مەريەم لاي تامغا مېھمان كېلىشىگە ئامراق ئىدى، كەنت باشلىقى ۋە ئۇنىڭ ئۆزىگە سوۋغات بېرىشنى ياخشى كۆرەتتى؛ سۆيۈملۈك بى پىنى، ئۇنىڭ ئاغرىپ ئارام بەرمەيدىغان كاسسىنى، تۈگىمەس پاراڭلىرىنى ياخشى كۆرەتتى، ئەلۋەتتە فەيزۇللا موللامغىمۇ ئامراق ئىدى. لېكىن، مەريەمنىڭ ئەڭ كۆرگۈسى كېلىدىغىنى جەلىل ئىدى.

ئۇ ھەپتىنىڭ ئىككىسىدىن باشلاپ تىت – تىت بولۇشقا باشلايتتى. كۆزىگە ئۇيقۇ بارمايتتى، پەيشەنبە كۈنى جەلىل بىرەر ئىش بىلەن كېلىپ قالارمۇ دەپ، قورقۇنچىغا چۈشەتتى. ئەگەر شۇنداق بولۇپ قالسا، يەنە بىر ھەپتە كۈتسىلا ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشەلەيتتى. ھەپتىنىڭ ئۈچى كېلىشى بىلەن ئولتۇرالمايلا قالاتتى، تالاغا چىقىپ ئۇياق- بۇياققا ماڭاتتى، لاي تامنى چۆرىدەپ ئايلىنىپ يۈرەتتى، خىيالى باشقا يەردە توخۇ كاتىكىگە دان تاشلاپ بېرەتتى. مەقسەت – نىشانسىز ماڭاتتى، سولۇپ يەرگە تۆكۈلگەن گۈل بەرگىلىرىنى تېمەتتى، بىلەكلىرىنى چېقىپ ئارام بەرمەيۋاتقان پاشلار بىلەن ئېلىشاتتى. پەيشەنبە كۈنى ئاخىرى يېتىپ كەلدى. ئۇنىڭ ھېچقانداق ئىشقا قولى بارمىدى، تامغا يۆلىنىپ جىممىدە ئولتۇرۇپ كەتتى، كۆزلىرىنى تاغ جىرالىرىدىن چۈشۈۋاتقان سۇدىن ئۈزمەي كۆتۈشكە باشلىدى. ئەگەر زەلىلى كېچىكىپ قالسا، ئۇنىڭ قەلبىنى قورقۇنچلىق بىر ۋەھىمە ئاستا – ئاستا باسىدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. ئۇنىڭ پۇتلىرى بوشاشتى، بىرەر جاينى تېپىپ ئۆزىنى تاشلاپ يېتىۋالغۇسى كەلدى.

ـ كەلدى، ئەنە داداڭ كەلدى….؟

ئۇنىڭ ھەر قېتىم تاشلارنى دەسسەپ ئېقىپ كېچىپ كېلىۋاتقانلىقىنى كۆرگەن ھامان مەريەم ئىختىيارسىز سەكرەپ كېتەتتى، چېھرىدە يېقىملىق كۈلكە پارلايتتى، خوشلۇقىدا قوللىرىنى پۇلاڭلىتىپ كېتەتتى. مەريەم نانانىڭ ئىزچىل ئۆزىنى ساقلاۋاتقانلىقىنى، ئۇنىڭ قانداق ئىنكاس قايتۇرىدىغانلىقىنى كۆزىتىدىغانلىقىنى بىلەتتى. ئۇنىڭ ئالدىغا يۈگۈرۈپ بارغۇسى كەلمەيتتى، ئىشىكنىڭ ئالدىدا ئولتۇرۇپ ئۇنىڭ تولىمۇ مۇشەققەتتە ئۆزىنى تامان كېلىشىنى ساقلايتتى. ئۇ ئۆزىگە ھاي بېرەتتى، ئۇنىڭ ئاشۇ ئېگىز ئۆسۈپ كەتكەن چۆپلۈكتىن مېڭىپ كېلىشلىرىگە سەرۋچانلىق بىلەن قاراپ تۇراتتى، ئۇ كاستىيۇمىنى سېلىپ دولىسىغا تاشلىۋالغان بولۇپ، مەيىن ئوتقاشتەك قىزىل گالىستۇكى مەيىن شامالدا توختىماي لەپىلدەيتتى.

جەلىل سەيناغا كېلەتتى – دە، چاپىنىنى مەشكە قاقلاپ قويۇپ، غۇلاچلىرىنى كەڭ ياياتتى. مەريەم ئۇنىڭ ئالدىغا يۈگۈرۈپ باراتتى -دە، خوشلۇقىنى باسالماي توختىماي سەكرەيتتى، ئۇ مەريەمنى قولتۇقىدىن تۇتۇپ كۆتۈرۈپ ئاسمانغا ئاتاتتى. مەريەم خوشلۇقىدا توختىماي چىرقىرايتتى.

مەريەم ئاسمانغا ھەر ئېتىلغاندا زەلىلىنىڭ كۈلكە قاپلىغان چىرايىنى، يېقىملىق كۈلۈمسىرەشلىرىنى، پىشانىسىگە چۈشۈۋالغان چاچلىرىنى، ھەر ئىڭىكىدە ھەر كۈلگەندە پەيدا بولىدىغان بارمىقى پاتقۇدەك چوڭقۇرلۇقتىكى زىناقلىرىنى، پارقىراپ تۇرغان چىشلىرىنى كۆرۈپ ئۈلگۈرەتتى. بۇ يەردىكىلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ چىشىنى قۇرت يەپ كەتكەنىدى، بۇ يەردىكىلەرگە سېلىشتۇرغاندا، ئۇنىڭ چىشلىرىنى ئەڭ ئاق دېيىشكە بولاتتى. قىز ئۇنىڭ تەكشى قىرقىلغان بۇرۇتلىرىغا ئامراق ئىدى، ھاۋانىڭ قانداق بولۇشى دىن قەتئىينەزەر ھەر كەلگەندە ئۇچىسىغا قوڭۇر كاستىيۇم بۇرۇلكىسىنى كىيىپ كېلىشىنى ياخشى كۆرەتتى، ئۇ قوڭۇر رەڭگە قەۋەتلا ئامراق ئىدى، كاستىيۇمنىڭ مەيدە يانچۇقىغا ئاپئاق قولياغلىقىنى ئۈچ بۇرجەك چىقىرىپ سېلىۋالاتتى، گالىستۇكنى قاتۇرۇپ تاقايتتى. تاقىغان گالىستۇكى ھەمىشە قىزىل رەڭدە بولاتتى، گالىستۇكىنى بەك گېلىغىچە ئېتىۋالماق، بوشىشىپ ئەركىن قويۇپ بېرەتتى. مەريەممۇ زەلىلى تاقىۋالغان قوڭۇر رەڭدىكى كۆزەينەكتىن ئۆز ئەكسىنى كۆرەلەيتتى. كۆزەينەكتە چاچلىرى يەلپۈنۈپ، چېھرىدە ئاجايىپ قىزغىن بىر كەيپىيات بەرق ئۇرۇپ تۇرغان مەريەمنىڭ كەينىدە كۆك ئاسمان يېيىلىپ ياتقان سىماسى ئەكس ئېتەتتى.

تانا ھەمىشە: «ھامان بىر كۈنى زەلىلىنىڭ قولىدىن چۈشۈپ كېتىپ، بىر يېرىڭنى سۇندۇرۇۋالىسەن» دەيتتى. مەريەم زەلىلىنىڭ ئۆزىنى يەرگە چۈشۈرۈۋەتمەيدىغانلىقىنىغا، ھەر قانچە ئېگىز ئېتىلسىمۇ دادىسىنىڭ پاكىز، تىرناقلىرى چىرايلىق ياسىتىلغان قولىغا چۈشىدىغانلىقىغا ئىشىنەتتى.

ئۇلار لاي تامنىڭ تېشىدىكى سايىدا ئولتۇرۇشتى، نانا ئۇلارغا چاي دەملەپ ئەچىقىپ بەردى. زەلىلى ئۇنىڭ بىلەن باش لىڭشىتىپ سالاملاشتى. نانا ئەزەلدىن زەلىلىگە تاش ئاتمايتتى، ئۇنى قاغاپمۇ يۈرمەيتتى.

جەلىل يوق چاغدا، نانا ئۇنى ئاغزى بېسىقماي تىللىسىمۇ، لېكىن ئۇ كەلسىلا مۇلايىملىشىپ، قائىدىلىك بولۇپ قالاتتى. چاچلىرىنى پاكىز يۇياتتى، چىشلىرىنى چوتكىلايتتى، ئۇنى دەپ ئەڭ چىرايلىق ھىجاپلىرىنى كىيەتتى. ئۇ زەلىلىنىڭ ئۇدۇلىدىكى ئورۇندۇقتا قوللىرىنى تىزىغا قويۇپ جىممىدە ئولتۇراتتى. نانا ئۇنىڭغا ئەزەلدىن ئۇدۇل قارىمايتتى، ئۇنىڭ ئالدىدا قوپال، سەت گەپلەرنىمۇ ئاغزىدىن چىقارمايتتى. كۈلگەن چېغىدا قۇرۇت يەپ كەتكەن چىشلىرىم كۆرۈنۈپ قالمىسۇن دېگەندەك قولى بىلەن ئاغزىنى توسۇۋالاتتى.

نانا ئۇنىڭدىن سودىسىنىڭ قانداقلىقىنى سورىدى، خوتۇنلىرىنىڭ ھالىنى سورىدى. سۆيۈملۈك بى بىنىڭ ئۇنىڭ ئەڭ ياش خوتۇنى نەرگىنىڭ ئۈچىنچى بالىسىغا قورساق كۆتۈرگەنلىكىنى ئۆزىگە سۆزلەپ بەرگەنلىكىنى ئېيتتى. بۇ گەپنى ئاڭلىغان زەلىلى ئەدەپ بىلەن كۈلۈپ قويدى، راست، شۇنداق ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈپ، بېشىنى لېڭشىتتى.

— ھىم، سىز چوقۇم خوش بولىسىز، — دېدى نانا، — ھازىر قانچە بالىڭىز بار؟ ۋاي ئاللاھ، 10 بالىڭىز بار، شۇنداقمۇ؟

جەلىل 10 بالام بار دېگەن ئىدى.

— مەريەمنى قوشسىڭىز 11 بالىڭىز بولىدىكەن.

جەلىل ئۆيىگە قايتىپ كەتكەندىن كېيىن، مەريەم بىلەن نانا مۇشۇ ئىشنى دەپ قىزىرىشىپ قالدى. مەريەم نانانى زەلىلىنى ئەخمەق قىلدىڭ، دەپ ئەيىبلىدى.

نانا بىلەن بىللە ئولتۇرۇپ چاي ئىچىشكەندىن كېيىن، مەريەم بىلەن جەلىل ھەمىشە تاغ جىراسىغا بېلىق تۇتقىلى كېتەتتى. جەلىل مەريەمگە قارماق دەستىسىنى قانداق شىلتىشنى، قارماققا ئېلىنغان بېلىقنى قانداق تارتىپ چىقىرىشنى ئۆگىتەتتى. بېلىقنى قانداق ئۆلتۈرۈشن، قانداق ئادالاشنى، بېلىقنىڭ گۆشىنى قىلتىرىقلىدىن قانداق ئايرىشنى ئۆگىتەتتى. بېلىق قارماققا ئېلىنغۇچە زەلىلى مەريەمگە رەسىم سىزىپ بېرەتتى، قەلەمنى قەغەزدىن كۆتۈرمەي تۇرۇپ، بىر سىزىقنىڭ پىلىسىنى قانداق سىزىشنى ئۆگىتەتتى. ئۇ يەنە ئۇنىڭغا ناخشا ئۆگىتىپ قوياتتى. ئۇلار بىللە ناخشا توۋلىشاتتى:

جەلىل ھىراتتا چىقىدىغان «ئىسلام بىرلىك گېزىتى»دىن قىيىۋېلىپ ئالغاچ كەلگەن خەۋەرلەرنى ئۇنىڭغا ئوقۇپ بېرەتتى. زەلىلى مەريەم ئۈچۈن تاشقى دۇنيا بىلەن ئالاقە قىلىدىغان ئالاقىچى ئىدى، ئۇ مەريەمگە لاي تامنىڭ سىرتىدا، گۇرامان ۋە ھىراتنىڭ سىرتىدا يەنە ناھايىتى چوڭ دۇنيا بارلىقىنى، ئاشۇ دۇنيا رەھبەرلىرىنىڭ ئۇنىڭ ئاغزىغىمۇ كەلمەيدىغان ئىسىمنىڭ بارلىقىنى، ئاشۇ دۇنيادا پويىز، مۇزېي ۋە پۇتبول بارلىقىنى، يەر شارىنىڭ ئايلىنىپ ئاي شارىغا قوشىدىغان راكىتا بارلىقىنى ئېيتىپ بېرەتتى. زەلىلى ھەر ھەپتىنىڭ تۆتى دۇنيا ھەققىدىكى يېڭى – يېڭى خەۋەرلەرنى لاي تامغا ئالغاچ كېلەتتى.

1973 – يىلى، ئۇ 14 ياشقا كىرگەن يىلى، كابۇلغا 40 يىل ھۆكۈمرانلىق قىلغان زاھىر شاھنىڭ بىر تامچىمۇ قان تۆكۈلمەي، سىياسىي ئۆزگىرىش بىلەن ئاغدۇرۇپ تاشلانغانلىقىنىمۇ مەريەمگە زەلىلى سۆزلەپ بەرگەنىدى.

— بۇ ئىشنى پادىشاھ ئىتالىيىگە داۋالانغىلى كەتكەندە، ئۇنىڭ نەۋرە ئىنىسى داۋۇت خان[1] قىلغان. داۋۇت خان ئېسىڭدە بار، شۇنداقمۇ؟ مەن ساڭا ئۇ توغرىسىدا سۆزلەپ بەرگەن. سەن تۇغۇلغاندا، ئۇ كابۇلغا ۋەزىر ئىدى. ئىشقىلىپ، ئافغانىستان ئەمدى پادىشاھلىق دۆلەت ئەمەس، مەريەم، بىلەمسەن، ئافغانىستان ھازىر جۇمھۇرىيەت بولۇپ قۇرۇلدى. جۇمھۇرىيەتكە داۋۇت خان زۇڭتۇڭ بولدى. كابۇلدىكى سوتسىيالىزمچىلار ھاكىمىيەت ھوقۇقىنى تارتىۋېلىپ ئۇنىڭغا تۇتقۇزغان دەيدىغان ئۆسەكلەر بار. ساڭا دېسەم، كىشىلەر ئۇنى ھېلى سوتسىيالىزمچى دېسە، ھېلى ئۇنىڭغا يانتاياق بولدى، دېيىشىدۇ.

مەريەم ئۇنىڭدىن سوتسىيالىزم دېگەننىڭ نېمىلىكىنى سورىدى، زەلىلى ئۇنىڭغا چۈشەندۈرۈشكە باشلىدى، لېكىن بۇ چۈشەندۈرۈشلەر مەريەمنىڭ قۇلىقىغا كىرمىدى.

— ئاڭلاۋاتامسەن؟

— ئاڭلاۋاتىمەن.

زەلىلى مەريەمنىڭ چاپىنىنىڭ تومپىيىپ چىققان يان يانچۇقىغا قاراۋاتقانلىقىنى سېزىپ قالدى.

— ھە، راست. مانا ئالە، ئەمدى خىيالىڭنى يېغىپ ئولتۇر…

ئۇ يانچۇقىدىن كىچىك بىر قۇتىنى چىقىرىپ ئۇنىڭغا تەڭلىدى. ئۇ ھەر كەلگىنىدە مۇشۇنداق قىلاتتى، ئۇنىڭغا ئۇنى – بۇنى ئالغاچ كېلەتتى. ھېلى 玛？ دىن ياسالغان بىلەيزۇك، ھېلى كۆكۈش چۇچىلىرى ساڭگىلاپ تۇرغان شارپا ئەكىلەتتى. مەريەم قۇتىنى ئاچتى، قۇتىنىڭ ئىچىدە يۇپۇرماق شەكلىدىكى بىر تال بۇلاپكا، بۇلاپكىنىڭ ئۈستىدە ئاي بىلەن يۇلتۇزنىڭ شەكلى چۈشۈرۈلگەن تەڭگە تۇراتتى.

— قەدىرلىك مەريەم، قېنى ئېسىپ باقە، بىر كۆرەي.

مەريەم بۇلاپكىنى بوينىغا ئاستى.

— ياراشتىمۇ؟

— خانىشنىڭ ئۆزىگىلا ئوخشىدىڭ، — دېدى زەلىلى چاقچاق ئارىلاش.

زەلىلى كەتتى، نانا مەريەمنىڭ بوينىدىكى بۇلاپكىنى كۆردى.

— كۆچمەن چارۋىچى قەبىلىدىكىلەر مۇشۇنداق بېزەكلەرنى تاقىۋالىدۇ، — دېدى نانا، — مەن ئۇلارنىڭ بۇنى قانداق ياسايدىغانلىقىنى كۆرگەن. ئۇلار خەقلەر تاشلىۋەتكەن تەڭگىلەرنى ئېرتىپ زىبۇ – زىننەت ياسايدۇ. ئۇ ساڭا شۇنچە قىلغاندىكىن، نېمىشقا ئالتۇندىن ياسالغانلىرىنى ئالغاچ كەلمەيدۇ؟ قېنى، ئۇ بۇدا نېمە ئالغاچ كېلىدىكىن، قاراپ باقايلى.

جەلىل ھەر قېتىم خوشلىشىپ ماڭغاندا، مەريەم ئىشىك ئالدىغا چىقىپ، ئۇنىڭ كەينىدىن قاراپ قالاتتى. كېلەر ھەپتىنىڭ تېزراق كېلىشىگە تەقەززا بولاتتى. كۆڭلى يېرىم بولاتتى. جەلىل ھەر قېتىم كېتىدىغان چاغدا مەريەمنىڭ تېنىقلىرى توختاپ قالغاندەك بولاتتى. ئۇ تېرە ئالماستىن، كۆڭلىدە قانچە سېكونت ئۆتكەنلىكىنى ھېسابلايتتى. تېرە ئالماي تۇرغان ۋاقتى بىر سكۇنت ئارتۇق بولسا، ئاللاھ جەلىلنى ئۆز يېنىدا بىر كۈن ئارتۇق تۇرغۇزىدىغاندەك تۇيغۇدا بولاتتى.

كېچە، بورا ئۈستىدە سوزۇلۇپ ياتقان مەريەم ھىراتتىكى ئۆيلەرنىڭ قانداق بولىدىغانلىقىنى خىيال قىلاتتى. ئۇنىڭ بىلەن بىللە ئۆتكەن كۈنلىرىنى، ئۇنى ھەر كۈنى كۆرۈپ تۇرسا قانداق ھېسسىياتتا بولىدىغانلىقىنى ئويلايتتى. ئۇ ساقال ئېلىۋاتقان چېغىدا يېنىدا تۇرۇپ لۆڭگە سۇنۇپ بېرىشنى، ساقال ئېلىۋېتىپ يۈزىنى كېسىۋالسا ئەسكەرتىپ قويۇشىنى، ئۇنىڭغا چاي دەملەپ بېرىشنى ئارمان قىلاتتى. ئۆزىنى ئۇنىڭ كىيىملىرىنى تۈگمىسىنى قاداپ بېرىۋاتقان، ھىرات كوچىلىرىدا، ئەگمە تۇرۇشلۇق بازارلاردا سەير قىلىۋاتقان ھالەتتە سېزەتتى. زەلىلى ئۇ يەردە كىشىلەر ئارزۇ قىلىدىغان نەرسىلەرنىڭ ھەممىسىنىڭ بارلىقىنى ئېيتقانىدى. ئۇلار پىكاپلارغا ئولتۇراتتى. كىشىلەر ئۇلارنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ: «ئەنە، جەلىل خان قىزى بىلەن كېتىۋاتىدۇ» دېيىشىپ قالاتتى. جەلىل ئۇنى ئاستىغا داڭلىق شائىر كۆمۈلگەن ھېلىقى مەشھۇر دەرەخنىڭ يېنىغا ئاپىراتتى.

مەريەم مۇشۇ خىياللىرىنى ھامان بىر كۈنى جەلىلگە سۆزلەپ بېرىش قارارىغا كەلدى. زەلىلى بۇنى ئاڭلىسا ئۆزى كەتكەندە مەريەمنىڭ ئۇنى قانچىلىك سېغىنىدىغانلىقىنى بىلسە، چوقۇم ئۇنى ئالغاچ كېتىدۇ. زەلىلى ئۇنى ھىراتقا ئاپىرىپ باشقا بالىلىرىغا ئوخشاش ئۆز ئۆيىدە باقىدۇ.

مەريەمنىڭ دەسلەپكى خاتىرىسىدە، غالتەكلىك ھارۋىنىڭ تاقراقشىغان ئاۋازى ساقلىنىپ قالغان ئىدى. غالتەكلىك ھارۋا ئۇن، ماي، گۈرۈچ، چاي، شېكەر، سوپۇن ۋە چىش پاستىسى قاتارلىق لازىمەتلىكلەرنى قاچىلاپ ئايدا بىر قېتىم كېلەتتى. ھارۋىنى ئىتتىرىپ كېلىدىغىنى مەريەمنىڭ دادا بىر ئانا باشقا ئىككى ئاكىسى مۇھسىن بىلەن رامىن ئىدى. بەزىدە لامىن بىلەن پەرھات كېلەتتى. توپىلىق تاغ يولىدا يىگىتلەر ھارۋىنى نۆۋەتلىشىپ ئىتتىرىشەتتى. تاش-شېغىل ۋە چاتقاللاردىن، ئويمان-كاتاڭلاردىن ھارۋىنى قاچۇرغىنىچە، تاغ يولى بىلەن كېسىشىپ ئاققان ئېقنىغا يېتىپ كېلەتتى. ئېقىندىن ئۆتۈش ئۈچۈن، ھارۋىدىكى ھەممە نەرسىنى چۈشۈرۈپ، ئېقىننىڭ ئۇ تەرىپىگە كۆتۈرۈپ ئۆتۈشكە توغرا كېلەتتى. ئاندىن، ھارۋىنى قىرغاقنىڭ ئۇ تەرىپىگە ئىتتىرىپ ئۆتكۈزگەندىن كېيىن، نەرسە-كېرەكلەرنى ھارۋىغا قايتا باساتتى. بۇ چاغدا مەنزىلگە يەنە ئىككى يۈز مېتىرچە قالغان بولاتتى. بۇ ئىككى يۈز مېتىر دائىرە ئىچىدە قويۇق ئۆسۈپ كەتكەن ياۋا ئوت-چۆپلەرنى ۋە قويۇق چاتقاللارنى بېسىپ ئۆتۈشكە توغرا كېلەتتى. ئۇلارنىڭ ئالدىدىن پاقىلار سەكرەشكىنىچە ئۇلارغا يول بوشىتىشاتتى. يىگىتلەر تەرلەپ كەتكەن يۈزىگە يېپىشۋاتقان پاشىلارنى قورۇشۇپ، يولىنى داۋام قىلاتتى.

-جالالنىڭ ‍خىزمەتكارلىرى بار ئىدىغۇ، ئۇ شۇلارنى ئىشقا سالسا بولمامدۇ؟- مەريەم شۇنداق دەپ سورىدى.

-ئۇ بۇنداق قىلىش ئارقىلىق ئۆز گۇناھىنى يۇماقچى.

قول ھارۋىسىنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلاپ، مەريەم بىلەن نانا ئىككىسى سىرتقا چىقاتتى. مەريەم ئۇلار نەرسە كېرەك ئېلىپ كەلگەن چاغدىكى نانانىڭ ھالىتىنى ئەسلىيەلەيتتى: ئۇرۇق ۋە ئېگىز بۇ ئايال يالاڭياق پۇتىنى بۇسۇغىغا قويۇپ، قوللىرىنى كۆكسىنىڭ ئۈستىگە قويۇپ تۇراتتى، كۆرۈش قۇۋۋىتى ياخشى بولمىغان كۆزلىرى يۇمۇلۇپ گازىردەك بولۇپ قالاتتى. مەسخىرە ئارىلاش قىياپەتتە ھومايغىنىچە ئۇلارغا قاراپ تۇراتتى. ئۇ چېچىنى كېسىپ قىسقا قىلىۋەتكەن، بېشىدا ياغلىقى يوق ئىدى. چېچىغا تاغاقمۇ سالمىغان ئىدى. ئۆزىگە ھېچ ماس كەلمەيدىغان، تۈگمىسى گېلىغىچە كېلىدىغان كۆينەك كىيىۋالاتتى. يانچۇقىغا ياڭاق چوڭلۇقىدىكى تاشلارنى سېلىۋالاتتى.

يىگىتلەر ئېقىن بويىدا نانا ۋە مەريەملەرنىڭ نەرسە كېرەكلەرنى ئۆيگە ئەكىرىپ كېتىشىنى كۈتۈپ ئولتۇراتتى. ئۇلار ئۆيگە ئوتتۇز مېتىرچە ئارىلىقتا توختايتتى. نانا دائىم خاتا مۆلچەرلەپ، تاشلارنى ئۆيىدىن ئوتتۇز مېتىر كەلمەيدىغان دائىرە ئىچىگە تاشلاپ قوياتتى. نانا بىر تەرەپتىن نەرسە كېرەكلەرنى ئۆيىگە توشۇغاچ، يەنە بىر تەرەپتىن يىگىتلەرنى تىللاشقا چۈشتى، نانانىڭ يىگىتلەرنى تىللىغاندىكى بەزى سۆزلىرىنى نانا چۈشىنەلمەيتتى. نانا چىرايلىرىنى ئۆچمەنلىك بىلەن پۈرۈشتۈرۈپ، ئۇلار ئانىسىنى تىللىدى. يىگىتلەر ئۇنىڭغا گەپ ياندۇرمىدى.

مەريەم بۇ يىگىتلەرنىڭ ئالدىدا خىجىل ئىدى. ئۇلارنىڭ بۇنچىۋىلا ئېغىر نەرسىلەرنى ئىتتىرىپ كەلگۈچە، پۇت-قوللىرىنىڭ ئۈزۈلگۈدەك تېلىپ كەتكەنلىكىگە ئىچ ئاغىرتاتتى. مەريەم نانانىڭ يىگىتلەرگە ئۇسسۇزلۇق ئېچىقىپ بېرىشكە رۇخسەت قىلىشىنى ئارزۇ قىلاتتى. بىراق ئۇ بۇ ھەقتە ھېچ نېمە دېمىدى. يىگىتلەر ئۇنىڭغا«خوش»دەپ قول پۇلاڭلاتقان تەقدىردىمۇ، مەريەم ئۇلارغا قول پۇلاڭلىتالمايتتى. پىر قېتىم، نانانى خۇش قىلىش ئۈچۈن، مەريەم ھەتتا مۇھسىننىڭ ئاغزىنى كەسلەنچۈكنىڭ قوڭىغا ئوخشىتىپ  ھاقارەتلىگەن ئىدى. كېيىن ئۇ بۇنداق قىلغىنىغا پۇشايمان قىلدى، ئۇلارنىڭ مەريەمنىڭ ئۆزلىرىنى ھاقارەت قىلغىنىنى جېلىلغا دەپ قويۇشىدىن قورقۇپ يۈردى. بىراق، نانا ۇلارنىڭ ھاقارەتلىنىشىدىن خۇشال بولۇپ، قۇرۇت يەپ كەتكەن چىشلىرىنىڭ ھەممىسى كۆرۈنگۈدەك رەدىجىدە قاتتىق كۈلدى. مەريەم ئۇنىڭ بۇ ھالىتىدىن، ئۇنى يەنە كېسىلى قوزغىلىپ قالارمۇ، دەپ ئەنسىرەپ كەتتى. نانا مەريەمنىڭ ئۇنى ھاقارەتلىگىنىدىن خۇشاللىنىپ «ياخشى قىزىم» دەپ ئۇنى ماختىدى.

ھارۋا قۇرۇقدالغاندىن كېيىن، يىگىتلەر ھاپىلا-شاپىلا ھارۋىنى ئىتتىرىپ، يولىغا راۋان بولدى. مەريەم ئېگىز ئۆسكەن ياۋا ئوت – چۆپ ۋە پورەكلەپ ئېچىلىپ كەتكەن ياۋا گۈللەرنىڭ ئارىسىدا ئۇلارنىڭ قارىسى كۆرۈنمەي قالغۇچە، يىگىتلەرنىڭ كەينىدىن قاراپ تۇردى.

-قايتىپ كەلمەمسەن؟

-مانا ھازىر، نانا.

-ئۇلار سېنى زاڭلىق قىلىپ كۈلۈشىۋاتىدۇ، راستلا، مەن ئاڭلىدىم.

-مانا كەلدىم.

-سەن ماڭا ئىشەنمەمسەن؟

-مەن بۇ يەردە.

-مېنىڭ سېنى ياىشى كۆرىدىغانلىقىمنى بىلىسەن، سۆيۈملۈك مەريەم.

ئۇلار ھەر ئەتىگىنى گۈلدامان كەنتىدىن كېلىپ بولۇق ئۆسكەن ئوتلاقلاردا قوي بېقىۋاتقان چوپانلار چالغان نەي ئاۋازىدىن ۋە قويلارنىڭ مەرەشلىرىدىن ئۇيقۇدىن ئويغىناتتى. مەريەم بىلەن نانا ئۆچكىنى سېغىپ، مېكىيانلارغا دان بەردى، تۇخۇملارنى يىغدى. بىرلىكتە بولكا پىشۇردى. نانانى مەريەمگە خېمىر يۇغۇرۇشنى، دوخۇپكىغا ئوت يېقىشنى ئۆگەتتى. ئۆرلىگەن خېمىرلارنى دوخۇپكىنىڭ ئىچ يۈزىگە چاپلىدى. ئۇنىڭغا گاڭپەن دۈملەش، چامغۇر پىشۇرۇش، پالەك ئادالاش، زەنجىۋىل سېلىنغان كوكۇس پالمىسىنى قورۇش دېگەندەك  تۆشۈك ئىشلىرىنى ئۆگەتتى.

نانا ئەزەلدىن ئەلچىلەردىن مەريەمنى يوشۇرمايتتى. مەيلى ئۆزى ئۆچ كۆرىدىغان كىشىلەر بولسىمۇ شۇنداق قىلاتتى. بىراق بەزىلەرگە ئۇنداق قىلمايتتى. مەريەم كۆرسىتىلومەيدىغانلاردىن بىرى گۈلداماننىڭ مۆتىۋىرى، كەنت باشلىقى ھەبىب خان ئىدى. بېشى كېچىك، ساقاللىق، باداڭ قورساق بۇ كىشى خىزمەتكارىنى ئەگەشتۈرۈپ بىرەر ئايدا بىر قېتىم كېلەتتى. ھەر كېىلىشىدە خىزمەتكارىنىڭ قولىدا مەريەمگە سوۋغاتلىق ئۈچۈن تەييارلانغان بىر توخۇ بولاتتى. بەزىدە ھېجىرغا ئۇسسۇلغان تاماق، ياكى كۆك رەڭدە بويالغان تۇخۇم بولاتتى.

ئەلچىلەردىن يەنە بىرى سېمىز موماي ئىدى. نانا ئۇ ئايالنى سۆيۈملۈك بىبى دەپ چاقىراتتى. بۇ موماينىڭ ئاخىرىقى ئېرى تاشچى بولۇپ، نانانىڭ دادىسىنىڭ دوستى ئىكەن. سۆيۈملۈك بىبى ھەر قېتىم كەلگىنىدە، ئاتە كېلىنىدىن بىرىنى ۋە بىر ئىككى نەۋرىسىنى ئەگەشتۈرۈپ كېلەتتى. ئۇ ئىرغاڭشىپ، ھاسىراپ-ھۆمىدىگىنىچە يېتىپ كېلىپ، كاسسىسىغا كۈچەپ شاپىلاقلاپ قويدى-دە، چوڭقۇر ئۇھ تارتقىنىچە نانا ئۇنىڭغا ئەكىلىپ بەرگەن ئورۇندۇقتا ئولتۇردى. سۆيۈملۈك بىبىمۇ مەريەمگە بىر بولاق  قەنت-گېزەك، بىر سېۋەت ئاپلېسىن دېگەندەك نەرسىلەرنى ئالغاچ كەلگەن ئىدى. ئۇ سوۋغا سالاملارنى ناناغا بەرگەچ، باشتا ئۆز سالامەتلىكىنىڭ بارغانچە ناچارلىشىپ كېتىۋاتقانلىقى توغرۇلۇق بىر ھازا قاقشىدى. ئاندىن، ھىرات ۋە گۈلدامان كەنتلىرى توغرۇلۇق توختىماستىن غەيۋەت قىلدى،  كېلىنلىرى بولسا، ئۇنىڭ كەينىدە گەپ قىلماستىن، ئەدەب بىلەن، جىممىدە گەپكە قۇلاق سېلىپ ئولتۇرۇشاتتى.

مەريەمنىڭ جېلىلدىن قالسا ياخشى كۆرىدىغان يەنە بىر كىشىسى موللا فەيزۇللا ئىدى. ئۇ ياشانغان كىشى بولۇپ، كەنتنىڭ ئىمامى ئىدى،«قۇرئان كەرىم» ئۆگىتەتتى. ئۇ ھەر ھەپتىسى گۈلدامان كەنتىدىن بىر-ئىككى قېتىم كېلىپ، مەريەمگە بەش ۋاخ ناماز ئوقۇش قائىدىلىرىنى ئۆگۈتەتتى. قۇرئان كەرىم ئايەتلىرىنى ئۆگىتىپ، يادلاتقۇزاتتى.موللا فەيزۇللاھ نانا كىچىك ۋاقتىدا ئۇنىڭغىمۇ ئۆگەتكەنىدى. موللا فەيزۇللاھ مەريەمگە ھەرپلەرنى ئۆگىتىۋاتقىنىدا، ئۇنىڭ ھەرپلەرنى لەۋلىرىنى مىدىرلىتىپ، ئۈنسىز ئوقۇشىغا ھەمىشە دىققەت قىلىپ تۇراتتى، كۆرسەتكۈچ بارمىقىنىڭ ھەرپلەر ئاستىدا يۆتكىلىشىگە زەن سالاتتى. ئۇنىڭ بارمىقىنى ھەرپلەرگە ئۇدللاپ قاتتىق بېسىش ئارقىلىق ئاشۇ ھەرپلەرنىڭ مەنىسىنى بىلمەكچى بولۇۋاتقاندەك، قېنى قېچىپ ئاقىرىپ كېتىۋاتقان تىرناقلىرىغا قاراپ تۇراتتى. موللا فەيزۇللاھ ئۇنىڭ قولىنى تۇتۇپ، قېرىنداش بىلەن ئەرەب ھەرىپلىرىدىن ئەلف ئۈستىگە زىرنى، بەئ كە زىۋەرنى ۋە تەئ نىڭ ئۈستىگە چېكىت قويۇشنى ئۆگەتتى.

موللا فەيزۇللاھ چىرايى تاتىراڭغۇ دۈمچەك بوۋاي بولۇپ، ھەمىشە چىشلىرى چۈشۈپ كەتكەن ئېغىزىنى ئېچىپ كۈلۈمسىرەپ تۇراتتى، ئاپپاق ساقىلى كىندىكىگە چۈشۈپ تۇراتتى. ئۇ ئادەتتە كۆلبىگە ئۆزى يالغۇز كېلەتتى. بەزىدە سرىق چاچلىق ئۇغلى ھەمزىمۇ بىللە كېلەتتى. ھەمزە مەريەمدىن بىر نەچچە ياش چوڭ ئىدى. موللا فەيزۇللاھ كۆلبىگە كەلگىنىدە مەريەم ئۇنىڭ قولىغا سۆيەتتى، مەريەمگە نىسبەتەن ئۇنىڭ قولىغا سۆيگەندىكى سېزىم بەئەينى قېلىن قوۋزاقلىق دەرەخ شېخىغا سۆيگەندەك ئىدى. ئۇمۇ مەريەمنىڭ پېشانىسىگە سۆيۈپ قويۇپ، كۆلبىگە كىرىپ، بىر كۈنلۈك دەرسنى باشلىدى. دەرس تۈگىگەندىن كېيىن، ئۇ ئىككەيلەن كۆلبىدىن چىقىپ، قارىغاي ئۇرۇقى يەپ، كۆك چاي ئىچىشتى. بۇلبۇلنىڭ بىر دەرەختىن يەنە بىر دەرەخكە ئۇچۇشىنى تاماشا قىلىشتى. بەزى چاغدا ئۇلار ئېقىننى بويلاپ، مىس رەڭلىك غازاڭلارغا دەسسىگىنىچە تاغ چوققىسى تەرەپكە قاراپ سەيلە قىلاتتى. ئۇلار سەيلە قىلغان چاغلىرىدا موللا فەيزۇللاھ تەسىۋىسىنى سىيرىغاچ، مەريەمگە ياشلىقىدىكى كۆرگەن بىلگەنلىرى توغرلۇق سۆزلەپ بېرەتتى. ئىراندا كۆرگەن كۆزەينەكلىك يىلان، ئىسفاھاندىكى ئوتتۇز ئۈچ تىرەكلىك ئەگمە كۆۋرۈك ئۈستىدە كۆرگەنلىرى توغرۇلۇق سۆزلەپ بەردى. بىر قېتىم، مازاردىكى كۆك مەسجىدنىڭ يېنىدا بىر تاۋۇزنى پىچقاندا، تاۋۇزنىڭ بىر يۈزىدە تاۋۇز ئۇرۇقلىرىنىڭ تىزىلىشىدىن ھاسىل بولغان «ئاللاھ» دېگەن خەتنى كۆرگەنلىكىنى، يەنە بىر يۈزىدە «ئۇلۇغ» دېگەن خەتنى كۆرگەنلىكىنى ئېيتىپ بەردى.

فەيزۇللاھ موللا مەريەمگە ئۆزىنىڭمۇ دائىم قۇرئان ئايەتلىرىنىڭ مەنىسىنى چۈشىنىپ بولالمايدىغانلىقنى، بىراق ئۇ ئەرەب ھەرىپلىرىنىڭ تىل ئۈستىدىن سىيرىلىپ چىققاندىكى يېقىملىق تاۋۇشلىرىنى ياخشى كۆرىدىغانلىقىنى،  قۇرئان تاۋۇشلاردىن دىلى بىئارام بولۇپ، كۆڭلى ئارام تاپىدىغانلىقىنى ئاقكۆڭۈللۈك سۆزلەپ بەردى.

-ئايەتلەر سىزنىڭ دىلىڭىزنىمۇ ئارام تاپقۇزىدۇ، سۆيۈملۈك مەريەم. زۆرۈرىيەت تېپىلغاندا بىلىدىغان سۈرىلىرىڭىزنى زىكىر قىلسىڭىز، كۆڭلىڭىز بەكلا راھەتلىنىپ قالىدۇ. ئاللاھنىڭ سۆزلىرىگە ئەگەشسىڭىز ھەرگىز پۇشايمان قىلمايسىز، قىزىم.

فەيزۇللاھ موللا مەريەمگە ھېكايە سۆزلەپ بېرەتتى. مەريەممۇ كۆرگەن بىلگەنلىرىنى فەيزۇللاھ موللىغا دەپ بېرەتتى. مەريەم سۆزلەۋاتقاندا، فەيزۇللاھ موللا مەريەمنىڭ سۆزىنى پۈتۈن دىققىتى بىلەن ئاڭلايتتى. مەريەم سۆزلەۋاتقاندا فەيزۇللاھ موللا بېشىنى يېنىك لىڭشىتىپ، چىرايىغا كۈلكە يۈگەرتىپ، كىشىنىڭ زوقىنى كەلتۈرىدىغان ھوقۇققا ئىگە ئادەمدەك مىننەتدارلىق بىلەن مەريەمگە قارايتتى. مەريەم ھەردائىم ناھايتى ئازادە كەيپىياتتا ناناغا دېيىشكە جۈرئەت قىلالمايدىغان گەپلەرنى فەيزۇللاھ موللىغا دەيتتى.

بىر كۈنى ئۇلار سەيلە قىلىۋاتقان چاغدا، مەريەم ئۇنىڭدىن مەكتەپتە ئوقۇشقا ئىجازەت سورىدى.

-مەن رەسمىي مەكتەپنى دەۋاتىمەن ئاخۇن بېگىم. تاغامنىڭ باشقا بالىلىرىغا ئوخشاش سىنىپتا دەرس ئاڭلىغۇم بار.

فەيزۇللا موللا سۈكۈتكە چۆمدى.

ئالدىنقى ھەپتە قەدىرلىك بىبىدىن خەۋەر كەلدى، خەۋەردە زەلىلىنىڭ قىزى سەئىدىيە بىلەن ناھىد ھىراتتىكى مىھرى قىزلار مەكتىپىگە ئوقۇشقا كىردى دىيىلگەن ئىدى. شۇنىڭدىن ئېتىبارەن مەريەمنىڭ كاللىسىنى سىنىپ ۋە مۇئەللىملەر ھەققىدىكى ئوي- خىياللار چۇلغىۋالدى، ئولتۇرسا- قوپسا سىزىقلىق خاتىرە دەپتەرلەردىكى قۇر- قۇر سان- سىفېرلار، توم ھەم قاپقارا خەت چىقىدىغان قەلەملەر خىيالىغا كىرىۋالاتتى. ئۆزىنى ئۆزى بىلەن تەڭ ياشتىكى قىزلار بىلەن سىنىپتا بىللە ئولتۇرغاندەك تۇيغۇدا بولاتتى. سىزغۇچنى قەغەز ئۈستىگە قۇيۇپ قارىماققا ناھايتتى مۇھىم تۇيۇلىدىغان سىزىقلارنى سىزىشنى ئارزۇ قىلاتتى.

-راست شۇنداق قىلغۇڭ بارمۇ؟- دېدى فەيزۇللا موللا ئۇنىڭغا غۇۋالاشقان كۆزلىرى بىلەن مىھىرلىك قاراپ، ئۇ قوللىرىنى كەينىگە تۇتىۋالغان ئىدى، بېشىدىكى رومىلىنىڭ شولىسى باغجانلاپ ئۆسكەن چۈجگۈن ئوتنىڭ ئۈستىگە چۈشۈپ تۇراتتى.

-ھەئە.

-ئۇنداقتا سەن ئانامنىڭ ماقۇللىقىنى ئالمىساڭ بولمايدۇ.

مەريەم كۈلۈپ كەتتى. ئۇنىڭ ئۈچۈن زەلىلىدىن باشقا دۇنيادا ھېچكىممۇ ئۇنىڭ كۆڭلىنى ئوقۇتقۇچىسىدىنمۇ بەكرەك چۈشەنمەيتتى.

-سەن كەتسەڭ مەن قانداقمۇ قىلارمەن؟ قادىر ئاللاھ بىزگە خىلمۇخىل كەمچىلىكلەرنى ئاتا قىلىپتۇ، لېكىن ئەڭ چوڭ كەمچىلىكىم- سېنىڭ ئىلتىماسىڭنى رەت قىلىشقا كۆڭلۈم ئۇنىمايدۇ قەدىرلىك مەريەم،-دېدى ئۇ يىرىك بارماقلىرىنى قىزنىڭ مەڭزىگە يىنىككىنە تەككۈزۈپ قۇيۇپ.

ئارقىدىن ئۇ نانانى تىلغا ئىلىۋىدى، مەريەم سۇڭپىياز توغراۋاتقان قىڭراقنى تاراققىدە قۇيۇپ قويدى.

مەكتەپتە ئوقۇپ نىمىمۇ قىلارسەن؟

-ئوقۇيمەن دېسە ئوقۇسۇن قەدىرلىكىم. بۇ قىزمۇ ئازراق تەربىيە ئىلىۋالسۇن.

-ئوقۇسۇن؟ نېمىنى ئوقۇيدۇ موللا بىگىم؟- دېدى نانا زەردە بىلەن،- ئۇيەردە ئوقۇغىدەك نېمە بار؟- ئۇ ئۆچمەنلىك نەزىرىدە مەريەمگە قارىدى.

مەريەم بېشىنى تۆۋەن سېلىپ تىرناق تاتىلاپ تۇرۇپ قالدى.

-سەندەك بىر قىز بالىنىڭ ئوقۇغاننىڭ نېمە ئەھمىيىتى بولسۇن؟ سېنىڭ مەكتەپتە ئوقۇيمەن دىگىنىڭ تۈكۈرۈك قاچىسىنى سۈرتكەندەكلا بىر ئىشقۇ. سەن ئۇنداق مەكتەپلەردە ھېچنىمە ئۆگىنەلمەيسەن. ئىككىمىزگە ئوخشاش بۇنداق ئاياللار ئۆمرىمىزدە ئازراق ماھارەت ئۆگىنىۋالساقلا شۇنىڭ ئۆزى كۇپايە. مەكتەپتىن بۇنداق ماھارەتنى ئۆگىنەلمەيسەن. بېشىڭنى كۆتۈرگىنە.

-ئۇنداق گەپ قىلما بالام،- دېدى فەيزۇللا موللا.

-ۋاي بېشىڭنى كۆتۈرگىنە.

مەريەم ئاستاغىنە بېشىنى كۆتۈردى.

-سەن، بىزگە پەقەت بىرلا ماھارەت بولسىلا بولدى. ئۇ بولسىمۇ سەۋرچان بۇلۇش.

-نېمىگە سەۋرچان بۇلىمەن نانا؟

-ھەي، ماۋۇ كاللاڭنى بىر ئىشلەتسەڭچۇ،- دېدى نانا،- سەن بەرداشلىق بېرىدىغان نەرسىلەر بەك تولا.

نانا شۇ گەپكە ئۇلاپ يەنە زەلىلىنىڭ ئاياللىرىنىڭ ئۇنى كۆرۈمسىز، زاتى پەس تاشچىنىڭ قىزى دەپ ياراتمايدىغانلىقىنى ئېيتتى. ئۇنى قەھىرتان سوغۇقتا قاردا يۈزلىرى سوغۇقتا سېزىملىرىنى يوقۇتۇپ، قوللىرى يېرىلىپ كەتكۈچە قانداق كىر يۇغۇزغانلىقى ھەققىدە سۆزلىدى.

-مەريەم، پىشانىمىزگە پۈتۈلگىنى شۇ. بىزگە ئوخشاش ئاياللار ھەممىگە بەرداشلىق بېرىشى كېرەك. بىزگە شۇنىڭدىن باشقا ئىلاج يوق. چۈشەندىڭمۇ؟ ئۇنىڭ ئۈستىگە، سەن مەكتەپكە بارساڭ، ئۇلارنىڭ مەسخىرىسىگە قالىسەن. چوقۇم شۇنداق بۇلىدۇ. ئۇلار سېنى ھارىمىي دەپ تىللايدۇ، ئەڭ زەخەرخەندە گەپلەر بىلەن ھاقارەتلەيدۇ. مەن بۇنداق ئىشنىڭ يۈز بېرىشىگە قاراپ تۇرالمايمەن.

مەريەم بېشىنى لىڭشىتتى.

-مەكتەپ- پەكتەپ دىگەن گەپلەرنى ئەمدى ئاغزىڭغا ئالغۇچى بولما. سەن مېنىڭ بارلىقىم. مەن سېنى ئۇلارغا تاشلاپ بەرمەيمەن. ماڭا قارا، مەكتەپ دىگەننى ئەمدى ئىككىنچىلەپ تىلغا ئالما.

-ئۇنداق نادانلىق قىلما. ساڭا دىسەم، ئەگەر بۇ قىز راستىنلا……..- فەيزۇللا موللا ئېغىز ئاچتى.

-سىز، ئاخۇن بېگىم، شۇنچە ھۆرمەتكە سازاۋەر كىشى بولغاندىكىن ئۇنىڭ بۇنداق ئەخمىقانە خىياللاردا بۇلىشىغا ئىلھام بەرمەسلىكىڭىز كېرەك ئىدى. ئەگەر ئۇنىڭغا راستلا كۆيۈنسىڭىز ئۇنىڭغا ئۆزىنىڭ بۇ يەرگە تەئەللۇق ئىكەنلىكىنى، ئۆيدە ئاپىسى بىلەن بىللە تۇرۇش كېرەكلىكىنى بىلدۈرۈپ قۇيۇڭ. ئۇ تالا-تۈزدە يۈرسە قەتئىي بولمايدۇ. ئۇ ھەدېسىلا تالادىكى كىشىلەرنىڭ رەت قىلىشىغا ئۇچىراپ بېشىغا ئاغرىق تاپىدۇ. بۇلارنى مەن ئوبدان بىلىمەن ئاخۇن بېگىم.