىلىكىنىڭ تەسەۋۋۇر ئىكەنلىكى ئۈستىدە ئىزدىنىۋاتقان بولىدۇ. بىزنىڭ ئىزدىنىشىمىزنى، قايىللىقىمىزنى ۋە ھەيرانلىقىمىزنى قوزغاۋاتقان مەزمۇنلارغا قارىتا بىز مۇنداق بىر سوئالنى قويىمىز. رومان ئوقۇش ـــ توختىماي ئىزدىنىش دېمەكتۇر. بىز ئۇنىڭغا مەيلى قانچىلىك بېرىلىپ كەتمەيلى، مۇنۇ بىر نۇقتىنى ئېسىمىزدىن چىقىرىپ قويماسلىقىمىز كېرەك: بۇلارنىڭ قانچىلىكى خىيال، قانچىلىكى چىنلىق؟ بىر جەھەتتىن، بىز روماندىن يوقىتىپ قويغان ئۆزلۈكىمىزنى ھېس قىلىمىز، روماندا تەسۋىرلەنگەن مەزمۇنلارنى تولىمۇ ساددىلارچە راست دەپ ئويلاپ قالىمىز. يەنە بىر جەھەتتىن، روماندىكى خىيال تەركىبلىرىگە ھەسرەتلىك پوزىتسىيە تۇتىمىز. بۇنى بىر لوگىكىلىق پارادوكىس دېيىشكە بولىدۇ. لېكىن، رومان سەنئىتىنىڭ پۈتمەس- تۈگىمەس كۈچ- قۇدرىتى ۋە ھاياتىي كۈچى مۇشۇ ئۆزگىچە لوگىكىنى مەنبە قىلىدۇ، ئۇنىڭ مۇشۇ خىل لوگىكىلىق توقۇنۇشىشىنى مەنبە قىلىدۇ. رومان ئوقۇش غەيرىي دىكارتچە لوگىكىلىق چۈشەنچە دۇنياسىدىن دېرەك بېرىدۇ. دېمەكچى بولغىنىم شۇكى، توختىماي داۋاملىشىدىغان، ئىلگىرىكىدىن پەرقلەنمەيدىغان ئىقتىدار بولۇشى، شۇنداقلا ئۆز ئارا زىتلىشىدىغان كۆز قاراش بولۇشى كېرەك. قەلبىمىزدە ئەنە شۇنىڭدىن باشلاپ ھەقىقىي سىياقتىكى ئۈچىنچى خىل ئۆلچەم ـــ رومان دۇنياسىغا بولغان مۇرەككەپ ئۆلچەم ئاستا- ئاستا پەيدا بولىدۇ. ئۇنىڭدىكى ئېلېمېنتلار ئۆز ئارا توقۇنۇشىدۇ، شۇنداقلا يەنە قوبۇل قىلالايدۇ، تەسۋىرلىيەلەيدۇ.
4. بىز يەنىلا: «رېئاللىق مۇشۇنداق بولامدۇ؟ روماندا بايان قىلىنغان ۋە تەسۋىرلەنگەن ئىش- ۋەقەلەر بىزنىڭ رېئال تۇرمۇشىمىزدا چۈشەنگەن ئىش- ۋەقەلەرگە ماس كېلەمدۇ- يوق؟» دەپ سوئال قويىمىز. ئالايلۇق، بىز ئۆزىمىزدىن: «1870- يىللىرى موسكىۋادىن سانكىت پېتىربۇرگقا قاراپ يولغا چىققان كېچىلىك پويىزدا بىر يولۇچى تولۇق رازىمەنلىك ۋە خاتىرجەملىك تۇيغۇسى بىلەن رومان ئوقۇۋاتامدۇ؟ ئاپتور بىزگە ئاننانىڭ ھەقىقىي بىر كىتاب مەستانىسى ئىكەنلىكىنى، شۇنداق ۋاراڭ- چۇرۇڭ مۇھىتتا تۇرۇپمۇ كىتاب ئوقۇغۇسى كېلىدىغانلىقىنى ئېيتىپ بېرىۋاتامدۇ نېمە؟» دەپ سورايمىز. ئۈمىدۋارلىق روھى رومان يېزىش ماھارىتىنىڭ يادروسىدۇر. كۈندىلىك تۇرمۇشىمىزدا ھېس قىلغان ۋە ئېرىشكەن بىلىملەرگە ئەگەر مۇۋاپىق شەكىل ئاتا قىلىنسا ھەقىقىي سىياقتىكى قىممەتلىك بىلىملەرگە ئايلىنىدۇ.
5. بۇ خىل ئۈمىدۋارلىق روھىنىڭ تەسىرىدە بىز ئىماگنىڭ توغرىلىقىغا، خىيال ۋە باياننىڭ كۈچ- قۇدرىتىگە، جۈملىلەرنىڭ قوراشتۇرۇلۇشىغا، نەسىر ئۆز ئىچىگە ئالغان يوشۇرۇن ئەمما ھەقىقىي، چىن بولغان شېئىرىي تۇيغۇ ۋە قاپىيەگە باھا بېرىمىز ھەم شۇنىڭدىن خۇشاللىق تاپىمىز. ئۇسلۇبتىكى ماھارەت مەسىلىسى بىلەن ھۇزۇرلىنىش ئۈنۈمى گەرچە رومان سەنئىتىنىڭ يادروسى ھېسابلانمىسىمۇ، لېكىن شۇنىڭ يادروسىغا يېقىن كېلىدۇ. كىشىنى قايمۇقتۇرىدىغان بۇ تېمىنى مىليونلىغان ئەمەلىي مىساللار ئارقىلىق تەتقىق قىلىشقا بولىدۇ.
6. باش پېرسوناژنىڭ تاللىشى ۋە ئىش- ھەرىكىتىگە ئەخلاقىي ھۆكۈم قىلىمىز، شۇنداقلا يەنە يازغۇچىنىڭ روماندىكى پېرسوناژلار ھەققىدىكى ئەخلاقىي ھۆكۈمىنى تەنقىد قىلىمىز. ئەخلاقىي ھۆكۈم رومان ئۆزىنى چەتكە ئالالمايدىغان سازلىق، پاتقاقلىق. شۇ ئېسىمىزدە بولسۇنكى، پىروزا سەنئىتى پېرسوناژلارنى تەنقىد قىلماستىن، ئەكسىچە پېرسوناژلارنى چۈشەنگىنى ئۈچۈن ئەڭ قالتىس نەتىجە يارىتالايدۇ. ئېڭىمىزدا ئەخلاقىي ھۆكۈمنىڭ ھۆكۈمرانلىقىغا چۈشۈپ قالساق بولمايدۇ. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا ئەخلاق ئەلۋەتتە پۈتكۈل مەنزىرىنىڭ بىر قىسىمى بولىدۇ، ئەمما ھەرگىزمۇ قەلبىمىزدىن ئۆرلەپ چىقىپ روماندىكى پېرسوناژلار تەرەپكە يۈزلىنىۋالسا بولمايدۇ.
7. ئېڭىمىز بىرلا ۋاقىتتا يۇقىرىدا دېيىلگەن مەشغۇلاتلارنى ئىجرا قىلىۋاتقان پەيتتە بىز ئۆزىمىزنىڭ بىلىمگە، چوڭقۇرلۇققا ۋە چۈشىنىشكە ئېرىشكەنلىكىمىزنى تەبرىكلەيمىز. بولۇپمۇ ھېلىقىدەك يۈكسەك دەرىجىدە ئەدەبىيلەشكەن رومانلارنى ئوقۇغاندا تېكست بىلەن ئورناتقان مۇناسىۋىتىمىز شەخسىي مۇۋەپپەقىيىتىمىزگە ئايلىنىدۇ. قەلبىمىزدە روماننىڭ پەقەت ئۆزىمىز ئۈچۈنلا يېزىپ چىقىلغاندەك بىر خىل تاتلىق خىيال ئاستا- ئاستا پەيدا بولىدۇ. يازغۇچى بىلەن ئارىمىزدا شەكىللەنگەن يېقىنلىق ۋە ئىشەنچ بىزنى كىتابنىڭ چۈشەنگىلى بولمايدىغان قىسىمىدىن زىيادە ئەندىشىگە چۈشۈشىمىزدىن ياكى بىز قارشى تۇرۇۋاتقان ۋە ئاسانلىقچە قوبۇل قىلالمايدىغان شەيئىلەردىن چەتلىتىدۇ ۋە ساقلاپ قالىدۇ. مۇشۇنداق بولغاندا بىز ھەمىشە مەلۇم دەرىجىدە يازغۇچى بىلەن شېرىكچىلىك مۇناسىۋىتى ئورناتقان بولىمىز. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا ئېڭىمىزنىڭ بىر قىسىمى بىزنىڭ مۇشۇ خىل شېرىكلىك مۇناسىۋىتىمىزنى قوللىشىمىزغا ياردىمى بولىدىغان ئىجابىي خاسلىقنى يوشۇرۇش، ئىختىيارىغا قويۇۋېتىش، يارىتىش ۋە قۇرۇش بىلەن ئالدىراش بولىدۇ. چۈنكى بىز بايانغا ئىشەنگەچكە بايان قىلغۇچىغا ئىشەنگۈمىز بولمىسىمۇ، لېكىن ئۇنداق بولۇشىنى ئۈمىد قىلمايمىز. چۈنكى بىز تولىمۇ ساداقەتمەنلىك بىلەن باياننى ئوقۇشقا ئىنتىزار، ھەتتا يازغۇچىنىڭ مەلۇم كۆز قاراشلىرىنى، مايىللىقىنى ۋە ھەۋەس- ئىشتىياقىنىڭ خاتا ئىكەنلىكىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈشتىن ئايانمايمىز.
8. مۇشۇ ئاڭ پائالىيەتلىرى داۋاملىشىۋاتقان چاغدا ئەس- خاتىرىمىز بىر دەقىقىمۇ توختىماستىن جىددىي خىزمەتكە كىرىشىدۇ. ئاپتور بىزگە نامايان قىلىپ بەرگەن ئالەمدىن مەنە ۋە كىتاب ئوقۇش ھوزۇرىنى بايقاش ئۈچۈن بىز روماننىڭ يوشۇرۇن مەركىزىنى ئىزدەش زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلىمىز. شۇ ۋەجىدىن، بىز روماندىكى ھەر بىر تەپسىلاتنى گويا دەرەخنىڭ ھەر بىر يۇپۇرمىقىنى ئېسىمىزدە چىڭ تۇتقاندەك ئەس- خاتىرىمىز ئىچىگە تىندۇرۇۋېتىمىز. يازغۇچى ئانچە ئەستايىدىل ئەمەس ئوقۇرمەنلەرنى دەپ ئۆزى تەسۋىرلەۋاتقان دۇنيانى ئاددىيلاشتۇرۇۋەتكەن ۋە سۇيۇلدۇرۇۋەتكەن بولسا ھەر بىر ئىشنى ئەستە تۇتۇش ناھايىتى مۈشكۈل بىر ۋەزىپىگە ئايلىنىپ قالىدۇ. بۇ مۈشكۈللۈك يەنە رومان شەكلىنىڭ چېگراسىنى بەلگىلەيدۇ. روماننىڭ ئۇزۇنلۇقى روماننى ئوقۇش جەريانىدا توپلىغان بارلىق تەپسىلاتلارنى ئەستە تۇتۇۋېلىشىمىزغا يول قويۇشى شەرت. چۈنكى بىز روماندا تەسۋىرلەنگەن مەنزىرىلەردىن ئۆتكەن چاغدا بىز يولۇققان ھەر بىر ئىشنىڭ ئەھمىيىتى باشقا جىمى ئىشلار بىلەن مۇناسىۋەتلىك بولغان بولىدۇ. روماننى ئىخلاس بىلەن پۈتتۈرۈۋاتقان چاغدا جىمى ئىشلار ئۆز ئارا مۇناسىۋەتلىك بولغان بولىدۇ. بۇ پۈتكۈل مۇناسىۋەت روماننىڭ كەيپىياتىنى شەكىللەندۈرىدۇ ۋە يوشۇرۇن مەركىزىنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ.
9. پۈتۈن ۋۇجۇدىمىز بىلەن روماننىڭ يوشۇرۇن مەركىزىنى ئىزدەيمىز. بۇ ـــ رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا بىزنىڭ ئېڭىمىزدا ئەڭ كۆپ ئىجرا بولىدىغان مەشغۇلاتتۇر. بىز بۇ ھەقتە ھېچنېمىنى بىلمىسەكمۇ يەنىلا بۇ نۇقتا ئۈستىدە ھەسرەت ئىلىكىدە ئويلىنىمىز. روماننىڭ باشقا ئەدەبىي بايان تىپىدىن پەرقلىنىدىغان ئالاھىدىلىكىدە بىر يوشۇرۇن مەركەز بولىدۇ. توغرىراقى، رومان بىزنىڭ ئوقۇش داۋامىدا رومان ئىچىدىن توختىماي بىز مەركەز ئىزدەۋاتقانلىقىمىزغا ئىشىنىشىمىزگە تايىنىدۇ.
روماندىكى مەركەز نېمىدىن تۈزۈلگەن؟ مەن شۇنداق جاۋاب بېرىمەنكى، رومان روماننى تەشكىل قىلىدىغان بارلىق نەرسىلەردىن تۈزۈلگەن. لېكىن، بىز سەۋەبىنىمۇ بىلمەستىن شۇنىڭغا ئىشىنىمىزكى، بىز سۆزمۇ- سۆز، جۈملىمۇ- جۈملە ئىزدەۋاتقان مەركەز چوقۇمكى روماننىڭ تاشقىي كۆرۈنۈشىدىن يىراقلاپ كەتكەن بولىدۇ. بىز ئۇنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشتىكى مەلۇم بىر جايدا بار ئىكەنلىكىنى، بىۋاستە كۆرگىلى، تۇتقىلى، ئىز- دېرىكىنى قىلغىلى بولمايدىغانلىقىنى، تولىمۇ جانلىق، تېتىك دېيىشكە بولىدىغانلىقىنى تەسەۋۋۇر قىلىمىز. بىز تولىمۇ ئۈمىدۋارلىق بىلەن بۇ مەركىزىي كۆرسەتكۈچنى ھەممىلا جايغا ئومۇميۈزلۈك تارقالغان، بۇ مەركەز روماننىڭ جىمى تەپسىلاتلىرىغىچە باغلانغان دەپ قارايمىز. مەزكۇر يۈرۈشلۈك لېكسىيەدە مەن بۇ مەركەزنى تولىمۇ چىن ھەم خىيالىي يوسۇندا مۇھاكىمە قىلدىم.
چۈنكى بىز روماندا مەركەزنىڭ مەۋجۇت بولىدىغانلىقىنى بىلىمىز ياكى مۇئەييەنلەشتۈرىمىز. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا گويا ئوۋچى زېمىننى كەزگەندەك ھەر بىر تال يوپۇرماق، ھەر بىر تال سۇنۇق شاخ- شۇمبىلارنى مەلۇم بىر خىل ئالامەت، بىشارەت دەپ قاراپ، ئۇنى ئىنچىكىلىك بىلەن تەتقىق قىلىمىز. ئالدىمىزغا قاراپ ئىلگىرىلەيمىز، روماندىكى ھەر بىر يېڭى سۆز، بۇيۇم، پېرسوناژ، باش پېرسوناژ، سۆھبەت- پاراڭ، تەسۋىر، تەپسىلات، تىل ۋە ژانېردىكى ھەر بىر خىل خاسلىق، باياننىڭ ھەر بىر قېتىملىق بۇرۇلۇش ياسىشى شۇنچە يوشۇرۇن بولىدۇ ھەمدە بىۋاستە ئاشكارىلانمىغان مەلۇم نەرسىلەرنى كۆرسىتىپ بېرىدۇ. چۈنكى روماندا بىر مەركەز بولىدىغانلىقىغا ئىشەنگەچكە قارىماققا قىلچە مۇھىم بولمىغان مەلۇم بىر تەپسىلاتنى تولىمۇ مۇھىم قارايمىز، روماندىكى ھەر بىر يۈزەكى ئىش- ۋەقەلەرنىڭ ئەھمىيىتىنىڭ باشقىچە بىر خىل سىياقتا ئىكەنلىكىنى ھېس قىلىمىز. روماندىكى بايانلار خىلمۇ خىل ئۆكۈنۈش، پۇشايمان، جاھىللىق ۋە ئەندىشە قوزغايدۇ. بۇ كىتابتىكى بىزنى ئۈچ ئۆلچەملىك ئالەمگە مەپتۇن قىلىدىغان ئۇ خىل خىياللار مەيلى بۇ مەركەز چىن ياكى فانتازىيەلىك بولسۇن، مەركەزدىكى مەۋجۇتلۇقتىن كەلگەن بولىدۇ.
روماننى تارىخىي ئېپوستىن، ئوتتۇرا ئەسىر رىۋايىتىدىن ياكى ئەنئەنىۋى تەۋەككۇلچى بايانلاردىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدىغان ئەڭ مۇھىم ئالاھىدىلىك ـــ مەزكۇر مەركىزىي نۇقتىنەزەر. روماندىكى پېرسوناژلار تارىخىي ئېپوستىكى پېرسوناژلاردىن مۇرەككەپ ھەم كۆپ بولىدۇ. رومان كۈندىلىك تۇرمۇشتىكى كىشىلەرگە كۆڭۈل بۆلىدۇ، كۈندىلىك تۇرمۇشنىڭ جىمى قاتلاملىرىغىچە چوڭقۇر سىڭىپ كىرىدۇ. لېكىن، ئۇنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىدىكى مەلۇم جايدا بىر مەركەز بولغاچقا، رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمىزدا مۇشۇنداق ئۈمىدتە بولىدىغىنىمىز ئۈچۈن رومان ئاشۇنداق خاسلىق ۋە كۈچ- قۇدرەتكە ئىگە بولغان بولىدۇ. ئەگەر رومان بىزگە ئۆرپ- ئادەتلىك تۇرمۇشتىكى تۈرلۈك تەپسىلات ۋە ئۇششاق خىياللىرىمىزنى، كۈندىلىك ئادەت ۋە پىششىق بىلىدىغان بۇيۇملارنى نامايان قىلىپ بەرسە بىز تولىمۇ ئىشتىياق ئىلىكىدە ئاخىرىغىچە ئوقۇيمىز. ئەمەلىيەتتە قاتتىق ھەيرانلىققا چۆمىمىز. چۈنكى بۇ نەرسىلەرنىڭ بىر چوڭقۇر مەنىنى، ئارقا كۆرۈنۈشتىكى مەلۇم بىر جايدىكى بىر مەقسەتنى كۆرسىتىپ بېرىدىغانلىقىنى بىلىمىز. ئومۇمىي كۆرۈنۈشتىكى ھەر بىر ئالاھىدىلىك، ھەر بىر تال يوپۇرماق، ھەر بىر دەستە گۈل تولىمۇ قىزىقارلىق ۋە كىشىنى جەلپ قىلىدۇ، چۈنكى ئۇنىڭ ئارقا كۆرۈنۈشىگە مەنە يوشۇرۇنغان.
رومان سىتىرىئولۇق ساختىلىق بولغاچقا ھازىرقى زامان كىشىلىرىنىڭ قەلبىنى لەرزىگە سالالايدۇ، ئەمەلىيەتتە جىمى ئىنسانلارنى ھاياجانغا سالالايدۇ. رومان يەككە ئادەمنىڭ ھېس- تۇيغۇلىرىنى، يەنى سەزگۈ ئورگانىزملىرىمىز ئارقىلىق ئېرىشكەن بىلىملەرنى سۆزلەپ بېرىدۇ، شۇنداقلا يەنە ئەڭ چوڭقۇر نەرسىلەرنى تەمىنلەپ بېرىدۇ. باشقىچە ئېيتقاندا، ئاشۇ مەركەزگە مۇناسىۋەتلىك بولغان بىر بىلىم پارچىسىنى، بىۋاستە سېزىمنى، بىر يىپ ئۇچىنى بايان قىلىپ بېرىدۇ. تولىستوي بۇنى تۇرمۇشنىڭ ئەھمىيىتى دەپ ئاتىغان. بىز پەلسەپەنىڭ قىيىنلىقى ياكى دىننىڭ ئىجتىمائىي بېسىمىغا بەرداشلىق بەرمەي تۇرۇپمۇ دۇنيا ۋە تۇرمۇشقا مۇناسىۋەتلىك ئەڭ چوڭقۇر، ئەڭ قىممەتلىك بىلىملەرگە ئېرىشەلەيمىز، شۇنداقلا بۇ نۇقتىنى ئۆز ھېس- تۇيغۇمىز، ئەقىل- ئىدراكىمىزغا تايىنىپ رېئاللىققا ئايلاندۇرالايمىز. بۇنداق ئارزۇ بىر خىل ناھايىتى باراۋەر، دېموكراتىك ئۈمىدتىن ئىبارەتتۇر.
30 ياش چاغلىرىمدا ئۇيقۇنى تەرك ئەيلەپ، يېمەك- ئىچمەكنى ئۇنتۇغان ھالدا مۇشۇ خىل ئالاھىدە ئارزۇدا رومان ئوقۇيتتىم. كۈچلۈك تەلپۈنۈش ئىلىكىدە ئىستانبولدىكى ئۆيۈمدە ئولتۇراتتىم، ئوقۇغان رومانلىرىمنىڭ ھەر بىر بۆلىكى ماڭا ئالەملىك تۇيغۇ ئاتا قىلاتتى. گويا بىرەر قامۇس ياكى مۇزېيدەك تۇرمۇشۇمنىڭ تەپسىلاتلىرىنى بېيىتاتتى، ئۆزۈمنىڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغىنىمغا ئوخشاش ئادەمگەرچىلىك تۇيغۇسىغا باي ئىدى، خىلمۇخىل تەشەببۇس، تەسەللىي ۋە ۋەدىلەرنى ئۆزىگە مۇجەسسەملىگەن ئىدى. رومان ئوقۇۋاتقان چېغىمدا چۈش قوينىغا چۆمۈلگەندەك تۇيغۇدا بولاتتىم، دۇنيا بىلىملىرىگە ئېرىشىش، ئۆز- ئۆزۈمنى، روھىمنى يارىتىش ئۈچۈن جىمى ئىشلارنى ئۇنتۇيتتىم.
ماڭا نىسبەتەن ئېيتقاندا، روماننىڭ قىممىتى ئوقۇرمەننىڭ مەركەزنى ئىزدىشىدىكى كۈچ- قۇدرىتىنى ئۇرغۇتۇشتا ئىدى. باشقىچە ئېيتقاندا، روماننىڭ قىممىتىنىڭ ھەقىقىي ئۆلچىمى مۇقەررەركى ئۇنىڭ ئوقۇرمەننىڭ ھېسسىي تۇرمۇشىنى ئۇرغۇتۇشتىكى كۈچ- قۇدرەتكە ئىگە بولغانلىقىدا ئىدى. رومان بىزنىڭ تۇرمۇش ھەققىدىكى ئاساسىي كۆز قاراشلىرىمىزغا جاۋاب بېرىشى، روماننى ئوقۇۋاتقان ئوقۇرمەندە مانا مۇشۇنداق ئىستەك پەيدا قىلىشى كېرەك.
چۈنكى ئۇنىڭ قۇرۇلمىسى يوشۇرۇن مەنە ياكى يوقالغان قىممەتنى ئىزدەش ۋە بايقاشقا ماس كېلىدۇ. پىروزا سەنئىتىنىڭ روھى ۋە شەكلىگە ئەڭ ماس كېلىدىغان ژانېر گېرمانىيەلىكلەر ئېيتقان «چوڭ بولۇۋاتقان رومان» (Bildungsroman) دۇر. بۇنداق روماندا ياش باش پېرسوناژنىڭ دۇنيانى تونۇش جەريانىدا قوبۇل قىلغان تەربىيە، چوڭ بولۇش، پىشىپ- يېتىلىش قاتارلىقلار بايان قىلىنىدۇ. ياش ۋاقتىمدا ئەنە ئاشۇنداق رومانلار (فلوبىرنىڭ «تۇيغۇ تەربىيەسى»، توماس ماننىڭ «ئالۋاستى تېغى») نى ئوقۇپ ئۆزۈمنى چېنىقتۇرغان. ئەنە شۇنداق قىلىپ، ئاستا- ئاستا روماندا گەۋدىلەنگەن ئاساسىي بىلىملەرنى ـــ دۇنيانىڭ ھالىتى، تۇرمۇشنىڭ ماھىيىتى ھەققىدىكى بىلىملەرنى كۆرۈپ يېتىشكە باشلىدىم. بۇنداق بىلىملەر يالغۇز روماننىڭ مەركىزىدىلا ئەمەس، يەنە روماننىڭ ھەر بىر بۇلۇڭ- پۇچقاقلىرىدىمۇ مەۋجۇت بولۇپ تۇرىدۇ. بۇ بەلكىم بىر مۇنەۋۋەر روماندىكى ھەر بىر جۈملىنىڭ قەلبىمىزدە چوڭقۇر ئەمما چىن تۇيغۇلارنى ئويغىتىپ، بىزگە مەۋجۇتلۇقنىڭ بۇ دۇنيادا نېمىدىن دېرەك بېرىدىغانلىقىنى بىلدۈرۈش ئۈچۈن بولۇشى مۇمكىن. شۇنداقلا بىز يەنە بۇ خىل تۇيغۇنىڭ ئەسلى خاسلىقىنىمۇ بىلىمىز. مەن يەنە شۇنى چۈشىنىپ يېتىمەنكى، بىزنىڭ بۇ دۇنيادىكى سەپىرىمىز، بىزنىڭ شەھەرلەردە، كوچىلاردا، ئۆيلەردە، داچىلىرىمىزدا ۋە تەبىئەتتە ئۆتكۈزگەن تۇرمۇشىمىزنىڭ ئۆز ئىچىگە ئالغىنى باشقا نەرسە ئەمەس، بەلكى ھەم مەۋجۇت بولىدىغان، ھەم مەۋجۇت بولمايدىغان بىر خىل يوشۇرۇن مەنىنى ئىزدەشتۇر.
بۇ يۈرۈشلۈك لېكسىيەدە بىز روماننىڭ بۇنداق ئېغىر ۋەزىپىنىڭ ھۆددىسىدىن قانداق چىقالايدىغانلىقى ئۈستىدە ئىزدەندۇق. خۇددى ئوقۇرمەن رومان ئوقۇۋاتقان چېغىدا مەركەزنى ئىزدىگىنىگە ياكى روماندا ئۆسۈپ- يېتىلىۋاتقان ياش، گكدەك باش پېرسوناژنىڭ قىزىقسىنىش، سەمىمىيلىك ۋە ئىشەنچ بىلەن تۇرمۇشنىڭ ئەھمىيىتىنى ئىزدىگىنىگە ئوخشاش، بىز روماننىڭ مەركىزىگە قاراپ ئالغا ئىلگىرىلەشكە تىرىشىمىز. بىز ئۇنىڭ ئىچىدىكى كەڭ كەتكەن مەنزىرە- كۆرۈنۈشلەرنى كېزىپ، ئۆزىمىزنى يازغۇچىغا، روماندىكى توقۇلمىلارغا ۋە ساختا كۆز قاراشلارغا، پېرسوناژلارغا، بايان تەپسىلاتلىرىغا، ۋاقىتقا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرگە، نەرسىلەرگە، كۆزىتىشلەرگە، مۇزېيلارغا، بىز ئالدىن ئويلاپمۇ يېتەلمەيدىغان جايلارغا ـــ ھەقىقىي پىر پارچە رومانغا يۈزلەندۈرىمىز.

ئورخان پامۇكنىڭ «ساددا ۋە ھەسرەتلىك يازغۇچى» ناملىق كىتاب (بۇ كىتاب مۇشۇ يىل گۈزەل- سەنئەت نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنىدۇ) ىدىن تەرجىمە قىلىندى

]]> ?feed=rss2&p=12108 0 ?p=12032 ?p=12032#comments Fri, 21 Mar 2014 09:00:58 +0000 ?p=12032 مول ھوسۇللۇق ئەدەبىي تەرجىمان: ئوسمانجان مۇھەممەت

توغرىسىدا

مۇۋەپپەقىيەت يولىدىكى ئىزدىنىش ھامان مېۋە بېرىدۇ. بۇنى ئوسمانجان مۇھەممەتنىڭ ئەمەلىيىتى يەنە بىر قېتىم ئىسپاتلىدى. ئۇ توختىماي تىرىشىپ، ئاخىرى دىيارىمىزدىكى مول ھوسۇللۇق ئەدەبىي تەرجىماننىڭ بىرى بولۇپ قالدى .

ئۇ 1962-يىلى 6-ئايدا كەلپىندە تۇغۇلغان . 1983-يىلى شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتىتىنىڭ خەنزۇ تىلى كەسپىنى پۈتتۈرۈپ، ئۈرۈمچى نېفىت – خېمىيە زاۋۇتىدا ئىشلىگەن. كېيىن خىزمەت مۇناسىۋىتى بىلەن ئاقسۇ ۋىلايەتلىك مالىيە ئىدارىسىگە ئالمىشىپ كېلىپ تەرجىمان بولغان. 1993-يىلى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىغا يۆتكىلىپ، «دۇنيا ئەدەبىياتى» ژۇرنىلى تەھرىر بۆلۈمىدە ئىشلىگەن. كېيىن ئائىلە مۇناسىۋىتى تۈپەيلىدىن يەنە ئىلگىرىكى ئورنى ـــــ ئاقسۇ ۋىلايەتلىك مالىيە ئىدارىسىگە ئالمىشىپ كەلگەن ھەم تەرجىمان، بۆلۈم مەسئۇلى بولۇپ ئىشلىگەن. 2004-يىلى ئوسمانجان خىزمەت مۇناسىۋىتى بىلەن يەنە بىر قېتىم ئۈرۈمچىگە يۆتكىلىپ، ئاپتونۇم رايۇنلۇق ئجتىمائىي پەنلەر بىرلەشمىسى قارمىقىدىكى «مۇنبەر» ژۇرنىلىدا مۇھەررىرلىك قىلغان. بىر يىلدىن كېيىن ئائىلە مۇناسىۋىتى بىلەن يەنە ئاقسۇغا ئالمىشىپ كېلىپ ئەسلىدىكى ئورنىغا ئشقا چۈشكەن 2008-يىلى يەنە خىزمەت مۇناسىۋىتى بڭلەن«مۇنبەر ژورنىلى»غا يۆتكىلىپ كەلگەن، ئۇ ھازىر مەزكۇر ژورنالدا باش مۇھەررىر بولۇپ ئىشلەپ كەلمەكتە. .

ئۇ بىر نەچچە قېتىم يۆتكىلىپ يەنە قايتىپ كەلگەن بولسىمۇ ، خىزمەتتىكى قىزغىنلىقى، ئەدەبىي تەرجىمە ئىشلىرىغا بولغان ساداقىتىنى سۇسلاشتۇرۇپ قويمىدى. بۇ جەھەتتە ئوسمانجان مۇنداق دەيدۇ: مەن دەرۋەقە بىر نەچچە قېتىم ئۈرۈمچىگە يۆتكىلىپ يەنە قايتىپ كەلدىم. بۇنىڭ سەۋەبى مەن كەسپىمنى، خىزمەت ئورنۇمنى سۆيىمەن. مەتبۇئات، نەشرىيات ئورۇنلىرىنىمۇ ياخشى كۆرىمەن. مۇشۇ ۋەجىدىن يۆتكەلدىم. لېكىن، ئائىلە مۇناسىۋىتىمنى ياخشى ھەل قىلالمىدىم. بەزىلەر: «ئۈرۈمچىنىڭ يولى سەن ئۈچۈن قوغۇنلۇقنىڭ يولى بولۇپ قالدى. خالىساڭ يۆتكىلىپ، خالىساڭ قايتىپ كېلەلەيدىكەنسەن ، دۇنيادا سەندەكمۇ ئەخمەق ئادەم بارمۇ» دەپ تاپا –تەنە قىلىشتى. مەن بۇنى توغرا چۈشەندىم. لېكىن، باشقىلارنىڭمۇ مېنى توغرا چۈشىنىشىنى ئۈمۈد قىلىمەن. مېنى ئىزچىل قوللاپ كەلگەن جاپاكەش ئايالىمغا، رەھبەرلىرىمگە رەھمەت ئېيتىمەن .

ئۇ ئەدەبىي تەرجىمە ساھەسىدە ھەقىقىقەتەن ئىلگىرلىدى. ئىشتىن سىرتقى ۋاقىتلاردىن ماھىرلىق بىلەن پايدىلىنىپ، چوڭ ھەجىملىك كىتابتىنسەكسەندىن كۆپرەكنى تەرجىمە قىلىپ، ھازىرقى دەۋر ئەدەبىي تەرجىمە ئىشلىرىنىڭ گۈللىنىشى ئۈچۈن كۆرۈنەرلىك تۆھپە قوشتى. ئۇ خەنزۇچىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان «ئېرىنى ئۆلگىلى قويمىغان ئايال»،  «قانۇن لوگىكىسى»، «ئاسىي  روھ»،  «جىبران نەسىرلىرى»، «پەندىنامە»، «مۇھەببىتىڭنى قويۇپ كەت»، «تىبىس ئۇرۇشى»، «باشلىنىش ۋە ئاخىرلىشىش»، «بۇ جاھان ئۇزۇن جاھان»، «تولغان بەدەن»، «سۆيگۈ مۇساپىسى»، «ئۇنتۇلغان مەخپىي بەلگە»، «ئاينىش»، «دەۋا»، «يىغلاڭغۇ ئايال»، «قانۇن دەرۋازىسى ئالدىدا» ،  «ئەرەب ھېكايىلىرى»، «تېرە پۈتۈك»، «ۋىكتورىيە خېنىم»، «ئاكا –ئۇكا كارامازۇپلار»، «سىز خىزمىتىڭىزنى سۆيەمسىز»، «كەسىپكە ھۆرمەت قىلىڭ»، «ئافرىقا چۆچەكلىرى» ، «خۇدالىق ئالەم » ، « لىۋىيە ھېكايىلىرى»، «چارەك ئەر» ،«باتۇر شاھ جاڭغىر»، «بۈيۈك قەھرىمان بىئوۋۇف»، «ماغاپغاراتا» ،«ئاپارات كۆزىدىكى دۇنيا»، «سېتىۋېلىشنى تىزگىنلەش بىلىملىرى» دېگەن كىتابلارنى تەرجىمە قىلدى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە «بىر ئايال»، «مۇھەببەت ۋە ھەققانىيەت» دېگەن كىتابقا بىر تەرجىمە ھېكايىلىرى، بىر تەرجىمە پوۋىستىى كىرگۈزۈلدى. بۇ  كىتابلار كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ يۇقىرى باھاسىغا ئېرىشتى. ئۇ كىتاب تەرجىمە قىلغاندىن سىرت، يەنە مىڭ پارچىگە يېقىن ھېكايە، نەسىر، چۆچەك تەرجىمە قىلىپ ، ئۇنى «تارىم» ژورنىلى ، «شىنجاڭ گېزىتى»، «ئۈرۈمچى كەچلىك گېزىتى» ،« ئىشچىلار ۋاقىت گېزىتى»، «ئاقسۇ ئەدەبىياتى»، «ئاقسۇ گېزىتى» قاتارلىق گېزىت-ژۇرناللاردا ئېلان قىلدۇردى. ئۇ ئېغىز تەرجىمىسىدن تاشقىرى، ھەر يىلى مالىيە خىزمىتىگە ئائىت نۇرغۇن ھۆججەت، دوكىلات تەرجىمە قىلدى. مالىيە باج خىزمىتىگە ئائىت  مىليون خەتلىك ئىككى كىتابنى تەرجىمە قىلىپ، كەسىپداشلىرى ۋە رەھبەرلىكنىڭ ياخشى باھاسىغا مۇيەسسەر بولدى .

ئۇ يىگىرمە نەچچە يىلدىن بۇيان توختىماي ئۆگەندى. تەرجىمە قىلدى، تىل بايلىقىنى بېيىتتى. باشقىلار تاماكىغا، ھاراققا پۇل خەجلىسە، ئۇ كىتابقا پۇل خەجلىدى. باشقىلار كەچلىك ۋاقىتنى ئويۇن -تاماشىغا سەرپ قىلسا، ئۇ ئىشلەشكە ئادەتلەندى. ئەدەبىي تەرجىمىدىن سىرت، ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شوغۇللاندى. ھازىرغىچە ئۇنىڭ «ئاقسۇ گېزىتى» ، «ئاقسۇ ئەدەبىياتى» قاتارلىق گېزىت – ژۇرناللاردا « ئوغرى »، «لىپاپىنىڭ كۈچى» ، «ساداقەت» قاتارلىق يىگىرمە نەچچە پارچە ھېكايىسى ئېلان قىلىندى . ئۇ يەنە بىر قىسىم ئۇيغۇر يازغۇچىلارىنىڭ مۇنەۋۋەر ئەسەرلىرىنى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىپ، «مىللى يازغۇچىلار» ژۇرنىلى قاتارلىق ژۇرناللاردا ئېلان قىلدۇردى ھەم خەنزۇ كىتابخانلارنىڭمۇ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى .

ئۇ مۇنداق دېدى: مەن كىچىكىمدىن تارتىپلا بىر كىتاب بەندىسى ئىدىم. مەيلى يازغۇچىلىرىمىز يازغان ياكى تەرجىمانلىرىمىز ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلغان كىتاب بولسۇن، تاپالىساملا قالدۇرماي ئوقۇيتتۇم. مەن تۇلۇقسىز ئوتتۇرا مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان مەزگىلدە «سۇ بويىدا» رومانى يېڭى يېزىقتا نەشر قىلىندى. مەن ئۇ روماننى ئاز دىگەندىمۇ ئون نەچچە قېتىم ئوقۇدۇم. ئۇ ئەسەرنى تەرجىمە قىلغانلارغا كۆپ ئاپىرىن ئېيتتىم. مەندە شۇ چاغدىلا مۇبادا ئالىي مەكتەپكە ئۆتەلىسەم خەنزۇ تىلىدا ئوقۇپ، ياراملىق ئەدەبىي تەرجىمان بولىمەن، دېگەن بىر ئوي پەيدا بولدى. تەلىيىمگە يارىشا 1979-يىلى شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتىتىنىڭ خەنزۇ تىلى كەسپىگە قوبۇل قىلىندىم. تىرىشىپ ئۆگىنىپ خەنزۇتىلىنى پۇختا ئىگىلىۋالدىم. مەن ئەدەبىي تەرجىماننىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىدا ناھايتى مۇھىم ئورۇن تۇتىدىغانلىقىنى، ئۇيغۇر ئەدەبىي ئىجادىيىدە ئۆرنەكلىك رول ئوينايدىغانلىقىنى بىلىپ يەتتىم ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا جۇڭگو ۋە چەتئەلنىڭ رەڭدار گۈللىرىنى سۇنۇش ئۈچۈن، ئەدەبىي تەرجىمە كوچىسىغا كىردىم. بۇ كوچىدا بىر ئۆمۈر مېڭىشنى نىيەت قىلدىم. مەن ئەدەبىيات، ئەدەبىي تەرجىمە خىزمىتى زىنھار يېقىنلاشمايدىغان بىر ئىقتىسادىي تارماقتا خىزمەت قىلساممۇ، يەنىلا ئەدەبىي تەرجىمىنى ئۆزەمگە يار تۇتتۇم.  ھەرقانچە ئالدىراش بولساممۇ بۇ ئىستەكتىن ۋاز كەچمىدىم. بەزى ئادەملەر ۋاقىتتىن قانداق پايدىلىنىشنى ئۇقمايدۇ، ئەمما مەن ۋاقىتنى تەڭشەشكە تولىمۇ ماھىر. ۋاقىت مېنى ئالدىغا سېتىۋالسىمۇ، مەن ۋاقىتنى ئەپچىللىك بىلەن ئوغىرلىۋالىمەن-دە، شۇ ۋاقىتتا ئۆزۈمنىڭ تەرجىمە ئىشلىرىمنى قىلىۋالىمەن. ئەدەبىي تەرجىمىگە قىزىقىپ قېلىشىمدىكى يەنە بىر سەۋەپ، دېدى ئوسمانجان بۇ سەپكە كىرىپ قېلىش جەريانىنى تىلغا ئېلىپ: مەن شىنجاڭ ئۇنۋېرسىتىتىنى پۈتتۈرىدىغان يىلى ئابدۇرخمان ئەبەي بىلەن يەنئەن يولىدىكى بىر ساتىراچخانىدا تونۇشۇپ قالدىم. شۇ چاغدا ئابدۇراخمان ئەبەي ئاكا شىنجاڭ خەلق نەشرياتىدا ئىشلەيدىكەن. كېيىن مەن تەرجىمە قىلغان بىر ھېكايىنى كۆرسىتىۋېدىم، ئۇ جاناپ: ئۇكام سەن مۇشۇ يولدا توختىماي تىرىشىپ ئۆگەن، مەيلى ئۈرۈمچىدە قال ياكى ئاساسى قاتلامغا كەت، ئەدەبىي تەرجىمىنى ھەرگىز تاشلىما. سەن تىرىشىدىغانلا بولساڭ، ئۈچ –تۆت يىلدا ياخشى ئەدەبىي تەرجىمان بولىدىكەنسەن، دەپ رىغبەتلەندۈردى . بۇنىڭدىن باشقا يەنە شىنجاڭ ئۇنىۋېرسىتېتىدا ئوقۇۋاتقان ۋە ئوقۇش پۈتتۈرپ ئۈرۈمچى ۋە ئاساسى قاتلاملاردا خىزمەت قىلىۋاتقان چاغلاردا غېنىزات غەيۇرانى، مەرھۇم ئابدۇللا تالىپ، مەرھۇم خۇدۇيۇمبەردى سېلىم، ئوسمانجان ساۋۇت، راخمان مامۇت ، بەختىيار سايىتوف، ئىسلامجان شېرىپ قاتارلىق يازغۇچى، شائىر، ئەدەبىي تەرجىمانلار بىلەن نۇرغۇن قېتىم ھەمسۆھبەتتە بولدۇم . ئۇلارنىڭ بۇ جەھەتتىكى پىكرى ۋە تىرىشىپ ئۆگىنىش روھى مېنى قاتتىق تەسىرلەندۈردى ، ئىلھاملاندۇردى . تېخىمۇ مۇھىم بولغىنى مەن خىزمەت مۇناسىۋىتى بىلەن راخمان مامۇت، ئسلامجان شېرىپ ئاكىلار بىلەن بىرگە خىزمەت ئىشلىدىم. ئۇلارنىڭ ئۆگىنىش ئىستىلى ، بېرىلىپ ئىشلەش روھى، غايىسى مېنى قاتتىق تەسىرلەندۈردى .

ئۇ مۇنداق دېدى : « خوراز» دېگەن يومۇرىستىك تەرجىمە ھېكايەم 1989-يىلى «دۇنيا ئەدەبىياتى»دا ئېلان قىلىندى. 1994-يىلى «قانۇن لوگىكىسى» دېگەن كىتابنى خەنزۇچىدىن تەرجىمە قىلدىم، كىتاب شىنجاڭ خەلق نەشرياتى تەرىپىدىن بەش مىڭ تىراژدا نەشر قىلىنىپ تارقىتىلدى. ئۇ دەرسلىك كىتاب بولغاچقا، شىنجاڭدىكى ھەرقايسى قانۇن مەكتەپلىرىدە دەرسلىك قىلىپ ئۆتۈلدى ۋە ئىنتايىن ياخشى باھاغا ئېرىشتى. مەن ھازىرغىچە  بۇ كىتابلارنىڭ ھەممىسى شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىپ تارقىتىلدى. مەن بۇنىڭدىن باشقا يەنە ھەر دەرىجىلىك گېزىت– ژورناللاردا ئىجادىي ۋە تەرجىمە ئەسەرى بولۇپ جەمئىي مىڭ نەچچە پارچە ھېكايە ، پوۋېست ، نەسىر ، ئەدەبىي ئاخبارات تەرجىمە قىلىپ ئېلان قىلدۇردۇم . يەنە ئۇيغۇر يازغۇچىلىرىنىڭ ئون نەچچە پارچە نادىر ئەسىرىنى خەنزۇچىغا تەرجىمە قىلىپ ، خەنزۇچە نەشر قىلدۇردۇم .

ئۇ ئەدەبىي تەرجىمە خىزمىتى جەھەتتىكى تەسىراتىنى مۇنداق شەرھلىدى: ھازىرغىچە نەشر قىلىنغان ئەسەرلىرىم ئىچىدە ئەڭ كۆپ تارقىتىلغان تەرجىمە ئەسىرى «قانۇن لوگىكىسى»، « ئاسىي روھ»،«چارەك ئەر»، «ئافرىقا چۆچەكلىرى»، «خۇدالىق ئالەم»،«پەندىنامە» بولدى. بۇ كىتابلارنىڭ ھەر بىرى بەش مىڭ نۇسخىدىن تارقىتىلدى. ئەڭ كۆپ كۈچ سەرپ قىلىنغان تەرجىمە ئەسىرى «قانۇن لوگىكىسى» ، «ئاسىي روھ» بولدى. چۈنكى لوگىكا ناھايىتى نازۇك پەن بولغاچقا، لوگىكا بىلىملىرى ئىنتايىن پۇختا بولمىسا لوگىكا كىتابلارنى تەرجىمە قىلىش بەك مۈشكۈل بولىدۇ. مېنىڭ لوگىكا ئاساسىم پۇختا بولسىمۇ «قانۇن لوگىكىسى»نى تەرجىمە قىلىشتا خېلى كۆپ كۈچ سەرپ قىلدىم. ئەمما كىتابنىڭ تەرجىمىسىنى ۋايىغا يەتكۈزگەچكە، ئوقۇغان ئادەم ئۇ كىتابنى تەرجىمە ئەمەس، ئوسمانجان يېزىپ چىقىپتۇ دېگەن تۇيغۇغا كېلىدۇ. ئەمدى «ئاسىي روھ» قا كەلسەك، ئۇ دۇنياۋى مەشھۇر نەسىرچى، شائىر، يازغۇچى، رەسسام، سىموۋولىزمچىلارنىڭ پىشۋاسى، مۇزىكانت، پەيلاسوپ ھەزرىتى جىبراننىڭ شۆھرەتلىك ئەسىرى. «ئاسىي روھ» پىروزا دىيىلگەن بولسىمۇ، توپلامدىكى ھېكايىلەرنىڭ نەسىرىي شېئىر ياكى ھېكايە ئىكەنلىكىنى ئايرىغىلى بولمايدۇ. توپلامدىكى ئەسەرلەرنى ھېكايە دېسىڭىز ھېكايە، نەسىرىي شېئىر دېسىڭىز نەسىرىي شېئىر. ئەسەردىكى نازۇك ھېسسىيات، ئىزگۈ تۇيغۇنى ئۇيغۇر تىلىدا جانلىق ئىپادىلەش ناھايتى تەس ئىدى . تەرجىماندا خۇددى جىبرانكىدەك لېرىك تۇيغۇ بولمىسىمۇ ئەسەر تەرجىمىسىنىڭ ھۆددىسىدىن چىققىلى بولمايتتى. مەن ئۇيغۇر تىلى بىلىملىرىنى ئەنە شۇ ئەسەردە ئەكس ئەتتۈردۈم ۋە ئۇ ئەسەرنىمۇ ۋايىغا يەتكۈزۈپ تەرجىمە قىلدىم. يەنە «خۇدالىق ئالەم»، «چارەك ئەر»، «لىۋىيە ھېكايىلىرى» نىڭ تىل سەنئىتىگىمۇ يۇقىرى باھا بېرىلدى. دۇنياۋى شۆھرەتلىك يازغۇچى ئوگ ماندىنونىڭ بۈيۈك ئەسىرى «تېرە پۈتۈك»نى تەرجىمە قىلدىم. بۇ كىتاپ نەشرى قىلىنىپ تارقىتىلىپ، ياخشى باھاغا ئېرىشتى.

ئۇ ئاخىرىدا مۇنداق دېدى: مەن ھاياتنى سۆيىمەن، ۋاقىتنى قەدىرلەيمەن. ئەدەبىي تەرجىمىدە ھەرگىز قانائەت ھاسىل قىلمايمەن. ئۆمۈر بويى ئۆگىنىمەن. مەن نۇرغۇن دۇنياۋى كىتابلارنى تەرجىمە قىلىش ئۈچۈن تاللاپ قويدۇم . مەن ئۇ كىتابلارنى بىر-بىرلەپ تەرجىمە قىلىپ ، ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىگە تونۇشتۇرىمەن ۋە ئۇيغۇر ئەدەبىي ئىجادىيىتىنىڭ تەرەققىياتىغا تېخىمۇ زور تۆھپە قوشۇشقا تىرىشىمەن .

تەرجىمان قەلبلەر بىلەن قەلبلەرنى تۇتاشتۇرغۇچى كۆۋرۈك. ئوسمانجان مۇھەممەت يىگىرمە نەچچە يىلدىن بۇيان مانا مۇشۇنداق قەلبلەر بىلەن قەلبلەرنى تۇتاشتۇرغۇچى كۆۋرۈك بولۇپ كەلدى . بولۇپمۇ ، ئۇ ئەدەبىي تەرجىمە ساھەسىگە چوڭقۇر رىشتە باغلاپ، كەڭ ئوقۇرمەنلەر ئۈچۈن مول ، سەرخىل مەنىۋى ئوزۇقلۇقلارنى تەقدىم قىلدى .

تارىختا «غەربى يۇرت» دەپ ئاتالغان يۇرتىمىز شىنجاڭ، ناھايىتى ئۇزۇن تەرجىمە تارىخىغا ئىگە. بۇ يۇرتتىن كۇمراجىۋا، بۇددا چىڭا، كۇماراباتلاردەك يىتۈك بۇددىزم تەرجىمانلىرى يېتىشىپ چىقىپ، كاتتا ئۇتۇق قازانغان.ئىسلامىزم دەۋرىگە كەلگەندە مۇھەممەد ئابدۇللاخان مەخدۇم ئەرەبلەرنىڭ مەشھۇر كىلاسسىك ئەسىرى «مىڭبىر كېچە »نى ئەرەپچىدىن ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ چىققان .ئەنە شۇنداق ئۇزۇن تەرجىمە تارىخى ۋە ئېسىل تەرجىمە ئەنئەنىسىگە ئىگە يۇرتىمىزدىن يەنە تالاي تەرجىمانلار يېتىشىپ چىقىپ، ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئەڭ ئېسىل ئەسەرلىرىنى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىش جەھەتتە كۆپلەپ ئەجىر سىڭدۈرۈپ، كۆۋرۈكلۈك رول ئويناپ كەلدى. كۆپلىگەن نادىر تەرجىمە ئەسەرلىرى بىلەن كىشىلەرنىڭ ھۆرمىتىگە ئېرىشكەن ئوسمانجان مۇھەممەت ئۆزىنىڭ تەرجىمە ھاياتىدا تېيىزلىقتىن چوڭقۇرلاپ، ئاددىيلىقتىن مۇكەممەللىككە يۈزلىنىپ، تىل ماھارىتىنى ئۆستۈرۈشكە ئەھمىيەت بەردى .

ئۇنىڭ « ئاسىي روھ »، «چارەك ئەر» قاتارلىق تەرجىمە ئەسەرلىرىنى ئوقۇغان كىتابخان قويۇق لېرىك تۈس ئالغان ساپ، پاساھەتلىك تىلدىن ھاياجانلانماي تۇرالمايدۇ. تەرجىمىدە پاساھەتلىك، لېرىك تىللارنى تاللاپ ئىشلىتىپ ئەسەرنىڭ ئىپادىلەش كۈچىنى، بەدىئىيلىكىنى ئاشۇرۇش ئوسمانجان مۇھەممەتنىڭ تەرجىمە ئىجادىيىتىدىكى ئەڭ زور مۇۋاپىقيەتلەرنىڭ بىرى بولسا كېرەك .

]]> ?feed=rss2&p=12032 1 ?p=11615 ?p=11615#comments Mon, 09 Dec 2013 21:00:05 +0000 ?p=11615 تولغان بەدەن

رومان

مويەن

(2012- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ساھىبى)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

بۇ رومان شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن ئىككى توم بولۇپ نەشر قىلىندى. تەرجىمىسىنى ئوسمانجان مۇھەممەت (1- بابتىن 29- بابقىچە) بىلەن ھەزرىتى ئەلى بارات (30- بابتىن ئاخىرىغىچە)  ئىشلىدى.  بلوگىمىزدا روماندىن بىر نەچچە بابنى ھوزۇرۇڭلارغا سۇندۇق.

ئوتتۇز ئۈچىنچى باب

باسقۇچلۇق ئوقۇتۇش كۆرگەزمىسى چېركاۋدا ئۆتكۈزۈلدى. ئۇزۇن سەپ بولۇپ تىزىلغان ئوقۇغۇچىلار دەرۋازىنىڭ يېنىغا يېقىن كېلىپلا گويا بىرى بۇيرۇق بەرگەندەك ئاۋازىنى بولۇشىغا قويۇۋېتىپ ھۆركىرەپ يىغلاشقا باشلىدى. نەچچە يۈز ئوقۇغۇچى ـــ دالەن باشلانغۇچ مەكتىپى كېڭەيتىلىپ شەرقىي شىمال گاۋ مى يېزىلىق مەركىزىي باشلانغۇچ مەكتەپ قىلىپ ئۆزگەرتىلگەنىدى ـــ نىڭ يىغىسى پۈتۈن كوچىنى لەرزىگە سېلىۋەتتى. يېڭى كەلگەن مەكتەپ مۇدېرى چېركاۋ دەرۋازىسىنىڭ تاش پەلەمپىيىدە تۇرۇپ يات تەلەپپۇزدا ۋارقىراپ تۇرۇپ ۋەز ئېيتماقتا ئىدى:

ـــ ساۋاقداشلار، ساۋاقداشلار، ئۆزۈڭلارنى تۇتۇۋېلىڭلار، سەۋرى قىلىڭلار!ـــ مەكتەپ مۇدېرى كۈلرەڭ قولياغلىقىنى چىقىرىپ ئاۋۋال كۆزىنى ئېرتتى، ئاندىن ئاۋازىنى كۆتۈرۈپ تۇرۇپ مارتتىدە بىرنى مىشقىردى.

يىغىدىن ئاران توختىغان ئوقۇغۇچىلار مۇئەللىمنىڭ يېتەكچىلىكىدە چېركاۋغا بىر- بىرلەپ كىرىپ قاتار تىزىلىپ تۇرۇشتى. ئوقۇغۇچىلار ھاك بىلەن سىزىپ قويۇلغان كاتەكنىڭ ئىچىدە تام ياقىلاپ مېڭىپ ھالقا بولۇپ تۇردى. تامغا رەڭگارەڭ سىياھلار بىلەن سىزىلغان رەسىملەر قاتىرىسىغا ئېسىۋېتىلگەن بولۇپ، ھەممە رەسىمنىڭ ئاستىغا چۈشەندۈرۈشى يېزىلغانىدى.

تۆت ئايال چۈشەندۈرگۈچىنىڭ ھەر بىرى قولىغا بىردىن تاياقنى ئېلىپ تامنىڭ تۆت بۇلۇڭىدا ئۆرە تۇراتتى.

بىرىنچى چۈشەندۈرگۈچى بىزنىڭ مۇزىكا مۇئەللىمىمىز جى چيوڭجى ئىدى، ئۇنىڭغا ئوقۇغۇچىنى ئۇرغانلىقى ئۈچۈن ئېغىر جازا بېرىلگەنىدى. ئۇنىڭ چېھرى ساماندەك سارغىيىپ كەتكەن بولۇپ، ناھايىتى مەيۈس كۆرۈنەتتى؛ ئويناپ تۇرىدىغان چىرايلىق، چوڭ- چوڭ قوي كۆزلىرى ئۆلۈكنىڭكىدەك گۈنسىز كۆرۈنەتتى. يېڭىدىن يۆتكىلىپ كەلگەن رايون باشلىقى يەلكىسىگە مىلتىق ئاسقىنىچە باستېر مالويانىڭ ۋەزخانلىق قىلىدىغان مۇنبىرىدە ئۆرە تۇراتتى. جى چيوڭجى مۇئەللىم زاكۇن تايىقى بىلەن سۈرەتلەرنى كۆرسىتىپ، ئۆلچەملىك تەلەپپۇزدا سۈرەتنىڭ ئاستىدىكى چۈشەندۈرۈشنى ئوقۇماقتا ئىدى.

ئالدىدىكى ئون نەچچە پارچە رەسىمدە شەرقىي شىمال گاۋمى يېزىسىنىڭ تەبىئىي مۇھىتى، تارىخىي ئۆزگىرىشلىرى ۋە ئازادلىقتىن بۇرۇنقى ئىجتىمائىي ئەھۋالى چۈشەندۈرۈلگەنىدى. كەينىدىكى بىر پارچە رەسىمدە بىر- بىرىگە چىرمىشىپ كەتكەن بىر توپ زەھەرلىك يىلاننىڭ قىپقىزىل خەتلەرنى قۇسۇۋاتقان رەسىمى كىرىشتۈرۈلگەنىدى. زەھەرلىك يىلاننىڭ بېشىدا ئىسىمى يېزىقلىق ئىدى. ئارىسىدىكى بېشى ئاجايىپ يوغان بىر زەھەرلىك يىلاننىڭ ئۈستىگە سى ماكۇ بىلەن سى ماتىڭنىڭ دادىسىنىڭ ئىسىمى يېزىقلىق ئىدى.

ـــ مانا مۇشۇ قان شورىغۇچى زەھەرلىك يىلانلارنىڭ شەپقەتسىزلەرچە تالان- تاراجلىرى دەستىدىن،ـــ جى چيوڭجى بوغۇق ئەمما راۋان ئاۋازدا دېكلاماتسىيە قىلماقتا ئىدى،ـــ شەرقىي شىمال گاۋمى يېزىسىدىكى خەلق مۇدھىشلىق ئىچىدە ياشىغان، ئات- ئېشەكتىنمۇ بەتتەر كۈنگە قالغان.

ئۇ قولىدىكى تاياق بىلەن بىر پارچە رەسىمدىكى ئەسكى سىۋەت كۆتۈرۈپ، تىلەمچىلىك ھاسىسى سۆرىۋالغان، چىرايى تۆگىگە ئوخشاپ كېتىدىغان بىر موماينىڭ سۈرىتىنى كۆرسەتتى. ئورۇقلۇقىدىن بەئەينى مايمۇننى ئەسلىتىدىغان بىر قىزچاق موماينىڭ يىرتىلىپ جۇلىقى چىقىپ كەتكەن كىيىمىنىڭ پېشىگە ئېسىلىۋالغانىدى. رەسىمنىڭ ئۈستى تەرىپىدىن قارا ئۈزۈك سىزىقلار بىلەن تۇتاشتۇرۇلغان، پەسكە لەيلەپ چۈشۈۋاتقان بىر نەچچە تال يۇپۇرماق شۇ چاغنىڭ زىمىستان سوغۇق ئىكەنلىكىدىن دالالەت بېرىپ تۇراتتى.

ـــ تالايلىغان كىشىلەر قەھەتچىلىككە چىدىماي ئىللىق ئۆيىدىن، يۇرت- ماكانىدىن ئايرىلىپ تىلەمچىلىك قىلىپ جان باققان؛ پومشىچىكلارنىڭ غالجىر ئىتلىرىغا تالىنىپ پاچاقلىرى قىپقىزىل قانغا بويالغان.

جى چيوڭجى شۇنداق دەۋېتىپ قولىدىكى تاياقنى ئىككى قاناتلىق قاپقارا دەرۋازىسى قىيا ئېچىلغان، دەرۋازىنىڭ بېشىدىكى تاختىغا ئالتۇن ھەل بىلەن «فۇ شېڭتاڭ قەسىرى» دەپ خەت يېزىلغان باشقا بىر رەسىمگە سۈرۈپ ئاپاردى. دەرۋازىنىڭ قىيا ئېچىلغان يوچۇقىدىن قىزىل پۆپۈكلۈك تەقەي دوپپا كىيىۋالغان بىر باش ماراپ تۇراتتى، بۇ ئەلۋەتتە پومشىچىكنىڭ زورلۇق- زۇمبۇرلۇقتا ئۇچىغا چىققان ئەركە نايناق ئىت خۇي بەگزادىسى ئىدى. ئەجەبلىنەرلىكى، پومشىچىكنىڭ بۇ بەگزادىسى يۈزلىرى سىرلاپ قويغاندەك ئاجايىپ يۇمران، كۆزلىرى نۇرلۇق، تولىمۇ ئوماق سىزىلغانىدى. قەۋەتلا يوغان بىر سېرىق ئىت ھەدەپ بىر بالىنىڭ پاچىقىنى چىشلەۋاتاتتى. شۇ ئەسنادا بىر قىز ئوقۇغۇچى ئىسەدەپ يىغلاشقا باشلىدى. ئۇ شا كوۋزى كەنتىلىك بولۇپ، يېشى 17ـــ 18 ياشلاردا بار ئىدى، ھازىر ئىككىنچى سىنىپتا ئوقۇيتتى. ئوقۇغۇچىلارنىڭ ھەممىسى نېمىگە يىغلايدىغانلىقىنى بىلگۈسى كېلىپ قىزىقسىنىش ئىلىكىدە ئۇنىڭغا نەزەرىنى ئاغدۇرۇشتى. بىر ئادەم ئوقۇغۇچىلارنىڭ ئارىسىدا تۇرۇپ قولىنى ئېگىز كۆتۈرۈپ يۇقىرى ئاۋازدا شۇئار توۋلىشى بىلەن جى چيوڭجىنىڭ چۈشەندۈرۈشلىرى توختاپ قالدى. ئۇ قولىدىكى تاياقنى تۇتقىنىچە سەۋرچانلىق بىلەن كۈتۈشكە باشلىدى. باش بولۇپ شۇئار توۋلىغان ھېلىقى كىشى قورقۇنچلۇق ئاۋازدا ھۆركىرەپ يىغلىۋەتتى. ئۇنىڭ كۆزلىرىدىن ياش چىقمايتتى، كۆز ئالمىسى قىزغۇچ سىزىقچىلار بىلەن تولغانىدى. كۆزۈمنىڭ قۇيرۇقىدا يېنىمدىكى ساۋاقداشلىرىمغا قارىدىم، ئۇلارمۇ ھۆڭرەپ يىغلاۋاتاتتى؛ ئۇلارنىڭ يىغىسى گويا دېڭىز دولقۇنىدەك بىر كۆتۈرۈلۈپ، بىر پەسلەيتتى. مەكتەپ مۇدېرى كۆزگە چېلىقىدىغان بىر يەردە تۇرۇپ قولياغلىقى بىلەن يۈزىنى توستى- دە، ئوڭ مۇشتۇمى بىلەن مەيدىسىگە گوم- گوم مۇشتلىدى. سول تەرىپىمدە تۇرغان جاڭ جوڭگۇاڭنىڭ سەپكۈن بېسىپ كەتكەن يۈزىگە شالۋاقلىرى سۇۋۇشۇپ قالغانىدى، ئۇمۇ مەيدىسىگە قوش قوللاپ شاپىلاقلايتتى، ئوزايىدىن ئۇنىڭ غەزەبلىنىۋاتقان ياكى ئازابلىنىۋاتقانلىقىنى بىلگىلى بولمايتتى. ئۇنىڭ ئائىلە تەركىبى ياللانما دېھقان ئىدى، ئەمما ئازادلىقتىن بۇرۇنقى  دا لەن بازىرىدا ياللانما دېھقاننىڭ بۇ ئوغلىنى جىق كۆرەتتىم. ئۇنىڭ كەينىدىن سوكۇلداپ ماڭىدىغان، قىمارۋازلىق بىلەن جېنىنى جان ئېتىدىغان دادىسى قوش قوللاپ كۆتۈرۈۋالغان، يېڭى نېلۇپەر ياپرىقىقىغا يۆگەلگەن قىزارتىپ پىشۇرۇلغان چوشقا گۆشىنى ھەر قەدەمدە بىر چىشلەم يەيتتى، چوشقا مېيى يېپىشىپ قالغان ئىككى قوۋۇزى پىشانىسى بىلەن قوشۇلۇپ پار- پار پارقىرايتتى. ئوڭ يېنىمدا تۇرغان تولغان قىزچاق ئىككى قولىنىڭ باش بارمىقىنى يانغا قىيسايتىۋالغانىدى، قولىنىڭ بارماقلىرى كىشىگە بەئەينى يېڭى چۈشكەن ساپسېرىق يۇمران زەنجىۋىلنى ئەسلىتەتتى. ئۇنىڭ ئىسىمى دۇ جېڭجېڭغۇ دەيمەن. لېكىن ھەممىمىز ئۇنى دۇ ليۇليۇ دەپ چاقىراتتۇق. ئۇ ئىككى قولى بىلەن يۈزىنى توسۇپ كەپتەر بۇقۇلدىغاندەك بۇق- بۇق قىلىپ يىغلىماقتا ئىدى، ئوماق جانۋارلارنى ئەسلىتىدىغان، بۇدرۇققىنە كەلگەن ئىككى باش بارمىقى چوشقا كۈچىكىنىڭ قۇيرۇقىدەك لىك- لىك مىدىرايتتى؛ قاپقارا، خۇنۇك بىر دەستە نۇر ئۇنىڭ بارماقلىرى ئارىسىدىن ئۆتۈپ تۇراتتى. ئەلۋەتتە خېلى جىق ساۋاقداشلار كۆز- ياشلىرىنى سەلدەك ئېقىتىپ ھەقىقىي يىغلاۋاتاتتى. ھەممەيلەن كۆز يېشىنى بەك قەدىرلەمدۇ قانداق، ھېچقايسىسىنىڭ مەڭزىگە دومىلاپ چۈشكەن كۆز ياشلىرىنى سۈرتۈۋېتىشكە كۆزى قىيمايتتى. كۆزۈمدىن ھېچ ياش چىقاي دېمەيتتى. لېكىن مۇنداقلا سىزىپ قويۇلغان بىر نەچچە پارچە رەسىم ساۋاقداشلىرىمنىڭ قەلىبىنى راستىنلا لەرزىگە سالالىغانمىدۇ؟ ھەر قانچە ئويلىساممۇ بۇنىڭغا ھېچ ئەقلىم يەتمەيتتى. يىغلىمىغىنىمنى بەك چاندۇرۇپ قويساممۇ بولمايتتى، چۈنكى قاپاقلىرى مۇشتۇمدەك تۈرۈلۈپ كەتكەن دۇ ليۇليۇ ماڭا ھېلىدىن ھېلىغا لاپ- لاپ قىلىپ قاراپ قويۇۋاتاتتى، ئۇنىڭ ماڭا ناھايىتى ئۆچ ئىكەنلىكىنى بېلەتتىم. مەن ئۇنىڭ بىلەن سىنىپتا بىر ئورۇندۇقتا ئولتۇراتتىم. كەچكۇرستا ئوقۇۋاتقان چاغ ئىدى، بىر كۈنى كەچتە جىنچىراغ يورۇقىدا ئۇنىڭ گىڭىلداپ تېكست ئوقۇغان قىياپەتكە كىرىۋېلىپ، تال چىۋىقتەك بارماقلىرى بىلەن يوتامنى تۇيدۇرماي سىيلاۋاتقانلىقىنى سېزىپ قالدىم. قورققىنىمدىن ئورنۇمدىن دىرىڭڭىدە تۇرۇپ كەتتىم، دەرسخانىنىڭ ئىنتىزامىنى بۇزۇۋەتكىنىم ئۈچۈن مۇئەللىمدىن دەشنام يېدىم، شۇنىڭ بىلەن بولغان ئىشنى ئەينەن دەۋەتتىم. بۇ قىلغىنىم بەكلا ئېشىپ كەتكەنىدى، ئوغۇلبالا بولغاندىكىن قىز بالا سىيلاپ قويسا رەت قىلماسلىقىم كېرەك ئىدى. رەت قىلساممۇ شۇنچە كۆپ ساۋاقداشلارغا ئۇنىڭ بۇ ئىشىنى يېيىۋەتسەم بولمايتتى. بۇ، مەن نەچچە ئون يىلدىن كېيىن تونۇپ يەتكەن يەكۈن ئىدى. بۇ ئىشىم ئۈچۈن ھېلىھەم ئۆكۈنىمەن. نېمىشقا . . . لېكىن ئۇ چاغدا ئۇنىڭ گۆشلۈك قۇرتتەك لۆمۈلدەۋاتقان بارماقلىرىدىن دېمىسىمۇ بەكلا قورققان، سەسكەنگەنىدىم. بۇ قىلىقىمدىن ئۇ ئۆزىنى قويارغا يەر تاپالمايلا قالدى. ھېلىمۇ ياخشى كەچلىك مۇزاكىرە ۋاقتى بولغاچقا جىنچىراغنىڭ يورۇقى ناھايىتى غۇۋا ئىدى، جىنچىراغ ھەر بىرەيلەننىڭ ئالدىدىكى تاۋۇز چوڭلۇقىدەك يەرنى ئاران يورۇتۇپ تۇراتتى. كەينىدە ئولتۇرغان ئوغۇللار پاراققىدە كۈلۈپ كېتىشتى. ئۇ بېشىنى تۆۋەن سالغىنىچە دۇدۇقلاپ تۇرۇپ: «مەن قەستەن قىلمىدىم، مەن ئۇنىڭ ئۆچۈرگۈچىنى تۇتۇپ باقاي دېگەنىدىم . . . » دېدى. مەن تېخىمۇ ئەزۋەيلەپ: «ياق، ئۇ قەستەن شۇنداق قىلدى، يوتامنى مۇتىۋالدى» دېدىم. «شاڭگۈەن جىنتوڭ، ئاغزىڭنى يۇم!» بىزگە مۇزىكا دەرسىدىن باشقا تىل- ئەدەبىيات دەرسىنىمۇ قوشۇمچە بېرىدىغان جى چيوڭجى مۇئەللىمنىڭ قاتتىق توۋلىشى بىلەن جىممىدە تۇرۇپ قالدىم. ئەنە شۇنىڭدىن ئېتىبارەن دۇ ليۇليۇنىڭ دۈشمىنىگە ئايلىنىپ قالدىم. بىر قېتىم سومكامدىن پاتمىچۇقنىڭ ئۆلۈكى چىقتى، بۇنى سومكامغا شۇنىڭ سېلىپ قويۇشىدىن گۇمانىم بار ئىدى. مانا بۈگۈنكىدەك شۇ قەدەر سۈرلۈك بىر سورۇندا يالغۇز مېنىڭلا كۆزۈمدىن ياش چىقمىغانىدى، يۈزلىرىم شالۋاقلىرىم بىلەنمۇ بۇلغانمىغانىدى، بۇ كىچىك مەسىلە ئەمەس ئىدى. ئەگەر دۇ ليۇليۇ مۇشۇنى باھانە قىلىپ ئىنتىقام ئېلىپ قالسا . . . ئاقىۋىتىنى تەسەۋۋۇر قىلىش مۇمكىن ئەمەس ئىدى. مەن قوللىرىم بىلەن يۈزۈمنى ئەتتىم، ئاغزىمنى كالچارىتىپ يالغاندىن يىغلىماقچى بولدۇم، لېكىن ھەرقانچە قىلىپمۇ يىغلىيالمىدىم.

جى چيوڭجىنىڭ گۈلدۈرمامىدەك ئاۋازى جىمى يىغا- زارە ئاۋازىنى بېسىپ كەتتى:

ـــ ئەكسىلئىنقىلابچى پومشىچىكلار سىنىپىنىڭ تۇرمۇشى ئەيىش- ئىشرەت، راھەت- پاراغەت ئىچىدە ئۆتەتتى. سى ماكۇ ئۆزى يالغۇز بىر جېنىغىلا تۆت خوتۇن ئالغان!ـــ ئۇ قولىدىكى تاياق بىلەن بىر رەسىمنى زەردە بىلەن نوقۇدى. رەسىمدە سى ماكۇنىڭ بېشى چوشقىغا، بەدىنى ئېيىققا ئوخشىتىپ سىزىلغان، ئۇزۇن، قاپقارا تۈك بېسىپ كەتكەن قوللىرى بىلەن تۆت ئالۋاستىنى قۇچاقلىۋالغان ئىدى: سول يېنىدىكى ئىككىسىنىڭ بېشى ئادەمگە، گەۋدىسى يىلانغا ئوخشايتتى؛ ئوڭ يېنىدىكى ئىككىسىنىڭ قوڭىدا سۆرۈلۈپ تۇرىدىغان، پاخپىيىپ كەتكەن ساپسېرىق قۇيرۇقى بار ئىدى. ئۇنىڭ كەينىدە يەنە بىر توپ ئالۋاستىلار بار ئىدى. بۇ ئالۋاستىلار ئېنىقلا سى ماكۇدىن كۆپەيگەن ئەۋلادلار ئىدى. مېنىڭ نەزەرىمدىكى ئۆسمۈر قەھرىمان سى مالياڭمۇ ئۇلارنىڭ ئارىسىدا بار ئىدى. سى مالياڭ قېنىكىنە؟ چېكىسىدە مۈشۈكنىڭكىگە ئوخشاپ كېتىدىغان ئۈچبۇرجەك قۇلىقى بار مۈشۈك جىن شۇمىدۇ ياكى تۇمشۇقى ئۇچلۇق، قىزىل تون كىيىپ ئىككى تال ئاۋاق پەنجىسىنى سۆرەپ يۈرگەن چاشقان جىن شۇمىدۇ؟ دۇ جېڭجېڭنىڭ ماڭا سۆرۈن تەلەتى بىلەن لاپپىدە يەنە بىر قارىغىنىنى سېزىپ قالدىم.

ـــ سى ماكۇنىڭ تۆتىنچى خوتۇنى شاڭگۈەن جاۋدى،ـــ جى چيوڭجى تاياق بىلەن تۈلكە قۇيرۇقىنى سۆرىۋالغان ئايالنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ، ئۈنلۈك ئەمما ھېسسىياتسىز ئاۋازدا گېپىنى داۋام قىلدى،ـــ ئاجايىپ ئېسىل نازۇ- نېمەتلەرنى تويغۇدەك يېگىنى ئاز كەلگەندەك، يەنە تېخى مەخسۇس سېرىق پۇتلۇق چۈجە خورازنىڭ پۇتىدىكى سېرىق تېرىنى يەيدىغان ئادەتنى چىقىرىۋالغان. سى ماكۇ ئائىلىسىنىڭ ئۆز نەپسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن بوغۇزلىغان سېرىق پۇتلۇق چۈجە خورازلار تاغدەك دۆۋىلىنىپ كەتكەن!

قىپقىزىل تۆھمەت! ئىككىنچى ئاچام قاچان سېرىق پۇتلۇق چۈجە خورازنىڭ پۇتىدىكى سېرىق تېرىنى يەپ باققان؟ ئىككىنچى ئاچام ئەزەلدىن توخۇ گۆشى يېمەيتتى. سى ماكۇ ئائىلىسىدە چۈجە خورازلارنىڭ ئۆلۈكى تاغدەك دۆۋىلىنىپ كەتكەن ئىشمۇ يوق. ئۇلارنىڭ ئىككىنچى ئاچامغا قىلىۋاتقان ئاھانەتلىرى ماڭا قاتتىق ئەلەم بولدى، قەلبىمدە ئېيتقۇسىز غەزەب- نەپرەت ئۆركەشلىدى. مۇرەككەپ مەنىلەرنى ئۆزىگە مۇجەسسەم ئەيلىگەن كۆز ياشلىرىم چاناقلىرىمدىن يىپى ئۈزۈلگەن مارجاندەك دومىلاشقا باشلىدى. كۆز ياشلىرىمنى پىخسىقلىق قىلىپ تۇرماي ھەدەپ ئېيتاتتىم، لېكىن كۆز ياشلىرىم ئەركىمگە بويسۇنماستىن بۇلدۇقلاپ تۆكۈلگىنى تۆكۈلگەن ئىدى.

جى چيوڭجى چۈشەندۈرىدىغاننى چۈشەندۈرۈپ بولۇپ بىر يانغا ئۆتتى، بايىدىن بېرى تولا كاپىلدىغاچقىمىكىن، ئېغىر- ئېغىر پۇشۇلدايتتى. ئارقىدىن ئۆلكە شەھىرىدىن يېڭىلا يۆتكىلىپ كەلگەن سەي فامىلىلىك بىر ئايال مۇئەللىم داۋامىنى سۆزلەشكە باشلىدى. قاشلىرى ئىنچىكە، ياپما قاپاق كەلگەن بۇ مۇئەللىمنىڭ ئاۋازى تولىمۇ زىل ئىدى. ئۇ گېپىنى باشلا- باشلىمايلا كۆز چاناقلىرى لىققىدە ياشقا تولدى. ئەمدى ئاڭلايدىغىنىمىز تېمىسىدىنلا غەزەب- نەپرەت پۇراپ تۇرىدىغان «يۇرتىغا قايتقان تۈەننىڭ پەلەككە يەتكەن جىنايەتلىرى» دېگەن مەزمۇن ئىدى. ئۇ ئۆزىگە يۈكلەنگەن ۋەزىپىنى بىجاندىل ئورۇندىۋېتىدىغان ئەلپازدا، گويا خام سۆز ئۆتۈۋاتقاندەك بىر سىياقتا قولىدىكى تاياق بىلەن رەسىمنىڭ ئۈستىگە قويۇلغان ماۋزۇدىكى خەتلەرنى بىردىن بىردىن كۆرسىتىپ تۇرۇپ ئوقۇدى. بىرىنچى پارچە رەسىمدە مۇنۇلار سىزىلغانىدى: ئوڭ تەرەپ ئۈستۈنكى بۈرجەكتە بىر توپ قارا بۇلۇت ئۈزۈپ يۈرەتتى، قارا بۇلۇت ئارىسىدا بىر تال ھىلالئاي گىرىمسەن كۆرۈنۈپ تۇراتتى. سول تەرەپ بۈرجەكتىكى قاپقارا دەرەخ يۇپۇرماقلىرىدا نەچچە تال قارا يىپ ساڭگىلاپ تۇراتتى. لېكىن رەسىمدە ئىپادىلەنگىنى زىمىستان قىشنىڭ ئىزغىرىن شامىلى بولماستىن، بەلكى كۈز شامىلى ئىدى. قارا بۇلۇتلار ئارىسىدا ئېسىلىپ تۇرغان ھىلالئاي ئاستىدا كۈزنىڭ ئىزغىرىن شامىلىدا شەرقىي شىمال گاۋمى يېزىسىدىكى جىمى رەزىللىكنىڭ مەنبىئى سى ماكۇ ئۇچىسىغا ھەربىيچە چاپان كىيگەن، بىقىنىغا تاپانچا قېپى ئاسقان، كاماردەك ئېچىلىپ تۇرغان كالاچ ئېغىزىدىن ھىرساي چىشلىرى ماراپ قان تامچىپ تۇرىدىغان قىپقىزىل تىلى ساڭگىلاپ تۇرغان، دەريادەك كەڭ يېڭىدىن چىقىپ تۇرغان چەپ قولىدا بايىلا بىر ئادەمنىڭ بېشىغا چىققان، قان تامچىلاپ تۇرغان قىڭراق، ئوڭ قولىدا تاپانچا تۇتۇۋالغان، تاپانچىسىنىڭ سىتىۋۇلىدىن ئوق چىقىۋاتقان ھالەتتە سىزىلغانىدى. ئۇ قوڭىغا ئىشتان كىيمىگەنىدى، ھەربىيچە چاپىنىنىڭ پېشى يەردە سۆرۈلۈپ يۈرىدىغان بۆرە قۇيرۇقىغىچە ساڭگىلاپ تۇراتتى. بەدىنىنىڭ تۆۋەن يېنى زىيادە ناھايىتى قاۋۇل، توم سىزىۋېتىلگەن بولۇپ، بەدىنىنىڭ ئۈستۈنكى قىسىمى بىلەن زادىلا ماس كەلمەيتتى، لېكىن پەنجىسى ئىت ئائىلىسىدىكى ھايۋانلارنىڭ پەنجىسىگە ئوخشىتىپ سىزىلغانىدى. ئۇنىڭ كەينىدىن بىر توپ ۋەھشىي، بەدبەشرە مەخلۇقلار ئەگىشىپ يۈرەتتى، بۇ مەخلۇقلارنىڭ ئارىسىدىكى بىرى بوينىنى تىك كۆتۈرۈپ قىزىل رەڭلىك زەھەرلىك كۆزەينەكلىك يىلان پۈركىمەكتە ئىدى.

ـــ مانا بۇ ـــ شا لياڭزى كەنتىدىكى ئەكسىيەتچى باي دېھقانلارنى دائىم ئۆلتۈرۈش يولى،ـــ دېدى سەي مۇئەللىم زاكون تايىقى بىلەن كۆزەينەكلىك يىلاننىڭ بېشىنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ،ـــ مانا ماۋۇسى،ـــ ئۇ بىر ياۋا ئىتنى كۆرسەتتى،ـــ شا كوۋزى كەنتىدىكى زومىگەر پومېشچىك دۇ جىنيۈەن بولىدۇ.

دۇ جىنيۈەن قان بىلەن قىپقىزىل بويالغان بۆرە چىشلىق كالتىكىنى سۆرىۋالغانىدى، يېنىدا ۋاڭ جياچيۇلۇق بۇزۇق ئەسكەر خۇ رىكۇي تۇراتتى. ئۇنىڭ تۇرۇقى ئادەم؛ سوزۇنچاق، ئاۋاق يۈزى بەئەينى قېچىرنىڭ ئۆزىلا ئىدى. لياڭ شيەندۇنلۇق ئەكسىيەتچى باي دېھقان ما چىڭيۈن بەئەينى پالاكەت ئېيىققىلا ئوخشايتتى. قىسقىسى، بىر توپ ۋەھشىي مەخلۇقلار سى ماكۇنىڭ يېتەكلىشىدە قولىغا ئۆتكۈر قوراللارنى ئېلىپ، ئادەم يەيدىغان ئەلپازدا شەرقىي شىمال گاۋمى يېزىسىغا باستۇرۇپ كېلىۋاتقان كۆرۈنۈش ئىدى.

ـــ يۇرتقا قايتقان تۈەن ئەسەبىيلەرچە سىنىپىي ئۆچمەنلىك يۈرگۈزگەن. ئۇلار قىسقىغىنە ئون كۈن ئىچىدە كىشىنى دەرغەزەپ قىلىدىغان تەسەۋۋۇر قىلغۇسىز ئېچىنىشلىق ۋاسىتىلەرنى قوللىنىپ 1388 كىشىنى ئۆلتۈرگەن،ـــ ئۇ زاكۇن تايىقى بىلەن يۇرتقا قايتقان تۈەننىڭ ئادەم ئۆلتۈرگەن قىلمىشى تەسۋىرلەنگەن كۆرۈنۈشنى كۆرسەتتى. ئوقۇغۇچىلارنىڭ يىغىسى تېخىمۇ ئەۋجىگە چىقتى. بۇ كۆرۈنۈشلەر گويا چوڭايتىلغان دەھشەتلىك قىيىن- قىستاق لۇغىتىنى ۋاراقلىغاندەك كۆز ئالدىمىزدا ئەينەن زاھىر بولۇپ، قەلبىمىزنى قورقۇنچقا سالاتتى. دەسلەپكى بىر نەچچە پارچە رەسىملەردە كاللىسىنى ئېلىش، مىلتىق بىلەن ئېتىپ ئۆلتۈرۈشتەك ئەنئەنىۋى ئادەم ئۆلتۈرۈش ئۇسۇللىرى تەسۋىرلەنگەنىدى. ئۇنىڭ كېيىنكىسى يېڭىلىق يارىتىش كۆرۈنۈشلىرى ئىدى.

ـــ مانا ماۋۇ تىرىك كۆمۈش،ـــ دېدى سەي مۇئەللىم رەسىمدىكى كۆرۈنۈشنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ،ـــ تىرىك كۆمۈش دېگىنىمىز ـــ ئادەمنى تىرىك پېتىلا كۆمۈۋېتىشنى كۆرسىتىدۇ.

ناھايىتى يوغان بىر ئازگالنىڭ ئىچىدە ئۆڭى توپىدىن پەرقلەنمەيدىغان ئون نەچچە ئادەم تۇراتتى. سى ماكۇ ئازگالنىڭ ئۈستىدە تۇرۇپ يۇرتىغا قايتقان تۈەن باندىتلىرىنىڭ ئازگال تىندۇرۇشىغا قوماندانلىق قىلىۋاتاتتى.

ـــ شۇ چاغدا بەختىگە يارىشا ئامان قالغان نامرات دېھقان گو ماشى چوڭ ئانىنىڭ ئاشكارىلىشىچە،ـــ سەي مۇئەللىم رەسىمنىڭ ئاستىدىكى چۈشەندۈرۈشنى ئوقۇدى،ـــ يۇرتىغا قايتقان تۈەن باندىتلىرى ھېرىپ قالسا تۇتۇلۇپ قالغان ئىنقىلابىي كادىرلار بىلەن ئاممىغا ئازگال كولىتىدىكەن، ئاندىن ئۇلارنىمۇ قوشۇپ كۆمۈۋېتىدىكەن. كۆكرىكىگىچە كۆمگەندە ئادەم نەپەس ئالالماي قالىدىكەن- دە، كۆكرەك ھېلىلا پارتلاپ كېتىدىغاندەك قاننىڭ ھەممىسى ئادەمنىڭ بېشىغا قاراپ ئاقىدىكەن. بۇ چاغدا يېزىغا قايتقان تۈەن باندىتلىرى ئادەمنىڭ بېشىنى چەنلەپ ئاتىدىكەن، قان مېڭىنىڭ قېتىقى بىلەن قوشۇلۇپ بىر مېتىر ئېگىزلىككىچە ئېتىلىپ چىقىدىكەن.

رەسىمدىكى كۆرۈنۈشتە بوينىغىچە كۆمۈۋېتىلگەن بىر كىشىنىڭ بېشىدىن قان فونتانغا ئوخشاش رەسىمدىكى كۆرۈنۈشنىڭ ئۈستۈنكى قىرىغىچە ئېقىپ چىقىپ، گلاس دانچىسىغا ئوخشاش يېيىلىپ پەسكە ساقىپ چۈشكەنلىكىدەك كۆرۈنۈش بار ئىدى. سەي مۇئەللىمنىڭ چىرايى تاتىرىپ كەتتى، ئوزايىدىن بېشى قېيىۋاتقاندەك قىلاتتى. ساۋاقداشلار ئاۋازىنى تىتىرىتىپ يىغلاشماقتا ئىدى. لېكىن بۇ چاغدا كۆزۈمدە يېشىم تۈگەپ قالغان ئىدى. رەسىمدە يېزىپ قويۇلغان ۋاقىت بويىچە بولغاندا، سى ماكۇ يۇرتىغا قايتقان تۈەننى باشلاپ شەرقىي شىمال گاۋ مى يېزىسىدا ۋەھشىيلەرچە قەتلىئام يۈرگۈزۈۋاتقان چاغدا، مەن ئانامغا ئەگىشىپ ئىنقىلابىي كادىرلار، ئاكتىپلار بىلەن بىللە شەرقىي شىمالنىڭ دېڭىز بويى رايونلىرىغا چېكىنىۋاتقانىدۇق. سى ماكۇ، سى ماكۇ، ئۇ راستىنلا شۇ قەدەر ۋەھشىيمىدۇ؟ سەي مۇئەللىمنىڭ راستىنلا بېشى قېيىپ كەتتىمۇ قانداق، بېشىنى رەسىمدىكى ئادەمنى تىرىك كۆمىدىغان ئازگال بار كۆرۈنۈشكە تىرىۋالغانىدى. يۇرتىغا قايتقان كىچىككىنە بىر تۈەن بىر گۈرجەك توپىنى ئېلىپ سەي مۇئەللىمنى كۆمۈۋەتمەكچى بولۇۋاتاتتى. ئۇنىڭ يۈزلىرىگە سۈپسۈزۈك تەر تامچىلىرى تەپچىرەپ چىقتى. گەۋدىسى ئاستا- ئاستا پەسكە سىيرىلىۋېدى، تامغا مىق بىلەن ئورنىتىپ قويۇلغان رەسىممۇ ئۇنىڭ بېشى بىلەن تەڭ سىيرىلىپ چۈشتى. ئۇ تامنىڭ ئالدىدا ئولتۇرۇپ قالدى، رەسىم ئۇنىڭ يۈزىنى توسۇۋالدى، تامدىكى ئاقۇچ توپا رەسىمنىڭ ئۈستىگە شىرىلداپ چۈشۈشكە باشلىدى.

تۇيۇقسىز روي بەرگەن بۇ ئىشتىن ھۆركىرەپ يىغلاۋاتقان ساۋاقداشلار شىپپىدە توختاپ قالدى. رايون كادىرىدىن بىر نەچچىسى يۈگۈرۈپ كەلگەن پېتى سەي مۇئەللىمنى كۆتۈرۈپ چىقىپ كەتتى. يۈزىنىڭ يارتىسىنى دېگۈدەك سەپكۈن بېسىپ كەتكەن، بەش ئەزايى بېجىرىم كەلگەن چاپدار يۈز، ئوتتۇرا ياش رايون باشلىقى سۆڭگىچىگە ئېسىۋالغان ياغاچتىن ياسالغان تاپانچا قېپىنى بېسىپ تۇرۇپ سۈرلۈك تەلەپپۇزدا دېدى:

ـــ ساۋاقداشلار، يولداشلار، ئەمدى شا لياڭزى كەنتىدىن كەلگەن نامرات دېھقان موماي گو ماشى بىزگە بېشىدىن ئۆتكۈزگەن كەچۈرمىشلىرىدىن دوكلات بېرىدۇ. گو موما، قېنى مەرھەمەت!

ئۇ شۇنداق دەپ بولۇپ رايون كادىرلىرىغا يۈزلەندى.

كۆپچىلىك گويا داڭلىق بىر ئارتسىتنىڭ سەھنىگە چىقىشىنى كۈتۈۋاتقاندەك، نەزەرىنى چېركاۋدىن مالويا پوپنىڭ تۇرالغۇسىغا كىرگىلى بولىدىغان ئەبجىقى چىقىپ كەتكەن كىچىك ئىشىككە ئاغدۇرۇشتى. زال ئىچى يىڭنە چۈشسە ئاڭلانغۇدەك دەرىجىدە تىمتاسلىققا چۆمدى. شۇ تىمتاسلىققا تۇيۇقسىز ھالاقىت بېرىلىپ، ھويلىدىن يۈرەكنى ئەزگۈدەك بىر يىغا ئاۋازى ئاڭلاندى. رايون كادىرىدىن ئىككىسى ئىشىكنى سۆڭگىچى بىلەنلا ئىتتىرىپ ئاچتى- دە، گو ماشى موماينى يۆلىگىنىچە كىرىپ كەلدى. چاچلىرى ئۇچتەك ئاقارغان گو ماشى يېڭى بىلەن ئاغزىنى توسۇپ، ئاسمانغا قاراپ يۈرەكنى ئەزگۈدەك ئايانچلىق ئاۋازدا يىغلىماقتا ئىدى. كۆپچىلىكمۇ ئۇنىڭغا ئەگىشىپ بەش مىنۇتتەك يىغلاشتى. موماي يۈزلىرىنى ئېرتىپ، كىيىمىنىڭ پەشلىرىنى تۈزەشتۈرۈپ قويۇپ سۆزىنى باشلىدى:

ـــ بالىلىرىم، بولدى يىغلىماڭلار. يىغلىغانغا ئۆلگەن ئادەم تىرىلىپ قالمايدۇ. ھاياتلار يەنە ياشىمىساق بولمايدۇ،ـــ ئوقۇغۇچىلار يىغىسىنى شاپپىدە توختىتىپ تەڭلا مومايغا قارىدى. ماڭا ئۇنىڭ گەپلىرى ئاددىي، ئەمما چوڭقۇر مەنىنى ئۆز ئىچىگە ئالغاندەك تۇيۇلۇۋاتاتتى. موماي سەل قورۇنۇپراق ھودۇقۇش ئىلىكىدە دېدى،ـــ نېمە دېسەم بولار؟ ئۆتكەن ئىشلارنى بولدى تەگەپ يۈرمەي.

موماي كەينىگە شاققىدە بۇرۇلۇپ چىقىپ كەتمەكچى بولۇۋېدى، شا لياڭزى كەنتىنىڭ ئاياللار مۇدېرى گاۋ خوڭيىڭ يۈگۈرۈپ كەلگەن پېتى ئۇنى توختىۋېلىپ:

ـــ موما، بىز دېيىشىپ بولغانغۇ؟ تۇرۇپلا يەنە ئۆزگىرىپ قالغىنىڭىز نېمىسى؟ـــ دېدى. ئوزايىدىن گاۋ خوڭيىڭنىڭ خېلىلا ئاچچىقى كەلگەندەك تۇراتتى. رايون باشلىقى كۈلۈمسىرەپ تۇرۇپ ئېيتتى:

ـــ موما، يۇرتىغا قايتقان تۈەننىڭ كىشىلەرنى تىرىك كۆمگەنلىكىنىلا سۆزلەپ بېرىڭ. بالىلار بۇنىڭدىن ئوبدان بىر تەربىيە ئېلىۋالسۇن، ئۆتمۈشنى ئۇنتۇلۇپ قالسىڭىز بولمايدۇ. «ئۆتمۈشنى ئۇنتۇلۇپ قالغانلىق ئاسيىلىقتىن دېرەك بېرىدۇ.» بۇ گەپنى لېنىن ئېيتقان جۇمۇ.

ـــ يولداش لېنىنمۇ مېنى سۆزلە دېگەندىكىن، سۆزلىسەم سۆزلەي ئەمىسە،ـــ گو ماشى موماي چوڭقۇر ئۇھ تارتىپ قويۇپ دېدى،ـــ شۇ كۈنى ئاخشىمى تولۇنئاي پارلاپ تۇرغان ئايدىڭ ئىدى. شۇ ئاينىڭ يورۇقىدا گۈل كەشتىلىسىمۇ بولاتتى. مەن بۇنداق يورۇق ئايدىڭنى كۆرۈپ باقماپتىكەنمەن. كىچىكىمدە چوڭلارنىڭ بىر چاغلاردا مالىمانچىلىق بولغان چاغدىمۇ مۇشۇنداق ئاپئاق ئايدىڭ بولغان، دېگەنلىكىنى ئاڭلىغانىدىم. ھېلىلا بىر مالىمانچىلىق بولىدىغاندەك خاتىرجەم ئۇخلىيالمىدىم، ئۇيقۇم بىراقلا قاچتى، غەربىي تار كوچىدىكى فۇ شېڭنىڭ ئانىسىنىڭ يېنىغا بېرىپ ئاياغ ئەندىزىسى سوراپ كەلمەكچى بولدۇم. ئىشىكتىن چىقىشىمغىلا شياۋ شىزىنىڭ ۋال- ۋۇل پارقىراپ كۆزنى چاقىدىغان قىڭراق كۆتۈرۈپ جىن سەينىڭ خوتۇنى، ئانىسى ۋە ئىككى ئوغلىنى يالاپ ماڭغانلىقىنى كۆرۈپ قالدىم. جىن سەينىڭ چوڭ بالىسى ئوغۇل ئىدى، يەتتە- سەككىز ياشلاردا بار ئىدى؛ كىچىك بالىسى قىز بولۇپ، ئىككى يېرىم ياشتىن ئاشقانىدى. مومىسىغا ئەگىشىپ ماڭغان چوڭ بالىسى قورققىنىدىن توختىماي يىغلايتتى؛ كىچىكىنى جىن سەينىڭ خوتۇنى كۆتۈرۈۋالغان بولۇپ، ئۇمۇ قورققىنىدىن قىرقىراپ يىغلايتتى. جىن سەينىڭ بىر بىلىكى ساڭگىلاپ قالغانىدى، دۈمبىسى قىڭراق بىلەن چېپىۋېتىلگەن بولغاچقا ئاپئاق مايلىرى بىلەن قىپقىزىل گۆشلىرى تېشىغا ئۆرۈلۈپ، قارىغان كىشىنىڭ تېنىنى شۈركەندۈرەتتى. شياۋ شىزىنىڭ كەينىدىن بەستلىك ئادەمدىن يەنە ئۈچى كېلىۋاتاتتى، ئوزايىدىن تونۇشتەكلا كۆرۈنەتتى، قولىدا پىچاق، چىرايىدىن ياۋۇزلۇق تاماتتى. ئۆزۈمنى دالدىغا ئالاي دەپ بولغۇچە شياۋ شىزى دېگەن ھارامتاماق كۆرۈپ قالدى. سۈرۈشتۈرۈپ كەلسە، ئۇنىڭ ئانىسى بىلەن تېخى بىر نەۋرە تۇغقان كېلەتتۇق. «ۋوي، بۇ مېنىڭ ھاممامغۇ؟» دېدى ئۇ. «شىزى، قاچان قايتىپ كەلدىڭ؟» دەپ سورىدىم مەن. «تۈنۈگۈن ئاخشام» دېدى ئۇ. «نېمە ئىش قىلىۋاتىسەن؟» سورىدىم مەن. «ھېچئىش، ماۋۇلارنى ئۇخلايدىغان جايغا ئورۇنلاشتۇرۇپ قوياي دەۋاتىمەن» دېدى ئۇ. بۇ گەپنىڭ ياخشىلىقتىن دېرەك بەرمەيدىغانلىقى كۆڭلۈمگە ئايان ئىدى. شۇڭا: «شىزى، ھەممىسى يېقىن تام قوشنىلار. بۇنچىۋالا قىلغۇدەك ئۇلار ساڭا نېمە قىلغان بولغىيتتى؟» دېدىم مەن. «ئاداۋىتىم يوق، بۇلار بىلەن دادامنىڭمۇ ھېچقانداق ئاداۋىتى يوق، مېنىڭ دادام بىلەن ئۇنىڭ دادىسى تېخى قول بېرىشىپ ئاكا- ئۇكا بولۇشقانلاردىن. شۇنداق تۇرۇقلۇق ئۇ دادامنى دەرەخكە ئېسىپ قويۇپ ئالتۇنلىرىنى ئېلىۋالغان» دېدى ئۇ. «ۋاي جېنىم جىيەنىم، قېرىندىشىڭنىڭ بېشى تۆرۈكۈپ شۇنداق قىلىپ ساپتۇ. چوڭلارنىڭ يۈزىنى قىلىپ ئۇنى كەچۈرۈۋەتكىن. پېقىر مەزلۇم ئالدىڭغا تىزلىنىپ ساڭا باش ئۇراي» دېدى جىن سەينىڭ ئانىسى. «ئانا، تىزلانما، ئۇنىڭغا يالۋۇرۇپمۇ يۈرمە!» دېدى جىن سەي. «ئوھوي، جىن سەي، قالتىسقۇ سەن. خېلى ئەركەك تۈكۈڭ بار ئىكەن- ھە ؟ خەلق ئەسكەرلىرى ئەترىتىنىڭ باشلىقى بولۇشقا لايىق ئەمەسكەنسەن» دېدى شياۋ شىزى. «بۇ نوچىلىقلىرىڭ نەچچە كۈنگىمۇ بارمايدۇ» دېدى جىن سەي. شياۋ شىزى: «دۇرۇس ئېيتتىڭ، نوچىلىقلىرىمنىڭ سەن دېگەندەك ئون- ئونبەش كۈنلۈكى قالغاندۇ. لېكىن ئۆيۈڭدىكىلەرگە تاقابىل تۇرۇشقا بۈگۈن ئاخشام يېتىپ ئېشىپ قالىدۇ» دېدى. مەن ياشقا چوڭلۇقۇمنى پەش قىلىپ تۇرۇپ: «شياۋ شىزى، ئۇلارنى قويۇۋەتكىن. ئۇنداق قىلمايدىكەنسەن، سەندەك جىيەنىمدىن كېچىمەن!» دېدىم. ئۇ سەت بىرنى ئالىيىۋېتىپ: «ئاناڭنى، كىم سېنىڭ جىيەنىڭكەن؟ ئالدىمدا تولا تۇغقانچىلىقنى پەش قىلما. قايسى يىلى ئېھتىياتسىزلىقتىن بىر ئۆلەرمەن چۈجەڭنى دەسسەپ ئۆلتۈرۈپ قويغانغا كالتەك بىلەن بېشىمنى يېرىۋەتكەن سەن شۇغۇ» دېدى. مەن: «شىزى، سەن ئادەم ئەمەسكەنسەن» دېدىم. ئۇ ھېلىقى بەستىلىك ئۈچەيلەنگە بۇرۇلۇپ: «بۇرادەرلەر، بۈگۈن نەچچىسىنىڭ جېنىنى ئالدۇق؟» دەپ سورىدى. ئۈچەيلەننىڭ ئارىسىدىن بىرسى: «مۇشۇ ئائىلىنى قوشقاندا دەلمۇ دەل 99 ئادەمنىڭ جېنىنى ئاپتۇق» دېدى. شياۋ شىزى: «ھەي ئەرگە قانمايدىغان بۇزۇق! ئەيبكە بۇيرىمىغىن، سېنى قوشۇپ ئاۋۇ ساننى پۈتۈنلىۋېتەي» دېدى. بۇنى ئاڭلاپ پۈتۈن ئەزايىمغا تىتىرەك ئولاشتى. ماۋۇ ھارامتاماق تېخى مېنىمۇ ئۆلتۈرمەكچىكەن ئەمەسمۇ! مەن شاققىدە كەينىمگە بۇرۇلۇپلا ئۆيگە قاراپ بەدەر قاچتىم، لېكىن ئۇلارنىڭ قولىدىن قۇتۇلالمىدىم. شياۋ شىزى دېگەن دەيۈز يۈزىدە تۈكى بار، ئۆتۈپ كەتكەن ۋاپاسىز نېمىكەن. ئۇ خوتۇنىدىن خەق بىلەن تېپىشىۋالدى دەپ گۇمان قىلىپ، پىلىكى بار گىراناتنى ئوچاقنىڭ ئىچىگە كۆمۈپ قويۇپتۇ. ئۇ كۈنى تازا قېرىشقاندەك ئانىسى ئەتىگەن تۇرۇپ ئوچاقنىڭ كۈلىنى ئادالاۋېتىپ ئۇقۇشماستىن گىراناتنىڭ پىلىكىنى تارتىپ ساپتۇ. بۇ ئىشلار ئېسىمدىن كۆتۈرۈلۈپ كېتىپتۇ. ئاتىكاچىلىق قىلىپمۇ جىق زىيان تارتقان مەزلۇممەن. ئۇلار جىن سەينىڭ ئائىلىسى بىلەن مېنى قوشۇپ شا لياڭزىنىڭ ئالدىغا يالاپ ئاپاردى. بەستلىك ئەردىن بىرى گۈرجەك بىلەن ھەدەپ ئازگال كولاۋاتاتتى. يەر قۇملۇق بولغاچقا، كولاشقا جىق كۈچ كەتمەيتتى، ئازگال ھەش- پەش دېگۈچە كولىنىپ بولدى. ئاسماندا يوپيورۇق نۇر چېچىپ تۇرغان تولۇنئاي كۆزنى قاماشتۇراتتى. يەردىكى جىمى نەرسىنى ئوپئوچۇق كۆرگىلى بولاتتى. ئوت- چۆپ دەمسىلەر، گۈل- گىياھ دەمسىلەر، چۈمۈلە دەمسىلەر، ماڭقاقۇرت دەمسىلەر، جىمى نەرسىنى شۇنداق ئوچۇق كۆرگىلى بولاتتى، بەك ئوچۇق كۆرگىلى بولاتتى. شياۋ شىزى قۇم ئازگىلىنىڭ يېنىغا بېرىپ قاراپ قويۇپ: «بۇرادەرلەر، يەنىمۇ چوڭقۇرراق كولاڭلار، جىن سەي دېگەن ماۋۇ ئېشەك جايلىغان گۇينىڭ بويى ئېگىز» دېدى. ئازگال كولىغان ئەر يەنە كولاشقا باشلىدى. قۇم شار- شۇر قىلىپ ئۈستىگە تاشلىناتتى. شياۋ شىزى: «جىن سەي، دەيدىغان گەپلىرىڭ بارمۇ؟» دېدى. جىن سەي: «شىزى، مەن ساڭا يالۋۇرمايمەن. داداڭنىڭ ئۆلۈم ئىشىدا مەنمۇ جىق ئازابلاندىم. داداڭنى مەن ئۆلتۈرمىسەم باشقىلار ھامان ئۆلتۈرەتتى» دېدى. شياۋ شىزى: «دادام تىجەپ يۈرۈپ پۇل يىغىپ، داداڭ بىلەن بىللە دېڭىز مەھسۇلاتلىرى سودىسى قىلىپ تاپقان ئازراق پۇلىغا بىر قانچە مو يەر ئاچتى. داداڭ شور پىشانە بولغاچقا پۇلىنى ئوغرىغا بەردى. دەپ باقە، دادامنىڭ نېمە گۇناھى بار ئىكەن؟» دېدى. جىن سەي: «يەر ئاچتى، يەر ئاچقانلىق ئۆزى گۇناھ دېگەن شۇ!» دېدى. شياۋ شىزى: «جىن سەي، ۋىجدانىڭ بىلەن گەپ قىل، يەر ئېچىشنى كىم خالىمايدۇ؟ سېنىڭ داداڭ خالىمامدا؟ سەن خالىمامسەن؟» دېدى. جىن سەي: «مەندىن ئۇ گەپلەرنى سورىما. سورىساڭمۇ جاۋاب بېرەلمەيمەن. ئازگىلىڭنى كولاپ بولدۇڭمۇ؟» دېدى. ھېلىقى ئەر: «كولاپ بولدۇم» دېدى. جىن سەي ئارتۇق گەپ قىلىپ يۈرمەيلا ئازگالغا سەكرىدى. ئازگالنىڭ چوڭقۇرلۇقى ئۇنىڭ بوينىغا كەلدى. ئۇ: «شىزى، مەن بىر نەچچە ئېغىز شۇئار توۋلىۋالاي» دېدى. شياۋ شىزى: «توۋلاۋەر، ئىككىمىز دېگەن ئېغىمىز ئوچۇق، تال چىۋىقنى ئات ئېتىپ يۈرگەن چېغىمىزدىن تارتىپ دوست. ساڭا ساڭا ئالاھىدە مۇئامىلە قىلىمەن. نېمە توۋلىغۇڭ كەلگەن بولسا توۋلاۋەرگىن» دېدى. جىن سەي ئويلىنىپ تۇرۇپ كېتىپ يارىلانمىغان بىلىكىنى كۆتۈرۈپ قاتتىق توۋلىدى: «كومپارتىيە ياشىسۇن! كومپارتىيە ياشىسۇن!! كومپارتىيە ياشىسۇن!!!» ئۇ ئۈچ قېتىم توۋلاپ توختاپ قالدى. شياۋ شىزى: «توختاپ قالدىڭغۇ؟» دەپ سورىدى. جىن سەي: «توۋلىمايمەن» دېدى. شياۋ شىزى: «يەنە بىردەم توۋلىغىن، ئاۋازىڭ بەك جاراڭلىقكەن» دېدى. جىن سەي: «بولدى، توۋلىمايمەن. ئۈچ قېتىم توۋلىسام كۇپايە» دېدى. شياۋ شىزى جىن سەينىڭ ئاپىسىنى بىرنى ئىتتىرىپ دېدى: «ئەمىسە ياخشى. ھامما، قېنى سىزمۇ چۈشۈڭ!» جىن سەينىڭ ئانىسى پالاققىدە يەرگە تىزلىنىپ شياۋ شىزىگە باش ئۇردى. شياۋ شىزى ھېلىقى بەستلىك ئەرنىڭ قولىدىن گۈرجەكنى تارتىپ ئېلىپ، جىن سەينىڭ ئانىسىنى بىر تۈرتۈپلا ئازگالغا چۈشۈرۈۋەتتى. ھېلىقى پالۋان سۈپەت ئەرلەر جىن سەينىڭ خوتۇنى بىلەن بالىلىرىنىمۇ ئازگالغا ئىتتەردى. بالىلار قىرقىراپ يىغلاشقا باشلىدى، جىن سەينىڭ خوتۇنىمۇ يىغلىدى. جىن سەي خاپا بولۇپ: «يىغلاشما، ئاغزىڭنى يۇمۇش، تولا يۈزۈمنى چۈشۈرۈشمە» دەپ ۋارقىرىدى. ئۇنىڭ خوتۇنى بىلەن بالىلىرى يىغىدىن توختاپ قالدى. بىر ئەر مېنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ شياۋ شىزىدىن: «ئەترەت باشلىقى، ئۇنى قانداق قىلىمىز؟ ئۇنىمۇ كارىزغا كۆمۈۋېتەمدۇق؟» دەپ سورىدى. شياۋ شىزى جاۋاب بېرىپ بولغۇچە جىن سەي كارىزنىڭ ئىچىدە تۇرۇپ ۋارقىرىدى: «شياۋ شىزى، بىزنىڭ بىر ئائىلىنى بىر ئازگالغا كۆمىدىغانغا كېلىشىپ بولغان. باشقىلارنى بۇ ئازگالغا ئىتتەرمە!» شياۋ شىزى: «خاتىرەڭنى جەم قىل جىن سەي، كۆڭلۈڭنى چۈشىنىمەن. ماۋۇ قېرى دەللىنى ـــ ئۇ ھېلىقى ئەرگە قارىتىپ دېدى،ـــ بۇرادەر، يەنە جاپا تارتىدىغان بولدۇڭ، كارىزدىن يەنە بىرنى كولىغىن، ئۇنى شۇ كارىزغا كۆمۈۋېتەيلى» دېدى.

ـــ ھېلىقى پالۋان سۈپەت ئەرلەر ئىككىگە بۆلۈندى، بىرى مېنى كۆمىدىغانغا كارىز كولىدى. يەنە بىرى جىن سەي ئائىلىسىدىكىلەر تاشلانغان كارىزنى تىندۇرۇشقا باشلىدى. جىن سەينىڭ قىزى: «ئانا، كۆزۈمگە قۇم كىرىپ كەتتى . . . » دەپ يىغلىدى. جىن سەينىڭ خوتۇنى كەمزۇلىنىڭ ئېتىكى بىلەن قىزىنىڭ يۈزىنى چۈمكەپ قويدى. جىن سەينىڭ ئوغلى كارىزدىن چىقىپ كېتىشكە تىرمىشىۋېدى، ھېلىقى ئەر ئۇنى گۈرجەك بىلەن تۈرتۈپ يەنە چۈشۈرۈۋەتتى. بالا ھۈ تارتىپ يىغلاشقا باشلىدى. جىن سەينىڭ ئانىسى كارىزنىڭ ئىچىدە ئولتۇرۇپ قالغانىدى، قۇم- توپىلار بىردەمدىلا ئۇلارنى كۆمۈۋەتتى. جىن سەينىڭ ئانىسى خىرقىراق ئاۋازدا: «كومپارتىيە، ھەي كومپارتىيە، بىز ئانىلار سېنىڭ قولۇڭدا ئۆلدۇق!» دەپ تىللىدى. شياۋ شىزى: «جېنىڭ ھەلقۇمۇڭغا كەلگەندە چۈشىنىپ يېتىپسەن- دە! جىن سەي، سەن پەقەت: ‹كومپارتىيەنى يوقىتايلى!› دەپ ئۈچ قېتىملا توۋلىساڭ، ئائىلەڭدىكىلەردىن ئىزىڭنى باسىدىغانغا بىر ئادەم قويۇپ قويىمەن. كەلگۈسىدە قەبرەڭگە چىقىپ قەغەز كۆيدۈرۈپ قويىدىغانغا ئادەم چىقىدۇ» دېدى. جىن سەينىڭ ئانىسى بىلەن خوتۇنى تەڭلا جىن سەيگە: «جىن سەي، ھەي جىن سەي، تېز توۋلىغىن، تېز توۋلىمامسەن» دەپ يالۋۇرۇشقا باشلىدى. جىن سەينىڭ يۈز- كۆزىنى توپا باسقان، ئىككى كۆزى چۆچەكتەك چەكچەيگەن ئىدى. ئۇنى ھەقىقەتەن پولات ئىرادىلىك ئەزىمەت دېيىشكە بولاتتى. ئۇ: «ياق، توۋلىمايمەن» دېدى. «مەيلىڭ، خېلى جىگىرىڭ بار نېمىكەنسەن- ھە!» شياۋ شىزى قايىللىق تەلەپپۇزىدا شۇنداق دېدى- دە، ھېلىقى ئەرنىڭ قولىدىكى گۈرجەكنى يۇلۇپ ئېلىپ قۇم ئۇسۇپ كارىزغا تاشلىدى. جىن سەينىڭ ئانىسى جىمىپ قالدى. قۇم- توپىلار جىن سەينىڭ خوتۇنىنىڭ بوينىغىچە كەلدى، قىزى ئابايىلا كۆمۈلۈپ بولغانىدى. ئوغلىنىڭ بېشىنىڭ چوققىسىلا كۆرۈنۈپ قالغان، ئىككى قولى توپىنىڭ ئارىسىدىن يۇقىرىغا سوزۇلۇپ ھەدەپ توپىنى تۈرتۈش بىلەن ئاۋارە ئىدى. جىن سەينىڭ خوتۇنىنىڭ بۇرۇن ۋە قۇلاقلىرىدىن قاپقار قانلار سىرغىپ چىقىشقا باشلىدى، قاپقاراڭغۇ كامارنى ئەسلىتىدىغان ئاغزى ھەدەپ: «شەپقەتسىزلەر، ۋۇ شەپقەتسىزلەر!» دەپ ۋارقىرايتتى. شياۋ شىزى قولىدىكى گۈرجەكنى قويۇپ جىن سەيدىن: «قانداق؟» دەپ سورىدى. جىن سەي قېرى كالىدەك پۇشۇلدايتتى، ئېسىلگەن باشلىرى بەئەينى قاپاققىلا ئوخشاپ قالغانىدى. ئۇ: «شىزى، مەن بەك ياخشى . . . » دەپ جاۋاب بەردى. شياۋ شىزى: «جىن سەي، كىچىكىمىزدىن بىللە ئويناپ چوڭ بولغان دوستلۇقىمىزنىڭ يۈزىنى قىلىپ ساڭا يەنە بىر قېتىم پۇرسەت بېرەي، ‹گومىنداڭ ياشىسۇن!› دەپ بىر ئېغىز توۋلىساڭلا سېنى چىقىرىۋالىمەن» دېدى. جىن سەي چەكچەيگىنىچە غاراڭ- غۇرۇڭ ئاۋازدا: «كومپارتىيە ياشىسۇن . . . » دېدى. ئەرۋاھى ئۇچقان شياۋ شىزى گۈرجەكلەپ توپا ئېلىپ ئازگالغا تاشلىغىلى تۇردى. ئازگال تىندى، جىن سەينىڭ خوتۇنى بىلەن ئوغلى كۆرۈنمەي قالدى، لېكىن ئۇلار تىرمىشىپ يۈرۈپ توپىلارنى تۈرتۈپ ئاچاتتى، ئۇلارنىڭ جېنى تېخى تولۇق چىقىپ بولمىغانىدى. توپىنىڭ ئارىسىدىن جىن سەينىڭ يوغان كاللىسىلا كۆرۈنۈپ قالغانىدى، قارىغان كىشىنىڭ قورققۇسى كېلەتتى. ئۇ گەپتىن قالدى؛ بۇرۇنىدىن، كۆزلىرىدىن قان چىقىشقا باشلىدى؛ بېشىدىكى قان تومۇرلار ئېسىلىپ پىلە قۇرۇتىدەك يوغىناپ كەتكەنىدى. شياۋ شىزى ئازگال تىندۇرغان توپىلارنىڭ ئۈستىگە دەسسەپ تۇرۇپ بوشاپ قالغان توپىلارنى چىڭداشقا باشلىدى. ئۇ جىن سەينىڭ بېشىنىڭ ئالدىغا كېلىپ زوڭزىيىپ ئولتۇردى- دە: «بۇرادەر، ئەمدى قانداقراق تۇرىسەن؟» دەپ سورىدى. جىن سەي جاۋاب بېرەلمىدى. شياۋ شىزى بارمىقى بىلەن جىن سەينىڭ بېشىنى نوقۇپ قويۇپ، ھېلىقى پالۋان سۈپەت ئەرلەردىن سورىدى: «بۇرادەرلەر، تىرىك ئادەمنىڭ كاللىسىنى يېگۈڭلار بارمۇ؟» پالۋان سۈپەت ئەرلەر: «ئۇ نېمەڭنى كىم يەيتتى، تولا كۆڭلىمىزنى ئېلىشتۇرمىغىنا» دېيىشتى. شياۋ شىزى: «يەيدىغانلار بار، ئەترەت باشلىقى بۇرۇندىنلا يەيتتى. جاڭيۇ بىلەن زەنجىۋىل قەلەمچىسىنى ئارىلاشتۇرۇپ يېسە دۇفۇ ئۇيۇتمىسىدەك پەيزى بولىدۇ» دېدى. ئازگال كولاۋاتقان ھېلىقى تەمبەل ئەر ئازگالدىن يامىشىپ چىقىپ: «ئەترەت باشلىقى، ئازگالنى كولاپ بولدۇم» دېدى. شياۋ شىزى ئازگالنىڭ يېنىغا بېرىپ قاراپ قويدى- دە، ماڭا بۇرۇلۇپ: «تاۋۇز پىلىكى ھامما، كېلىپ قاراپ بېقىڭە، مەن سىز ئۈچۈن كولاتقان ئەتىۋارلىق ئۇۋا قانداقراق بولدىكىن؟» دېدى. مەن: «ھەي شىزى، ھەي شىزى، ئۇنچىۋالا باغرى تاشلىق قىلىپ كەتمە، بىر قوشۇق قېنىمدىن كەچكىن» دېدىم. شياۋ شىزى: «شۇنچە ياشقا كىردىڭىز، ئەمدى سىزگە ياشاپ نېمە كەپتۇ؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە سىزنى قويۇۋەتسەم، جېنىنى ئالىدىغانغا ئادەمدىن يەنە بىرنى تاپمىسام بولمايدۇ. ئىشقىلىپ، بۈگۈن ھەر نېمە بولسا جېنىنى ئالدىغان ئادەمنىڭ سانى 100 گە يەتتى» دېدى. مەن: «شىزى، ئۇنداق بولسا مېنى تىرىك كۆمۈپ قىيناپ يۈرگۈچە قىڭراق بىلەن چېپىپلا ئۆلتۈرۈۋەتكىن» دېدى. شياۋ شىزى دېگەن ھارامتاماق: «تىرىك كۆمسەم بەكرەك قىينالغىنىڭىز بىلەن ئۆلگەندە جەننەتكە كىرىسىز ئەمەسمۇ» دېدى. بۇ خۇمپەر مېنى بىر تېپىپلا ئازگالغا چۈشۈرۈۋەتتى. شۇ ئەسنادا بىر توپ كىشى قىيا- چىيا سالغىنىچە شا لياڭزىنىڭ كەينىدىن يۇپۇرۇلۇپ كەلدى. ئادەملەرنى فۇ شېڭتاڭنىڭ ئىككىنچى غوجايىنى سى ماكۇ باشلاپ كېلىۋاتاتتى، مەن ئۇنىڭ ئۈچىنچى ھاممىسىنىڭ ھالىدىن خېلى ئوبدان خەۋەر ئالغانىدىم. كۆڭلۈمدە: «نىجات يۇلتۇزۇم كەلدى!» دەپ ئويلايتتىم. پۇتىغا يوغان ئۆتۈك كىيىۋالغان سى ماكۇ ئېرغاڭلىغىنىچە يۈگۈرۈپ كەلدى. ئىككىنچى غوجايىن ئىككى يىل كۆرمىگەنگە ئوبدانلا قېرىپ كەتكەنىدى. «ئاۋۇ يەردە تۇرغان قايسىڭ؟» دەپ سورىدى سى ماكۇ. «مەن، شياۋ شىزى» دېدى شياۋ شىزى. «نېمە ئىش قىلىۋاتىسەن؟» «ئادەم كۆمۈۋاتىمەن.» «كىمنى كۆمۈۋاتىسەن؟» «شا لياڭزى كەنتىدىكى كەنتىنىڭ خەلق ئەسكەرلىرى ئەترىتىنىڭ باشلىقى جىن سەينىڭ ئۆيىدىكىلىرىنى كۆمۈۋاتىمەن.» سى ماكۇ ئالدىغا يېقىن كېلىپ: «ئاۋۇ ئازگالدىكى كىم؟» دەپ سورىدى. «ئىككىنچى غوجايىن، مېنى قۇتۇلدۇرۇۋېلىڭ!» دەپ توۋلىدىم مەن: «مەن ئۈچىنچى ھاممىڭىزنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئالغان گو لوگۇ ئائىلىسىدىن بولىمەن.» «ۋاي سىزمىدىڭىز؟ـــ دېدى سى ماكۇ،ـــ نېمە گۇناھىڭىزغا بۇنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالدىڭىز؟»«ئاغزىم ئىتتىكلىك قىلىپ كۆپ سۆزلەپ قويغان گۇناھىم بار. ماڭا ئىلتىپات قىلىڭ!» سى ماكۇ شياۋ شىزىغا: «ئۇنى قويۇۋەتكىن» دېدى. شياۋ شىزى: «ئەترەت باشلىقى، ئۇنى قويۇۋەتسەك ئۆلتۈرگەن ئادىمىمىزنىڭ سانى 100 گە توشمايدۇ» دېدى. سى ماكۇ: «توشمىسا توشماس، ئۆلۈشكە تېگىشلىكلىرىنى ئۆلتۈر، ئۆلتۈرۈشكە تېگىشلىك بولمىغانلىرى قالسۇن» دېدى. ئەرلەردىن بىرى گۈرجىكىنى ئۇزىتىپ مېنى كارىزدىن سۆرەپ چىقتى. نېمىلا بولمىسۇن، سى ماكۇ يەنىلا غەرەز ئۇقىدىغان كىشى ئىدى. سى ماكۇ بولمىغان بولسا شياۋ شىزى دېگەن ھارامتاماق مېنى تىرىك كۆمۈۋەتكەن بولاتتى.

چىرايى تامدەك تاتىرىپ كەتكەن سەي مۇئەللىم زاكۇن تايىقىنى قولىغا ئېلىپ بايا تۇرغان جايىغا باردى- دە، دەھشەتلىك قىيىن- قىستاققا دائىر سۆزلەرنى چۈشەندۈرۈشكە باشلىدى. كۆزلىرىدىن تاراملاپ ياش قۇيۇلۇۋاتقان، ئاۋازى شۇ قەدەر مۇڭلۇق، ھەسرەتلىك بولسىمۇ، لېكىن بايىدىن بېرى تولا يىغلاپ ھالى قالمىغان ئوقۇغۇچىلار يىغلىماي جىممىدە تۇرۇشاتتى. ئۆپچۆرەمدىكى بايىدىن بېرى مەيدىسىگە مۇشتلاپ يىغلاۋاتقان كىشىلەرنىڭ چىرايىنى ھارغىنلىق ۋە بىزارلىق تۇيغۇلىرى قاپلىغانىدى. شۇنداقلا قارىسا قان ھىدى كېلىپ تۇرىدىغان ھېلىقى رەسىملەر ئاپتاپقا قاقلىنىۋېرىپ قۇرۇپ كەتكەن قوتۇرماچتەك مەززىسىز كۆرۈنەتتى. گو ماشىنىڭ نوپۇزلۇق سالاھىيىتى بىلەن ئوتتۇرىغا چىقىپ سۆزلىگەنلىرىگە سېلىشتۇرغاندا رەسىملەر بىلەن چۈشەندۈرۈشلەر شۇ قەدەر ساختا، جانسىز، ھېسسىيات تۈسى يوق دېيەرلىك ئىدى.

خىيال ئېكرانىمدا گو ماشى موماي ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەن ئاقلىقىدىن كۆزنى قاماشتۇرىدىغان ھېلىقى تولۇنئاي، جىن سەينىڭ كاۋىدەك ئېسىلىپ كەتكەن خاپان بېشى، ۋەھشىيلىكتە ئۇچىغا چىققان، تۇرۇقى بەئەينى سۈلەيسۈننى ئەسلىتىدىغان شياۋ شىزى بىر- بىرلەپ ئۆتتى. بۇ ئوبرازلار جانلىق ئىدى، لېكىن رەسىمدىكى ئوبرازلار پەقەت ئاپتاپقا تولا قاقلىنىۋېرىپ قۇرۇپ كەتكەن قوتۇرماچقىلا ئوخشايتتى.

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

مۇكاپاتلاش كومىتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:
ئۇنىڭ ئىنگلىز تىلىدا ئادەتتىن تاشقىرى يۇقىرى ماھارەت بىلەن يېزىلغان ئۆتكۈر، گۈزەل، ساپ شېئىرلىرىدىكى شېئىرىي تۇيغۇغا تويۇنغان ئىدىيەلىرى غەرب ئەدەبىياتىنىڭ بىر قىسىمىغا ئايلىنىپ كەتكەن.
مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە
رابىندىرانات تاگور (Rabindranah Tagore,1861- 1941) كالكۇتتادا بىر باي ئاقسۆڭەك ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن. 1878- يىلى ئەنگلىيەگە ئوقۇشقا چىقىپ ئىككى يىلدىن كېيىن دۆلىتىگە قايتىپ كەلگەن ۋە پۈتۈن ئۆمرىنى ئەدەبىيات ئىشلىرىغا بېغىشلىغان. 1905- يىلى ھىندىستان مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتى يۇقىرى دولقۇنغا كۆتۈرۈلگەندە ۋەتەنپەرلىك كۈيلەنگەن نۇرغۇن ناخشا تېكىستلىرىنى يازغان، نۇتۇق سۆزلىگەن، نامايىشلارغا قاتناشقان. 1913- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 20- ئەسرىنىڭ 30- يىللىرىدا يەنە نۇرغۇن سىياسىي ئىپىك شېئىرلارنى يېزىپ، فاشىستلارنىڭ تاجاۋۇزچىلىقىغا قارشى تۇرغان ھەمدە ئوچۇق خەت يېزىپ جۇڭگو خەلقىنىڭ ياپۇنغا قارشى ئۇرۇشىنى قوللىغان.
ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە ئاساسلىقى جاھانگىر مۇستەملىكچىلەرنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدىكى ھىندىستان خەلقىنىڭ ئازاب- ئوقۇبەتلىرى ئەكىس ئەتتۈرۈلۈپ، فىيوداللىق سالاھىيەت قارىشى تەنقىد قىلىنغان؛ جاھانگىرلار ۋە بىيۇروكراتلارنىڭ ياۋۇزلۇقلىرى ئېچىپ تاشلىنىپ تۆۋەن قاتلامدىكى ئاۋام- خەلققە، بولۇپمۇ قىز- ئاياللارنىڭ ئېچىنىشلىق ھالىغا ھېسىداشلىق قىلىنغان. لېكىن يەنە بەزى ئەسەرلىرىدە بۇرژۇئازىيەچە ئىنسان تەبىئىيىتى نەزەرىيەسى تەرغىپ قىلىنغان، يەنە بەزى ئەسەرلىرىدە مىستىتىك قاراشلارمۇ ئوتتۇرىغا قويۇلغان. ئۇنىڭ شېئىرلىرى بەدىئىيلىك جەھەتتە تولىمۇ ساپ، تەبىئىي، تەسەۋۋۇرى مول بولۇپ، رومانتىزملىق تۈس ناھايىتى قويۇق. بۇنىڭدىن باشقا ئۇنىڭ  پروزا ئەسەرلىرى چوڭقۇر رېئالىزم ئۇسلۇبىدا يېزىلغان بولۇپ، ۋەقەلىكلەرنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇلۇشى، پېرسوناژلارنىڭ يارىتىلىشى ۋە پىسىخىك تەسۋىر جەھەتتىمۇ ئۆزگىچە ئۇسلۇب ياراتقان.
مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىكى تەسىراتى:
شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئىنىستىتۇتىغا چوڭقۇر رەھمەت ئېيتىمەن، ئۇلارنىڭ مېنى چۈشەنگەنلىكىگە مىننەتدارلىق بىلدۈرىمەن، ئارىلىق يىراق بولسىمۇ ئۇلار بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قېلىشنى ئارزۇ قىلىمەن.
شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر
توماس خاردى (ئەنگلىيە)
دېلېددا (ئىتالىيە)
سىپىتلېر (شىۋېتسارىيە)
تاگور (ھىندىستان)
مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل
1910- يىلى ئېلان قىلىنغان پەلسەپىۋى شېئىرلار توپلىمى «گىتەنجالى» دا تاگورنىڭ ئۆزگىچە ئىجادىيەت ئۇسلۇبى ئەڭ بۇرۇن نامايان قىلىنغانىدى. شەكىل جەھەتتىن قارىغاندا بۇ ئەسەر ئىلاھقا بولغان مەدھىيە ئىدى، «گىتەنجالى» دېگەن بۇ سۆز «شېئىر ھەدىيە قىلىش» دېگەن مەنىنى بىلدۈرەتتى. لېكىن تاگورنىڭ مەدھىيەسى ھەرگىزمۇ «بىر ئىلاھلىق دىن» مۇتلەق نوپۇزغا ئىگە، جىمى مەۋجۇداتتىن ئۈستۈن تۇرىدىغان ئىلاھقا ئەمەس، بەلكى جىمى مەۋجۇداتتىن بىر گەۋدىگە ئايلانغان ئىلاھلارغا ئاتاپ يېزىلغان بولۇپ، قويۇق مىللىي تۈس، ھەر قانداق كىشى يېقىنلىشالايدىغان مەۋجۇتلۇققا تويۇنغانىدى.
تاگورنىڭ قارىشىچە، بىر شائىر ئەگەر پاساھەتلىك سۆز- جۈملە ياكى قالتىس ماھارەت بىلەن ئەسەر ئىجاد قىلىشنى ئۆزىگە بېزەك قىلىۋالسا ئىلاھ بىلەن ئوتتۇرىسىغا توسالغۇ پەيدا قىلىپ قويىدۇ، دەپ قارايدۇ. ئۇ پاك- مەسۈملۇقنى، ئاددىي- ساددا بولۇشنى ئۇلۇغلىغان، ئۆز ھاياتىنىڭ «ئاددىي ۋە سەمىمىيلىكىنىڭ گوياكى بىر تال قۇمۇش نەي» گە ئوخشاش ئىلاھ تەرىپىدىن چېلىنىپ كۈي ھاسىل بولۇشىنى ۋە شۇ ئارقىلىق ئىلاھ بىلەن بىرلىشىش ماقامىغا يېتىشنى ئىستىگەن. بۇ خىل ئىدىيەۋى ئىستەك ئۇنىڭ شېئىرلىرىدا تولۇق نامايان قىلىنغان. «گىتەنجالى» دا ئىپادىلەنگەن ئىدىيە ھىندىستاننىڭ «ئۇپانىشاد» قاتارلىق قەدىمكى كلاسسىك كىتابلىرىنىڭ ئىدىيەسى بىلەن ئوخشاش. لېكىن، تاگور ئۆز مىللىتىنىڭ ئەنئەنىسىنى جارى قىلدۇرغان چاغدا بېكىك بىر دۇنيانى ياراتمىغان، ئۇزۇن مەزگىل ئايرىلىپ تۇرغاندىلا ئاندىن چۈشىنىش ھاسىل قىلغىلى بولىدىغانلىقىغا ئىنتىزار بولغان. 1912- يىلى تاگور «گىتەنجالى» دېگەن بۇ داستانىنى ئىنگلىز تىلىغا ئۆزى تەرجىمە قىلغان، كېيىنكى يىلى مۇشۇ ئەسىرى بىلەن نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. نوبېل مۇكاپاتى باھالاش ھەيئىتىدىكىلەر تاگورنىڭ ئىجادىيىتىگە، بولۇپمۇ ئەدەبىي ئىجادىيەت ئارقىلىق «ئىنسانلار مەدەنىيىتىنىڭ ئىككى قۇتۇپلىشىشىنى مۇرەسسەگە كەلتۈرۈش» تەك تىرىشچانلىقىغا يۇقىرى باھا بەرگەن.
ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى
1881- يىل: «ئۆلۈم سودىسى» (نەسىر)
1891- يىل: «قەرز قايتۇرۇش» (ھېكايىلەر توپلىمى)
1892- يىل: «ماخامايا»، «ئادەم تىرىكمۇ ياكى ئۆلۈكمۇ» (ھېكايە)
1893- يىل: «ۋاز كېچىش»، «سۇبا» (ھېكايە)
1894- يىل: «قۇياش ۋە قارا بۇلۇت» (ھېكايە)
1900- يىل: «چۆچەك ۋە شېئىرلار» (شېئىرلار توپلىمى)
1906- يىل: «چۆككەن پاراخوت» (رومان)
1910- يىل: «گىتەنجالى» (داستان)، «گورا» (رومان)
1911- يىل: «مۇستەھكەم قورغان» (دىرامما)
1913- يىل: «ھىلال ئاي توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
1916- يىل: «ئۇچار قۇش» (شېئىرلار توپلىمى)، «تۆت ئادەم» (پوۋېست)، «ئائىلە ۋە دۇنيا» (رومان)
1924- يىل: «جۇڭگو ھەققىدە تەلىقنلەر» (نەسىر)
1925- يىل: «مۇكتاداھارا (شارقىراتما)» (دىرامما)
1926- يىل: «قىزىل بامبۇك» (دىرامما)
1931- يىل: «رسۇيەدىن كەلگەن مەكتۇپ» (نەسىر)
1932- يىل: «ئىككى ئاچا- سىڭىل» (رومان)
1938- يىل: «گىرۋەكلەر توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
1941- يىل: «تەۋەللۇت بولۇش توپلىمى» (شېئىرلار توپلىمى)
مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى
«بىز زادىلا تونۇشمايدىغان ئىككى ئەمەغا ئوخشايمىز.»                             ـــ رومىن روللان
«يۈكسەك مەدەنىيەتنىڭ مەھسۇلى، گوياكى مۇنبەت تۇپراقتا ئۆسۈپ چىققان پىلىكئوت.»               ـــ ۋىليام باتلېر يېتىز
«تاگورنىڭ مۇۋەپپەقىيىتى شەرقنىڭ قايتا گۈللىنىشى، شۇنداقلا ھازىرقى زامان ياۋروپا يازغۇچىلىرى ۋە كېلتنىڭ قايتا گۈللىنىشى ئەكس ئەتتۈرگەن ‹غەرب مىستىتىك ئېقىمى› غا مەنسۇپ.»                            ـــ «نيۇيورك ۋاقىت گېزىتى» ئوبزورى
ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى
«چۆككەن پاراخوت»، تاگور (ھىندىستان)، خۇاڭ يۈشى تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1999- يىل نەشرى
«ئۇچار قۇشلار توپلىمى»، تاگور (ھىندىستان)، جاڭ جىخېڭ تەرجىمىسى، خۇبېي ياش- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2003- يىل نەشرى
«گىتەنجالى»، تاگور (ھىندىستان)، بەڭ شىن تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 2000- يىل نەشرى

مويەن

تەرجىمە قىلغۇچى: ئايجامال مۇھەممەت

ئانام ناھايىتى كۆپ بالا تۇغقان ئىدى، لېكىن ھايات قالغىنىمىز پەقەت بىز تۆتىمىزلا ئىدۇق.ئۆتمۈشتىكى جۇڭگو يېزىلىرىدا ئاياللارنىڭ بالا تۇغۇشى ئىت مۈشۈكنىڭ تۇغۇشىدىن پەرقلەنمەيتتى.مەن 《تولغان بەدەن》 رومانىمنىڭ 1- بابىدا بۇ خىل كۆرۈنۈشنى تەسۋىرلىدىم : روماندىكى ئايال باش قەھرىمان شاڭگۇەن لۇشى قوشكېزەك تۇغۇش ئالدىدا ئىدى. ئۇلارنىڭ ئۆيىدىكى ئېشەكمۇ تەخەيلىمەكچى بولۇپ تۇراتتى. ئادەم ۋە ئېشەك ئوخشاشلا قىيىن تۇغۇتقا دۇچ كېلىدۇ .لېكىن شاڭگۈەن لۇشىنىڭ قېيناتىسى ۋە قېيناپىسى ھىلىقى ئېشەككە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلىدۇ .ئۇلار قىيىن تۇغۇتقا دۇچ كەلگەن ئېشەككە مال دوختۇرى تەكلىپ قىلىدۇ ، لېكىن قىينىلىۋاتقان كېلىنى بىلەن كارى بولمايدۇ .
بۇ خىل ئەھۋال قارىماققا ناھايىتى ناھايىتى بىمەنە بىلىنسىمۇ لېكىن شۇ چاغدىكى جۇڭگو يېزىلىرىدا ئادەتتىكىلا بىر ئىش ئىدى. ئاناممۇ قوشكېزەككە ھامىلدار بولغان چاغدا قورسىقى يوغانلىقىدىن ئېڭىشسىمۇ پۇتىنى كۆرەلمەيتتى،شۇنداق تۇرۇپمۇ ئېتىزغا چىقىپ ئەمگەك قىلاتتى. ئۇ قوشكېزەكلەرنى بۇغدايلىقتا تۇغۇپ قويغىلى تاس قالغان. ئەمدىلا ئىككى بالىنى تۇغۇپ بۇلۇشىغا قارا يامغۇر يېغىپ كەتكەن. شۇنىڭ بىلەن دەرھاللا بۇغدايلىققا بېرىپ بۇغدايلارنى ئورىۋالغان. كېيىن بۇ قوشكىزەكلەر ئۆلۈپ كەتتى. ئۆيدىكىلەر ناھايىتى خاتىرجەم ھالدا يۈرۈۋەردى. ئاناممۇ يىغلىمىدى . بۇ ھالەت بۈگۈنكى كۈندە ئادەمنىڭ ئەقلىگە سىغمايدىغان ئىشتەك بىلىنىدۇ .لېكىن شۇ چاغدا ھەقىقەتەن ناھايىتى نورمال ئىش ئىدى.
مەن روماندا شاڭگۈەن لۇشىنىڭ ئاشلىق ئوغرىلايدىغان ئاجايىپ غەلىتە بىر خىل ئۇسۇلىنى يازدىم : ئۇ ئەترەتتىكى تۈگمەندە ئۇن تارتىدۇ. باشقا كادىرلار دىققەت قىلمىغان ۋاقىتتا ئىشتىن چۈشۈشتىن بۇرۇن ئاشلىقنى پۈتۈن پېتىلا يۇتۇۋېتىدۇ . شۇنداق قىلىش ئارقىلىق ئىشتىن چۈشكەندىن كېيىنكى ئاختۇرۇشتىن قۇتۇلۇپ قالىدۇ .ئۆيگە قايتقاندىن كېيىن ئۇ بىر داس پاكىز سۇنى ئالدىغا ئەكىلىۋېلىپ، ئاغزىغا چوكىنى تىقىپ، ئاشقازاندىكى تېخى ھەزىم بولمىغان ئاشلىقنى ياندۇرۇپ چىقىرىدۇ. ئاندىن پاكىز يۇيۇپ، تالقان قىلىپ يانجىپ قېينانىسى ۋە بالىسىغا يىگۈزىدۇ. بۇ ئىش ئاڭلىماققا چۆچەكلەردىكىدەك بىلىنىدۇ، لېكىن ھەقىقەتەن ئانامنىڭ ۋە كەنتىمىزدىكى نۇرغۇن ئاياللارنىڭ بېشىدىن ئۆتكەن ئىشلار . مەن بۇ روماننى ئېلان قىلدۇرغاندىن كېيىن ، بايا دەپ ئۆتكەن بۇ ئىشلارنى قالايمىقان توقۇلما، سوتسىيالىزمغا قارا چاپلىغانلىق دەپ تەنقىد قىلدى. ئۇلار 20 – ئەسىرنىڭ 60- يىللىرىدىكى جۇڭگو يېزىلىرىدىكى ئادەتتىكى پۇقرالارنىڭ قانداق تۇرمۇش كەچۈرگىنىنى ئەلۋەتتە چۈشەنمەيدۇ .
كۆپ تۇغۈش ۋە ئاچلىق سەۋەبىدىن ئانامغا ئوخشاش ياشتىكى ئاياللارنىڭ ھەممىسى دىگۈدەك كېسەلچان بۇلۇپ كېتەتتى. ئۇلار 30 نەچچە ياش تۇرۇپلا تۇغۇش ئىقتىدارىدىن قالاتتى؛ 40 نەچچە يېشىدا چىشلىرى پۈتۈنلەي چۈشۈپ كېتەتتى.
ئەلۋەتتە ئاياللارلا ئەمەس، ئەرلەرمۇ. بالىلار ۋە ياشانغانلارمۇ شۇنداق ئىدى. بىزنىڭ ئازاپقا بەرداشلىق بېرىش كۈچىمىز ھەقىقەتەن ئادەمنى ھەيران قالدۇراتتى.
مەن ئانامنىڭ ئەڭ كىچىك بالىسى ئىدىم، ئانام ماڭا بەكلا كۆيۈنگەچكە مەن بەش ياشقىچە ئەمگەن ئىدىم . مەن بۇ روماندا ئارغۇن بالا شاڭگۈەن جىڭتوڭنى ياراتتىم. ئۇ ئانىسىنى تاكى 15 ياشقىچە ئېمىدۇ، ئۇ ئاياللارنىڭ كۆكسىگە نىسبەتەن بىر خىل مەپتۇن بۇلۇپ قالىدۇ. كېيىن لىپتىك ساتىدىغان بىر دۇكان ئېچىپ، لىپتىك لايىھەلەيدىغان مۇتەخەسىس بۇلۇپ قالىدۇ . مەن بۇ پېرسۇناژنى غايەت زور سىمۋوللاشقان ئوبراز دەپ قارايمەن.
بەزى ئوقۇرمەنلەر مەندىن شاڭگۈەن جىڭتوڭ سىز شۇمۇ دەپ سورىدى. مەن ئەمەس دېدىم. چۈنكى مەن ئارغۇن ئەمەس؛ مەن يەنە مېنىڭ قەلبىمنىڭ چوڭقۇر قاتلىمىدا بىر شاڭگۇەن جىڭتوڭ بار دېدىم .
روماندىكى ئانا ئىلگىرى ئەيىپلىگەن شاڭگۈەن جىڭتوڭ بولسا ئۆمۈربويى ئانىسىنىڭ كۆكسىگە ئېسىلىپ قالغان مەڭگۈ چوڭ بولمايدىغان بالا ئىدى . ئانىسىنىڭ دېگىنى ئەمىليەتتە بىر خىل روھى ئىپادىلەش ئىدى. ماددى جەھەتتىكى ئوغۇزدىن ئايرىش تەس ئىش ئەمەس، لېكىن روھى جەھەتتىكى ئايرىش ناھايىتى تەس. فىئودالىزم دىگەن نەرسە بۈگۈنكى كۈندىمۇ جەمىيەتتە غايەت زور رول ئوينىماقتا. نۇرغۇن كىشىلەر فىئودالىزمغا بولغان مەستانىلىقى شاڭگۈەن جىڭتوڭ ئانىسىنىڭ كۆكسىگە بولغان مەستانىلىقىدىن قېلىشمايتتى، شۇڭلاشقا مېنىڭ بۇ رومانىم ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن نۇرغۇن كىشىلەرنىڭ غەزىپىنى قوزغاپ قويۇشى نورمال ئىش ئىدى.
مەن 500 مىڭ خەتلىك بۇ روماندا يەنە شاڭگۈەن لۇشىنىڭ سەككىز قىزى ۋە ئۇنىڭ بىر نەچچە كۈيوغلىنىڭ تەقدىرىنى يازدىم . بۇ جەمەتنىڭ تەقدىرىگە ۋە گاۋمىي دۇڭبىي(گاۋمېي ناھىيە شەرقىي شىمال يېزىسى) يېزىسىغا ئوخشايدىغان مەن ئويدۇرۇپ چىقارغان بۇ يەرنى تەسۋىرلەش ئارقىلىق ئۆز قاراشلىرىمنى ئىپادىلەپ چىقالىدىم.
بىر يازغۇچى، ئۆزىنىڭ دىققەت نەزىرىنى سىياسىي ۋە ئىقتىسادى تارىخىنى تەتقىق قىلىشقا قاراتسا، ئۇنداقتا ئۇ مۇقەررەر ھالدا ئۆز ھىكايىسىنى تۇيۇق يولغا باشلاپ قويىدۇ. يازغۇچىلارنىڭ دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغىنى باشتىن ئاخىر ئادەمنىڭ تەقدىرى ۋە ئەھۋالى بۇلۇشى، شۇنداقلا داۋالغۇپ تۇرغان جەمىيەتتىكى ئادەملەر ئارىسىدىكى ھىسسىيات ئۆزگىرىشى ۋە ئىنسانىيەتنىڭ ئەقلىي ئازغۇنلۇقى بۇلۇشى كېرەك .
«مەنىزار» ژۇرنىلىنىڭ 2013- يىللىق ئالدىنقى 2- سانىدىن تەرجىمە قىلىندى .

مەنبە: يازغۇچىلار تورى

http://bbs.xjzjxh.com/forum.php?mod=viewthread&tid=11217

1909- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

سېلما لاگىرلوف 

نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى

(بالىلار چۆچىكى، كاتتا مۇكاپات)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە يۈكسەك ئىدىيالىزم ئەكىس ئەتكەن، مول تەسەۋۋۇر كۈچى ۋە ئاددىي ئەمما پاساھەتلىك تىل ئۇسلۇبى ئىشلىتىلگەن.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

سېلما لاگېرلوف (Selma Lagerlof, 1858- 1940) شىۋېتسىيەنىڭ ۋېرمالىن ئۆلكىسىنىڭ مولباكا دېگەن يېرىدە تۇغۇلغان، دادىسى قۇرۇقلۇق ئارمىيە لېيتنانتى ئىدى. ئۇ ئۈچ ياش ۋاقتىدىلا يانپاش سۆڭىكىنىڭ شەكلى ئۆزگىرىش كېسىلىگە گىرىپتار بولۇپ، ئۆمۈرلۈك مېيىپ بولۇپ قالغان. ئۇ بىر ياقتىن كېسىلىنى داۋالاتقاچ، يەنە بىر ياقتىن توم- توم كىتابلارنى ئوقۇپ، ئەدەبىياتقا كۈچلۈك ئىشتىياق باغلىغان. 1885- يىلى سىدگارمو قىزلار پېداگوگىكا ئۇنىۋېرسىتېتىنى پۈتتۈرگەندىن كېيىن شىۋېتسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى راندىسكرۇن دېگەن كىچىك بازاردا 10 يىل ئوقۇتقۇچى بولغان. 1890- يىلى ئۇنىڭ «گۇستابرىن ھەققىدە ھېكايە» ناملىق تېخى تاماملانمىغان رومانىنىڭ بەش بابى «ئىدۇن» ژۇرنىلىنىڭ ھېكايە سەھىپىسىدە تاللاپ ئېلان قىلىنىپ مۇكاپاتقا ئېرىشكەن. لاگېرلوف 1909- يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن. 1914- يىلى شىۋېتسىيە ئەدەبىيات ئاكادېمىيەسىنىڭ ئاكادېمىكى بولغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىدە چۆچەك بىلەن رېئال تۇرمۇش ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن؛ تەسەۋۋۇر بىلەن رېئاللىق ئۆزئارا بىرىكىپ، مېھىر- شەپقەت بىلەن ئانا مۇھەببىتىگە تويۇنغان ھېس- تۇيغۇلار ئەسەر قۇرلىرىدا تولىمۇ تەبىئىي يوسۇندا قانات يايغان. ئۇنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ تىلى ئىنتايىن راۋان، پاساھەتلىك، شېئىرىي تۇيغۇغا باي.

ئەسەر ئۈستىدە تەھلىل

«نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى» لاگېرلوفنىڭ ۋەكىللىك ئەسىرى. لاگېرلوف شىۋېتسىيەنى تولۇق ئايلىنىپ چىقىپ ئەسىرىدە لازىم بولىدىغان تۈرلۈك ماتېرىياللارنى توپلىغان، ئىلگىرى- كېيىن بولۇپ بەش يىل ئىچىدە بۇ كىتابىنى تاماملىغان. ئەسىرى تۇنجى قېتىم نەشر قىلىنغاندىن تارتىپ 1940- يىلى ئۇ ۋاپات بولغانغا قەدەر جەمئىي 3 مىليون 500 مىڭ پارچە تارقىتىلغان. شۇنىڭدىن كېيىن ئىككى يىلدا بىر قېتىم نەشر قىلىنىپ، شىۋېتسىيە ئەدەبىي ئەسەرلىرى ئارىسىدا تارقىتىلىش مىقدارى ئەڭ زور ئەسەرنىڭ بىرى بولۇپ قالغان. بۇ ئەسەر لاگېرلوفنى يالغۇز شىۋېتسىيە ئەدەبىيات سەھنىسىدە يۈكسەك شۆھرەتكە ئىگە قىلىپلا قالماي، دۇنيا ئەدەبىيات ساھەسىدىمۇ يۈكسەك ئابروي قازاندۇرغان. 14 ياشلىق بالا نىلس خاگېرسون بۇ چۆچەكنىڭ باش پېرسۇناژى، ئۇنىڭ ئۆيى شىۋېتسىيەنىڭ جەنۇبىدىكى بىر يېزىدا. نىلس كىچىكىىدىنلا كىشىگە ئارىلاشمايدىغان ئىچ مىجەز بالا، ئۇ كىتاب ئوقۇشنى ياقتۇرمايدۇ، ھەدېسىلا بەدقىلىقلىق قىلىدۇ، ئۆيىدىكى توخۇ، مۈشۈك، ئىت، توشقان دېگەندەك جاندارلارنى قىيناپ ئارام بەرمەيدۇ. بىر باش باھار مەۋسۈمىدە ئۇنىڭ ئانىسى چېركاۋغا كېتىدۇ، ئۇ بىر كىچىك پەرىشتە بىلەن ئوينىشىدۇ. پەرىشتە ئۇنى باش بارماق چوڭلۇقىدىكى، قۇشلارنىڭ تىلىنى بىلىدىغان بىر كىچىك ئادەمگە ئۆزگەرتىپ قويىدۇ، دەل شۇ ئەسنادا بىر توپ ياۋا غاز كۆكتىن ئۇچۇپ ئۆتىدۇ، ئۆيدىكى بىر ئەركەك غازمۇ قاناتلىرىنى كەرىپ ياۋا غازلارغا ئەگىشىپ ئۇچماقچى بولىدۇ. نىلس غازنىڭ بوينىغا چىڭڭىدە گىرە سېلىپ ئۇچقىلى قويمايدۇ، كۈتمىگەندە غاز ئۇنى كۆتۈرۈپ ئاسمانغا شۇڭغۇيدۇ. شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇ غازنىڭ دۈمبىسىگە مىنىپ ياۋا غازلار توپىغا ئەگىشىپ نۇرغۇن جايلارنى ساياھەت قىلىدۇ، جەنۇبتىن بىر ئۇچقان پېتى شىمالدىكى راپلان ئۆلكىسىگە ئۇچۇپ بارىدۇ، توپتوغرا 8 ئايدا ئاران يۇرتىغا قايتىپ كېلەلەيدۇ. ئۇ غازغا مىنىپ ئۇچۇۋېتىپ ئۆز ۋەتىنىنىڭ تاغ- دەريالىرىنى، گۈزەل مەنزىرىلىرىنى كۆرۈپ، ۋەتىنىنىڭ تارىخى  بىلەن تونۇشۇپ چىقىدۇ، نۇرغۇن ھېكايە، رىۋايەتلەرنى ئاڭلايدۇ، نۇرغۇن خېيىم- خەتەر ۋە جەبىر- جاپالارنى بېشىدىن كەچۈرىدۇ. ساياھەت جەريانىدا ئۇ باشقا ھايۋانلار ساياھەت ھەمراھلىرىنىڭ ۋۇجۇدىدىن نۇرغۇن ئارتۇقچىلىقلارنى ئۆگىنىپ، ئۆزىدىكى ئاسمانغا پىچاق ئاتىدىغان كەپسىزلىكلىرىنى، كەمچىلىكلىرىنى ئۆزگەرتىدۇ، باتۇر، دادىل بولۇش، كىشىلەرگە خۇشاللىق بىلەن ياردەم بېرىشتەك گۈزەل پەزىلەتلەرنى يېتىلدۈرىدۇ. يۇرتىغا قايتىپ كەلگەندە بويى ئېگىز، قاملاشقان بالىغا ئايلىنىپلا قالماي، بەلكى مۇلايىم، قۇلىقى يۇمشاق، ئاقكۆڭۈل، سەمىمىي، كىشىلەرگە خۇشاللىق بىلەن ياردەم بېرىدىغان، مەسئۇلىيەتچانلىقى كۈچلۈك، ئىشچان بالىغا ئايلىنىدۇ. بۇ تەربىيىۋى ئەھمىيىتى ناھايىتى باي بولغان ئەسەر، ئاپتور بۇ ئەسىرى ئارقىلىق ياش- ئۆسمۈرلەرنى كىچىكىدىن باشلاپ ئېسىل ئەخلاق- پەزىلەت يېتىلدۈرۈشكە، جاپالىق ئۆگىنىشكە ئىنتىلىشكە، باشقىلاردىن ئۆگىنىشكە، ئۆزىدىكى كەمچىلىكلەرنى يېڭىش ۋە ئۆزگەرتىشكە، ھېسىداشلىق تۇيغۇسىغا باي بولۇشقا، سەمىمىي، ئاقكۆڭۈل بولۇشقا رىغبەتلەندۈرىدۇ. شۇنداقلا يەنە ئوقۇرمەنلەرمۇ نىلسنىڭ ساياھىتىدىن شىۋېتسىيەنىڭ گۈزەل مەنزىرىلىرى بىلەن تونۇشۇپ، شىۋېتسىيەنىڭ جۇغراپىيەسى، تارىخىغا ئائىت بىلىملەرنى، مەدەنىيەت ئەنئەنىسىنى ئۆگىنىدۇ.

«نىلسنىڭ غاز ئۈستىدىكى ساياھىتى» ناملىق بۇ ئەسەر مەخسۇس ياش- ئۆسمۈرلەر ئۈچۈن يېزىلغان بولسىمۇ لېكىن يەنىلا ئادەتتىكى ياش- ئۆسمۈرلەر ئوقۇشلۇقىغا ئوخشىمايدۇ. بۇ ئەسەردە ئەگرى- توقاي خېيىم- خەتەرلەر، كىشىنىڭ ئەس- ھۇشىنى ئالىدىغان ھېكايىلەر، ھەقدادىغا يەتكەن باتۇرلۇقلار، كىشى قەلبىنى لال قىلىدىغان گۈزەل باش پېرسۇناژلار يوق. ھەتتا جەلپكار گۈزەل سۆز- ئىبارىلەر، كىشىنى ۋەھىمىگە تاشلايدىغان دىيالوگلارمۇ كەمدىنكەم ئۇچرايدۇ. ئۇنداقتا ئاقما ھېسابەتتەك يېزىلغان ساياھەت خاتىرىسى شەكلىدىكى بۇ ئەسەرنى شۇ قەدەر سېھرىي كۈچكە ئىگە قىلغان نەرسە زادى نېمە؟ ئۇ بولسىمۇ ئاپتورنىڭ كىشىنى ھاياجانغا سالىدىغان، ۋايىغا يەتكەن يۈكسەك يېزىقچىلىق ماھارىتى ئەسەرگە جان كىرگۈزۈۋەتكەن، ئەسلىدىنلا جانسىز بولغان بىر تال ئوت- چۆپ، بىر تال ياغاچتىن تارتىپ تاغۇ- تاشلارغىچە جان كىرىپ، جاھاندىكى جىمى مەۋجۇداتلارغا ئىدىيە، ئاڭ- تەپەككۇر، ھېس- تۇيغۇلار ئاتا قىلىنغان.

مۇكاپاتقا ئېرىشكۈچىنىڭ ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى

1891- يىل: «گۇستابرىن ھەققىدە ھېكايە» (رومان)

1897- يىل: «ساختا خىرستوسنىڭ مۆجىزىسى» (ساياھەت خاتىرىسى)

1899- يىل: «ئېسىلزادىلار قورۇقى ھەققىدە رىۋايەت»، «خانىش كوناخلېر» (رومان)

1901- 1902- يىل: «ئېروسالىم» (رومان)

1906- 1907- يىل: «نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى» (رومان)

1911- يىل: «لىريېكرونا ئائىلىسى» (رومان)

1912- يىل: «ھارۋىكەش» (رومان)

1914- يىل: «پىچۇگارىنىڭ پادىشاھى» (رومان)

1918- يىلى: «دىنىي تەۋەلىكىدىن قوغلاپ چىقىرىلغان كىشى» (رومان)

1922- يىل: «مولباكا» (ئەسلىمە)

1925- 1928- يىل: «روۋىنھېرد» (تىرىلوگىيە)

1930- يىل: «بىز بالىنىڭ ئەسلىمىسى» (رومان)

1932- يىل: «كۈندىلىك خاتىرە» (نەسىر)

1933- يىل: «كۈز» (رومان)

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى

«نىلسنىڭ غاز ئۈستى ساياھىتى»، سېلما لاگېرلوف [شىۋېتسىيە]، ۋاڭ چۈەنگېن تەرجىمىسى، بېيجىڭ ياش- ئۆسمۈرلەر نەشرىياتى، 2001- يىل نەشرى

«ئارنېي ئەپەندىنىڭ پۇلى»، سېلما لاگېرلوف [شىۋېتسىيە]، ياڭ خوڭفەن تەرجىمىسى، چەتئەل ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1989- يىل نەشرى

«گۇستابرىن ھەققىدە ھېكايە»، سېلما لاگېرلوف [شىۋېتسىيە]، گاۋ جۈنچيەن تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى، 1989- يىل نەشرى

شۇ يىلى نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر

فىرانىس [فىرانسىيە]

سىۋىنبۇرن [ئەنگلىيە]

مىتىرلنىك [بېلگىيە]

لاگېرلوف [شىۋېتسارىيە]

1907- يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى

كىپلىڭ

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: «كىم» (Kim)

(ئەنگلىيە يازغۇچىسى يازغان «ھىندىستان تەسۋىرلەنگەن ئەڭ گۈزەل رەسىملەر توپلىمى»)

تەرجىمە قىلغۇچى: ھەزرىتى ئەلى بارات

مۇكاپاتلاش كومېتىتىدىكىلەرنىڭ باھاسى:

ئۇنىڭ كۆزىتىشى چوڭقۇر، تەسەۋۋۇرى يېڭى، كامالەتكە يەتكەن بايان قىلىش ئىقتىدارى بولغاچقا ئۇشبۇ مۇكاپات بېرىلدى.

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

رۇديارد كىپلىڭ (Rudyard Kipling , 1865 – 1936) ئەنگلىيە يازغۇچىسى. دادىسى بومبايدىكى سەنئەت مەكتىپىدە ئوقۇتقۇچى بولغان، كېيىن لاھور سەنئەت مەكتىپىنىڭ مۇدېرى ۋە مۇزېينىڭ باشلىقى بولغان. كىپلىڭ ھىندىستاننىڭ بومباي شەھرىدە تۇغۇلغان، 6 يېشىدا ئەنگلىيەگە بېرىپ مائارىپ تەربىيىسى ئالغان، 17 يېشىدا ئوتتۇرا مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ يەنە ھىندىستانغا قايتىپ كەلگەن. دادىسىنىڭ ئورۇنلاشتۇرۇشى بىلەن لاھور شەھىرىدە چىقىدىغان «ئارمىيە ۋە خەلق گېزىتى» دە تەھرىر بولغان. خىزمەت داۋامىدا ئۇ ھىندىستانلىقلارنىڭ ئۆرپ– ئادىتى ۋە ئەنگلىيە مۇستەملىكچىلىرىنىڭ ھىندىستاندىكى تۇرمۇشىنى ئىنچىكە كۆزەتكەن .

«كىم» ناملىق رومان كىپلىڭنىڭ ھىندىستان باش تېما قىلىنغان ئەڭ ئاخىرقى رومانىدۇر. ئەدەبىي تەنقىدچىلەر بۇ روماننى كىپلىڭنىڭ ئەڭ مەشھۇر ئەسىرى دەپ ئېتىراپ قىلغان، كىپلىڭ ھاياتىنىڭ ئاخىرقى يىللىرىدا ئوغلىدىن ئايرىلىپ قېلىش ئىچ كۆيۈكى ۋە تېنىنى چىرمىۋالغان قاتمۇقات كېسەل تۈپەيلىدىن ئەدەبىي ئىجادىيىتىدە ئۆزگىرىش بولۇپ، كۆپىنچە ئەسەرلىرىدە ئۇرۇش جاراھىتى، بۇزۇلغان پىسىخىكا، تەلۋىلىك، ئۆلۈم كۈلپىتى قاتارلىقلار ئاساسىي ۋەقەلىك قىلىنغان. ئۇنىڭ ئىخچام، مېغىزلىق يېزىلغان ئەسەرلىرىدىن يات ئەلگە بولغان ھېس– تۇيغۇلىرى ئۇرغۇپ تۇرىدۇ. بولۇپمۇ ئۇنىڭ ھېكايە ئىجادىيىتىدە قولغا كەلتۈرگەن مۇۋەپپەقىيىتىنى ھېچنېمىگە تەڭ قىلغىلى بولمايدۇ.

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل

«كىم» ناملىق بۇ روماندا شوخ ئەمما قۇلىقى يۇمشاق بىر تالانتلىق بالىنىڭ سەرگۈزەشتىلىرى تەسۋىرلەنگەن. كىمنىڭ دادىسى ئەنگلىيە ئارمىيەسىدە ئوفېتسېر بولغان. ئۈچ ياش ۋاقتىدا دادىسى ئۆلۈپ كېتىدۇ، دادىسى جان ئۈزۈش ئالدىدا ئۇنىڭغا: «مەن ئۆلۈپ كەتكەندىن كېيىن بىر قىزىل بۇقا بىلەن ئارغىماق مىنىۋالغان بىر پولكوۋنىك ھالىڭدىن خەۋەر ئالىدۇ» دەيدۇ. دادىسىدىن كىمغا ئىككى تال گۇۋاھنامە بىلەن كىمنىڭ تۇغۇلۇش ئىسپاتىدىن باشقا مىراس قالمايدۇ. كىمنى بېقىۋالغان ھاممىسى بۇ نەرسىلەرنى ئۇنىڭ تۇمارىنىڭ ئىچىگە تىكىپ قويىدۇ.

بىر كۈنى شىزاڭدىن پەنجاپقا ئىككى لاما كېلىدۇ. لامالار كىمغا ئەگىشىپ لاھور مۇزېيىنىڭ ئالدىغا تىكلەنگەن بۇتنىڭ يېنىغا بارىدۇ. مۇزېينىڭ باشلىقى ئىلىمدە كامالەتكەن يەتكەن بۇ ئىككى لاماغا ئىززەت- ئىكرام كۆرسىتىپ قېپقېلىشقا تەكلىپ قىلىدۇ. لېكىن لامالار ئوقيا دەرياسىنى تاپمىساق بولمايدۇ دەپ چىڭ تۇرۇۋالىدۇ. ئېيتىلىشىچە، ئاشۇ دەريادا يۇيۇنسا جىمى گۇناھلىرى پاكپاكىز يۇيۇلۇپ كېتەرمىش. كىم لاماغا شاگىرت بولۇش قارارىغا كېلىدۇ ۋە لامالار بىلەن بىللە ئوقيا دەرياسىنى ئىزدەشكە ئاتلىنىدۇ، شۇ جەرياندا قىزىل بۇقىنىمۇ تەڭ ئىزدەيدۇ. سەپەرگە ئاتلىنىش ئالدىدا ئات سودىگىرى ماھاب كىمنى ئاق ئاتنىڭ بىر پارچە قانداشلىق ئىسپاتىنى مەلۇم بىر ئەنگلىيە ئوفتىسېرىغا بېرىپ قويۇشقا بۇيرۇيدۇ. ئۇلار ئۇمبالاغا يېتىپ كەلگەندە كىم ھېلىقى ئىسپاتنى ئوفتىسېرنىڭ قولىغا تاپشۇرۇپ بېرىۋېتىپ، ئۆزى ئەكەلگەن بۇ ئىسپاتنىڭ شىمالدىكى توپىلاڭچىلارغا زەربە بېرىش توغرىسىدىكى ھەربىي ئاخبارات ئىكەنلىكىنى ئوغرىلىقچە ئاڭلاپ قالىدۇ. كىم بۇنى ئۆزى بىلەن قىلچە مۇناسىۋەتسىز دەپ قاراپ لامالارغا ئەگىشىپ جاھان كېزىدۇ. ئارىدىن بىر نەچچە كۈن ئۆتكەندىن كېيىن ئۇلار بىر ئاناناسزارلىققا كىرىپ، باغنىڭ ئىچىدىكى چىملىققا ئەنگىلىيەنىڭ مەلۇم بىر پولكىنىڭ يوغان بىر قىزىل بۇقىنىڭ سۈرىتى كەشتىلەنگەن بەلگە بايرىقى سانجىپ قويۇلغانلىقىنى كۆرىدۇ. كىم چېدىرغا يېقىنلىشىشىغا تۇتۇلۇپ قېلىپ ۋىكتور ئىسىملىك بىر پوپقا تاپشۇرۇپ بېرىلىدۇ. ئەسلىدە بۇ ـــ كىمنىڭ دادىسى ھايات ۋاقتىدا تىلغا ئالغان موزاي ئەترىتى ئىدى. دادىسىنىڭ توي مۇراسىمىغا دەل مۇشۇ پوپ رىياسەتچىلىك قىلغانىدى. پوپ كىمنىڭ بوينىدىكى تۇمار ئىچىدە ئۇنىڭ نەسەبنامىسى بارلىقىنى بىلىپ، ئۇنى مەكتەپكە ئوقۇشقا ئاپىرىپ بېرىش قارارىغا كېلىدۇ. لامالار كىم بىلەن ۋاقىتلىق ئايرىلىدۇ. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي لامالار كىمنىڭ ئەڭ ياخشى مەكتەپتە ياخشى تەربىيە ئېلىشىنى قوللاش يۈزىسىدىن پوپقا 300 رۇبلى پۇل ئەۋەتىدۇ.

لامالار كىمنىڭ ئوقۇش پۇلىنى ۋاقتى- ۋاقتىدا ئەۋەتىپ تۇرىدۇ، كىممۇ مەكتەپتە ناھايىتى تىرىشىپ ئوقۇيدۇ. يازلىق تەتىل مەزگىلىدە ئۇ مەكتەپتىن قېچىپ چىقىپ ئىككى كىشىنىڭ ماھابنى قەستلەپ ئۆلتۈرمەكچى بولۇۋاتقانلىقىنى ئاڭلاپ قالىدۇ ۋە بۇ خەۋەرنى شۇ ھامان يەتكۈزۈپ ماھابنىڭ جېنىنى قۇتقۇزۇپ قالىدۇ. كىرايتوننىڭ كۆرسەتمىسى بويىچە ماھاب كىمنى لېگەن جانابلىرىنىڭ ئۈنچە- مەرۋايىت دۇكىنىغا ئاپىرىپ، تاكى يازلىق تەتىل ئاياغلاشقۇچە ئۇنىڭ غەيرىتىنى، كۆزىتىش ئىقتىدارىنى چېنىقتۇرىدۇ. كىم 17 يېشىدا مەكتەپنى پۈتتۈرىدۇ، ماھاب ئايال پېرىخونغا كىمنى قوغدايدىغان، يارىلاندۇرمايدىغان ئەپسۇن ھۈرۈپ قويۇشنى بۇيرۇيدۇ ھەمدە ئۇنىڭغا ھەرخىل مەخپىي ئالاقىلىشىش بەلگىلىرىنى ئېيتىپ بېرىدۇ. كىرايتون ئاۋۋال كىمنى لامالار بىلەن بىللە ئالتە ئاي جاھان كەزدۈرۈپ ئاندىن ئۇنى «كاتتا ئويۇن» غا رەسمىي قاتناشتۇرۇش قارارىغا كېلىدۇ.

كىم لامالار بىلەن بىللە شىمالغا قاراپ يول ئالىدۇ ۋە ئوقيا دەرياسىنى ئىزدەپ قارلىق تاغلارغا چىقىدۇ. سەپەردە نۇرغۇن مۈشكۈلاتلارنى بېشىدىن كەچۈرۈش جەريانىدا كىمنىڭ ئىقتىدارىمۇ غايەت زور يۇقىرىلايدۇ.

ئىككى لاما ھاردۇق چىقىرىۋېلىش ئۈچۈن كۇرېل بوۋاينىڭ ئۆيىگە چۈشكۈن قىلىدۇ. كىمنىڭ سەپەر ھاردۇقلىرى ناھايىتى تېزلا يوقايدۇ، لامالار ئىككى كېچە ھېچنېمە يېمەي، ھاردۇقمۇ ئالماستىن دەرياغا كىرىدۇ، تەلىيىگە بىرەيلەن ئۇنى قۇتۇلدۇرۇۋالىدۇ. لاما: «ئۇنىڭ روھى تېنىدىن جۇدا بولۇپ جىمى مەۋجۇداتلار بىلەن بىرلىشىپ كەتتى. بىر مىليون يىل چوڭقۇر تەپەككۇر قىلىش نەتىجىسىدە سەۋەبنىڭ تېگىگە يېتىپ مۇقەددەس دەرياغا شۇڭغۇدى» دەپ چۈشەندۈرىدۇ.

كىپلىڭ بۇ رومانىنى 35 يېشىدا يېزىپ تاماملىغان. رومان ھېسداشلىققا تويۇنغان بولۇپ، شەرق ئۇسلۇبىدىكى چىدامچانلىق، ئىتائەتمەنلىك ۋە مىستىتىزمنى ئەينەن يورۇتۇپ بەرگەن. روماندا يەنە كىپلىڭنىڭ مۇستەملىكتە تۇرۇۋاتقان ھىندىستاندا ئۇزۇن مەزگىل ياشاش داۋامىدا ئېرىشكەن بىلىملىرى ۋە ئۇنىڭ مۇشۇ تۇپراق ۋە خەلققە بولغان قىزغىن سۆيگۈسى چىنلىق بىلەن تەسۋىرلەنگەن. يۈكسەك ئاغدۇرمىچىلىق نۇقتىسىدا تۇرۇپ ئۆزىنىڭ ئۇنچە ئۆزگىچە بولمىغان كۆز قاراشلىرىنى روماندىكى پېرسۇناژلارنىڭ كاللىسىغا قۇيۇۋەتكەن، مەدەنىيەت ۋە بىلىمنىڭ كۆپ قۇتۇپلىشىشىنىڭ ياخشى تەرەپلىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرگەن، شەيئىلەرنىڭ ھوقۇقىنى ئوخشىمىغان نۇقتىدا تۇرۇپ كۆزىتىشنى تەشەببۇس قىلىپ، سەنئەتكارلارنىڭ ئۆز مەنىۋى دۇنياسىنى مەھكەم قوغداش ئەركىنلىكىنى ئۆزىدە مۇجەسسەم قىلىشقا ھەمدە زۆرۈر تېپىلسا قارشى پىكىر قىلىش ئەركىنلىكىنىڭمۇ بولىدىغانلىقىنى چاقىرىق قىلغان.

ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى:

1885- يىل: «ھەسرەت دەرۋازىسى» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1887- يىل: «تاغ ھەققىدە ھېكايە»، «ئۈچ ئەسكەر» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1892- يىل: «گازارما قوشىقى» (شېئىرلار توپلىمى)

1890- يىل: «ھاياتنىڭ توسقۇنلۇقى» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1891- يىل: «يوقالغان نۇر» (رومان)

1894- 1895- يىل: «چاتقال ھېكايىسى»

1896- يىل: «يەتتە دېڭىز»

1901- يىل: «كىم»

1902- يىل: «بالىلارغا ئاتالغان ئاددىي ھېكايىلەر» (چۆچەكلەر توپلىمى)

1910- يىل: «ئىنئام ۋە پەرىزات» (تارىخىي ھېكايىلەر توپلىمى)

1917- يىل: «ھەرقىسما ئادەملەر» (ھېكايىلەر توپلىمى)

1926- يىل: «قەرز ئالغۇچى ۋە قەرزدار»

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى:

«يولۋاس! يولۋاس!»، كىپلىڭ (ئەنگلىيە)، ۋېن مېيخۇي قاتارلىقلار تەرجىمىسى، لى جياڭ نەشرىياتى 1988- يىل نەشرى

«ئۆسمۈر ماگۇرى ھەققىدە ھېكايىلەر»، كىپلىڭ (ئەنگلىيە)، پۇ لىن تەرجىمىسى، جۇڭگو ئەدەبىيات- سەنئەتچىلەر بىرلەشمىسى نەشرىياتى 1991- يىل نەشرى

«چاتقال ھېكايىسى»، كىپلىڭ (ئەنگلىيە)، ۋېن مېيخۇي، رېنجىشېڭ تەرجىمىسى، خەلق ئەدەبىياتى نەشرىياتى 2004- يىل نەشرى

مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى:

«مەن كىپلىڭنىڭ ئەسەرلىرىنى ياخشى چۈشىنىمەن . . . ئۇنىڭ ئەسەرلىرى ماڭا ئوقۇغانسېرى، ۋاقىت ئۆتكەنسېرى شۇنچە يېڭى، رەڭدار تۇيۇلىدۇ.»                                 ـــ مارك تىۋىن

شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر:

سىۋېنبۇرن (ئەنگلىيە)

مېرىدىس (ئەنگىلىيە)

كىپلىڭ (ئەنگلىيە)

مارك تىۋىن (ئامېرىكا)

1903– يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا ئېرىشكەن يازغۇچى 

 بيورنسون

ھەزرىتى ئەلى بارات تەرجىمىسى

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى: ئىنسان ئاجىز كېلىدۇ ( beyond human might)      

مۇكاپاتلاش كومىتېتىدىكىلەرنىڭ باھاسى :

ئۇ ئەسەرلىرىنى شائىرلارغا خاس ئوخچۇپ تۇرىدىغان ئىلھام ۋە ئاز ئۇچرايدىغان ئاقكۆڭۈللۈك بىلەن ناھايىتى ئېسىل ، پاساھەتلىك يازىدۇ .

مۇكاپاتقا ئېرىشكەندىكى تەسىراتى

مانا بۇ – مەن ھىمايە قىلماقچى بولغان غايە ، مەن ئىزچىل ئاشۇ غايەمگە ئەمەل قىلىپ كەلدىم . مەن يازغۇچىلارنىڭ ئۆز مەسئۇلىيىتىدىن قېچىشىنى قوللىمايمەن . ئەكسىچە ، تېخىمۇ چوڭ مەسئۇلىيەتنى زىممىسىگە ئېلىشىنى تەشەببۇس قىلىمەن . چۈنكى ، ئۇ ئىنسانلارنى ئالغا يېتەكلەيدىغان ماياك .

مۇكاپات ساھىبى ھەققىدە

بيورنستيېرىن بيورنسون(Bjornstjerne Bjornson,1832 – 1910) نورۋېگىيىنىڭ شىمالىدىكى كىۋىيىندا بىر باستېر ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلگەن . كىچىكىدىنلا چوڭلاردىن نورۋېگىيىنىڭ قەدىمىي رىۋايەتلىرى ۋە چۆچەكلىرىنى  ئاڭلاشقا ئامراق ئىدى . 1852 – يىلى خان جەمەتى فولىدېرك ئۇنىۋېرسىتېتىغا ئوقۇشقا كىرگەن . 1855 – يىلى «مورگىنبۇرد گېزىتى» گە ئەدەبىي ئوبزورلارنى يېزىپ بېرىشكە باشلىغان ھەمدە ئىبسون قاتارلىق كىشىلەر بىلەن تونۇشقان . كېيىن ، ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى يېقىن دوسىتلاردىن بولۇپ قالغان ۋە ئۆزئارا قۇدىلاشقان . 1866 – يىلىدىن 1871 – يىلىغىچە «نۇسكېف گېزىتى» دە تەھرىر بولۇپ ئىشلىگەن . گېزىتخانىدا ئىشلەش جەريانىدا مىللىي مۇستەقىللىق ئىدىيىسىنى ئاكتىپ تەشۋىق قىلىپ ، مىللىي مەدەنىيەتنى تارقاتقان .

بيورنسوننىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەتلىرى ناھايىتى مول بولۇپ ، دىرامما ئىجادىيىتى جەھەتتىكى نەتىجىسى ھەممىدىن چوڭ . 1857 – يىلى ئۇ ئىبسوننىڭ ئورنىغا دۆلەتلىك تىياتىرخانىنىڭ رېژىسورى ۋە دېرىكتورى بولغان . ئۇ «جەڭگاھتا» قاتارلىق سىنارىيىلىرىدە ئەل ئىچى ئىجادىيىتىنىڭ ئېسىل ئەنئەنىسىگە ۋارىسلىق قىلغان . ئۇنىڭ بۇ سىنارىيە ئەسەرلىرى ئىبسوننىڭ دەسلەپكى دەۋرلەردىكى تارىخىي دىرامملىرىغا ئوخشاش بىر مەھەل داغدۇغا قوزغىغان . نورۋېگىيە ئەدەبىيات تارىخىدا ، بيورنسون ئىبسون بىلەن تەڭ تىلغا ئېلىنىدۇ . 1910 – يىلى 26 – ئاپېرىل پارىژدا كېسەل سەۋەبى بىلەن ۋاپات بولغان .

ئوقۇشقا تېگىشلىك ئەسەرلىرى :

«بيورنسون دىراممىلىرى توپلىمى» — بيورنسون [ نورۋېگىيە ] ، ماۋدۇن قاتارلىقلار تەرجىمە قىلغان ، خەلق ئەدەبىيات نەشرىياتى ، 1960 – يىل

«بىر قول جەڭگە ئۈندىمەكتە» — بيورنسون [ نورۋېگىيە ] ، چاڭ لى ، پېي شىيەنيا تەرجىمىسى ، لى جىياڭ نەشرىياتى ، 2002 – يىل

شۇ يىلى نوبېل مۇكاپاتىغا نامزات كۆرسىتىلگەنلەر :

 كاردۇچى [ ئىتالىيە ] ، كوپ [ فرانسىيە ] ، بېرن [ ئەنگلىيە ] ، ئېچېگاراي [ ئىسپانىيە ] ، بيورنسون [ نورۋېگىيە ]

مۇكاپاتقا ئېرىشكەن ئەسىرى ئۈستىدە تەھلىل

    1865 – يىلىدىن 1867 – يىلىغىچە كرىستانىيا تىياتىرخانىسىغا رىياسەتچىلىك قىلغان . 19 – ئەسىرنىڭ 70 – يىللىرىدا ، ئىبرونكسنىڭ رادىكال ئىدىيىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچراپ ، ئەمەلىي كۈرەشكە قاتناشقان ھەمدە ھەرقايسى دۆلەتلەرگە بېرىپ ئىكىسكۇرسىيە قىلىپ ، شۇ دەۋردىكى مەسىلىلەرنى ئەكىس ئەتتۈرۈپ بېرىدىغان ئىجتىمائىي دراممىلارنى ئىجاد قىلغان . بيورنسون رېئالىزم ئۇسلۇبىدا يازغان بۇ دراممىلىرىدا بۇرژۇئازىيىنى ئۆتكۈر تەنقىد قىلىپ ، نورۋېگىيىدە زور تەسىر پەيدا قىلغان . « ئىنسان ئاجىز كېلىدۇ » ئۇنىڭ دراممىلىرى ئىچىدىكى ئەڭ قىسقا يېزىلغان ئەسىرى . دراممىدىكى باش پېرسۇناژ باستېر سانگېر بىلەن ئۇنىڭ بۇرۇنقى ئەسەرلىرىدىكى باش پېرسۇناژلار ئوبرازى ئاساسەن ئوخشىشىپ كېتىدۇ . دراممىدىكى باش پېرسۇناژ سانگېرنىڭ ئاجايىپ تەقۋادارلىقى بىلەن كەڭ قورساق ، مېھرى – شەپقەتلىك خاراكتېرى ئۇنى باشقىلاردىن پەرقلەندۈرۈپ تۇرىدۇ . ئۇ جىمى ئارزۇ – ئۈمىدلىرىنى دىنغا باغلايدۇ ، بىرەر مۆجىزە يۈز بېرىپ ئۆزى تەرغىپ قىلىۋاتقان ئېتىقادىنى ئىسپاتلىشىنى كۈتىدۇ . ھالبۇكى ، ئۇنىڭغا نىسبەتەن مۆجىزە يۈز بېرىش بىلەن خرىستىئان دىنىنىڭ ئۆزىمۇ كىشىنىڭ قۇربىتى يېتىدىغان ئىش ئەمەس ئىدى . سانگېر ئۆز ئېتىقادى سەۋەبلىك قاتتىق پۇچۇلىنىدۇ ، توغرىراقى ئۈمىدسىزلىك دەستىدە ئۆلۈپ كېتىدۇ . بيورنسون چىن رېئاللىق ئەكس ئېتىدىغان بۇ زامانىۋى دراممىسىدا كۈچلۈك جەڭ ئېلان قىلىش خاراكتېرىگە ئىگە باش تېمىنى ناھايىتى مۇۋەپپەقىيەتلىك گەۋدىلەندۈرۈپ بەرگەن . گەرچە دراممىنىڭ ۋەقەلىكى «پۈتۈنلەي ئويدۇرما» بولسىمۇ ، لېكىن نوردلەندنىڭ ھەيۋەتلىك مەنزىرىسى ئارقا كۆرۈنۈش قىلىنغان بۇ دراممىدا پېرسۇناژلارنىڭ يارىتىلىشى ، سەھىنە سۆزىنىڭ لايھىلىنىشى ۋە ئىخچام درامماتىك قۇرۇلما كىشىگە راسىتتەكلا تۇيغۇ بېرىدۇ . دراممىدىكى كەيپىيات ئېتىقاد بىلەن شۈبھىلىنىش ، ئۈمىد بىلەن تەشۋىش ، يۇمۇر بىلەن سالماقلىق ئارىسىدا قايتا – قايتا تەكرارلىنىدۇ . جىددىيلىشىش بىلەن ئىنتىزارلىق كەيپىياتى بارا – بارا كىشىنى بۇرۇقتۇرما قىلىدىغان ھالەتكە ئۆزگىرىپ ، كىشىنى ھەرقانداق ئىشنىڭ يۈز بېرىش مۇمكىنچىلىكىنىڭ بولىدىغانلىقىغا ئىشەندۈرۈپ قويىدۇ . بيورنسون ئاۋامنىڭ ئېتىقادىغا يەنە جەڭ ئېلان قىلىدۇ . بۇ درامما 1894 – يىلى پارىژدا تۇنجى قېتىم ئوينالغان ، 1899 – يىلىغا بارغاندىلا ئاندىن نورۋېگىيە ۋە دانىيە سەھىنىلىرىدە ئوينىلىشقا باشلىغان . 1895 – يىلى ئۇ ھازىرقى زامان سىنىپىنىڭ كۈرىشىنى تېما قىلىپ ، « ئىنسان ئاجىز كېلىدۇ »(beyond human might )ناملىق چوڭ تىپتىكى دراممىنى ئىجاد قىلىدۇ . دراممىنىڭ ۋەقەلىكى ناھايىتى زىددىيەتلىك تۈس ئالغان . ئىككى تەرەپ بىر – بىرى بىلەن ناھايىتى كەسكىن توقۇنىشىدۇ ، ئۈمىدسىزلىك ئىچىدە تۇرۇۋاتقان ئىشچى بىلەن شەپقەتسىزلىكتە ئۇچىغا چىققان زاۋۇت خوجايىنى قاتتىق تىركىشىدۇ . ئىككى تەرەپنىڭ كۆز قاراشلىرى بىر – بىرىگە زىت بولۇپ ، بىر تەرەپ ئىنقىلاب قىلىشنى ياقلايدۇ ۋە خىيالپەرەسلەرچە ھۆكۈمەتسىزلىككە چوڭ ئۈمىد باغلايدۇ ، يەنە بىر تەرەپ بولسا نىچىشى تەرغىپ قىلغان «ھۆكۈمرانلار ئەخلاقى» نى تەشەببۇس قىلىدۇ .

مەشھۇر شەخسلەرنىڭ باھاسى

«نورۋېگىيىنىڭ دېڭىز قىرغاقلىرىدا تۇرۇپ مۇشۇ مىللىي شائىرنى ، ۋەتىنىڭىزنىڭ گۈزەل ئەتىسىنى  ئەسلىگىنىڭىزدە ، ئۇنىڭ <ئاي شولىسىدىكى مۇڭلۇق كۈي> ىنىڭ مېلودىيىلىرى يۈرىكىڭىزنىڭ چوڭقۇر قاتلىرىدا جاراڭلايدۇ. »

                                                    ئو . ۋېلسون

ئەسەرلىرىنىڭ تىزىملىكى

1857 – يىل : «جەڭگاھتا» ، تارىخىي درامما ؛ «قوياش نۇرىغا چۆمۈلگەن تاغ» ، «سىنوف سۇباكىن» ، رومان ؛

 1859 – يىل : «ئالنا» ، رومان ؛

 1860 – يىل : «بىر خۇشال بالا» ، رومان ؛ 1861 – يىل :

 «پادىشاھ سىفانىل» ، تارىخىي درامما ؛ 1862 – يىل : «رەزىل پادىشاھ سېگرت»، تارىخىي درامما ؛

 1864 – يىل : «شوتلاندىيە ئايال پادىشاھى مارى سىتۇئارت» ، تارىخىي درامما ؛

 1868 – يىل : «بېلىقچىنىڭ قىزى» ، رومان ؛

 1872 – يىل : «پادىشاھ سېگرت» ، سەھىنە ئەسىرى ؛

 1875 – يىل : «تەھرىرلىك» ، «ۋەيران بولۇش» ، زامانىۋى درامما ؛

 1877 – يىل : «ماگنسىرد» ، ھېكايە ؛ «پادىشاھ» ، سەھىنە ئەسىرى ؛

 1879 – يىل : «نىئاننادا» ، سەھىنە ئەسىرى ؛ «يېڭى تۈزۈم» ؛

 1883 – يىل : « بىر قول جەڭگە ئۈندىمەكتە » ، سەھىنە ئەسىرى ؛ « ئىنسان ئاجىز كېلىدۇ » ؛

 1889 – يىل : «تەڭرى يولى» ، رومان ؛

 1901 – يىلى : «رابرېموس» ، سەھىنە ئەسىرى ؛

 1902 – يىلى : «راند دېھقانچىلىق فېرمىسى» ؛

 1906 – «مارى» رومان ؛ «ئۈزۈمزاردا گۈل ئېچىلغاندا» ، سەھىنە ئەسىرى ؛

ئاپتورى: مويەن

(1012- يىللىق نوبېل ئەدەبىيات مۇكاپاتى ساھىبى)

تەرجىمە قىلغۇچى: ئوسمانجان مۇھەممەت

بۇ رومان شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى تەرىپىدىن بۇ يىل نەشردىن چىقىدۇ. تەرجىمىسىنى ئوسمانجان مۇھەممەت (باش قىسىمى) بىلەن ھەزرىتى ئەلى بارات (ئاياغ قىسىمى) جىددىي ئىشلەۋاتىدۇ. رومان ئىككى توم بولۇپ نەشر قىلىنىدۇ. بلوگىمىزدا روماننىڭ بېشىدىن بىر نەچچە بابنى ھوزۇرۇڭلارغا سۇندۇق.

ئىككىنچى باپ

       شاڭگۇەن لۈيىشى شازىدىكى توپىنى بورا بىلەن پاخال سېلىنغان كاڭغا تۆكتى، غەمكىنلىك نەزەرى بىلەن كاڭنىڭ يېنىغا يۆلىنىپ پەس ئاۋاز بىلەن ئىڭراۋاتقان كېلىنى شاڭگۇەن لۇشىغا لاپپىدە قاراپ قويدى. ئۇ قوللىرى بىلەن توپىنى تەكشى يېيىتتى ۋە پەس ئاۋاز بىلەن كېلىنىگە:

–    كاڭغا چىقىڭ،- دېدى.

ئۇ ئىللىق نەزەرى بىلەن قاراپ تۇردى، شۇنىڭ بىلەن شاڭگۇەن لۇشىنىڭ پۈتۈن ئەزايى- بەدەنلىرى شامال سوققان قورايدەك تىتىرەپ كەتتى. ئۇ قېيىنئانىسىنىڭ مېھرىبانلىق يېغىپ تۇرغان چىرايىغا بىچارىلەرچە قاراپ تۇردى، ئۇنىڭ تاتارغان لەۋلىرى تىتىرەيتتى، ئۇ بىر نېمە دېمەكچى بولۇۋاتقاندەك قىلاتتى.

-ھەي، يەنە ئەتتىگەندە مىلتىق ئېتىلدى، چوڭ سىماغا يەنە جىن چاپلاشقان ئوخشايدۇ!- دەپ    خىتاپ قىلدى شاڭگۇەن لۇيىشى.

–    ئانا…- دېدى شاڭگۇەن لۈيشى.

شاڭگۇەن لۈيىشى قوللىردىكى توپا-چاڭلارنى قېقىپ بوش ئاۋاز بىلەن غۇدۇرىدى:

  -ھەي، سىززە، جېنىم كىلىنىم، گەپ تالىشىپلا يۇرۇيسىز- ھە! يەنە قىز تۇغسىڭىز، مېنىڭمۇ سىزنى قوغدايدىغان يۈزۈم قالمايدۇ.

   شاڭگۇەن لۇشىنىڭ كۆز چانىقىدىن ئىككى تارام ياش سىرغىپ چۈشتى. ئۇ چىشىنى چىشلەپ، پۈتۈن كۈچى بىلەن ئېغىر قورسىقىنى كۆتۈرۈپ، كېسەكلىرى ئېچىلىپ قالغان كاڭغا ئۆمىلەپ چىقتى.

-تۇغۇش دېگەن سىزگە تونۇش ھەم ئاسان ئىش، ئۆزۈڭىز ئاستا-ئاستا تۇغۇڭ،-دېدى شاڭگۇەن لۇيىشى تاقەتسىزلىك بىلەن قوشۇمىسنى تۈرۈپ. ئۇ بىر يۆگەم ئاق لاتا بىلەن بىر قايچىنى كاڭغا قويۇپ قويدى،- قېيىن ئاتىڭىز بىلەن لەيدىنىڭ ئاتىسى غەرب تەرەپتىكى ئۆيدە قارا مادىنى تۇغدۇرۋاتىدۇ، ئۇنىڭ تۇنجى تۇغۇشى، مەن بېرىپ ئۇنىڭ ھالىدىن خەۋەر ئالاي.

    شاڭگۇەن لۇشى بېشىنى لىڭشىتتى. ئۇ ئاسمان قەرىدىن يەنە بىر مىلتىق ئاتقان ئاۋاز كەلگەنلىكىنى ئاڭلدى، بىر قانچە ئىت قورققىنىدىن قاۋىشىپ كەتتى. سى ماتىڭنىڭ ۋارقىرىغان ئاۋازى بىرلىرىدە ئۈزۈلۈپ، بىرلىرىدە داۋاملىشاتتى:

-يۇرتداشلار، تېز قېچىڭلار، قېچىشقا كېچىكىپ قالساڭلار جېنىڭلاردىن ئايرىلىسىلەر…

     خۇددى سى ماتىڭنىڭ ۋارقىرىغان ئاۋازىغا ماسلاشقاندەك ئۇ قورسىقىدا بىر ئەسنا مۇش، تېپىك پەيدا بولۇۋاتقاندەك سەزدى. ئۇ قاتتىق تولغاقتىن تۇلۇق تاشىدەك دۆگىلىنىپ كەتتى. ئۇنىڭ ھەربىر تۈك تۈشۈكچىلىرىدىن تەر قۇيۇلدى. سۇس بېلىق ھىدى تارىلىپ تۇراتتى. ئۇ ۋاقىرىۋەتمەي دەپ چىشىنى چىڭ چىشلىدى. كۆز ياشلىرىدىن ئۇنىڭ كۆزلىرى خىرەلەشتى، ئۇ چاچلىرى تامامەن قۇندۇزدەك قاپقارا قېيىنئانىسنىڭ دالان ئۆيدىكى بۇد تەكچىسىنىڭ ئالدىدا يۈكۇنۇپ ئولتۇرغانلىقىنى، بۇدساتۋانىڭ ئىسرىقدىنىغا ئۈچ تال بىنەپشەرەڭ سەندەل ئىسرىق سانجىپ قويغانلىقىنى، ئىسرىقداندىن ئىس ئۆرلەۋاتقانلىقىنى، ئىسرىق ھىدى پۈتۈن ئۆينى بىر ئالغانلىقىنى كۆردى.

بۇدساتۋا، مېنى پاناھىڭدا ساقلىغايسەن، ماڭا رەھىم قىلغايسەن، ماڭا بىر ئوغۇل بالا ئاتا قىلغايسەن… شاڭگۇەن لۇشى قوللىرى بىلەن بورتۇپ چىققان، مۇزدەك سوغوق قورسىقىنى سىلىدى، بۇت تەكچىسىدە ئولتۇرغان تۇرىدىغان ئاق چاقچۇقتىن ياسالغان بۇدساتۋانىڭ سىرلىقلىق چىقىپ تۇرىدىغان نۇرلۇق چىرايىغا قاراپ، سۈكۈت ئىلكىدە تىلاۋەت قىلدى. ئۇنىڭ كۆز ياشلىرى يەنە بىر قېتىم كۆز چاناقلىرىدىن ئېتىلىپ چىقتى. ئۇ ھۆل بولۇپ كەتكەن ئىشتىنىنى سېلىۋەتتى، جىلىتكىسىنى ئىمكان قەدەر ئۈستۈن قىلىپ، قورسىقى بىلەن كۆكسىنى ئوچۇق قويماقچى بولدى. ئۇ قولى بىلەن كاڭنى تىرەپ بەدىنىنى قېيىنئانىسى سۈپۈرۈپ ئەكىرگەن توپىغا رۇسلاپ قويماقچى بولدى. ئۇ زەھەردەك تولغاق تۇتىۋاتقان چاغدا قالايمىقانلىشىپ كەتكەن چاچلىرىنى بارماقلىرى بىلەن تارىدى، بېلىنى يىغىۋېتلىگەن بورا بىلەن بۇغداي ئۆنچىسىگە قويدى.

   دېرىزىگە ساپلا سىماب داغلىرى بولۇپ كەتكەن بىر كونا ئەينەك ئورنىتىلغان بولۇپ، ئۇنىڭ چىرايىنىڭ سىڭا تەرىپى، تەر بىلەن ھۆل بولۇپ كەتكەن چېكە چېچى، قىسىق، گۈنىسىز كۆزى، قاڭشارلىق ئاق بۇرۇنى، توختاۋسىز تىتىرەپ تۇردىغان، قۇرۇپ كەتكەن لەۋلىرى، كالاچتەك ئېغىزى كۆرۈنۈپ تۇراتتى. نەمخۇش ئاپتاپ دېرىزىدىن ئۆتۈپ، ئۇنىڭ قورسىقىغا يانتۇ چۈشۈپ تۇراتتى، ئۇنىڭ قورسىقىدىكى ئەگرى- بۈگرى كۆك تۇمۇرلار بىلەن ئىگىز-پەس ئاق سىزىقلار شۇنچىلىك دەھشەت ھەم قورقۇنۇچلۇق كۆرۈنەتتى. ئۇ ئۆزىنىڭ قورسىقىغا دىققەت نەزەرى بىلەن قارىدى، كۆڭلىدە قاراڭغۇ ۋە يۇرۇق بىر تۇيغۇ ئارىلشىپ كەتتى، گويا ياز پەسلىدە گاۋمىينىڭ شەرقى شىمال يېزىسىدا نە قارا بولۇت يۇپۇرۇلۇپ كەلگەندەك، نە سۈزۈك زەڭگەر ئاسمان كۆرۈلگەندەك قىلاتتى. ئۇ ئۆزىنىڭ ئاجايىپ چوڭ، قاتتىق قورسىقىغا قاراشقا جۈرئەت قىلالمايۋاتقاندەك قىلاتتى. ئۇ بىر قېتىم ئۆزۈنىڭ مۇزدەك تۆمۈرگە قورساق كۆتۈرگەنلىكىنى، يەنە بىر قېتىم پۈتۈن بەدىنىنى ئالا- چىپار قاپلاپ كەتكەن چار پاقىغا ھامىلدار بولۇپ قالغانلىقىنى كۆردى. ئۇ زورىغا بولسىمۇ ھەر ھالدا تۆمۈرنىڭ ئوبرازىغا چىدىدى، ئەمما چار پاقىنىڭ ئوبرازى ئۇنىڭ خىيالىغا كېلىشى بىلەنلا ئۇنىڭ پۈتۈن ئەزايى-بەدەنلىرى سىقىرىشىپ كېتەتتى. بۇدساتۋا ئۆز پاناھىڭداساقلىغايسەن… ئابا-ئەجدادلىرىم ئۆز پاناھىڭلاردا ساقلىغايسىلەر، مېنى كەچۈرگەيسىلەر، ماڭا پۈتۈن بەدەننى تۈك قاپلىغان، پۈتۈن بەدەنىدە قاتنى بار بىر ئوغۇل پەرزەنت ئاتا قىلغايسىلەر… سۆيۈملۈك، ئۇماق ئوغلۇم تېز چىق… ئاسمان-زېمىننىڭ مۇئەككىلى تەڭرىم، ئەۋلىيا-ئەنبىيالار، تۈلكە جىنلار ماڭا ياردەم قىلىڭلار، ھەمدەم بولۇڭلار… مەن سىلەرگە شۇنداق تىۋىنىمەن، سىلەردىن يالۋۇرۇپ، يېلىنىپ ئۆتۈنىمەن، شۇ ئەسنادا يەنە ئارقا-ئارقىدىن ئۇنىڭ يۈرەك-باغرىنى ئۆرتەپ تاشلىغۇدەك قاتتىق تولغاق تۇتتى. ئۇ قوللىرى بىلەن ئارقا تەرەپتىكى بورىنى تۇتتى، بەدەنلىرىدىكى ھەر بىر پارچە مۇسكول تىتىرەپ، تارتىشتى. ئۇنىڭ كۆزلىرى چۆچەكتەك چەكچەيدى، كۆز ئالدى قىزىلىققا تولدى، شۇ قىزىللىق ئىچىدە بەزى ئاق نور تېز سۈرئەت بىلەن يۆگىلىپ، تارىياتتى، خۇددى كۈمۈش يىپ ئوچاقتا كۆيۈپ ئىرىپ كېتىۋاتقاندەك قىلاتتى. ئۇ ئاخىرى چىداپ بولالماي ۋارقىرىۋەتتى، ئۇنىڭ ۋارقىرىغان ئاۋازى دېرىزىدىن چىقىپ، نە كۆتۈرۈلۈپ نە پەسلەپ دېگەندەك يىراق كوچا-كويلارغا ئاڭلىنىپ، سى ماتىڭنىڭ ۋارقىرىغان ئاۋازى بىلەن قوشۇلۇپ كەتتى، ئۇ ئاۋازلار خۇددى بىر ئارقاندەك، بىر يىلاندەك گوروي، دۈمچەك، سالپاڭ باش، قۇلىقىنىڭ تۆشۈكىدە ئىككى تال ئاق تۈك بار شىۋىتسىيلىك پوپ مالويانىڭ قۇلىقىغا يەتتى.

سائەت بىناسىغا بارىدىغان چىرىپ كەتكەن ياغاچ پەلەمپەيدە مالويا ھەيران قالدى. ئۇنىڭ ئېزىپ قالغان قوزىدەك مەڭگۈ ياش ئېرىمايدىغان، ئەبەدىي ئادەمنى ھاياجانغا سالىدىغان ئاسايىشلىق زەڭگەر كۆزلىرىدىن ھەيرەت نۇرلىرى بىلەن شادلىق نۇرلىرى چاقناۋاتقاندەك قىلاتتى. ئۇ قىزىپ كەتكەن يىرىك بارماقلىرى بىلەن مەيدىسىگە كىرسىت سىزدى، پۈتۈنلەي گاۋمىينىڭ شەرقى شىمال يېزىسىنىڭ تەلەپپۇزىغا ئايلىنىپ كەتكەن يەرلىك تەلەپپۇز بىلەن گەپ قىلدى:

-ئاھ، تەڭرىم…

ئۇ ئۆرلەۋېرىپ، ئاخىرى ئۈستىگە چىقىپ، چىركاۋنىڭ ئىچىدىكى داتلىشىپ كەتكەن مىس قوڭغۇراقنى چالدى.

سوغۇق ئاۋاز تۇمان قاپلاپ كەتكەن قىزىل تاڭ قوينىغا تارالدى. تۇنجى قوڭغۇراق ئاۋازىغا، ياپۇن ئالۋاستىلىرى كەنتىگە كىرەي دەپ قالدى دەپ ئاگاھلاندۇرغان ئاۋازغا ئەگىشىپ، دەھشەتلىك داس سۇيى شاڭگۇەن لۇشىنىڭ چاترىقى ئارىسىدىن ئېقىپ چىقتى. ئۇ سۈتلۈك ئۆچكىسىنىڭ تېكە پۇرىقىنى پۇرىغاندەك، يەنە بىرلىرىدە كۈچلۈك، سۇس تارىلىۋاتقان تۇخىمەك دەرىخى گۈلىنىڭ خۇشپۇرىقىنى پۇرىغاندەك بولدى. ئۆتكەن يىلى مالويا بىلەن تۇخمەكلىك ئارسىدا خۇشال مۇھەببەتلەشكەن مەنزىرە بىردىنلا ئۇنىڭ كۆز ئالدىدا ئاجايىپ تەرۇزدە نامايان بولدى. ئەمما شۇ تاپتا ئۇنىڭغا ئاشۇ ئىزگۈ مەنزىرىلەرگە قايتىش نىسىپ بولمىدى. ئۇنىڭ قېنىئانىسى شاڭگۇەن لۈيىشى قان داغلىرى بولۇپ كەتكەن قوللىرىنى كۆتۈرۈپ، ئۆيگە يۇگۇرگىنىچە كىرىپ كەلدى. ئۇ قورققىنىچە قارىۋىدى، قېيىنئانىسىنىڭ قان بولۇپ كەتكەن قوللىرىدا يېشىل ئۇچقۇن چاقناۋاتقانلىقىنى كۆردى.

   – تۇغدىڭىزمۇ؟-ئۇ قېيىنئانىسىنىڭ ئۈنلۈك ئاۋاز بىلەن شۇنداق دەپ سورىغانلىقىنى ئاڭلدى. قېيىنئانىسىنىڭ بېشى ئاپتاپتا شانلىق قىياپەتتە تىتىرەۋاتاتتى. ئۇ قېيىنئانىسىنىڭ چاچلىرىنىڭ تۇيۇقسىز ئۈچتەك ئاقىرىپ كەتكەنلىكىنى ھەيرانلىق بىلەن سەزدى،-مەن تېخى تۇغدىمىكىن دەپتىمەن؟

قېيىنئانا ئۆزىنىڭ قولىنى قورسىقىغا سوزىدى. ئۇ قوللارنىڭ بېغىشلىرى چوڭ، قوپال، تىرناقلىرى قاتتىق ئىدى، ھەتتا قولىنىڭ دۈمبىسىنىڭ تېرىلىرىمۇ تاشتەك قاتتىق ئىدى. ئۇ قورققاندەك بولۇپ، تۆمۈر سوققان بۇ ئايالنىڭ ساپلا ئېشەكنىڭ قېنى چاپلىشىپ كەتكەن قوللىرىدىن ئۆزىنى قاچۇرماقچى بولدى. ئەمما ئۇنىڭ ئۇنداق قىلغۇدەك قۇدىرىتى يوقىدى. قېيىنئانىسىنىڭ قولى زىنھار تۈزۈت قىلماي ئۇنىڭ قورسىقىنى باستى. ئۇ يۈرىكى سوقۇشتىن توختاپ قالغاندەك سەزدى، سوغ توپىغۇ ئۇنىڭ پۈتۈن ئەزايى-بەدەنلىرىگە تارالدى. ئۆزىنى تۇتىۋالالماي ئارقا –ئارقىدىن ۋارقىرىۋەتتى. ئۇ تولغاق ئازابىدىن ئەمەس، قورقۇپ كەتكەچكە ۋارقىرىۋەتتى. قېيىنئانىسى قوللىرى بىلەن قوپال سىلاۋاتاتتى، ئۇنىڭ كىندىكىنى باستى، ئاخىرى تاۋۇزنىڭ پىشقان- پىشمىغانلىقىنى سىناپ بېقىۋاتقاندەك ئۇنىڭ قورسىقىنى پاق-پاق قىلىپ بىر قانچىنى ئۇرۇپ قويدى. قېيىنئانىسى خۇددى خام تاۋۇز سېتىۋالغاندەك بىزار ۋە پەرىشان بولدى.قېيىنئانىسى ئاخىرى قوللىرىنى ئۇنىڭ قورسىقىدىن ئېلىپ يىراق بولدى، ئاپتاپتا سالپىيىپ تۇردى، كۆڭلى غەش بولۇپ، روھىي چۈشكۈنلەشتى. ئۇنىڭ نەزىرىدە قېيىنئانىسى يېنىك لەپىلدەۋاتقان چوڭ كۆلەڭگۈ ئىدى، پەقەت ئاشۇ بىر جۈپ قوللا ھەقىقى، راست، ھەيۋەتلىك ئىدى، خالىغىنىنى قىلالايتتى، ئۇ ئىختىيارى ئىش قىلالايتتى. ئۇ قېيىنئانىسىنىڭ ئاۋازىنىڭ يىراقتىن كېلىۋاتقانلىقىنى، چوڭقۇر كۆلچەكتە لاي ھىدى بىلەن تاشپاقا چىقارغان بۇژغۇن ئاۋازىغا قوشۇلۇپ كېلىۋاتقانلىقىنى ئاڭلىدى:

   -…قۇغۇن پىشسا پېلىكىدىن ئۆزى ئۈزۈلىدۇ…ۋاقتى كەلگەندە ئۇنى توسىمەن دەپمۇ توسۋالغىلى بولمايدۇ… چىداڭ، بەرداشلىق بېرىڭ، پەرۋاسىزلىق قىلماڭ…خەقنىڭ مەسخىرە قىلىشدىن قورقماڭ، ئەجەبا ئەتىۋارلىق يەتتە قىزىڭىزنىڭ كۈلكە قىلىشىدىن قورقمامسىز…

ئۇ ئىككى قول ئارسىدىكى بىر قولنى كۆردى. يەنە بىر قېتىم ماغدۇرسىزلىق بىلەن ئۆزىنى تاشلىدى، بىزار بولغىنىچە تومپىيىپ چىققان قورسىقىغا ئۇردى. خۇددى نەم قوي تېرىسىدىن قىلىنغان دۇمباقنى ئۇرغاندا چىققان ئاۋازدەك ئېغىر ئاۋاز ئاڭلاندى.

-بۈگۈنكى كۈننىڭ ئاياللىرى بارغانسىرى نازۇكلىشىپ كېتىۋاتىدۇ. مەن ئۇنىڭ دادىسىنى تۇغىدىغان چاغدا ئۇنى تۇغقاچ پەتەك تىككەنىدىم…

ئۇ قول ئاخىرى قورساققا ئۇرۇشتىن توختىدى، ئۇ قولىنى تارتىپ قاراڭغۇلۇققا يۇشۇردى. تەمتىرىگەن قوللار خۇددى ياۋايى ھايۋانلارنىڭ پۇتىغىلا ئوخشايتتى. قېيىنئانىسىنىڭ ئاۋازى قاراڭغۇلۇقتا ئاڭلىناتتى، تۇخىمەك گۈلىنىڭ خۇشپۇرىقى كېلىپ تۇراتتى.

-قاراڭ قورسىقىڭىزغا، ئادەم ھەيران قالغۇدەك يوغىناپ كېتىپتۇ، سىزىقلارمۇ ئۆزگىچە، ئوغۇل بالىدەك قىلىدۇ، بۇ سىزنىڭ بەختىڭىز، مېنىڭ بەختىم، شاڭگۇەن ئائىلىسىنىڭ بەختى، بۇدساتۋانىڭ روھى ئايان بوپتۇ. تەڭرىم ئۆز پاناھىڭدا ساقلىغايسەن، ئوغلىڭىز بولمىسا ئۆمۈر بويى قۇل بولۇپ كېتىسىز، ئوغلىڭىز بولسا شۇ زامان خۇجايىن بولىسىز. دېگەنلىرىمگە ئىشىنەمسىز-ئىشەنمەمسىز؟ ئىشىنەمسىز- ئىشەنمەمسىز ئۆزىڭىزنىڭ ئىشى. ئەمەلىيەتتىمۇ ئىشەنمەيسىز…

-ئانا، ئىشىنىمەن، مەن ئىشىنىمەن!

شاڭگۇەن لۇشى تەقۋادارلىق بىلەن شۇنداق دېدى، ئۇ ئۇدۇل تامدىكى خىرە، قوڭۇررەڭ داغنى كۆرۈپ، يۈرىكى قاتتىق ئېچىشىپ كەتتى. ئۇ ئۈچ يىل ئىلگىرى يەتتىنچى قىزى شاڭگۇەن چيۇدىنى تۇغقاندىن كېيىن ئېرى شاڭگۇەن شوۋشىنىڭ ئەرۋاھى قىرىق گەز ئۇچۇپ، كالتەك بىلەن ئۇنىڭ كاللىسىنى ئۇرۇپ يېرىۋەتكەندە تامغا چاچراپ قېپقالغان داغلار ئىدى. قېيىنئانا بىر سېۋەتنى ئېلىپ كېلىپ ئۇنىڭ يېنىغا قويۇپ قويدى. قېيىنئانىسنىڭ ئاۋازى قاراڭغۇ كېچىدە جۇلالىنىۋاتقان يالقۇن گۈزەل نۇر چېچىۋاتقاندەك قىلاتتى:

-سىز ماڭا ئەگىشىپ  «قورسىقىمدىكى بالا ئەتىۋارلىق ئوغۇل» دەڭ، تېز دەڭ!

 سېۋەتتە پوستى بار، يەر ياڭىقى بار ئىدى. قېيىنئانىسىنىڭ چىرايىدىن مېھرىبانلىق، ئاۋازىدىن سۈرلۈكلىك چىقىپ تۇراتتى، ئۇ ھەم تەڭرى ھەم ئانا ئىدى. شۇنىڭ بىلەن شاڭگۇەن لۇشى قاتتىق ھاياجانلاندى-دە، يىغلاپ تۇرۇپ:

 -مەن ئەتىۋارلىق بالىغا ھامىلدار بولدۇم، مەن ئىسلزادىگە قورساق كۆتۈردۇم… ئوغلۇم…-دېدى.

قېيىنئانىسى ئۇنىڭ قولىغا بىر قانچە تال يەر ياڭىقى تۇتقۇزۇپ تۇرۇپ  ئۆگەتتى:

   -«يەر ياڭىقى، يەر ياڭىقى، يەرنىڭ ياڭىقى، تۇغسا ئوغۇل-قىز پەرزەنت، ئۆينىڭ تەڭلىكى».

شاڭگۇەن لۈيىشى بېشىنى سوزۇپ، كۆزلىرىدىن ياش ئاققۇزغىنىچە:

-بۇدساتۋانىڭ روھى ئايان بولدى، تەڭرىم ئۆز پاناھىڭدا ساقلىغايسەن. شاڭگۇەن ئائلىسىگە قوش خۇشاللىق بولغاي! لەي دىنىڭ ئانىسى، يەر ياڭىقىنى ئاقلىغاچ ۋاقىتنى كۈتۈپ تۇرۇڭ، ئائلىمىزنىڭ قارا مادىسى قېچىر تۇغماقچى، ئۇنىڭ تۇنجى تۇغۇشى. مەن سىزنىڭ ھالىڭزدىن خەۋەر ئالالمايدىغان بولدۇم.

     -ئانا، تېز بارسىلا، تەڭرىم ئائىلىمىزنىڭ قارا مادىسىنىڭ ئوڭۇشلۇق تۇغۇشىنى ئۆز پاناھىڭدا ساقلىغايسەن…-دېدى شاڭگۇەن لۇشى ھاياجانلانغىنىچە.

شاڭگۇەن لۇيىشى ئۇھسىنىغىنىچە بېشىنى چايقاپ چىقىپ كەتتى.

ئوسمانجان مۇھەممەت

    روسىيە تەنقىدى رېئالىزىم ئەدەبىياتى 19-ئەسىرنىڭ 30-يىللىرى شەكىللەنگەن بولۇپ،20-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئاياقلاشتى. بىر ئەسىرگە يېقىن روسىيە ئەدەبىيات مۇنبىرىدە ئەل ۋەتەننىڭ،ئاۋام –پۇقرالارنىڭ ، دەرد ھالىنى تەسۋىرلەپ ئەسەر يازىدىغان يازغۇچىلار ئارقا-ئارقىدىن مەيدانغا كەلدى. ئۇلار زۇلمەتلىك رېئاللىقنى ئەينەن ئەكىس ئەتتۇردى، يانچىلىق تۈزۈمگە تىغمۇ-تىغ قارشى تۇردى ، ئۇلار ئىدىيە ۋە بەدىئى جەھەتتە خېلى يۈكسەك پەللىگە يەتتى. 19-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا رۇسىيە رېئالىزىم ئىلمىنىتلىرى روشەن ئۆسۈشكە باشلاپ، فېئودال يانچىلىق تۈزۈمى تەھدىد ،كىرزىسكە ئۇچىرىدى، شۇنىڭ بىلەن بىر تۈركۈم بۇرژا دېموكراتىك ئىدىيىسىنىڭ تەسىرىگە ئۇچىرىغان بىر تۈركۈم مەرىپەتلىك ياشلار مۇستەبىت تۈزۈمگە قۇراللىق قارشى چىقتى، بۇ تارىختا « دېكابىرسلار ھەرىكىتى » دەپ ئاتالدى، بۇ ھەرىكەتكە ياش گىۋاردىيەلەر قاتناشتى . ئۇلارنىڭ قوزغىلىڭى باستۇرۇلغان بولسىمۇ ،ئەمما ئۇ ھەرىكەت رۇسىيە ئازادلىق ھەرىكىتنڭ باشلىنىشى بولدى. شۇنىڭ بىلەن رۇسىيە خەلقىنىڭ ئېڭى مىسلىسىز دەرىجىدە ئويغاندى. ئەمما دىكابىرستلار ھەرىكىتى مەغلۇب بولغاندىن كېيىن، روسىيەدە يەنە زىددىيەتلىك ھۆكۈمرانلىق باشلاندى. چارپادىشاھ ھۆكۈمىتى بورژۇا ئىنقىلابى ئىددىيەسىنىڭ تەسىرنى بېسىش ئۈچۈن يانچىلىق تۈزۈمنى باسىدىغان ئەكسىيەتچىل نەزەرىيەلەرنى بازارغا سالدى، ئەمما كاپتالىزملىق ئىلغار ئىدىيە –مۇناسىۋەت يەنىمۇ تەرەققى قىلغاچقا يانچلىق تۈزۈم كىرزىسقا دۇچ كەلدى. ئۇ چاغلاردا يەنە دىكابرستلار ئويغاتقان ياش بىر ئەۋلادلار يانچلىق تۈزۈمگە قارشى تۇردى، بىلنىسكى، پۇشكىن قاتارلىق مەشھۇر ئەدىب ۋە شائىرلار يانچلىقنى بىكار قىلىش كۈرشىگە قاتناشتى. ئۇلارنىڭ بۇ ھەرىكتى بىر قىسىم يازغۇچىلارنىڭ ئىدىيەسىنى رېئالىزىملىق ئىجادىيەت بۆلۈنمىسىگە بۇرىدى، يانچىلىققا قارشى كۈرەش ئەدەبىيات –سەنئەتتىن جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ تەرەپلىرىنى ئېچىپ تاشلاشنى تەلەپ قىلدى ۋە تەنقىدىي رېئالىزم ئۈچۈن ئىجتىمائىي ئاساس، ئىجادىيەت شارائىتى يارىتىپ بەردى. ساترىك يازغۇچى، شائىرلار پىسخىك تەسۋىر جەھەتتە مۇۋۋەپىقىيەت قازىنىپ، رەزىللىكنى ئۆتكۈر تىل بىلەن پاش قىلدى. ئادىل غايىۋى روھىيەت مەنزىلىگە ئىنتلىدى. بۇ روس تەنقىدىي ئەدەبىياتىنىڭ بارلىققا كېلىشىگە تۈرتكە بولدى، شۇنىڭ بىلەن بىرگە رېئالىزملىق ئەدەبىياتمۇ بارلىققاكەلدى. كېرىلوف، لېرمېنتوۋ، گوگول، پوشكىن،سىولجىنىكىي،تۇرگېنىۋ،گانچاروۋ،ئوسترىۋسكىي،نېكراسوۋ،شېردىلېن،دوستىيوۋىكى قاتارلىق يازغۇچى –شائىرلار تەنقىدىي رېئالىزملىق ئىجادىيەت ئۇسلوبى بىلەن ئىجادىيەت قىلدى. ئۇلارنىڭ تىپىك ۋەكلى فىيودور مىخايلوۋىچ دوستيوۋىسكىدۇر. ئۇ ئىجتىمائىي ئىللەتلەرنى ئېچىپ تاشلاپ، ئاۋام –پۇقرالارنىڭ دەرد-ھالىنى تەسۋىرلەيدىغان نۇرغۇن مۇنەۋۋەر ئەسەرلەرنى ئىجاد قىلىپ، ئەدەبىياتنىڭ تۇرمۇشنى ئەكىس ئەتتۈرۈش دائىرسىنى كېڭەيتتى ، كىشلەرنىڭ قارشى تۇرۇش روھىنى ئورغۇتۇپ، يانچىلارغا قارشى تۇرۇش ئىنقىلابى ئىدىيەنى تارقاتتى. ئۇ ئەينى چاغدىكى ئۆتكۈرلىشىۋاتقان پەلسەپە بىلەن ئىستېتىكا ساھەسىدىكى مەسىللەرنى، بولۇپمۇ ئەدەبىيات بىلەن رېئاللىقنىڭ مەسلىسىنى ئۆز ئىجادىيتىدە توغرا بىر تەرەپ قىلدى. تەنقىدىي رېئالىزملىق ئىجادىيەت ئارقىلىق دەۋر روھىنى ئەكىس ئەتتۈردى. ئادەمنى ھەيران قالدۇردىغان بەدىئى قۇدرەت ئارقىلىق روسىيە جەمئىيتنىڭ ئەكسىيەتچىل، چىرىك، رەزىل روھىنى قاششاق قىياپىتىنى ئېچىپ تاشلاپ، خەلقنىڭ ئويغانغانلىقنى ئەكىس ئەتتۈردى. ئۇ ئۆزىنىڭ « نادامەت »، «جىنايەت ۋە  جازا »، « مەجنۇن» ، «خورلانغانلار ۋە بوزەك بولغانلار » قاتارلىق ئەسەرلىرىدە كونا تۈزۈمگە قارشى تۇرغان ئاۋاملارغا ھېسداشلىق قىلدى، كاپتالىزم تۈزۈمنىڭ ئەخلاقتا چۈشكۈنلەشكەنلىكىنى، ئاياللارنىڭ تاۋار ئورنىدا سېتىلۋاتقانلىقىنى، ئۇلارنىڭ ئېچنىشلىق تەقدىرىنى، بۇرژا جەمئىيتىنىڭ چىركىنلىكى بىلەن رەزىللىكىنى پاش قىلدى. شۇڭا ئۇ «ئاكا-ئۇكا كارامازوۋلار»قاتارلىق ئەسەرلىرىدە ئەخلاقنى پاكلاشتۇرۇش ئارقىلىق ئىنسانلار دۇنياسىدىكى رەزىل جىنايى قىلمىشلىرىنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرىشتى، ئۇنىڭ ئىجادىيتى مەيلى پاسىپ ياكى ئاكتىپ جەھەتتە بولسۇن روسىيە ئەدەبىياتىغا جۇملىدىن پۈتكۈل ياۋروپا ئەدەبىياتىغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتتى.

دوستيوۋىسكى خاراكتېرى ۋە ئىجادىيەت ئۇسلۇبى ئىنتايىن مۇرەككەپ يازغۇچى بولغاچقا ئۇنىڭغا بېرىلگەن باھامۇ ھەر خىل. بۇ ئەھۋال ئۇنىڭ خاراكتېرىنىڭ مۇرەككەپ ئىكەنلىكىنى چۈشەندۇرىدۇ. ئۇنىڭ سىياسى قارشى ، پەلسەپەۋى قارشى ۋە سەنئەت قارشى ئۆزگىچە بولغاچقا ، ئەسەرلىرىمۇ ئۆزگىچىلىككە ئىگە . ئۇ غۇربەتچىلىك ،جاپالىق ياشىغان بولسىمۇ، ئەدەبىيات يولىدىن يەنىلا چەتنىمىدى ، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئۇنىڭ ئىچكى دۇنياسىدىكى زىددىيەت بىلەن توقۇنۇشنى تېخىمۇ ئاشۇرىۋەتتى. بۇنداق زىددىيەت ۋە توقۇنۇشلارنى ئۆز ئەسەرلىرىدە بايان قىلدى. پېرسۇناژلارنىڭ خاراكتېرىنى پىسخىك نوقتىدا تۇرۇپ تەسۋىرلدى. ئۇنىڭ دۇنيا ئەدەبىيات مۇنبىرىدىكى شان-شۆھرىتى بارغانسىرى ئاشقاچقا، شان-شەرەپكە مۇناسىپ ھالدا دۇنيا ئەدەبىيات خەزىنىسىدىن ئورۇن ئالدى.

1

فىيودور دوستيوۋىسكى ( 1881- 1821) نامرات ، ئاددىي ئاۋام ئائىلىسىدە دۇنياغا كەلدى. ئۇنىڭ بوۋىسى سولغان ئاقسۆڭەك، ئاتىسى نامرات دوختۇر ئىدى. ئانىسى مۇسكۇۋادىكى سودىگەر ئائىلسىدىن كېلىپ چىققان، ئىشچان،  ئائىلگە، پەرزەنتلىرىگە سادىق، ئۇقۇمۇشلۇق ئايال ئىدى. ئۇ نامرات ، تىجەشچان ئائىلىدە چوڭ بولدى . ئۇ ئەزىم ھايات يولىدا ئاتىسىغا بىر خىل مۇرەككەپ ھېسىياتتا بولۇپ كەلدى. ئاتىسىنىڭ مېھرىبالقىدىن قاتتىق تەسىرلەندى. ئاتىسى پەرزەنتلىرىگە قاتتىق تەلەپ قوياتتى ، ئەمما پەرزەنتلىرىنى ھەرگىز ئۇرۇپ –تىللىمايتتى، مائارىپقا، تەربىيەگە سەل قارىمايتتى. ئۇنىڭ ئاتىسى كۈندىلىك داۋالاش ئىشلىرىنى تۈگىتىپ بولغاندىن كېيىن، پۈتۈن ئۆيدىكىلەر بىلەن بىرگە ئولتۇرۇپ، كىتاب ئوقۇيتتى. شۇنداق بولغاچقا دوستىيوۋىسكى ئاتىسىدىن تەسىرلەندى، ئاتىسىدىن گۈزەلىككە ئىنتىلىشتەك ئىلھام بۇلىقىدىن شەربەت ئىچتى. ئاتىسى قاتتىق قول ئادەم بولسىمۇ، ئائىلىگە قاتتىق تەلەپ قويسىمۇ، ئىقتىسادىي جەھەتتە، تېجەشچان ئادەم بولسىمۇ، پەرزەنتلىرى ئۈچۈن ئىنتايىن ياخشى ئۆگىنىش، تەربىيەلىنىش شارائىتى يارىتىپ بەردى. پەرزەنتلىرىنىڭ خاراكتېرىنىڭ يېتىلىشىگە، مۇئەييەن تەسر كۆرسەتتى، پەرزەنتلىرىنىڭ ياخشى تەربىيەلىنىشى ئۈچۈن ئاتىسى كىچىك بولسىمۇ ئىگىلىك تىكلىدى. 8 – دەرىجىلىك مەمۇرىي ئەمەلدارلىقنى قولغا كەلتۈرۈپ، ئاقسۆڭەڭ دېگەن نامغا مۇشەرەپ بولدى، شۇنىڭ بىلەن دوستىيوۋىسكىنىڭ ئاپىسى بىلەن بولىدىغان چاغلىرى كۆپ بولدى. ئۇنىڭ بالىلىق ئۆسمۈرلۈك چاغلىرى گۈزەل سەھرادا ئۆتتى. ئۇنىڭ يۇمران قەلبىگە گۈزەل تەبىئەت مەنزىرلىرى، جانلىقلار نەقىش بولۇپ ئويۇلدى. ئۇ كەڭ تەبىئەت قوينىدا قۇش كەبى پەرۋاز قىلدى. ئاجايىپ ھېكايە – ۋەقەلەر كۆڭۈل بەتلىرىگە خاتىرلەندى. تەبىئەت بىلەن بىر تەن بىر جان بولدى. رۇس خەلقىنىڭ مىللىي روھىنىڭ تەققاسىغا ئايلاندى. ئاق كۆڭۈل ئاۋام پۇقرالارغا مۇشتاق بولدى. ئۇلارنىڭ شادلىقىغا شادلىق قوشتى، دەردىگە دەرمان بولدى. ئۇنىڭ ئاشۇ  بالىلىق چاغلىرىدا ئۆتكەن سەھرا تۇرمۇشى ئۇنىڭ كېينىكى تۇرمۇشىغا،ھاياتىغا زور تەسىر كۆرسەتتى ،ئىجادىيتى ئۈچۈن ئېلھام بولاقى بولدى .ئۇ كېيىن سەھرادىن قايتىپ فىرانسوزچە مەكتەپكە كىردى،مەكتەپكە كىرىپ مەلۇم مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن نۇرغۇن روس ئەدىبلىرىنىڭ نامىنى ئاڭلىدى ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىنى، چەت ئەلنىڭ تارىخىنى ۋە ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى ئوقۇپ ، چوڭقۇر بىلمگە ئىگە بولدى ۋە ئىلھام ئالدى ، بۇ ھال ئۇنىڭ كېيىنكى ئىجادىيتى ئۈچۈن پۇختا يېزىقچىلىق ئاساس بىلەن تەمىنلىدى. ئۇ دەسلەپتە پوشكىن، بىلنىسكىي ، گوگول قاتارلىق داڭلىق يازغۇچىلارنىڭ ۋە ئۇلارنىڭ ئەسەرلىرىگە چوقۇندى ، «ئىنجىل» ھېكايلىرىنى قېتىرقىنىپ, كۆڭۈل قويۇپ ئوقۇدى. «ئىنجىل »دىكى گۈزەل ئەخلاق توغرىسىدىكى ھېكايە-رېۋايەتلەر ئۇنىڭ كۆڭۈل بېتىدىن مەڭگۈلۈك ئورۇن ئېلىپ، ئۇنى ئۆمۈر بۇيى ھىدايەتكە باشلىدى. ئانىسى تۇغۇتتا ئۆلۈپ كەتكەندىن كېيىن ئۇلارنىڭ ئائىلىسى ۋەيران بولۇپ،پۈتۈن ئائىلە بويىچە سەھراغا كۆچۈپ كېلىپ ،سەھرا تۇرمۇشىنى باشلىدى .

     دوستيوۋىسكى ئاتىسىنىڭ رىغبەتلەندۈرۈشى بىلەن ھۆكۈمەت خىراجىتى بىلەن ئوقۇش ئېمتىھانىغا قاتناشتى . ئۇ ئىمتىھاندا بىرنچى بولغان بولسىمۇ، تەلىيى ئوڭدىن كەلمەي، ئۇنىڭ ئورنىنى باشقا بىرەيلەن ئىگىلەپ كەتتى. ئۇ ھۆكۈمەت خىراجىتى بىلەن ئوقۇش ئۈمىدىدىن ۋاز كەچمەي، كۈنلەرنىڭ بىرىدە يەنە ئۈمىد چىرىغى ئۇنىڭغا قاراپ يالقۇنجىدى . ئاتىسىنىڭ بىر دوستى دوستيوۋىسكىنى ئوفېتسىرلار قۇرۇلۇش ئەترىتىگە تونۇشتۇردى . ئۇنىڭ ھامما ئاچىسى ئۇنىڭ ئوقۇش پۇلىنى تۆلەيدىغان بولدى . شۇنىڭ بىلەن دوستيوۋىسكى قارا فورما ، ئىگىز قالپاق كېيىپ ، ھەربىي مەكتەپنىڭ بىر ئوقۇغۇچىسىغا ئايلاندى . ئۇنىڭ ھەربىي مەكتەپتىكى تۇرمۇشى ناھايىتى ئازابتا ئۆتتى . دەرىسلەرنىڭ كۆپلىكى ، تېتىقسىز مەشغۇلات ، قوپال مەشقاۋۇل ئۇنى ھالسىرىتىپ قويدى ، يەنە كېلىپ ئۇنى كونا ئوقۇغۇچىلار بولىشىغا بوزەك قىلدى ، ئۇرۇپ ئويناپ كۆڭۈللىرىنى خوش قىلدى ،بۇنداق ئەھۋاللار بىلەن مەكتەپنىڭ زىنھار كارى بولمايتتى ،باي –غۇجىلارنىڭ ،تۆرە –ئىسىلزادىلەرنىڭ پەرزەنتىلىرى ،نامرات-ئاۋاملارنىڭ پەرزەنتلىرىنى بوزەك قىلاتتى .ئۇ پۇلى بولمىغاچقا ھەمىشە ئاچ قالاتتى ،سوغوقتا تىتىرەپ يۇرەتتى ،ئاغرىپ قالسا دورا-دەرمەك ئېلىپ ئىچەلمەيتتى ،دوختۇرغا كۆرۈنەلمەيتتى ،ئەمما ئۆزىنى قەيسەر تۇتاتتى ،نامراتلىق بىلەن كۆرەش قىلاتتى ،ئۇنىڭ يۇمران كۆڭۈل باغچىسىدا ۋىجدان ،تەڭ باراۋەرلىك گۈللىرى ئېچىلىۋاتاتتى ،پۈتكۈل ئىنسانلارنىڭ تەڭ ،باراۋەر بولۇشىنى ،ئىزگۈ تۇيغۇدا بولۇشىنى ئىستىدى .ئۇ كۆڭلىگە بۈيۈك ئارزۇ-ئارمانلارنى پۈككەچكە ئۆزى قىزقمايدىغان ھەربىي مەكتەپتە ئوقۇۋاتقان بولسىمۇ ،ئىشتىن سىرىتقى چاغلاردا ئۆزى ھەۋەس قىلىدىغان ،كېينمۇ بىر تەن بىر جان بولغان ئەدەبىياتىنى تەرك ئەتمىدى .بوش ۋاقىتلاردىن پايدىلىنىپ ،نۇرغۇن دۇنياۋىي مەشھۇر ئەسەرلەرنى ئوقۇپ ،ئۆزىنىڭ دۇنياۋىي تەشنالىقىنى قاندۇردى ،روھىي دۇنياسىنى بېسىقتۇردى .ئۇ ئەدەبىي ئەسەرلىرىنى ئوقۇشقا قاتتىق بېرىلىپ كەتكەچكە ھەربىي مەكتەپنىڭ بىرىنچى يىللىقىدا قېپ قالدى ،بۇنىڭدىن خەۋەر تاپقان ئاتا ئاچچىق يۇتۇپ يېتىپ قالدى ۋە ئۇزۇنغا بارماي لەھەت يولىغا سەپەر قىلدى . دوستويۋىسكى ئاتسىنىڭ ئالەمدىن ئۆتكەنلكىنى ئاڭلاپ ئىنتايىن ئازابلاندى ، يۈركىگە نەشتەر سانجىلغاندەك بولدى ، ئونىڭ پۈتۈن ۋۇجۇدىنى جىمغورلۇق قاپلىدى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ تۇتقاقلىق كېسىلىگە گىرىپتار بۇلۇپ قالدى . ئۇ شۇنداق مۈشكۈلاتلار ئىچىدە ياشىغان بولسىمۇ ، يەنىلا ئەدەبىياتنى باشتىن-ئاخىر ئاشنا تۇتتى . بارغانسېرى كۆپلەپ ئەسەرلەرنى ئوقۇدى ، ئەدەبىياتنى بارغانسېرى چۇڭقۇر چۈشىنىشكە باشلىدى . شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭدا ئۆزىگە خاس مۇستەقىل ئوي-پىكىر شەكىللىنىشكە باشلىدى . مۇنەۋۋەر يازغۇچىلارنىڭ ئەسەرلىرى ئونىڭ ئازاپلىق تۇرمۇشىنى گۈزەللەشتۈردى . روھى بوشلۇقىنى تولدۇردى ، نەزەر دائىرسىنى كېڭەيتتى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ ئۆزىنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيتىنى باشلىدى . بۇ ئونىڭ ئون يەتتە ياش چاغلىرى ئىدى . شۇنداق قىلىپ ئۇ ھەربى مەكتەپنى پۈتتۈرۈپ ، ھەربى قۇرۇلۇش خىزمىتىگە تەقسىم قىلىندى ، ئەرزىمەس بىر مۈلكىي ئەمەلدار بولدى . ئۇ ئەدەبىيات ۋە ئەدەبىي ئىجادىيەت ئالدىدا بۇنداق خىزمەتنى چوڭ بىلمدى ، يەنىلا ئەدەبىيات ئۈچۈن ئۆزىنى بېغىشلىدى . بۇ چاغدا فىرانسىيلىك يازغۇچى بالزاكنىڭ « يۋگىنى گىرانتى » دېگەن ئەسىرى ئونىڭغا قاتتىق تەسىر قىلغاچقا ئۇ ئەسەرنى روسچىغا تەرجىمە تەرجىمە قىلدى ، ئۇشبۇ كىتابنىڭ تەرجىمىسى كەڭ ئوقۇرمەنلەرنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، ئۇ قەلەم ھەققىگىمۇ ئىگە بولدى ، شۇنىڭ بىلەن ئونىڭدا يېزىقچىلققا ، ئەدەبى ئىجادىيەتكە بولغان ئىشەنچ ھەسسىلەپ ئېشىپ ، ھەربى سەپتىن چىكىنىپ ، خاس ئەدەبى ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللاندى . ئۇ ئەدەبىيات مۇنبىرىدە پەيدا بولغاندىن كېيىن خۇددى سۈزۈك ئاسماندا چاقناۋاتقان چولپاندەك چاقناپ روس ئەدەبىيات ساھەسىدىكى ئەدىب ،يازغۇچىلارنى تاڭ قالدۇردى . ئۇ قورقۇنۇچلۇق رېئاللىقنىڭ ئەسلى قىياپىتىنى ، مەسىلنىڭ ماھىيتىنى ئېچىپ بەردى ، ھەقىقەتنى چۈشەندى ، شۇنداق بولغاچقا  ئۇ بلنىسكىنىڭ ياخشى باھاسىغا ئېرىشتى ، بۈيۈك شائىر نىكراسوف ئونىڭ ئىجادىيتىنى قوللىدى ۋە ئونىڭغا شارائىت يارتىپ بەردى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ بىلنىسكىي ، نىكراسوفلار بىلەن تېخىمۇ قۇيۇقلاشتى ، ئەدەبىيات مەسىللىرى ئۈستىدە مۇلاقەتتە بولدى ، جەمئىيەتتىكى گۈزەللكنى ، ياخشلقىنى ، ئېزگۈلۈكنى ھەم رازىللكنى ، خۇنۈكلكنى ، ئەدەبىيات ئارقىلىق يۇرۇتۇپ بېرىپ ، گۈزەل غايىۋى جەمئىيەت قۇرۇپ چىقىش ئىستىكىنى يىتلدۈردى . ئۇ ئىنسانىي گۈزەل ئەخلاقنى ، چىنلقنى ئۆزىنىڭ ئىجادىيەت ئۆلچىمى قىلدى . جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ  تەرەپلىرىنى بەدىئىي ئوسۇل بىلەن يۇرۇتۇپ بەرمەكچى بولدى . يازغۇچى دوسىتلىرى بىلەن ئالاقىنى ئۈزۈپ قويمىدى ، ئەدەبىيات سالونلىرىغا قاتنىشىپ ، ئۆزىنىڭ جەمئىيەتكە بولغان كۆز-قارشىنى بايان قىلدى ، ھەرقانداق بىر ئىجتىمائى ھادىسلەرگە گۇمانىي نەزەر بىلەن قارىدى . ئەمما توقۇنۇش –ئىختىلاپلاردىنمۇ خالىي بولالمىدى ، نۇرغۇن كەسىپداشلىرى بىلەن خەيرلەشتى ، ئەمما بىلنىسكىي بىلەن بولغان ئالاقىسىنى ئۈزۈپ قويمىدى ، ئايرىم مەسىللەردە بىردەك قاراشقا كىلەلمىسىمۇ ، ئەمما ئورتاقلققا ئىگە بولاتتى ، ئولار ئارىسىدا چىن دوسىتلۇق پەيدا بولدى ، شۇڭا بىلنىسكى ئالەمدىن ئۆتكەندە ئونىڭ تۇتقاقلىق كېسىلى تۇتۇپ قالدى ، ئونىڭ ۋاپاتىدىن قايغۇردى …

     ئۇ ئەدەبىيات مۇنبىرىدە داڭق چىقىرش بىلەنلا قانائەتلىنىپ قالمىدى ، ئەدەبىياتتىن باشقا مەسىللەرگىمۇ نەزىرىنى ، دىققىتىنى ئاغدۇردى ، ئۇ بۈيۈك يازغۇچى بۇلۇش سۈپىتى بىلەن ئەينى چاغدىكى روسىيەنىڭ سىياسىي ، ئىجتىمائى ۋەزىيتىنى كۈزەتتى ، مۇھىم ئىجتىمائى ۋەقەلەرگە كۆڭۈل بۆلدى ، شۇ دەۋىرنىڭ ئىلغار زاتلىرى ، ئەرباپلىرى بىلەن بىلەن بىرلكتە سوتسىيالىزىم ، كوممۇنىزىم ، سىياسىي-ئىقتىساد ، ئىجتىمائى تۈزۈم ھەققىدە ئويلاندى ، ئادەمنى ئادەم يەيدىغان ئىكىسپاتاتسىيە قىلىدىغان ، چىرىك جەمئىيەتنى ، ئىجتىمائى تۈزۈمنى تۈگۈتۈپ ، ھەممە ئادەم تەڭ ، باراۋەر بولىدىغان گۈزەل جەمئىيەتكە ئىنتىلدى ، سوتسىيالىستىك تۈزۈمنى ياقلىدى ، يانچىلىق تۈزۈمنى قاتتىق تەنقىت قىلدى ، ، قانۇنلۇق يول بىلەن يانچىلارنى ئازات قىلىش كېرەك دەپ ئويلىدى ، ئۇنىڭ بۇنداق گۈزەل غايىۋى ئىدىيسى ئۆز ئەسەرلىرىگە سىڭدۈرۈلدى ، ئىلغار ئىددىيىنى قۇۋەتلىدى ، گۈزەل يۇرت-ماكان قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن ئىلغار ئىدىيلكلەر بىلەن مەخپى ئۇچراشتى ، ھەرىكەت قىلدى . ئەدەبىياتنى ۋاستە قىلىپ چار پادىشاھنىڭ چېرك ئىجتىمائى تۈزۈمىگە قارشى چىقتى ، كۆزگە قادالغان مىق دەپ بىلگەن چار پادىشاھ ئۇنى ئاخىرى قولغا ئالدى . ھەربىي سوراققا تارتتى . جىنايىتى ئېغىر دەپ قاراپ ، پۈتۈن ھەربى ئۇنۋانى ۋە مال-مۈلكىنى مۇسادىرە قىلدى ، ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىپ ، دەرھال ئىجرا قىلىشنى بۇيرۇدى ، ئەمما كېيىن باش تەپتىش مەھكىمىسى ئونىڭ مەخپى ھەركىتىنىڭ ئەمەلگە ئاشمىغانلقىنى ، ئۇنىڭ ئۈستىگە تېخى ئونىڭ ياش يىگىت ئىكەنلكىنى نەزەردە تۇتۇپ ، ئۆلۈم جازاسى سۈرگۈن قىلىش جىنايتىگە ئۆزگەرتتى . شۇنىڭ بىلەن ئۇ سۈرگۈنلۈك ھاياتىنى باشلىدى . ئېچىنىشلىق ھايات كەچۈردى . ناچار تۇرمۇش شارائىتىدا تۇتقاقلىق كسىلى پات-پات قوزغىلىپ قالدى ، ئۇ ئۆزىنى ئونۇتقان ھالدا خورلىنىۋاتقانلار ئۈچۈن ياش تۆكتى ، نامرات ئاۋام ، پۇقرالارنىڭ ئوتىدا كۆيۈپ ، سۈيىدە ئاقتى . ئۇ تۈرمىگە كىرگەندىن كېيىن بىھۇدە قامالغانلار بىلەن سىرداش دوسىتلاردىن بولۇپ قالدى ، ئولارنىڭ ئادەمنىڭ يۈركىنى ئۆرتەپ تاشلايدىغان ئازابلىق كەچۈرمىشلىرىنى ئاڭلىدى ، خاتىرلىدى ، ئەسەرلىرىگە پۈتتى . ئۆزىمۇ يەتكۈچە ئازاپ تارتىپ ، بىر تېرە ، بىر ئۇستىخان بولۇپ قالدى ، شۇ كۈنلەردە بىر شۇم خەۋەر كەلدى . يىگىرمە بىر جىنايەتچىگە ئۆلۈم جازاسى ھۆكۈم قىلىش ئېلانى ئېلان قىلىندى . ئۆلۈم كۆلەڭگۈسى ئولارغا يېقىنلاپ كەلدى ، بىر قانچە مىنۇتتىن كېيىن دوستويۋىسكىمۇ تۈۈرۈككە باغلاندى . ئۆلۈم ئالدىدا ئونىڭ پىكىرلىرى چېچىلدى ، خىيال كەپتەرلىرى كۆڭۈل ئالىمىدە پەرۋاز قىلدى ، ئو ئۆلۈم ئالدىدىمۇ ئىنسانىيەتنىڭ تەقدىرى ئۈستىدە ئويلاندى ، ئونىڭ بۇ ئوي-پىكىرلىرى ئونىڭ كېيىنكى ئىجادىيتىدە نامايەن بولدى ، مىلىقنىڭ ئېغىزى ئونىڭغا دىۋەيلەپ تۇرغان چاغدىمۇ  ئۇ زىنھار شۈركۈنمىدى ، ئېتىلسۇن دەپ بۇيرۇق بېرىلسىلا  ئۇ ئۇ دۇنياغا سەپەر قىلاتتى . ئەمما شۇ چاغدا مۆجىزە يۈ بەردى . جىددىي ئېلىپ كىلىنگەن بىر پارچە ھۆججەت قومانداننىڭ قولىغا تەگدى . شۇنىڭ بىلەن مىلتىق ئاسمانغا قارىتىپ ئېتىلدى . ئومۇ باغلاقتىن بوشتىلدى . سىبىريەگە سۈرگۈن قىلىندى ، ئۇ يەردە تۆت يىل ھەربىي مەجبۇرىيەت ئۆتىگەندىن كېيىن چىگرا رايۇنغا بېرىپ ئەسكەر بولدى . شونىڭ بىلەن ئونىڭ ھاياتقا بولغان ئۈمىدى تېخىمۇ كۈچەيدى . ئىدىيەنى ، روھنى تېخىمۇ پاك تۇتۇش ئۈچۈن تىرشتى . ئو ئېرىتىش دەرياسى بۇيىغا جايلاشقان ئىرمۇسكىي تۈرمىسىگە كەلدى . ئونى ئەر-ئايال دۇسىتلىرى يوقلاپ كەلدى . ئۇنىڭغا باتۇرلارچە ياشاشنى ئېيتىدى ، تۈرمە قاتمۇ-قات تام ۋە قاشالار بىلەن ئورالغان ئىدى . سۈرلۈك دەرۋازىسى ھامان ئىتتىكلىك توراتتى . گۇندىپاينىڭ چىرايىدىن مۇز يېغىپ تۇراتتى قاراۋۇللار بىلەن نۆەت بىلەن 24 سائەت پوستتا تۇراتتى . 200دىن ئارتۇق جىنايەتچى بار ئىدى . يازدا چىدىغۇسىز ئىسسىق بولاتتى ، قىشتا سۆڭەكتىن ئۆتىدىغان سوغۇق بولاتتى ، بىر كامىردا 30نەچچە جىنايەتچى بار ئىدى . كامىر زەي ھەم سېسسىق ئىدى . ئورۇش – جېدەل بولۇپ تۇراتتى ، بۈرگە ، چوسا ، پىت ئولارنى خالىغانچە بوزەك قىلاتتى . ئۇ تۈرمىگە كەلگەن تۇنجى كۈنى ، سەۋەبسىزلا تىل-ئاھانەت ئاڭلىدى . گۇندىپاي ، ئالدامچى ، ھاراقكەش ، چاكىنا ، ئىپلاس ، قائىدە ئۇقمايدىغان ، كەيىپ-ساپاغا بىرىلگەن ھەمىشە يامانلقىنى ئويلايدىغان چۆىپرەندە ئىدى . ئۇ ئەپ تاپسىلا دوستويۋىسىكىغا تۇزاق قۇردى . ئۇردى . شۇنىڭ بىلەن دوستۇيۋىسكىنىڭ تۇتقاقلىق كىسىلى تېخىمۇ ئېغىرلىشىپ كەتتى . ئەمما گۇندىپاي ئۇنى تېخىمۇ ئازابلىدى . ئاش-غىزادىن قىستى . ئېغىر ئەمگەككە سالدى . مەجبۇرىي ئىشلەتتى . ئونىڭدىن باشقا تەن جازاسىغا ، روھىي جازاغا ئۇچىردى . ئاخىر بېرىپ كىتابمۇ ئوقىيالمىدى ، ئەسەرمۇ يازالمىدى . ئەدەبىياتقا ھەۋەس قىلىدىغان دوسىتلار بىلەنمۇ پاراڭلىشش ئىمكانىيتى بولمىدى . ھەتتا تەنھا تۇردىغان چاغلىرىمۇ ئاساسەن بولمىدى ، ھامان بايقۇت ئاستىدا تۇردى . ئۇ سىياسىي جىنايەتچى دەپ قارالغاچقا ئادەتتىكى مەھبۇسلارغا قارىغاندا قاتتىق جازاغا ئۇچىردى . شۇنىڭ بىلەن بۇرۇنقى يانچىلار ، ئەسكەرلەر ، ئۇنىڭغا دۈشمەنلىك نەزىرى بىلەن قارىدى ، ئەمما ئونىڭ سۇلماس ئىرادىسى تۈرمىداشلارنى قايىل قىلدى . تۈرمىداشلارنىڭ ياخشى دوستىغا ئايلاندى . ئۇ ھامان تۈرمىدىن چىقتى . ئۇ تۈرمە دەرۋازىسىدىن چىقىپ  بىر نەچچە قەدەم ماڭغاندىن كېيىن ، ئۇسسىغىنىچە نەچچە باھار بۇ يەردە ئۆتتى ، نۇرغۇن ئۇلۇغ ئادەملەرنىڭ ھاياتى بۇيەردە ئۆتتى ، -دېدى . ئۇ مۇشۇ چاغدىلا ئۆزى بىلەن ئاۋام ئوتتۇرسىدىكى ئارلقنى تۇنجى قېتىم بىلدى ، تۇرمۇشنى ، ئاۋام پۇقرالارنىڭ ھال كۈنىنى ھەقىقي چۈشەندى . ئۇ تۆۋەن قاتلام جەمئىيەتنى چۈشىنىپ ، ئۆزىدىكى روھىي جىمغورلقنى تۈگىتىش ئۈچۈن تىرشتى . روھىي جەھەتتىن ئىزدەندى ، ئىتقادىنى مۇستەھكەملەپ  ، ئىنسانلارنى نىجات تاپقۇزۇش ئۈچۈن ئويلاندى . ئۇ ئوتۇپىيەگە ئوخشاپ كىتىدغان ، سوتسىيالىزىمنى ئىنكار قىلىپ ، جەمئىيەتنىڭ قاراڭغۇ زۇلمەت تەرەپلىرىگە قاتتىق ئۆچ بولدى . خەلققە يېقىنلاشتى ، خەلقتىن ئۆگەندى . ئەركىنلككە ، ھۆرلككە ئىنتىلدى ، ئونىڭ بۇنداق ئىددىيەسى ئۆز ئەسەرلىرىگە سىڭدۈرۈلدى .

ئۇ تۈرمىدىن چىققاندىن كېيىن ، سىربىيە يەتتىنجى چىگرا مۇداپىئە لاگىردا ئەسكەر بولدى ، بۇ لاگىر  قىرغىز يايلاقلىرىغا جايلاشقان ئىدى ، شىنجاڭنىڭ چىگراسىغا يېقىن ئىدى ، بۇ يەردىن ئېرىىتىش دەرياسى ئېقىپ ئۆتسىمۇ ئەمما شارائىتى ناچار بىرەر تۈپ دەل-دەرەخنىمۇ چېلقتۇرغىلى بولمايدىغان ،ئاران ئۈچ مىڭ ئاھالىسى بار،ئاھالىسى يېرىم چارۋىچىلىق قىلاتتى .كىگىز ئۆيدە ئولتۇراتتى ،تۇرمۇشى قىيندا ئۆتەتتى .دوستىيوۋىسكى ئامالسىزلىقتىن بۇنداق قىيىن تۇرمۇش شارائىتىغا كۆندى .بۇنداق قىيىن تۇرمۇش شارائىتىدا ھەربىي مەجبۇرىيەتنى ئادا قىلدى .ئۇ ئۆزىنىڭ يېزىقچىلىق ئىشلىرىنى دەخلىگە يەتكۈزمەسلىكى ئۈچۈن لاگىرغا يېقىن يەردىن بىر ئۆينى ئىجارىگە ئېلىپ ،ئۆزى يالغۇز تۇردى ،ئىجارە ھەققىنى ئاكىسى تۆلەپ بەردى .ئۇ بۇ ئۆيدە نۇرغۇن كىتابلارنى ئوقۇدى ،نۇرغۇن ئەسەرلىرىنىڭ قۇرۇلمىسىنى كۆڭلىگە پۈكتى .ئۇ شۇ يەردىكى پوررىكتور بىلەن يېقىن دوستلاردىن بولۇپ قالدى .بۇ خەۋەر تىزلا تارقالدى .شۇنىڭ بىلەن نۇرغۇن ئەدەبىيات ئاشنالىرى ئۇنى ئىزدەپ كەلدى .ئۇنىڭ بىلەن تۈرلۈك مەسلىلەردە ،بولۇپمۇ ئەدەبىيات ھەققىدە مۇلاقەتتە بولدى .ھەتتا شۇ يەردىكى مەمۇرىي ئەمەلدارلار ،كەسپىي خادىملارمۇ ئۇنى يوقلاپ تۇردى ،شۇنداق بولغاچقا ئۇنىڭ تۇرمۇشىدا ئاستا-ئاستا ياخشىلىنىش بولدى .ئۇ شۇ كۈنلەردە ئىسسايېف ۋە ئۇنىڭ خۇتۇنى مارىيە ئىسايېف بىلەن تونۇشتى .ئىسايېف شۇ يەردىكى خانتۇ ئىدى .ئۇزۇن يىل ئوپاكە كېسىلىنىڭ دەردىنى تارتقانىدى ،ئۇ ئۆپكە كېسىلى بولۇشىغا قارىماي ئۆلگۈدەك مەيخورلۇق قىلاتتى .ھاراق ئىچىۋېلىپ ،ئالەمنى مالەم قىلاتتى .ئۇ دوستىيوۋىسكى بىلەن تونۇشقاندا خىزمىتىدىن قوغلانغانىدى ۋە يېڭى خىزمەت ئىزدەۋاتاتتى ،كۈنى غۇربەتتە ئۆتەتتى .دوستيوۋىسكى ئۇنىڭ ئۆيىگە بارغانسېرى كۆپ كىرىپ چىقىدىغان بولۇپ قالدى .دوستيوۋىسكىنى جەلىب قىلۋاتقىنى ئۇ ئەمەس ئۇنىڭ بەرنا ،نازنىن يەتتە ياشلىق بىر بالىسى بار ئايال مارىيە ئىدى .ئالتۇن چاچ ،ئوتتۇرا بوي،زىلۋا ،خۇش مىجەز ،ھېسياتچام ،بىلمخۇمار ،جانلىق ،شوخ بۇ ئايال دوستىيوۋىسكىغا ئۆز ئېرىدىنمۇ بەك كۆيۈندى .دوستىيوۋىسكيمۇ بۇ ئايالنىڭ بەختسىزلىكىگە ئىچىنى ئاغرىتتى .بۇنداق ئۆز-ئارا ھېسداشلىق ئاخىرى مۇھەببەتكە ئايلاندى .دوستيوۋىسكى ئۇنىڭغا بارغانسېرى ئامراق بولۇپ قالدى ،ئۇنى ئەسەبىيلەرچە ياخشى كۆرۈپ قالدى ،مارى پۈتۈن دەرد-ھالىنى دوستىيوۋىسكىغا تۆكتى .دوستيوۋىسكى ئۇنىڭ سادىق ئاڭلارمىنىگە ئايلاندى .دوستيوۋسىكى ئۇنىڭغا ھەرتەرەپتىن ياردەم قىلىپ تۇردى ،مارىنىڭ ئېرى مەيخورلۇق،دەرد- ھەسرەت تۈپەيلدىن ئۆلۈپ كەتتى .دوستىيوۋىسكىنىڭ دەرىجىسى ئۆسۈپ ئوفېتسىر بولى ،شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ ئەدەبىي ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللنىشىغا چەك قويۇلدى .نىھايەت ،دوستىيوۋىسكىي مارى بىلەن توي قىلىش نىيتىگە كەلدى ،ئۇلار توي قىلدى .توي بولۇپ ئۇزۇن ئۆتمەي دوستىيوۋىسكىنىڭ تۇتقاقلىق كېسىلى يەنە قوزغىلىپ قالدى .مارى قورقۇپ كەتتى ،بۇ ھال ئۇلارنىڭ تۇرمۇشىغا مەلۇم دەرىجىدە تەسىر يەتكۈزدى .ئەمما مارىنىڭ ئۇنىڭ ئۈچۈن كۆيۈۋاتقان يۈرىكى مۇھەببەت رىشتىسىنى تېخىمۇ چىڭىتتى .ئۇ ھەربىي مەجبۇرىيەتنى ئادا قىلىپ بولغاندىن كېيىن ،مۇسكۇۋاغا قايتىپ كېلىپ ،ئەركىن ئىجادىيەت ئالىمىدە ياشىدى ،بۇ مەزگىلدە ئۇ كۆپلىگەن ئۆتكۈر نادىر ئەسەرلەرنى ئىجاد قىلدى ،يۈكسەك سەنئەت پەللسىگە يەتكەن يۇمۇرىستىك ئەسەرلەرنى ياراتتى ،كۆيۈمچان مارى ئۇنىڭ ئايرىلماس ھەمراخان ئايلاندى ،مۇناسىۋەتلىك تارماقلارغا كۆپ قېتىم ئىلتىماس قىلىش ئارقىلىق پېتىربورگقا قايتىش ئىجازىتىگە ئېرىشتى .

ئۇ پېتىربۇرگقا قايتىپ كەلگەندىن كېيىن چارپادىشاھ ھۆكۈمىتى ۋەزىيەت تۈپەيلىدىن ئىجتىمائىي جامائەت پىكىرلىرىنى كونتىرول قىلىشنى مەلۇم دەرىجىدە بوشاتتى ،شۇنىڭ بىلەن ئاخپارات ،نەشىرىياتچىلىق ئىشلىرى گۈللەپ –ياشناش ۋەزىيتى پەيدا بولدى .بۇ دەۋردە لىبرمېنتوۋ ،گوگول ،بىلنسكى قاتارلىق مەشھۇر شائىر ،يازغۇچىلار ئالەمدىن ئۆتكەن بولسىمۇ ،روس ئەدەبىيات مۇنبىرىدە يەنە لېف تولىستوي ،گانچاروۋ، ئوستىروۋىسكىي قاتارلىق ياش يازغۇچىلار چولپان كەبى چاقنىدى . بۇ ھال دوستىيوۋىسكىدا يەنە ئۈمىد پەيدا قىلدى . ئەدەبىيات ساھەسىدىكىلەر ئۇنىڭ پېتىربورگقا قايتىپ كەلگەنلىكىنى قىزغىن قارشى ئالدى . ئۇنى قەھرىمان دەپ بىلدى .ئۇ زېنھار ئۈمىدسىزلەنمەي ،پۈتۈن ۋۇجۇدى بىلەن يېزىقچىلىققا بېرىلدى . تۈرلۈك ئەدەبىيات –سەنئەت كەچلىك كۆڭۈل ئېچىشىغا ۋە تۈرلۈك ئەدەبى ئەنجۈمەنلەرگە ئىشتىراك قىلدى .ياش يازغۇچى –شائىرلار بىلەن مۇلاقەتتە بولۇپ ،تۈرلۈك ئىجتىمائىي مەسلىلەرنى مۇھاكىمە قىلىشتى .مەشھۇر يازغۇچى ،شائىرلار درامىدا رول ئالدى .دوستىيوۋىسكى درامىدا رولنى ياخشى ئالغاچقا كىشلەرنىڭ يۇقىرى باھاسىغا ئېرىشتى .ئۇ « مەشئەل »ژۇرنىلىنىڭ تەھرىرلىكىنى ئۈستىگە ئالدى .شۇنىڭ بىلەن ئۇ تېخىمۇ كۆپ يازغۇچى –شائىرلار بىلەن تونۇشتى .ئىجادىيەتتە تېخمۇ ئىلگىرلىدى .شۇ چاغلاردا ئۇنىڭ ئاكىسى مىخائىل ئەدەبىي ژۇرنال چىقارماقچى بولغانلىقىنى دېدى . دوستىيوۋىسكى ئاكىسىنىڭ بۇ پىكىرىگە قىزىقىپ قالدى .دوستىيوۋىسكى ئاكىسىنڭ بۇ پىكىرىگە قىزىقىپ قالدى .دوستىيوۋىسكى پۈتۈن زېھنى بىلەن مۇھەرىرىلىك ،يېزىقچىلىق ئىشلىرىغا بېرىلىپ كەتكەچكە ،ئائلىنىڭ ھەممە ئېغىرى ئايالى مارىغا يۈكلىنىپ قالدى .شۇنىڭ بىلەن ئائىلە كەيپىياتى بارغانسېرى چىدىغۇسىز دەرىجىگە بېرىپ يەتتى .ئەمما دوسىتيوۋىسكى خۇتۇنىغا بولغان ئوتلۇق مۇھەببىتىنى ھەرگىز سۇسلاشتۇرمىدى .لېكىن كۆپىنچە ھاللاردا ئۇلار ئايرىلىپ تۇرۇشىقا مەجبۇر بولدى .ئاخىرى «دەۋرى» ژۇرنىلى نەشىردىن چىقتى .دوستىيوۋىسكى بۇنىڭدىن قەۋەت خوش بولدى .كۆپ يىللىق ئارزۇيۇم ئەمەلگە ئاشتى دەپ بىلدى .ئاكا-ئۇكا ئىككەيلەن ئىش تەقسىماتى قىلدى .ئاكىسى ژورنال ئومۇمىي ئىشلىرىغا مەشغۇل بولدى .دوستىيوۋسىكى تەھرىرلىك ئىشىغا مەككەل بولدى .دوستىيوۋىسكى نۇرغۇن نادىر ئەسەرلەرنى ئۇشبۇ ژۇرنالدا ئېلان قىلدى .شۇنداقلا ئۆزىنىڭ «بوزەك قىلىنغۇچى ۋە خورلانغۇچى »،« تۈرمە خاتىرلىرى » قاتارلىق نادىر ئەسەرلىرى مۇشۇ ژۇرنالدا ئېلان قىلىندى .

دوستىيوۋىسكى نەزەر دائىرسىنى كېڭەيتىش ،تېخىمۇ كۆپ تۈرمۈش تەجىربىسىنى توپلاش ئۈچۈن ياۋروپاغا ساياھەتكە چىقتى .ياۋروپادىكى ھەممە دۆلەتلەرگە دېگۈدەكلا باردى . ئەمما ئۇ كىشلەر جەننەت ماكان دەپ تەرىپلىگەن بۇ زېمىندا مەدەنىيەتنىڭ قارا كۆلەگۈسىنى ،چاكنا تەرەپلىرىنى كۆردى .دوستىيوۋىسكى ياۋرۇپادىكى كۈنلىرى رۇسىينىڭ ۋەزىيتىدە ئۆزگۈرۈش بولدى .چارپادىشاھ ئاۋام ،پۇقرالارنى قانلىق باستۇردى ،چىرنىشۋىسكى قاتارلىق نۇرغۇن ئىلغار پىكىرلىك ئەربابلار قولغا ئېلىنپ تۈرمىگە تاشلاندى .«دەۋرى » قاتارلىق ئىلغار ئىدىيە ئەپكارلىرى نەشىر قىلنىشتىن توختتىلدى .بۇ چاغدا ئۇ روسىيەگە قايتىپ كېلىپ ،چارپادىشاھ دائىرلىرى بىلەن تىغمۇ –تىغ ئېلىشتى .ئۇ ئىككىنچى قېتىم ياۋرۇپاغا ساياھەت قىلغاندا مۇسلىۋا دېگەن بەرنا بىر قىز بىلەن سەپەر قىلدى .ئۇلارنىڭ مۇھەببىتى كۆڭۈللۈك بولمدى .ئەمما دوستىيوۋىسكى ئۇنى مەڭگۈلۈك قىز دوستۇم دەپ بىلدى .ئۇ بۈكۈنلەردە قىمارغا خۇمار بولۇپ قالدى .بۇ ھال ئون يىلغىچە داۋاملاشتى .ئۇ قىمارنىڭ ئىختىيارسىز زىيانلىق ئىش بولسىمۇ يەنىلا قىماردىن قول ئۇزەلمدى .شۇنىڭ بىلەن ئۇ «قىمارۋاز» دېگەن ئەسەرنى يېزىپ چىقتى .ئۇ ياۋروپادىن قايتىپ كەلگەندە ئايالى مارىيەنىڭ ئېغىر كېسەل بولۇپ يېتىپ قالغانلىقىنى ھاياتىدىن ئۈمىد قالمىغانلىقىنى بىلىپ ،كۆپىنچە ۋاقىتىنى ئايالىنىڭ  يېنىدا ئۆتكۈزدى .بۇ چاغدا دوستيوۋىسكى ئاكىسى بىلەن بىرلىشىپ يەنە «ھەقىقەت »ژورنىلىنى تەسىس قىلدى .بۇ ژورنالمۇ خۇددى «دەۋرى » ژورنىلىنىڭ ئاكتىۋال رولىنى ئوينىدى ئەمما بۇ چاغلاردا ئايالى مارىيەنىڭ كېسىلى ئېغىرلىشىپ كەتتى . ئاخىرى داۋالاش ئۈنۈم بەرمەي مارىيە ئوتتۇز تۆت يېشىدا ئالەمدىن ئۆتتى .مارىيە ئالەمدىن ئۆتۈپ ئاكىسى مىخائىل قىرىق ئۈچ يېشىدا ئۇ دۇنياغا كەتتى .ئۇلار باشقا جەھەتتە بىردەك بىر قاراشقا كېلەلمىسىمۇ ،ئەدەبىيات جەھەتتە بىردەك قاراشقا كېلەلەيتتى .مەسلەكداش بولالايتتى ،ئاكىسى ئەدەبىيات ئىشلىرىنى ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن نۇرغۇن قەرىزگە بوغۇلغانىدى ،ئۇ بۇ قەرىزلەرنى دوستىيوۋىسكىغا قالدۇرۇپ كەتتى.ئۇ ئائىلىسنىڭ ،ئۆزىنىڭ ۋە ئاكىسىنىڭ نام-شەرپىىنى قوغداش ئۈچۈن چىىشنى –چىشىغا چىشلەپ ،ئاكىسىنىڭ قەرىزىنى تۆلىدى .ئۇ يەنىلا ئەدەبىيات ئۈچۈن بولغان قەرىزىنى قايتۇرۇش ئۈچۈن جان تىكىپ كۈرەش قىلدى .ئەمما جىددىي ئۈچ مىڭ روبىلى كېرەك بولۇپ قېلىپ ،يېقىن ،دوست-بۇرادەرلىرىدىن سورىۋىدى،ئۇلار قەرىز بېرىشنى ئۆتۈندى ،ئەمما نەشىرىيات سودىگەرلىرىگە ئەسەر يېزىپ بېرىشنى ئۆتۈندى ،ئەمما نەشىرىيات سودىگەرلىرى رەت قىلدى .ئەمما بىر ھايانكەش نەشىرىيات سودىگرىگە مەجبۇرەن تۆۋەن قەلەم ھەققىي بەدىلىگە ئەسەر يېزىپ بېرىش توختامىغا قول قويدى .ئۇ بۇ پۇلنىڭ يېرىمنى بىچارە يەڭگىسىنىڭ تۇرمۇش خىراجىتىگە ئىشلىتىش ئۈچۈن بەردى ،يېرىنى ئېلىپ گىرمانىيەگە كەلدى ،تەلىي ئوڭدىن كەلمەي ئۇ پۇلنىمۇ ئوتتۇرۋەتتى .شۇنىڭ بىلەن ئۇ قول سائىتىنى مېھمانسارايغا گۆرۆگە قويۇپ قويۇشقا مەجبۇر بولدى .ئۇ دوستلىرىدىن پۇل ئەۋەرتىپ بېرىشنى ئۆتۈندى .ئاخىرى تۈرگېنىۋ ئۇنىڭغا ئازراق پۇل ئەۋەتىپ بەردى .ئۇ بۇ پۇلنىمۇ ئوتتۇرۋەتتى .ئۇ مۇشۇنداق قىيىن شارائىتتا «جىنايەت ۋە جازا »نى يېزىشقا كىرىشتى .ئۇ روسيەگە قايتىپ كەلگەندىن پۈتۈن زېھنىنى مەركەزلەشتۈرۈپ بۇ روماننى يېزىشنى داۋاملاشتۇردى .نەشىرىيات سودىگىرىنىڭ تەلىپى بويىچە ئەسىرىنى تېز يېزىپ ئۆگۈتۈشكە توغرا كەلدى .ئەمما دوستيوۋىسكى يېزىپ ئۈلگۈرتەلمىدى .شۇنىڭ بىلەن ئۇنىڭ دوستى ئەمدى يىگىرمە ياشقا كىرگەن ئاننا ئەسلىمىلىك بىر تېز خاتىرلىگۈچى قىزنى تۇنۇشتۇردى ،ئاننا رائىش ،خۇشمىجەز ،تەربىيە كۆرمىگەن قىز ئىدى .كىچىك چاغلىرىدىن تارتىپلا دوستيوۋسىكىغا چوقۇناتتى . شۇنىڭ بىلەن ئاننا ئۇنىڭ ناھايىتى يېقىن يادەمچىسىگە ئايلاندى .ئۇلارنىڭ خىزمەت ئۈنۈمى ناھايىتى يېقىن ياردەمچىسىگە ئايلاندى ،ئۇلارنىڭ خىزمەت ئۈنۈمى ناھايىتى زور بولدى .دوستيوۋىسكى ئېغىزاكى ئېچىپ بېرىلىگەن مەزمۇننى ئاننا ئۆيگە ئەكىتىپ رەتلەپ ئەتىسى ئالغاچ كەلدى ،شۇنداق قىلىپ ئەسەر ۋاقتىدا پۈتۈپ قەرەلىدە تاپشۇرۇلدى .ئەسەرمۇ پۈتتى ،ئىككى يۈرەك ئاخىرى بۇ جان بىر تەن بولدى .دوستىيوۋىسكىي قىزغا ئىللىق مۇئامىلە قىلدى .قىزمۇ ئۇنى ناھايىتى ياخشى كۈتۈۋالدى .ئاخىر ئۇلار ئۆز رازلىقى بىلەن چىركاۋغا بېرىپ توي قىلدى .ياۋروپاغا شىرىن ئاي ئۆتكۈزگىلى باردى .ئەمما دوستىيوۋىسىكى ساياھەت جاريانىدا يەنە يېڭى ئەسەرلىرى ئۈستىدە ئويلاندى .ھەرگىزمۇ  مۇھەببەت  قوينىغا غەرق بولۇپ ،ھېچ ئىش بىلەن كارى يوق يۇرمىدى .ئۇلار تكت يىلدىن كېيىن روسيەگە قايتىپ كەلدى .ئىككى پەرزەنت كۆردى ،ئەمما ئۇ يەنە قېيىن ئاتىسىنىڭ نۇرغۇن قەرزىنى تۆلەشكە مەجبۇر بولدى . چۈنكى ئونىڭ ئاتىسى بىر ھايانكەش سودىگەرگە قويۇلۇپ كىتىپ ، نۇرغۇن قەرىزگە بوغۇلۇپ قالغان ئىدى ، شۇنىڭ بىلەن ئۇ يەنە پىلانلىغان ئەسەرلىرىنى ئىجاد قىلىش بىلەن تەڭ ژورناللارنىڭ تەكلىپىگە بىنائەن تەھىرىرلىك خىزمىتىنى قىلىشقا مەجبۇر بولدى ، ئېغىر تۇرمۇش بېسىمى ئونىڭ قەددىنى قىسماقتەك ئەگدى . ئەمما ئۇ بەل قۇيۇۋەتمەي خوتۇنىغا بولغان پاك مۇھەببىتى ئەدەبىياتقا بولغان چىن ئەقىدىسى ئۈچۈن جان تىكىپ كۆرەش قىلدى ، ئۆلمەيدىغاندەك تىرىشتى ئەمما ئونىڭ سالامەتلىكى يار بەرمىدى . تۇتقاقلىق كېسىلى بارغانسېرى ئېغىرلاشتى ،داۋالاش ، دورا دەرمەكمۇ شىپا قىلمىدى ، ئو كېسەل كارۋىتىدا يېتىپمۇ يەنە يازماقچى بولغان رومانلىرىنىڭ قۇرۇلمىسى ئۈستىدە ئويلاندى ، بۇلۇپمۇ « ئۆسمۈر » ،« ئاكا-ئۇكا كارامازوكلار» دېگەن رومانلىرى ئۈستىدە چۇڭقۇر ئويلاندى ۋە ھايات چېغىدا پۈتتۈرۈشنى نىيەت قىلدى ، شۇنىڭ بىلەن مەنزىرسى ياخشى ، مۇھىتى تىنىچ ماكان ، كونا لوساغا بېرىپ ، ئو يەردىن   « ئۆسمۈر » ،« ئاكا-ئۇكا كارامازوكلار» دېگەن مەشھۇر ئەسىرىنى تاماملىدى . ئەمما قاتتىق چارچىغان يازغۇچى ئايالى ئاننانى ، ئىككى يۆرەك پارىسىنى تاشلاپ 1881-يىلى 1-ئاينىڭ 28-كۈنى لەھەت يولىغا سەپەر قىلدى . ئونىڭ جەسسىتى مەشھۇر روس شائىرى روكۇۋىسكىنىڭ قەبرىسىنىڭ يېنىغا قۇيۇلدى .

2

بىز يۇقىردا ئاپتورنىڭ ھاياتى ، ئىجادىي پائالىيىتى ۋە ئىجادىيەت قارشى ۋە كىشلىك قارشى ، كىشلىك ھاياتى ، كىشلىك قىممىتى توغرىسىدا قىسقىچە توختىلىپ ئۆتتۇق ، ئەمدى ئاپتورنىڭ ۋەكىللىك ئەسەرلىرى توغرىسىدا قىسقىچە توختىلىپ ئۆتىمىز .

«دېھقان مايىل» ، (1832). باھار كۈنلىرىنىڭ بىرى دالىيف كەنتىنىڭ مەسئۇلى چىرايىنىڭ ئۆڭسۈلى يوق ھالدا يۈگۈرۈپ كىلىپ ، پۈتۈن مەھەللە ئوتتا كۆيۈپ ، كۈل بولۇپ كەتتى دەپ خەۋەر قىلىدۇ . تۇرالغۇ ، قورۇقلار پۈتۈنلەي كۆيۈپ كىتىدۇ ، ئەسلىدىنلا تۇرمۇشى قېيىن بولىۋاتقان دېھقان مايىل قاتتىق ئۈمىدسىزلىنىدۇ . ئاپتور بۇ مەنزىرىنى ئۆز كۆزى بىلەن كۆرگەچكە ئارىدىن ئون يىل ئۆتكەندىن كېيىن ئىجاد قىلغان مەشھۇر ئەسىرى  « ئاكا-ئۇكا كارامازوكلار» تىكى دىمتىرنىڭ چۈشىدە تەسۋىرلەنگەن ئېچىنىشلىق مەنىزىرنىڭ ئورنىغا قويغان .

«مارىيە سىتورىيان » ۋە « بورمىس ئىگورنۇۋ» (1841) . بۇ دىراما ئەسىرى بولۇپ ئورگىنالى ساقلىنىپ قالمىغان ، ھەربى مەجبۇرىيەت ئۆتەۋاتقان چاغلاردا يوقاپ كەتكەن .

«نامرات» (1846-)سالام خەت ئۇسلۇبىدا يېزىلغان رومان بولۇپ پۈتۈن ئەسەردە ئېغىر لىرىك كەيپىيات ۋە ئىنچكە ئىچكى تەسىۋىر بايان قىلىنغان .بۇ ئەسەردە ئاپتور پېرسۇناژلارنىڭ ئىچكى دۇنياسىنىڭ تېرەن يەرلىرىنى چىن ھېسياتى ،باش پېرسۇناژ شاد –خۇراملىقى ،قايغۇ –ھەسرىتى بىلەن زىچ بىرلەشتۈرۈپ تەسۋىرلىگەن .دەل شۇنداق بولغاچقا جىخۇشلىكىن بىلەن ۋالەنكانىڭ ئېچىنشىلىق ھەسرەتلىك ھېكايىسى سانسىزلىغان ئوقۇرمەنلەرنىڭ يۈرەك تارىلىرىنى چەككەن .ئاپتور بۇ ئەسەردە روس ئەدەبىياتىدىكى «كىچىك پېرسۇناژ»لار توغرىسىدىكى تېمىلارنى تېخىمۇ چوڭقۇرلاشتۇرغان .جخوشېاكا ئەرزىمەس مۇلكى خادىم بولۇپ ئۇنىڭ پاك –ئاق كۆڭۈل روھى ،گۈزەل روھى دۇنياسى كىشلەرنى جەلىب قىلىدۇ .ئۇ بىچارە يېتىم قىز ۋالەنكانى رەھىمسىز ئايال خۇجايىننىڭ قولىدىن قۇتۇلدۇرۋالىدۇ .ئۆزىنى قۇربان قىلىشتەك باتۇرانە روھى بىلەن ئۇ قىزنى ھىماتىغا ئالىدۇ ۋە ئۇ قىزغا ئاشىق بولۇپ قالىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن بىللە ئۇ ئۆزىنى ياراملىق ئەر ئىكەنمەن دەپ سېزىدۇ ،ئەمما ئۇ يەنىلا ۋالەنكانىڭ ئېچىنشىلىق تەقىدىرىنى ئۆزگەرتەلمەيدۇ ،يەنىلا ئۇنىڭ ئوتىدا كۆيۈپ ،سۆيىدە ئاقىدۇ .قىسقىسى «نامرات » دېگەن بۇ ئەسەر كىچىك پېرسۇناژلارنىڭ ئادىملىكى ،ھېسداشلىق بىلەن تولغان قەلبى ،جان تەسەددۇق ئەيلىشىدەك روھى ،مۇھەببەتكە ۋە بەختىكە ئېنتىلىش ئارزۇسى مۇۋەپپەقىيەتلىك يارىتىلغان .

«قوش خاراكتېر »(1846) بو پوۋېست دوستيوۋىسكىنىڭ ئىجادىيتىدە مۇھىم ئورۇن تۇتىدۇ ،بۇ ئەسەردە مۇھەببەت تەسۋىرلەنگەن بولۇپ ،كىچىك بىر مۇلكى خادىمنىڭ ئوبرازى يارىتلغان .ئاپتورنىڭ يۈكسەك بەدىئى ماھارىتى نامايان قىلىنغان ،باش پېرسۇناژنىڭ قوش خاراكتېرى رېئاللىق بىلەن خىيال ئارىسىدا ئىپادىلىنىدۇ ،پېرسۇناژ قۇرۇق خىيال سۈرىدۇ ،جىددى پىسخىك ھالەتنى يېتىلدۈرۋالىدۇ ،ھەتتا قاباھەتلىك چۈشلەردىن قۇتۇلالمايدۇ .ئاپتور باش پېرسۇناژنىڭ روھى ھالىتىنى بىمەنە ،ئاڭسىز يوسۇندا بايان قىلىدۇ .ئەسەر ئېلان قىلنغاندىن كېيىن روس ئەدەبىيات مۇنبىرىدە زور غولغۇلا پەيدا قىلىدۇ .

«ئايال ئۆي خوجايىنى»(1846) ئاپتور بۇ پوۋېستنى پۈتۈن زېھنى قۇدرىتىنى مەركەزلەشتۈرۈپ يازغان بولۇپ ،پېتربورگ ئەتراپىدا روي بەرگەن ساماۋىي-چۆچەكلەرنىڭ ۋەقەسىدەك بىر ۋەقە تەسۋىرلىگەن ،ئايال باش قەھرىمان تولىمۇ رائىش ۋە مۇلايىم بولۇپ .ئۇنىڭ بىر قېرى سودىگەر بىلەن بىللە تۇرىۋاتقان مەنزىرىسى ،يەنە بىر ياش ئوقۇغۇچى بىلەن بولغان مۇناسىۋىتى ۋە مۇرەككەپ پىسخىك تۇقۇنۇشى بايان قىلنغان .ئەسەردە تەسۋىرلەنگەن ياش ئوقۇغۇچى خىيالپەرەس بولۇپ ،رېئاللىقتىن چەتنىگەن بىر ئادەمنىڭ ئوبرازى يارىتلغان .

«باشقىلارنىڭ خوتۇنى»، «تاۋى نازۇك »،«بورزۇناكوۋ»،« ساداقەتمەن ئوغرى » ،«مىلاد دەرىخى ۋە توي مۇراسىمى »،« ئاق  كېچە»،« بىتوچاكا ۋە نېزۋالوۋا» ( 1847) .بۇ ئەسەرلەر ئىچىدە «ئاق كېچە » دېگەن پوۋېستى بىلەن «بىتوچاكا ۋە نېزۋلوۋا » دېگەن تاماملانمىغان رومان بىر قەدەر مۇۋەپپەقىيەتلىك يېزىلغان ئەسەر بولۇپ ،بۇ ئەسەرلەردە ئوخشاشلا بىر خىيالپەرەس باش پېرسۇناژ قىلىنىپ تەسۋىرلەنگەن .

«ئاق كېچە» تەسۋىرلەنگەن باش پېرسۇناژ پېتربورگلۇق نامرات زىيالى بولۇپ ،ئۇ جىمغۇر ،قوش خاراكتېرلىك تۇرمۇش كەچۈرىدۇ ، ئۇ مۇلكۇ خادىم بولسىمۇ ،نامراتلار رايۇندا ياشايدۇ ،قۇرۇق خىيالغا بېرىلىدۇ ،روھى جەھەتتىن بېسىمغا ئۇچىرايدۇ .ئۇ بۈيۈك ئەربابلار بىلەن تونۇشۇشنى ،قازان شەھرىگە ھوجۇم قىلىپ ،قەھرىمانلىق نەتىجىسىنى يارىتىپ ،قىزلارنىڭ مۇھەببتىگە نائىل بولۇشنى خىيال قىلىدۇ ،ئەمما ئۇ خىيال دۇنياسىدىن ئويغانغان دەملەردە پۇرسەت ،ۋاقىت ئاللىقاچان ئۆتۈپ كىتىلگەن بولىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئۇ تۇرمۇشنى قايتا تونۇشقا مەجبۇر بولىدۇ .

«بىتوچاكا ۋە نېزۋلوۋا »تاماملانمىغان رومان بولسىمۇ ،ئەمما ئۆزگىچە نەدىئى قىممەتكە ئىگە ئەسەر ،ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسى زور بولۇپ ،ئىجتىمائىي ھاياتنىڭ ھەر تەرەپلىرىگە چېتىلىدۇ ،ئەسەر دىتى ئايال باش قەھرىمان نېتوچاكا نېزۋالوۋانىڭ ھېكايىسى كۈندىلىك خاتىرە شەكىلدە بايان قىلنغان ،ئۇنىڭ روھى دۇنياسىدىكى بىر قانچە باسقۇچ ئىنچكە تەسۋىرلەنگەن .بۇ ئاددى ئائىلدىن كېلىپ چىققان ،كىچىكىدىن تارتىپلا بەختسىز بولۇپ ،يېتىم بالىغا ئايلنىپ قالغان ،ئۇنى گراف بېقىپ چوڭ قىلغان بولسىمۇ ،ئۇ يۇقىرى تەبىقە كىشلىرى بىلەن چىقىشالمايدۇ ، ئۇ بۇرۇن يېتىلگەچكە ،ئۇنىڭ ئۈستىگە نامرات ،ھاقارەت ئازابىنى يەتكۈچە تارتقاچقا قۇرۇق خىيالغا بېرىلىدۇ ،قۇرۇق خىيالى دۇنياسىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن تىرشىدۇ ،ئۇ تەسەۋۋۇر قىلغان بۇ دۇنيادا پەقەت ئازدۇرۇش ،ئەيىش –ئىشرەتلا مەۋجۇت بولىدۇ .ئۇ شۇنداق خىيال قىلىۋېرىپ ،ئاخىرى پاجئەگە دۇچ كېلىدۇ .

 «تاغامنىڭ چۈشى »،« سىتىفانچىكىلوۋ كەنتى ۋە ئۇنىڭ پۇقرالىرى » (1854) بۇ ئىككى رومان ساترىك ئۇسۇل بىلەن يېزىلغان بولۇپ ،يۇقىرى تەبىقىلەرنىڭ تۇرمۇشى ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن .«تاغامنىڭ چۈشى » دە ئاق سۆڭەك ئايال مارىيانىڭ قېرى گرافنىڭ مال –بىساتىنى قولغا چۈشۈرۈش ئۈچۈن ئۇنى قىزىغا ئۆيلىنىش تەلپى قويۇشقا قىزىقتۇرغانلىقى سۆزلىنىدۇ .ئاپتور مۇشۇنداق قىزىقارلىق ۋەقەلىك ئارقىلىق يۇقۇرى تەبىقە ئاق سۆڭەكلەرنىڭ چاكىنلىقىنى پاش قىلغان .

سىتىغاتوچاكوۋ كەنتى ۋە ئۇنىڭ پۇقرالىرى »پومېشچىكنىڭ قورۇقدىشى ،يۇندىخۇر خمانىڭ ئوبرازىنى يارىتىش ئارقىلىق يانچىلار تۈزۈمى جەمئىيتىدىكى كېسەلمەن خاراكتېرگە ئىگە بىر دەللەلىسنىڭ تىپىك ئوبرازى يارىتىلغان .

« تۈرمە خاتىرلىرى » (1860) بۇ بەدىئى توقۇلمىغا باي ئوچىرىك خاراكتېرگە ئىگە ئەسەر بولۇپ ،يۈكسەك بەدىئى قىممەتكە ئىگە. ئەسەر ئىلانچاكوۋ دېگەن بىر توقۇلما پېرسۇناژنىڭ ئېغىزىدىن كۈندىلىك خاتىرە شەكلىدە بايان قىلنىدۇ ، ئەسەردە تۈرمىدىكى رەھىمسىز ، ئادەم چىدىغۇسىز ھايۋانىي تۇرمۇش بايان قىلنىدۇ .تۈرلۈك جىنايەتچىلەرنىڭ ھەر خىل كەچۈرمىشلىرى ئوبيكتېىپ بايان قىلنىدۇ ،يانچىلىق تۈزۈمنىڭ ۋە چارپادىشاھ ھاكىمىيتىنىڭ چىرىكىلىكى قامچىلىنىدۇ ئەسەر ئېلان قىلنىشى بىلەنلا ناھايىتى كۈچلۈك ئىنكاس قوزغايدۇ .ئوقۇرمەنلەرنى چارپادىشاھنىڭ چىرىكلىكىنى پاش قىپتۇ دېگەن تۇيغۇغا كەلتۈرىدۇ .

«بوزەك بولغانلار ۋە خورلانغانلار »( 1860) بۇ دوستىيوۋىسكىنىڭ ئىددىيەسى بىلەن ئىجادىيەت ئالاھىدىلىكنى ئەكىس ئەتتۈرىدىغان مۇھىم ئەسەر .بۇ ئەسەردە ئىككى ئائىلىنىڭ تىراگىدىيەسى ئەكىس ئەتتۈرلىدۇ .بۇ تىراگىدىيەنى گراف ۋاركوۋسكىي پەيدا قىلىدۇ .ۋاركوۋىسكى سىمىسنىڭ قىزى ناجانى ئازدۇرۋېتىدۇ ، ئۇ شىمسىنىڭ پۈتۈن بايلىقىنى قولغا چۈشۈرۈپ بولغاندىن كېيىن قىزنى تاشلىۋېىتىدۇ ،شۇنىڭ بىلەن ئۇ  قىز قاراڭغۇ يەر ئاستى ئۆيدە ئۆلۈپ كېتىدۇ .ناجانىڭ قىزى گرافتىن ئۆچ ئالماقچى بولىدۇ ،ئەمما ئۇ بوۋىسى بىلەن بىللە ئېچىنشىلىق ھالدا ئۆلۈپ كېتىدۇ. بۇنىڭدىن باشقا يەنە ۋاركوۋسىكى ئۈچۈن ساداقەتمەنلىك بىلەن ئىشلەۋاتقان ئىلخېمونوۋ تۆھمەتكە ئوچىراپ ،پۈتۈن تەئەللۇقاتىدىن ئايرىلىپ قالىدۇ ، ئۇنىڭ قىزى ناتاشامۇ ۋاركېۋىساكانىڭ ئوغلە تەرپىدىن ئازدۇرۇپ كېتىلىدۇ . بۇ ئەسەردە كۈچلۈكلەرنىڭ ئاجىزلارنى يەپ كېتىشىدەك ئېچىنشلىق رېئاللىق تەسۋىرلىنىدۇ .ۋاركېۋىساكى رەزىللىكنىڭ ،قانخور جەمئىيەتنىڭ ئوبرازى .ئاپتور ئاڭلىق ۋە ئاڭسىز ھالدا ئۆزلۈكىنى تونۇۋېلىشنى ۋە جاپاغا چىداش خاراكتېرىنى مەدىھيەلەيدۇ .

«قىمارۋاز »( 1863) بۇ ئەسەردە ئاپتورنىڭ ئۆزىنىڭ كەچۈرمىشلىرى بايان قىلنىدۇ .ئۇ ياۋروپاغا ئىككىنچى قېتىم خوتۇنىغا ئۇختۇرماي سولسىۋا دېگەن بىر قىز بىلەن ساياھەتكە چىققاندا كەچۈرگەن كەچۈرمىشلىرى تەسۋىرلىنىدۇ .سولشىۋا شاللاق قىز بولغاچقا دوستىيوۋىسكىغا بەك ئەسكىلىك قىلىدۇ ،ئۇلارنىڭ مۇھەببىتى ھەقىقىي ھېسياتقا ئەمەس ،بەلكى پۇل ئۈستىگە قۇرۇلىدۇ ،دوستيوۋىسكى ئۇنىڭ پۇلغا بولغان ئارمىنىنى قاندۇرۇش ئۈچۈن ئاخىرى قىمارغا بېرىلىپ كېتىدۇ ،پۇل تېپىش ئۇياقتا تۇرسۇن ئەكىسچە ئۇتتۇرۋېتىدۇ ، ئۇ قىز پۇلى يوق بۇ ئەرنى تاشلاپ باشقا بىرى بىلەن كېتىدۇ ،دوستيوۋىسكى ئاخىرى روسىيەدىكى دوستىلرىنىڭ ياردىمى بىلەن روسىيەگە ئاران قايىتىپ كېلىۋالىدۇ .بۇ ئەسەردىكى ئاساسلىق پېرسۇناژ ئاپتورنىڭ ئۆزىدۇر.

« مەست»( 1865) بۇ رومان پىلانغا ئېلىنىپ ئازراق يېزىلغان بولسىمۇ ،ئەمما نەشىرىيات سودىگىرىنىڭ ۋەدىسىزلىكىدىن تاماملانمايدۇ .

«جىنايەت ۋە جازا »( 1865) دوستيوۋىسكى ئىنتايىن قىيىن شارائىتتا بۇ ئەسەرنى ئىجاد قىلىشقا كىرشكەن .ئۇنىڭ مېھىربان سىڭىلىسى ۋىرا ئۇنى ياخشى يېزىقچىلىق شارائىتى بىلەن تەمنىلىگەن .شۇنداق بولسىمۇ يەنىلا تىرىكىچىلىك ئۈچۈن ئۆلمەيدىغاندەك تەرەپ –تەرەپلەرگە بېرىپ ئىشلىگەن .بۇ ئەسەردە بايان قىلنغان بەزى ۋەقەلىك ئاپتورنىڭ ئائىلىسنىڭ ئەھۋالى بىلەن بىۋاستە مۇناسىۋەتلىك بولغان، ئەسەرنىڭ باش تېمىسى چوڭقۇر بولۇپ ،ئىنسانپەرۋەرلىك روھى بايان قىلنغان . بوزەك قىلنغان ،خرولانغانلارغا ھېسداشلىق قىلغان . 19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرلىرىدىكى روسىيە شەھەر خەلقنىڭ ئېچىنشىلىق كەچۈرمىشى بايان قىلنغان . تاياق زەربىسدىن يۈز-كۆزلىرى تۆمۈردەك كۆكىرىپ كەتكەن پاھىشلەر ،پاسكىنا ئۆستەڭ سۆيىنى تالىشىپ جېنىدىن ئايرلىغان ئايال ئىشچىلار ،نامرات مۇلكى خادىملار ،بالىلىرنى ئەگەشتۈرۈپ كوچىلاردا تىلەمچىلىك قىلغان ساراڭ ئاياللار ،قىزىلكۆز جازانىخورلار ،نۇمۇسسىز ئالدامچىلار ،شاللاق ئاق سۆڭەكلەر ،ماڭار يولى قالمىغان نامرات پېقىرلەرنى … ئوقۇرمەنلەر ئالدىدا نامايان قىلغان .ئاپتورنىڭ قەلمى ئاستىدا تەسۋىرلەنگەن باش قەھىرىمان راساكېرىناكوۋ ئىككى خىل خاراكتېرگە ئىگە ئوبراز .ئۇ كىشلەرگە ياردەم قىلىشنى خۇشاللىق دەپ بىلىدۇ ،ئەمما ئۇنىڭ مىجەزى جىمىغور ،ئەسەردە ئۇنىڭ «نەزەرىيىۋى يادروسى »نى يەنى ئادالەتسىز جەمئىيەتكە قارشى تۇرۇش روھىنى نامايان قىلىدۇ .ئاپتور يەنە باش قەھرىماننىڭ تىراگىدىيسىنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلمايدۇ .ئۇنىڭ ئۆتكۈزگەن جىنايتىنى ئاخىرى تەڭرىگە بولغان ئىتقادىرغا باغلايدۇ ،ئەمەلىيەتتە ئۇ قاراڭغۇ ،زۇلمەتلىك جەمئىيەت بىلەن كۈرەش قىلىدۇ ؛ ئاپتور يەنە بىر پېرسۇناژ سونىيەنى تەسۋىرلەيدۇ ،سونىيە جاپالىق تۇرمۇش شارائىتىدا ياشاۋاتقان ئىنسانلارنىڭ ئوبرازى ،ئۇ چېن ئىتىقادنىڭ ،پاك روھىنىڭ سىمۋولى .ئاپتور يۈكسەك بەدىئىي ماھارەت بىلەن ئىنسان قەلبىدە يوشۇرۇپ تۇرغان تېرەن سىرلارنى نامايان قىلىدۇ .ئەسەردە تەسۋىرلەنگەن قاتىللىق ۋەقەسى ئادەمنىڭ يۈرەك تارىنى چېكىدۇ ،پۈتۈن ئەسەرنىڭ ھەر قايسى بەدىئى ئامىللىرى ئايرىغىلى بولمايدىغان ئورگانىك گەۋدىگە ئايلانغاچقا باش قەھرىماننىڭ ئىچكى دۇنياسى مىسلىسىز چوڭقۇر دەرىجىدە ئوقۇرمەنلەرنىڭ ئالدىدا نامايان بولىدۇ .باش قەھرىماننىڭ ئۆزلۈك ئېڭى ناھايىتى كۈچلۈك بولغاچقا ،ئۇ مەلۇم دەرىجىدە مۇستەقىل ئاڭغا ئىگە سوبيېكتىپقا ئايلانغان ،بۇ خىل سەنئەت جەھەتتىكى يېڭىلىق ئىناتىي چوڭقۇر مەزمۇنغا ئىگە .شۇنداق بولغاچقا «جىنايەت ۋە جازا »،ئاپتورغا ئالەمشۇمۇل نام –شۆھرەت ئېلىپ كەلگەن بولۇپ ئاپتورنى دۇنيادىكى ئالدىنقى قاتاردىكى سەنئەتكارلىق ئورنىنى تىكلىگەن .

«مەجنۇن»( 1867) ،بۇ ئەسەردە ئەينى چاغدىكى ئىجتىمائىي تۇرمۇش ئەكىس ئەتتۈرۈلگەن ،18-ئەسىرنىڭ كېينكى مەزگىلىدە روسىيەدە كاپىتالىزىم شىددەت بىلەن تەرەققىي قىلىپ ،پۇل ۋە ھوقۇق ئىجتىمائىي تۇرمۇشنىڭ ھەر ساھەسىگە سىڭىپ كىرىدۇ ،تۈرلۈك ئىجتىمائىي ئىدىيە ئېقىمى شىددەت بىلەن ئېلىشىدۇ .ئاپتور بۇنداق مۇرەككەپ ۋەزىيەتنى يۈكسەك بەدىئى ئۇسۇل ئارقىلىق بايان قىلىپ بېرىدۇ ،بولۇپمۇ ئاپتور ئىجتىمائىي ئەخلاقنى تەسۋىرلەشكە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلىدۇ ،پۇل ۋە ھوقۇق تۈپەيلىدىن ئەخلاقنىڭ بۇزۇلۇشى ،ئائىلىلەرنىڭ ۋەيران بولۇشى ،ساغلام خاسلىقنىڭ يوقۇلۇشى ،گۈزەللكنىڭ خۈنۇكلۇشىشى چىن مۇھەببەتنىڭ سۇسلىشىشى ،شەھۋەتپەرەسلكىنىڭ ئەۋىج ئېلىشى تەسۋىرلىنىدۇ .گراف مېشىلكىننىڭ «گۈزەللىك دۇنيانى قۇتۇلدۇرىدۇ »دېگەن غايىسى خورلانغان ۋە بوزەك قىلنغان ناشانىيە فېلبوۋنانىڭ ئوبرازى  تورسىلكنىڭ پۇلنى جېنىدىنمۇ ئەزىز بىلىدىغانلىقى ،ئاخىرى ئاق سۆڭەك ئائىلىسىدىن كېلىپ چىققان ناشانىيەنىڭ پۇل ۋە ھوقۇقنىڭ قىزىقتۇرىشى تۈپەيلىدىن باشقىلارنىڭ ئاشنىسى بولۇپ ئەخلاقتىن چىققانلىقى ،ئۇنىڭ زىددىيەت بىلەن تولغان روھى ھالىتى ئاجايىپ يۇقۇرى ماھارەت بىلەن بايان قىلىنغان .ئاپتور « مەجنۇن » دا ئوتلۇق مۇھەببەت بىلەن ئەخلاق ۋەز –نەسىھەتلىرىنى كومپىلكىت بولۇپ قالغان چاغلاردا سەنئەت رامكسنى بۇزۇپ تاشلاپ تەسۋىرلىگەن بولسىمۇ ،ئەمما ئەسەردە يارىتلىغان بەدىئى قىممەت يەنىلا ئۈستۈنلۈكنى ئىگلەيدۇ .شۇڭا بىز «مەجنۇن » دىن ئاپتورنىڭ بەدىئى قارشى بىلەن بەدىئى ئۇسلۇبىنىڭ تېخىمۇ پىشىپ يېتىلگەنلىكىنى كۆرەلەيمىز .

« ئالۋاستىلار » (1871) بۇ ھەجىمى چوڭ سىياسىي رومان بولۇپ ،چېتىلىدىغان دائىرىسى كەڭ .بۇ ئەسەرنى «شەھەر يىلنامىسى »دەپ ئاتاشقىمۇ بولىدۇ .ئەسەردە 19-ئەسەرنىڭ 60-70 يىللىرىدىكى روسىيە جەمئىيتىدە ياشاۋاتقان بىر توپ «ئالۋاستىلار» مەنزىرىسى تەسۋىرلىنىدۇ ،ئەسەردە يارىتىلغان پېرسۇناژلار كۆپ ،بۇ پېرسۇناژلار ئارىسىدا كۆزگە ئەڭ چېلىقىدىغىنى باش قەھىرىمان سىتاۋروتكىن بىلدىن ۋېرخوىېنىسكى ئاتا –بالا ئۈچ ئادەمنىڭ ئوبرازى بولۇپ ،ئۇلارنىڭ ئىش- ئەمەلى ،تەقدىر قىسمىتى ئەتراپلىق بايان قىلنىدۇ .سىتاۋورتىكىن ئاق سۆڭەك ئائىلىسدىن كېلىپ چىققان ،سالاپەتلىك ،زېرەك ئادەم بولسىمۇ ،ئەمما ئۇنىڭ ئۇنىڭ ئىرادىسى ئاجىز ئادەم بولغاچقا ئەخلاققا مۇخالىپلىق قىلىپ ،تىراگىدىيەلىك تەقدىرگە دۇچار بولىدۇ ،ئىچكى دۇنياسى زىددىيەت بىلەن تولۇپ كەتكەچكە ئاخىرى ئۆلۈۋالىدۇ .ۋاروىېنىسكى تىپىك خىيالى پەرەسلەرنىڭ ئوبرازى ،ئۇ چەت ئەلدە ئوقۇپ قايتىپ كىرگەندىن كېيىن «ئىنقىلابنى باھانە قىلىپ » سىياسى ئالدامچىلىق بىلەن شۇغۇللنىدۇ .ئۇنىڭ ئوغلى پېتر بىر شەرمەندە نەرسە بولۇپ ،ئاتىىسغا گۇپپاڭچىلىق قىلىدۇ ،سۇيقەست ،تىرورلۇق بىلەن شۇغۇللنىدۇ ،ئۇ ھوقۇق ئۈچۈن ئادەم ئۆلتۈرىدۇ «ئالۋاستىلار »ئېلان قىلنىشى بىلەنلا قاتتىق تەنقىدكە ئۇچىرىغان ،ئەمما كېيىن گوركى ئەسىرىنى مۇئەييەنلەشتۈرۈپ روسىيەنىڭ ئەينى ئىجتىمائىي سىياسىي ۋەزىيتىنى يورۇتۇپ بەرگەن دەپ باھا بەرگەن ،چۈنكى ھەر قانداق بىر دەۋىرنىڭ قاراڭغۇ تەرەپلىرىنى ئېچىپ بەرگەن ئەسەر شۇ دەۋردىكى سىياسى دائىرىلەرنىڭ چەكلىمىسىگە ۋە رەزىل كۈچلەرنىڭ ھوجۇمىغا ئۇچىرايدۇ .

« ئۆسمۈر» (1874) دوسىتيوۋىسكنىڭ ئۆمرىنىڭ ئاخىرىدا يازغان مۇھىم رومانى .رومان بىرىنچى شەخىس تىلى بىلەن بايان قىلنغان ،ئەسەردىكى باش قەھرىمان ئاركاچى ئىش كۆرمىگەن يىگىت .ئۇ ئاق سۆڭەك ۋېرسلوۋنىڭ ھارامدىن بولغان ئوغلى بولۇپ ،ئۇنى دېھقان ھاكار دورگولوۋسىكى بېقىپ چوڭ قىلىدۇ .ئاركاچى بالىلىق چاغلىرىدا خورلۇق تۇرمۇش كەچۈرىدۇ ،ۋىجدانى ئازابلىنىدۇ .ئەمما ئۇ پۇل ھۆكۈم سۇرىۋاتقان ،ھەممىگە قادىر بولۇۋاتقان دەۋىرىدە بۈيۈك بانكىر بولسامكەن دەپ قۇرۇق خىيال قىلىدۇ ،چوڭ ھوقۇق تۇتۇپ ،راھەت-پاراغەتلىك تۇرمۇش كەچۈرسەمكەن دەپ ئويلايدۇ .ئۇ پۇل ئالدىدا ئەخلاققا مۇخالىپ ئىشلارنى قىلىدۇ ،ئېتقادىنى يوقىتىدۇ .ئەسەردىكى يەنە بىر پېرسۇناژ ۋېرسلوۋ .ېتىقادىسىز ،مېجەزى تۇتۇرۇقسىز نەرسە بولۇپ ،ئىسراپخورلۇق بىلەن ياشايدۇ ،پۇلۇم بار دەپ ھېچكىمنى نەزەرگە ئىلمايدۇ .ئاپتور ئەسەردە ئۆسمۈرلەرنى تەربىيلەشنى مۇھىم ئورۇندا قويۇشنى ،ئەخلاق ئارقىلىق ئىجتىمائىي ھاياتنى نۇرلاندۇرۇشنى تەشەببۇس قىلىدۇ .

« ئاكا –ئۇكا كارامازۋلار »(1878) بۇ زور ھەجىمدىكى رومان بولۇپ ،ئون ئىككى قىسىمنى ،خاتىمە قىسىمىنى ئۆزئىچىگە ئالىدۇ .ئۇ ئەسەر 1878-يىلى يېزىلىشقا باشلاپ ،1880-يىلى تاماملنىدۇ .ئاپتور ئەسەردىكى ھېكايىنى ئىچكىرى ئۆلكىدىكى كىچىك بىر ناھىيە بازىرىدا روي بەرگەن قىلىپ تەسۋىرلەيدۇ ،ئەمما ۋەقەلىك كارازوۋلار ئائىلىسدە تەسۋىرلەيدۇ .بۇ ئائىلە ئاتا كارامازوۋ ،چوڭ ئوغلى ئالبوشا ،ئاتا كارامازوۋنىڭ ھارامدىن تېپىپ قويغان ئوغلى سىمبردپاكوۋ قاتارلىق بەش ئادەمدىن تەركىب تاپىدۇ .ئاتا كارامازوۋ كىچىك پومىشچېك بولۇپ ،ئۇ بىمەنە ،رەزىل ،شەھۋانە ،زېرەك ھەم شەھۋانى ئادەمنىڭ ئوبرازى .ئۇ پۇلنى دەپ بىر قانچە ئوغلى بىلەن كارى بولمايدۇ ؛ دمتىرى ھەربىي سەپتىن چىكىنگەن ئوفېتسىر بولۇپ ،تۇرمۇشتا شاللاق ،مىجەزى ئوسال ،ئاتىسى بىلەن ئانىسىدىن قالغان مىراسنى ۋە بىر جالاپ ئايالنى تالىشىپ ،غەۋغا پەيدا قىلىدۇ ،ئەمما ئۇنىڭ ۋۇجۇدىدا ياخشىلىق بىلەن يامانلىق تەڭ مەۋجۇت بولىدۇ ،كېيىن ئەخلاقنى ياقلايدۇ  ئىۋان ئالىي مەكتەب ئوقۇغۇچىسى ،ئاتئېزىمچى ، ئىنسانلارنىڭ مۇشكۇلاتلىرىغا ھېسداشلىق قىلىدۇ ،تۇرمۇشنىڭ مەنىسىنى چۈشىنىدۇ ،ئەمما ئۇ يەنە ھاياتقا ئۈمىدسىزلىك بىلەن قارايدۇ ،ئەخلاقنى ياقلىماي ،خالىغانچە ئىش قلىدۇ ،ئۇلار مەنپەئەتنى دەپ ،ئاتىسى بىلەن قېرىنداشلىرى ئارسىدا روي بەرگەن زىددىيەتلەرگە پەرۋاسىزلىق بىلەن قارايدۇ ،كەنجى ئوغۇل ئالليوشا ئاق كۆڭۈل ،پاك يىگىت بولغاچقا كونا ئۆرپ- ئادەتلەرگە ئۆچ بولۇپ ،چىن مۇھەببەتنى ياقلايدۇ ،ئۇ جامائەت ئىشىنىدىغان ۋە سۆيۈنىدىغان پېرسۇناژ ،سىمبىردباكوۋ قېرى كارامازوۋنىڭ ساراڭ ئايالدىن بولغان ھارامزادىسى .ئۇ ئىۋاننىڭ كۈشكۈرتۈشى بىلەن ئاتىسىنى ئۆلتۈرۈپ ،ئۈچ مىڭ روبلىنى بۇلاپ كېتىدۇ .ئاتىسىنى ئۆلتۈرۈش ۋەقەسى روي بەرگەندىن كېيىن دمتىرى قاتىل دەپ قارىلىپ ،ئېغىر ئەمگەك قىلىش ئۈچۈن سۈرگۈن قىلنىدۇ ،ئەمما سىمبىرياكوۋ قورقۇپ ئۆزىنى ئۆلتۈرۋالىدۇ ،ئىۋان ساراڭ بولۇپ قالىدۇ ،ئالچوشا مۇناستىرىدىن ئايرىلىپ ،يېڭى ھاياتىنى باشلايدۇ ،كىشلىك ھايات ئۈستىدە ئىزدىنىسۇ ،كارامازوۋ ئائىلىسىنىڭ تىراگىدىيسى چىرىك ،چۈشكۈن روسىيە جەمئىيىتىنىڭ روھى مەھسۇلى .ئەمما ئەسەردە بايان قىلىنغىنى ئىنسانلارنىڭ ئازابى. ئاپتور ئەسەردە بىر يۈرۈش ئىجتىمائىي ۋە پەلسەپىۋى مەسلىلەرنى ، مەسلەن : كىشىلىك ھاياتنىڭ ئەھمىيىتى ،ئىنسانى ياخشىلىق ۋە ئىنسانى رەزىللىك ،جەمئىيەتنى ئىسلاھ قىلىش يوللىرى ،ئاتئېزىم بىلەن دىنى ئېتىقاد قاتارلىق مەسلىلەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ ،شۇنداقلا نۇرغۇن مەسلىلەر ئالبۇشا ،ئىۋان ۋە زرسىما پوپنىڭ ئوبرازى ئارقىلىق بايان قىلنىدۇ ،سوتسىيالىزىم بىلەن ھۆكۈمەتسىزلىك ،ماتىرىيالىزىم بىلەن شەخسىيەتچىلىك ئۇقۇملىرى ئارسىدىكى چەك –چىگرانى ئېنىق ئايرىغان .ئاپتور ھەمىشە ئۆز ئېتىقادىغا مۇخالىپ ھالدا بەزى قاراشلارغا گۇمانىي پوزىتسىيەدە بولغان ؛ بۇنىڭدىن باشقا يەنە كامتېرىنا ئىۋانوۋنا ،گىروشېنكا ،گرساكورى قاتارلىق پېرسۇناژلارنىڭ ئوبرازىمۇ ،زاستاتىللار ،سودىيەلەر ،گۇۋاھچىلارنىڭ ئوبرازى ناھايىتى مۇۋەپپەقىيەتلىك يارىتلىغان .« ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » يەنە ئاپتورنىڭ بەدىئى ئۇسلۇبىنى ئەكىس ئەتتۈرىدۇ .ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسىغا نىسپەتەن كۆپ مەنبەلىك ۋەقەلىك لىنيەسىنى ئاساس قىلغان بولۇپ ،ئەسەردىكى ھەر بىر پېرسۇناژلارنىڭ خاراكتېرى يارقىن يارىتلىغان . بۇ ئەسەر ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن كۈچلۈك تەسىر پەيدا قىلدى . نۇرغۇن ئوقۇرمەنلەر ھازىرغىچە ئەدەبىيات تارىخىدا بۇنداق چوڭقۇر ئەھمىيەتكە ئىگە ئەسەر يارىتىلمىدى دەپ قارايتتى .ئەسەرنىڭ يەنە مۇھىم بىر تەرپى شۇكى ،پېرسۇناژلارنىڭ پىسخىك خاراكتېرى تولىمۇ جانلىق تەسۋىرلەنگەن .شۇڭا بۇ ئەسەرنى دۇنياۋى پىسخىك ئەسرى دېيىشكە بولىدۇ ،بۇ ئەسەر نۇرغۇن يازغۇچىلارنىڭ ئىجادىيتىگە ئۆرنەكلىك تەسىر كۆرسەتكەن .

3

روس ئەدەبىياتى مەيلى پروزا ، مەيلى پوئىما جەھەتتە بولسۇن دۇنيا ئەدەبىياتىغا ناھايىتى زور تەسىر كۆرسەتتى . جۈملىدىن ئۇ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا بولغان تەسىرى تېخىمۇ زور بولدى .ئازادلىقتىن ئىلگىرىكىنى دېمەيلا قويايلى ، ئازادلىقتىن كېيىن روس ئەدەبىياتى روسچىدىن ، ئۆزبەكچىدىن ،خەنزۇچىدىن ئۇيغۇرتىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلدى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە 1950- -يىلى سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىياتى توڭلىتىۋېتىش ھالىتىدىن قۇتۇلغاندىن كېيىن ئەدەبىيات سەنئەت ساھەسىدە بارچە گۈللەرنىڭ ئېچىلىش ،ھەممە ئېقىملار بەس-بەستە سايراش ،كىلاسىك ئەدەبىياتنىڭ ھاياتى كۈچىنى جانلاندۇرۇشتەك ئادەمنى خۇشال قىلىدىغان مەنزىرىلەر بارلىققا كەلدى ، شۇنىڭ بىلەن روسىيە ،سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىيات –سەنئەتنىڭ باھارى يېتىپ كەلدى .جۈملىدىن روسىيە سوۋېت ئىتىپاقى ئەدەبىيات سەنئىتىنىڭ ، ئەدەبىيات –سەنئەت نەزەرىيە ئاساسىمۇ پۇختىلاندى ، ئادەمنى چوڭقۇر ئويغا سالىدىغان ئىجتىمائىي مەسلىلەر ھەققىدە ئويلاندۇردىغان نۇرغۇن پىروزا،پوئىما ،دراما ئەسەرلىرى مەيدانغا كەلدى . شولوخوۋنىڭ « بىر ئادەمنىڭ تەقدىرى » ئايتىماتوۋنىڭ « مويتوڭزا » ،ئوسترىۋسىكىنىڭ « پولات قانداق تاۋلاندى » « زويا ۋە شورا ھەققىدە ھېكايە »، « ياش گۋاردىيە »،« كىم ئەيىپلىك »، « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » قاتارلىق ئەسەرلەر تۇرمۇش دەستۇرى دەپ قارالدى، سوۋېت «شەرق ھەقىقىتى »نەشىرىياتى ئەينى دەۋرىدىكى  روس يازغۇچىلىرىنىڭ نۇرغۇن ئەسەرلىرىنى ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇردى ، ئەينى چاغدىكى نۇرغۇن ئۇيغۇر يازغۇچى –شائىرلىرى ئۇ ئەسەرلەرنى ئوقۇپ ، بەدىئى زوق ئېلىپ مىللىي ئەدەبىيات تەرەققىياتىنى ئىلگىرى سۈردى . لېف تولىستوينىڭ « ئاننا –كارننا »، شولوخوفنىڭ « ئېچىلغان تىڭ »، پوشكىننىڭ « كاپتان قىزى » قاتارلىق ئەسەرلەر ئەينى ھاغدا ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىنىڭ سۆيۈپ ئوقۇشىغا مۇيەسسەر بولدى. ئازادلىقتىن كېيىن ئۇيغۇر نەشىرىياتچىلىقنىڭ جۇش ئۇرۇپ راۋاجلىنىشىغا « ھەممە ئېقىم بەس- بەستە سايراش ،بارچە گللەر تەڭ ئېچىلىش » پىرىىنسىپىغا ئاساسەن روس ئەدەبىياتى كۆپلەپ تونۇشتۇرۇلدى . مېھنەتكەش تەرجىمانلار تولىستوينىڭ « ئۇرۇش ۋە تېنىچلىق » ، شولوخوفنىڭ « تىنىچ دون »،  دوستيوۋىسكىنىڭ « جىنايەت ۋە جازا»،« ئاننا –كارىننا » ، پۇشكىننىڭ « ئىسىمىربەگ »، فادايىۋنىڭ « ياش قوغدىغۇچىلار »، « ئايتىماتوۋ ئەسەرلىرى » قاتارلىق نادىر ئەسەرلەرنى روسچىدىن ، ئۆزبەكچىدىن ،خەنزۇچىدىن ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ،  ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرىنىڭ مەنىۋى دۇنياسىنى بېيىتتى . ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنى مەيلى شەكىل ياكى مەزمۇن جەھەتتىن بولسۇن ئىلگىرى سۈرۈش ئۈچۈن تۈرىتكىلىك ، ئۆرنەكلىك رول ئوينىدى . 1950-يىللىرى قولىغا قەلەم ئالغان يازغۇچى ، شائىرلار ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان روسىيە ،سوۋېت ئىتتىپاقى پروزا ، پوئىما درامىلرىدىن زوقلىنىپ ، ئىلمىي ئىجادىيتىنى گۈللەندۈردى . ئىپادىلەش جەھەتتە ئۆرنەك ئالدى . بولۇپمۇ دېئالكىتكلىق ماتىرىيالىزم كۆز قارىشى مۇجەسسەملەشكەن سوتسىيالستىك ئىدىينى ئاساس قىلىپ ، يېڭى رېئالىزملىق ئىجادىيەت ئېلىپ باردى .روسىيە سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىياتىنىڭ تەسىرى ئۇيغۇر ئەدەبىياتىنىڭ روھىيەت ،مەدەنىيەت جەھەتتىلا ئىپادىلىنىپ قالماي ، يەنە سوتسىيالستىك ئىنقىلاب ئەمەلىيتىدىمۇ ئىپادىلەندى . ئەدەبى تۈزۈلمە بىلەن ئەدەبىي ئىجادىيەت جەھەتتە ئۆرنەك بولدى . مەسلەن : يازغۇچىلار جەمئىيىتى قۇرۇلدى ، ئەدەبىيات دۆلەتنىڭ ئىدىئولوگىيە ساھەسىگە كىرگۈزۈلدى ، يازغۇچىلار ئۈچۈن ئەدەبىيات مىتودى بەلگىلەپ بىرىلدى ، يازغۇچىلارنىڭ ئىجتىماىئي ئورنى، ئىناۋىتى ئۆستۈرۈلدى ، يازغۇچىلارنىڭ دۇنيا قارشىنى شەكىللەندۈرۈشتە زور رول ئوينىدى ، نۇرغۇن كىشلەردە كونىنى كۆيلەيدىغان غايە يېتىلدى . ئىجادىيەت جەھەتتە تەسىرى زور بولدى. « شەرق ھەقىقىتى » نەشىرىياتىدا ئۇيغۇرچىغا تەرجىمە قىلىپ نەشىر قىلىنغان ئەسەرلەر شىنجاڭغا كىرىپ ، يازغۇچى بىلەن ئوقۇرمەنلەرتەڭ قەدەمدە دېگۈدەكلاماڭدى . بۈگۈنكى كۈندە بولسا روسىيە ،سوۋېت ئىتىپاقى دەۋرىدە ئىجاد قىلىنغان نۇرغۇن ئەسەرلەر خەنزۇ تىلىغا ۋە ئاز سانلىق مىللەتلەر تىلىغا تەرجىمە قىلىپ تونۇشتۇرۇلدى.

ئەمدى روسىيەنىڭ 19-ئەسىرىدكى بۈيۈك يازغۇچىسى دوستىيوۋىسكى ئەسەرلىرىنىڭ ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىش ئەھۋالىغا كەلسەك ،ئۇنىڭ «باشقىلارنىڭ خوتۇنى »،« ئاق كېچە »،« مىلاد دەرىخى ۋە توي مۇراسىمى »،« جىنايەت ۋە جازا »،« بوزەك بولغانلار ۋە خورلانغانلار » قاتارلىق بىر نەچچە ئەسىرىلا تەرجىمە قىلىندى ، قالغان « مەجنۇن »، « ئالۋاستىلار »،« ئۆسمۈر »، « قىمارۋاز »، « تۈرمە خاتىرىلىرى »، « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » قاتارلىق ئەسەرلىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلمىغان، بۇ جەھەتتىكى بوشلۇقنى جەزمەن تولدۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ . ئەگەر يازغۇچىنىڭ بۇ ئەسەرلىرى ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ تونۇشتۇرۇلسا ، مىللىي ئەدەبىياتىمىزنى ششەكىل ۋە مەزمۇن جەھەتتىن بېيىتىشىمىزغا ، ئىجادىيەت ئۇسلۇبى جەھەتتە ئۆزىمىزنى تېخىمۇ مۇكەممەللەشتۈرۈشكە پايدىسى بولىدۇ . روسيە ،سوۋېت ئىتتىپاقى ئەدەبىياتىنىڭ ئۇيغۇر ئەدەبىياتىغا كۆرسەتكەن تەسىرى زور بولدى.   دوستيوۋىسكىنىڭ « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » دېگەن ئەسىرى ئۇنىڭ ئىجادىيەت سەمەرىسى بولۇپ ، دۇنيا ئەدەبىيات خەزىنىسىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇننى تۇتىدۇ ، بۇ ئەسەرنىڭ ھازىرغىچە ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنمىغانلىقى بىر ئەپسۇسلىنارلىق ئىس ھېسابلىنىدۇ . مەن بۇ ئەسەرنى قايتا –قايتا ئوقۇغاچقا، يەنە كېلىپ خەنزۇ تىلىغا تەرجىمە قىلىنغان ھەر خىل نۇسخسىنى قالدۇرماي ئوقۇپ چىققاچقا ، ئەسەرنىڭ ماڭا بولغان تەسىرى ناھايىتى چوڭقۇر ۋە كۈچلۈك بولدى ، شۇنىڭ بىلەن مەن قولۇمغا قەلەم ئېلىپ، بىلىمگە ئىرادە كەمىرىنى مەھكەم باغلاپ ، « ئاكا –ئۇكا كارامازوۋلار » نى تەرجىمە قىلىشقا تۇتۇنۇپ ، ئاخىرى پۈتۈن ئەسەرنىڭ ئۇيغۇرچە تەرجىمىسنى پۈتتۈردۇم . بۇ ئەسەرنىڭ ئۇيغۇر تىلىدا نەشىرى بىر تۆھپە بولدى. مەن ئىشىنىمەنكى بۇ ئەسەرنىڭ تەرجىمە نۇسخسى پات ئارىدا ئۇيغۇر ئوقۇرمەنلىرى بىلەن يۈز كۆرۈشىدۇ . ئوقۇرمەنلەر گۈزەللىك نەزەرى بىلەن ئۇنىڭ ئەسەرلىرىگە قارىغان دەملىرىدە ،ئۇنىڭ ئەسەرلىردىن ئادەمنى ھەيران قالدۇرىدىغان بىر پۈتۈن ئىستېتكلىق قىياپەتنى كۆرىدۇ  ھەم ئاپتورنىڭ بۈيۈك يازغۇچى ئىكەنلىكىنىمۇ بىلىدۇ .

ئاپتور: «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر مۇنبىرى» ژۇرنىلى ئۇيغۇر تەھرىر بۆلۈمىدە