«ئەتەبەتۇلھەقايىق»تا قوللىنىلغان پېئىلنىڭ تۇرغۇن سۆز شەكىللىرىد...

oylirim

	«ئەتەبەتۇلھەقايىق»تا قوللىنىلغان پېئىلنىڭ تۇرغۇن سۆز شەكىللىرىدىن ئىسىمداش ۋە رەۋىشداشلار （http://bbs.oylirim.cn）9 A9 D8 \: }: i- r( r" Qچىمەنگۈل مۇختەر (مەركىزىي مىللەتلەر ئۇنىۋېرسىتېتى ئۇيغۇر تىل-ئەدەبىيات فاكۇلتېتى 2012-يىللىق ماگىستىر ئاسپىرانتى) （http://bbs.oylirim.cn）8 Z* b0 n8 ^# _$ `  [9 M/ d قىسقىچە مەزمۇنى: «ئەتەبەتۇلھەقايىق» ناملىق ئەسەر تەخمىنەن 1180-1110-يىللاردا قاراخانىيلار سۇلالىسىدە ياشاپ ئۆتكەن داڭلىق ئەدىب ئەھمەد يۈكنەكىنىڭ ئەسىرى بولۇپ، ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى داڭلىق نامايەندىلەرنىڭ بىرى. （http://bbs.oylirim.cn）+ H  A6 ?+ E: s% Q6 y6 ]بۇ ماقالىدە «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تا قوللىنىلغان ئىسىمداش ۋە رەۋىشداشلارنىڭ قۇرۇلمىسى، ئىشلىتىلىش چاستوتىسى، گىرامماتىكىلىق فۇنكسىيەسى ھەققىدە سۆزلىنىش بىلەن بىرگە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا قوللىنىلغان ئىسىمداش ۋە رەۋىشداشلار بىلەن سېلىشتۇرۇش ئارقىلىق بۇ ئەسەردە قوللىنىلغان تىلنىڭ (كاشىغەر تىلى) ئىسمى-جىسمىغا لايىق «بوسۇغا» تىل ئىكەنلىكى دەلىللىنىدۇ. ئاچقۇچلۇق سۆزلەر: ئەتەبەتۇلھەقايىق؛ ئىسىمداش؛ رەۋىشداش （http://bbs.oylirim.cn）* c! F9 R, z/ c# C" [( c, g 10-ئەسىرنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا، تۈركىي تىللار سىستېمىسىدىكى ياغما، قارلۇق، توققۇز ئوغۇز قاتارلىق ئۇرۇق-قەبىلىلەردىن تەركىب تاپقان، ھازىرقى بالقاش كۆلىنىڭ شەرقىي ۋە جەنۇبىدىكى رايونلارنى، ماۋرەئۇننەھىر رايونىنى ۋە ھازىرقى شىنجاڭنىڭ غەربى قىسىم رايونلىرىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان قاراخانىيلار خاندانلىقىنىڭ قۇرۇلۇشى بىلەن تەڭ ئۇيغۇرلارنىڭ سىياسىي، ئىجتىمائىي ۋە مەدەنىيەت تۇرمۇشىدا گىگانت ئۆزگىرىشلەر يۈز بېرىپ، ئىسلام ئەدەبىياتى دەۋرى باشلاندى. （http://bbs.oylirim.cn）( {9 D+ I) u( `2 D8 iبۇ دەۋردە نۇرغۇن داڭلىق شەخس ۋە ئۇلارنىڭ ئالەمشۇمۇل ئەسەرلىرى بارلىققا كەلدى. ئارىستوتېل پەلسەپىسىنى ئىلمىي جەھەتتىن شەرھلىگەن ۋە پەلسەپە ساھەسىدە يېڭى بىر ئېقىم ياراتقان ئەبۇ نەسر فارابى (مىلادىيە 870-950)، دۇنياۋى قىممەتكە ئىگە «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»دىن ئىبارەت ئۇلۇغ ئەسەرنى ياراتقان مەھمۇد كاشغەرىي، مەشھۇر ئېپىك داستان «قۇتادغۇبىلىك»نىڭ مۇئەللىپى يۈسۈپ خاس ھاجىپ، دىداكتىك داستان «ئەتەبەتۇلھەقايىق»نىڭ ئاپتورى ئەھمەد يۈكنەكىلەر مۇشۇ دەۋردە ياشىدى ۋە ئىجادىيەت بىلەن شۇغۇللاندى. مەلۇمكى، «قۇتادغۇبىلىك»، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»، «ئەتەبەتۇلھەقايىق» قاتارلىق مەشھۇر ئەسەرلەر مەيدانغا كەلگەن دەۋرلەردە شەرقتە ئۇيغۇر تىلىنىڭ ئىككى ۋارىيانتى مەۋجۇت ئىدى. بۇنىڭ بىرى، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىنى ئۆزىنىڭ ئىپادە شەكلى قىلغان، بۇددىزمنى ئۆزىنىڭ ئىپادە مەزمۇنى قىلغان ئىدىقۇت ئۇيغۇر يېزىق ئەدەبىي تىلى، يەنە بىرى، ئەرەب ھەرپلىرى ئاساسىغا قۇرۇلغان ئۇيغۇر يېزىقىنى ئۆزىنىڭ ئىپادە شەكلى قىلىش بىلەن بىللە ئىسلام دىنىنى ئۆزىنىڭ ئىپادىلەش مەزمۇنى قىلغان ئۇيغۇر يېزىق ئەدەبىي تىلى ئىدى. بۇلارنىڭ ئالدىنقىسى بىلەن ئەينى دەۋردە ۋە ئۇنىڭدىن سەل كېيىنرەك «ئالتۇن يارۇق»، «ئىككى تېكىننىڭ ھېكايىسى»، «مايتىرى سىمىت»، «شۇەنزاڭنىڭ تەرجىمىھالى» قاتارلىق مەشھۇر بۇددىزم ئەسەرلىرى بارلىققا كەلدى. كېيىنكىسى بىلەن «قۇتادغۇبىلىك»، «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»، «ئەتەبەتۇلھەقايىق» قاتارلىق شاھانە ئەسەرلەر بارلىققا كەلدى. كېيىنكىسى قاراخانىيلار دەۋرىدە قوللىنىلغانلىقى ئۈچۈن «خاقانىيە ئەدەبىي تىلى» دەپ ئاتالدى ياكى خانلىقنىڭ نامى كاشغەر بىلەن ئاتىلىپ «كاشغەر تىلى» دەپ ئاتالدى. （http://bbs.oylirim.cn）$ h, y& W0 p( \1 c6 g% p6 bبۇ ماقالىدە ئاساسلىق ئەنە شۇ كاشغەر تىلى بىلەن يېزىلغان دىداكتىك داستان «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تا قوللىنىلغان پېئىللارنىڭ تۇرغۇن سۆز شەكىللىرىدىن ئىسىمداش بىلەن رەۋىشداش ئۈستىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈلىدۇ. «ئەتەبەتۇلھەقايىق» ھەققىدە قىسقىچە مەلۇمات （http://bbs.oylirim.cn）2 s; Z& _9 ~6 R( A' W# c- q" Y«ئەتەبەتۇلھەقايىق» ئۇيغۇر كىلاسسىك ئەدەبىياتىدىكى قاراخانىيلار دەۋرىگە مەنسۇپ بولغان مۇھىم يازما يادىكارلىق ھەمدە ئەدەبىي نامايەندە بولۇپ، ئەسەرنىڭ يېزىلغان ۋاقتى ئېنىق ئەمەس، بىراق ئۇنىڭ مەزمۇنى ۋە تىل خۇسۇسىيىتىگە ئاساسەن، ئۇنى 12-ئەسىرنىڭ ئاخىرى، 13- ئەسىرنىڭ باشلىرىدا يېزىلغان دەپ قاراشقا بولىدۇ. （http://bbs.oylirim.cn）+ c: t& }$ K" v/ Z; o" q  ئەسەر 14 باب 484 مىسرا، كېيىن باشقىلار تەرىپىدىن ئىلاۋە ئورنىدا بېرىلگەن 3 پارچە شېئىر قوشۇلۇپ جەمئىي 512 مىسرادىن تۈزۈلگەن شېئىرىي داستان.  بۇ داستان خۇددى ئۇنى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلغۇچى خەمىت تۆمۈر ۋە تۇرسۇن ئايۇپ ئەپەندىلەر ئۆز ئەسىرنىڭ كىرىش سۆز قىسمىدا تىلغا ئېلىپ ئۆتكىنىدەك، ئارۇز ۋەزنىنىڭ مۇتەقارىب بەھرىدە، يۈكسەك ماھارەت بىلەن يېزىلغان. （http://bbs.oylirim.cn）8 n' j. I+ O1 Qھازىر بۇ ئەسەرنىڭ ئۈچ خىل قول يازمىسى بار: بىرى، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى (A نۇسخا) بولۇپ، 1444 - يىلى زەينۇل ئابىدىن، سۇلتان بەخت، ھۈسەيىن قاتارلىقلار تەرىپىدىن سەمەرقەنتتە كۆچۈرۈلگەن، ھازىر بۇ نۇسخا ئىستانبولدىكى ئاياسوفيا (Ayasofya) كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا. ئىككىنچىسى، قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن ئەرەب يېزىقىدا قۇرمۇ قۇر پاراللېل قىلىپ كۆچۈرۈلگەن نۇسخىسى (B نۇسخا) بولۇپ، 1480-يىلى ئابدۇلراززاق قاتارلىقلار تەرىپىدىن ئىستانبۇلدا كۆچۈرۈلگەن، بۇ نۇسخىمۇ ئىستانبۇلدىكى ئاياسوفيا كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا. ئۈچىنچىسى، يالغۇز ئەرەب تىلىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخا (C نۇسخا) بولۇپ، بۇمۇ ئىستانبۇلدا كۆچۈرۈلگەن. بۇ نۇسخىنىڭ كۆچۈرۈلگەن ۋاقتى ۋە كۆچۈرگۈچىسى ئېنىق ئەمەس. بۇ نۇسخا ھازىر ئىستانبۇلدىكى توپكاپى – سارايى (Topkapi-sarayi) كۇتۇپخانىسىدا ساقلانماقتا. بۇ قول يازمىلاردا ئەسلىي تېكىستتىن تاشقىرى، يەنە ھەر بىر بابنىڭ ئالدىغا ماۋزۇ ۋە ماۋزۇچاقلار قويۇلغان بولۇپ، ماۋزۇلار ئەرەب يېزىقى بىلەن، ماۋزۇچاقلار قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن يېزىلغان. كىتابنىڭ ئۈچ خىل نۇسخىسىنىڭ ھەممىسىنىڭ ئاخىرىغا كۆچۈرگۈچىلەرنىڭ ئۈچ پارچە شېئىرى ئىلاۋە قىلىنغان بولۇپ، بۇ شېئىرلارمۇ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا يېزىلغان. ئىلاۋە قىلىنغان ئالدىنقى بىر شېئىرنىڭ ئاپتورىنىڭ نامەلۇم كىشى ئىكەنلىكىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، كىيىنكى ئىككى پارچە ئىلاۋە قىلىنغان شېئىرنىڭ ئاپتورلىرى - ئەمىر سەيپىدىن بىلەن بۈيۈك ئەمىر ئارسلان خوجا تارقانلارنىڭ ھەر ئىككىسى 15-ئەسىردىكى تېمۇر خاندانلىقى دەۋرىدىكى ئەمەلدارلاردۇر. ئەسەرنىڭ بىر قەدەر مۇكەممەلرەك بولغان يۇقىرىدىكى ئۈچ خىل نۇسخىسىدىن باشقا، يەنە بەزى تولۇقسىز نۇسخىلىرى ۋە ئۈزۈندىلىرىمۇ بار بولۇپ، بۇلار ھازىر تۈركىيەنىڭ ئەنقەرە كۇتۇپخانىسى بىلەن گېرمانىيەنىڭ بېرلىندىكى پىروسىيە پەنلەر ئاكادېمىيەسى قارمىقىدىكى تۈرك-ئۇيغۇر يادىكارلىقلىرى بۆلۈمىدە ساقلانماقتا①. لېكىن بۇلارمۇ قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدا كۆچۈرۈلگەن نۇسخىلار بولۇپ، كۆچۈرۈلگەن يىللىرى بىلەن كۆچۈرگۈچىلىرى ئېنىق ئەمەس. بۇ ئەسەر ئۆزىنىڭ B,C نۇسخىلىرىغا بېرىلگەن نامىغا ئاساسەن، «ئەتەبەتۇلھەقايىق» (ھەقىقەت سوۋغىسى) دەپمۇ ئاتىلىپ كەلگەن. ئەمما ئەسەرنىڭ A نۇسخىسى باشقا نۇسخىلىرىدىن كونىراق ھەم مۇكەممەلرەك بولغانلىقى، شۇ نۇسخىدىكى «ئەتەبەتۇلھەقايىق» (ھەقىقەت ئىشىكى) دېگەن نام داستاننىڭ مەزمۇنىغا بەكرەك ئۇيغۇن كېلىدىغانلىقى ئۈچۈن، يەنىلا شۇ نام بىلەن ئاتاش مۇۋاپىق. （http://bbs.oylirim.cn）# Z0 `3 U+ s' Fئۇيغۇر تىلىدىكى پېئىللار تۈرلىنىش ئارقىلىق تۇرغۇن سۆز ئىقتىدارىغا ئېرىشىپ، جۈملىدە تۇرغۇن سۆزلەرگە ئوخشاش قوللىنىلىشى مۇمكىن، بىز پېئىلنىڭ بۇ خىل شەكلىنى پېئىلنىڭ تۇرغۇن سۆز شەكلى دەپ ئاتايمىز②. （http://bbs.oylirim.cn）1 V3 l" F! ~4 |/ x& M3 o! {پېئىلنىڭ تۇرغۇن سۆز شەكىللىرى گىرامماتىكىلىق رولىغا ئاساسەن سۈپەتداشلار، ئىسىمداشلار، رەۋىشداشلار دەپ بۆلىنىدۇ، بۇ ماقالىدە ئىسىمداشلار ۋە رەۋىشداشلار ھەققىدە سۆزلىنىدۇ. «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تا قوللىنىلغان ئىسىمداشلار ھەققىدە （http://bbs.oylirim.cn）* [0 m; n' w7 r" W- i: {  @# {ئىسىمداشلار پېئىلنىڭ تۈرلىنىش ئارقىلىق ئىسىم ئىقتىدارىغا ئېرىشىپ جۈملىدە ئىسىمغا ئوخشاش قوللىنىلىدىغان گىرامماتىكىلىق شەكىللىرى بولۇپ، ھەرىكەتنى شەيئى سۈپىتىدە ئىپادىلەيدۇ.③ گەرچە ئەسەردە ئىسىمداشلار سۈپەتداشلارغا ئوخشاش ئۇنچە كەڭ دائىرىدە قوللىنىلمىغان بولسىمۇ، ئەمما يەنىلا مۇئەييەن سالماقنى ئىگىلەيدۇ، تۆۋەندە ئەسەردە قوللىنىلغان ئىسىمداشلار ۋە ئۇلارنىڭ رولىنى بايان قىلىپ ئۆتىمەن. （http://bbs.oylirim.cn）* a5 V1 m. a5 e# K* ^ئەسەردە قوللىنىلغان ئىسىمداشلارنى تۆۋەندىكىدەك بىر نەچچە تۈرگە بۆلۈش مۇمكىن: «-غۇ»لۇق ئىسىمداش        «ش» لىق ئىسىمداش        «ماق» لىق ئىسىمداش （http://bbs.oylirim.cn）2 u& n, g3 V8 H* }5 q-ğu/-qu/-gü//-kü         -š/-iš/-uš/-üš          -maq/-mäk    （http://bbs.oylirim.cn）! u$ ~1 f& l3 ]( `/ Q" j-maq/-mäkشەكلىدىكى ئىسىمداشلار: ئىسىمداشلارنىڭ بۇ تۈرى پېئىل ئۆزىكىگە -maq/-mäk قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلىنىدۇ، بۇ قوشۇمچە چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى ۋە ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئەڭ ئۈنۈملۈك قوشۇمچە بولۇشىغا قارىماي، مەزكۇر ئەسەردە پەقەت 12 ئورۇندىلا كۆرۈلگەن، ۋە مەنە جەھەتتىن «ش» لىق ئىسىمداشلار بىلەن ئوخشاش مەنىدە كەلگەن. مەسىلەن: Yimä tort išiŋä idurmän sälam, Ulardin usanmaq qačan ol maŋa.  (16) (مەنىسى: يەنە چاريارلارغا سالام يوللايمەن، مەن ئۇلاردىن ھېچقاچان تانمايمەن.) （http://bbs.oylirim.cn）) L% G) X3 \# ]' [  `1 z7 m% F: EAšitgil biliglgi nägü däp ayur, （http://bbs.oylirim.cn）* r! u- K+ a( S2 r* l- c. bÄdäblär baši til kudäzmäk däyur.   (53) (مەنىسى: بىلىملىكلەرنىڭ سۆزىگە قۇلاق سالغىن، ئۇلار ئەڭ بىرىنچى پەزىلەت تىلنى تىزگىنلەش دەيدۇ.) （http://bbs.oylirim.cn）! h( [& _$ H3 f1 ?بۇ خىل شەكىلدىكى قوشۇمچىلار يەنە ئەسەرنىڭ (10)، (16)، (53)، (66)، (74)، (75)، (85)، (94)، (129)، (131) قاتارلىق بېيتلىرىدا كۆرىلىدۇ. شۇنىڭغا ئالاھىدە دىققەت قىلىش زۆرۈركى، بۇ قوشۇمچىنىڭ بۇ ئەسەردىكى كۆرۈلۈش چاستوتىسى قارىماققا كۆپ ئەمەستەك كۆرۈنسىمۇ، ئەمما پۈتۈن ئىسىمداشلارنىڭ قوللىنىش چاستوتىسىغا نىسبەتەن يەنىلا كۆپ سالمىقىنى ئىگىلەيدۇ، يەنى بۇ ئەسەردە ئىسىمداش قوشۇمچىلىرى سۈپەتداش ۋە رەۋىشداش قوشۇمچىلىرىدەك ئۇنچە كەڭ دائىرىدە قوللىنىلمىغان. （http://bbs.oylirim.cn）& F+ J( }; u- iئەسكەرتىش: ئىسىمداشلارنىڭ بۇ خىل قوشۇمچىسىنى بۇ قوشۇمچىدىن بۆلۈنۈپ چىققان پېئىلدىن ئىسىم ياسىغۇچى قوشۇمچە -maq/-mäk تىن پەرقلەندۈرۈش لازىم. （http://bbs.oylirim.cn）& s% c) R, H# I0 @, ]! G«ش» لىق ئىسىمداشلار «ش» لىق ئىسىمداشلار پېئىل ئۆزىكىگە -š/-iš/-uš/-üš  قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى ئارقىلىق ئىپادىلىنىدۇ. （http://bbs.oylirim.cn）4 R8 v) ~7 B" |! n5 Mبۇ خىل شەكىلدىكى ئىسىمداشلارمۇ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئۈنۈملۈك قوشۇمچىلارنىڭ بىرى، ئەمما بۇ خىل قوشۇمچىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلەنگەن ئىسىمداش ئەسەردە پەقەت بەش ئورۇندا كۆرۈلگەن. بۇ ئىسىمداشلار ھال جەھەتتىن بىتەرەپ ھەرىكەتنى شەيئى ئۈستىدە ئىپادىلەپ، جۈملىدە ئىسىم رولىنى ئوينىغان. مەسىلەن: （http://bbs.oylirim.cn）* \/ X) P: o; g4 fOl ol kim täkäbburni yärdin salip, Täwazuni bark tut yapuš käd aŋa.  (87) (مەنىسى: بۇ سۆز شۇكى تەكەببۇرنى يەرگە ئۇرۇپ، كەمتەرلىكنى چىڭ تۇت، ئۇنىڭغا مەھكەم يېپىش.) （http://bbs.oylirim.cn）6 S  e% Q3 K+ ]) r, U: MBähil tärdi zär sim häramdin okuš Wäbal kotru bardi ozulä sokuš.  (81) (مەنىسى: بېخىل ھارامدىن كۆپلەپ ئالتۇن-كۆمۈش يىغدى، ئۆزىگە گۇناھ ۋە قارغىش يۈكلەپ كەتتى.) （http://bbs.oylirim.cn）2 R8 R% w$ k! C; y. K" Iئىسىمداشنىڭ بۇ خىل شەكلى ئەسەرنىڭ (11)،(71)، (81)، (87)، (134) بېيتلىرىدا كۆرىلىدۇ. يۇقىرىقىلاردىن شۇنداق خۇلاسىگە كېلىشكە بولىدۇكى، š/-iš/-uš/-üš  قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلىنىدىغان ئىسىمداشلار قەدىمكى ئۇيغۇرچە تېكىستلەردە، بولۇپمۇ ئىدىقۇت يازما يادىكارلىقلىرىدا كۆپ ئۇچرىمايدۇ، مەزكۇر ئەسەردىكى كۆرۈلۈش قېتىم سانىنى گەرچە كۆپ دەپ كەتكىلى بولمىسىمۇ، ئەمما ئەسەرنىڭ ھەجىمى ۋە ئىسىمداشلارنىڭ ئومۇمىي قوللىنىش نىسبىتى نۇقتىسىدىن قارىغاندا، قوللىنىش چاستوتىسى كۆرۈنەرلىك يۇقىرى كۆتۈرۈلگەن. بۇ خىل شەكىلدىكى ئىسىمداشلار چاغاتاي دەۋرى ئۇيغۇر ئەدەبىياتى دەۋرىگە تەۋە ئەسەرلەردىمۇ مۇئەييەن مىقداردا كۆرۈلگەن. مەسىلەن: （http://bbs.oylirim.cn）' S4 k( @) s* t, r3 J6 o8 Yئىلىم ئۈرگەنىشتىن نامۇس قىلما، ئىلىمسىزلىكتىن نامۇس قىل. (مۆئجىزىي: «تەۋارىخى  مۇسىقىييۇن») بۇ خىل شەكىلدىكى ئىسىمداشلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى قوللىنىش چاستوتىسىنىڭ خېلىلا يۇقىرى ئىكەنلىكى ھەممىمىزگە ئايان. دېمەك، «ش» لىق ئىسىمداشلار قاراخانىيلار دەۋرىدىن تارتىپ ئىشلىتىلىش دائىرىسى داۋاملىق كېڭىيىپ بېرىۋاتقان بىر قوشۇمچە. ئەسكەرتىش: ئىسىمداشنىڭ بۇ خىل شەكلىنى پېئىلدىن ئىسىم ياسايدىغان قوشۇمچە -š/-iš/-uš/-üš لاردىن پەرقلەندۈرۈش كېرەك. «غۇ» لىق ئىسىمداشلار （http://bbs.oylirim.cn）/ j, H) o/ j4 `, Qبۇ خىل ئىسىمداشلار پېئىل ئۆزىكىگە -ğu/-qu/-gü//-kü قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ياسالغان ئىسىمداشلاردۇر. بۇ خىل شەكىلدىكى قوشۇمچىلار قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ۋە قەدىمكى تۈرك تىلىدىكى ئۈنۈملۈك ئىسىمداش قوشۇمچىسى بولىشىغا قارىماي مەزكۇر ئەسەردە پەقەت توققۇز ئورۇندا كۆرۈلگەن، يەنە كېلىپ بۇنىڭ ئىچىدە يەتتە ئورۇندا سۈپەتداش رولىدا  كەلگەن. بۇ قوشۇمچە ئەسەردە پەقەت ئىككىلا ئورۇندا ئىسىمداش رولىدا كۆرۈنگەن. مەسىلەن: Bu dunya näŋindin yägu kädguluk, Al artuq tilämä wabal yudguluk.  (68) （http://bbs.oylirim.cn）  j/ Y- B8 h; q+ f9 g2 m* E3 X(مەنىسى: بۇ دۇنيا نەرسىلىرىدىن يەيدىغان بىلەن كىيىدىغاننىلا ئال، ئارتۇق تىلىمە گۇناھ يۈكلىنىدۇ.) Äsäl qayda ärsä billä arisi, Äri zähri tatqu asaldin uza.  (130) (مەنىسى: ھەسەل نەدە بولسا ھەرىسىمۇ بىللە بولىدۇ، ھەسىلىدىن ئاۋۋال ھەرىنىڭ زەھىرىنى تېتىپ بېقىشقا توغرا كېلىدۇ.) كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، بۇ خىل قوشۇمچە ئارقىلىق ئىپادىلەنگەن ئىسىمداشلار ئەسەردە ئىككىلا ئورۇندا كۆرۈلگەن بولسىمۇ، ئوخشاش بولمىغان ئىككى خىل رولدا كەلگەن. بىرىنچى مىسالدا پېئىل ئىپادىلىگەن ھەرىكەتنى ئۈستىگە ئالغۇچى شەيئىنى ئىپادىلىگەن، ئىككىنچى مىسالدا پېئىل ئىپادىلىگەن ھەرىكەتنى قىلىشنىڭ زۆرۈرلۈكىنى بىلدۈرۈپ كەلگەن. ئىسىمداشنىڭ -ğu/-qu/-gü//-kü قوشۇمچىلىرى ئىدىقۇت يازما يادىكارلىقلىرىدا قوللىنىلىپلا قالماستىن، يەنە قاراخانىيلار دەۋرىگە تەۋە «قۇتادغۇبىلىك»تىمۇ كەڭ كۆلەمدە قوللىنىلغانلىقى مەلۇم. چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىدا بولسا، بۇ خىل شەكىلدىكى ئىسىمداشلار ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكىدىنمۇ كۆپ قوللىنىلغان. ئەسكەرتىش: ئىسىمداشنىڭ بۇ قوشۇمچىلىرىنى پېئىلدىن ئىسىم ياسىغۇچى قوشۇمچە -ğu/-qu/-gü//-kü لەردىن پەرقلەندۈرۈش لازىم. （http://bbs.oylirim.cn）. E' q6 ^6 D! @% D" i% Pخۇلاسە: يۇقىرىقى مىساللاردىن بىلىشىمىزچە مەزكۇر ئەسەردە ئىسىمداشلار سۈپەتداشلارغا ئوخشاش ئۇنچە كۆپ قوللىنىلمىغان، ئۈچ خىل ئىسىمداشلار جەمئىي 17 ئورۇندا كۆرۈلگەن. ئەسەردە قوللىنىلغان رەۋىشداشلار ھەققىدە رەۋىشداشلار پېئىلنىڭ رەۋىش رولىنى ئوينايدىغان شەكلى بولۇپ، جۈملىدە يەنە بىر ھەرىكەتكە بېقىندى بولغان ھەرىكەتنى بىلدۈرۈپ، ھالەت ۋەزىپىسىدە كېلىدۇ.④ （http://bbs.oylirim.cn）& h  e% m/ a/ L1 v1 u: Lرەۋىشداشلار قەدىمكى تۈرك تىلى ۋە قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا خېلى كۆپ قوللىنىلغان بىر خىل شەكىل بولۇش سۈپىتى بىلەن «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تىمۇ خېلى كۆپ مىقداردا قوللىنىلغان. تۆۋەندە بۇ ئەسەردە قوللىنىلغان رەۋىشداشلار ۋە ئۇلارنىڭ رولىنى قىسقىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتىمەن. ئەسەردە كۆرۈلگەن رەۋىشداشلارنى قوشۇمچىلىرىگە ئاساسەن تۆۋەندىكىدەك تۈرگە ئايرىدىم. （http://bbs.oylirim.cn）1 O3 K' Y( G4 I" t$ p' `چېتىلما رەۋىشداش        «ئا» لىق رەۋىشداش        «پان» لىق رەۋىشداش -p/-ip/-up/-üp          -a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu        -ipan/-īpan/-pan/-pän/-uban/-übän/-īban/-übän    （http://bbs.oylirim.cn）4 L" w9 z  R2 C" T3 b" c$ Oچېتىلما رەۋىشداشلار   بۇ خىل رەۋىشداشلار مەيلى قەدىمكى تۈرك تىلى، قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىدا بولسۇن ۋە ياكى چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى، ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدا بولسۇن ناھايىتى كەڭ ئىشلىتىلىپ كېلىۋاتقان بىر خىل رەۋىشداشلاردۇر، دەل شۇنداق بولغانلىقى ئۈچۈن بۇ قوشۇمچىلار بىلەن ئىپادىلەنگەن رەۋىشداشلار خاقانىيە تىلىدا يېزىلغان نادىر ئەسەر «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تىمۇ ناھايىتى كەڭرى قوللىنىلغان. يەنى بۇ خىل قوشۇمچىلار بۇ ئەسەردە 90 نەچچە ئورۇندا كۆرۈلۈپ، ھەر خىل مەنىدە كەلگەن پېئىللارغا چېتىلىپ جۈملىدە ھالەت ۋەزىپىسىدە كەلگەن. مەسىلەن: Yaratti ol oğan tunuŋ kunduzuŋ Odup biri birikä yorir oŋ soŋa.   (7) （http://bbs.oylirim.cn）1 w+ w% t; j" y4 n(مەنىسى: قادىر ئاللاھ تۈننى ۋە كۈندۈزنى ياراتتى، ئۇلار بىر-بىرىگە ماسلىشىپ ئالدى-كېيىن ماڭىدۇ.) （http://bbs.oylirim.cn）) }0 l5 _. x( {# a- F3 q1 X1 lTätikliktä kändu ayastin uzup, （http://bbs.oylirim.cn）8 H  N/ `! a6 u# c5 P) FDad insaf tutaršin anuširwani.   (28) (مەنىسى: ئۇ زېرەكلىكتە ئاياسنى بېسىپ چۈشىدۇ، ئادالەت ۋە ھەققانىيلىقتا ئانۇشىرۋاننىڭ ئۆزىدۇر.) （http://bbs.oylirim.cn）5 l  u  {- o3 BBiliglik kiši kor bilur iš odin, （http://bbs.oylirim.cn）: s0 `  O  ^% C- D' \Bilip itär išiniokunmäz kidin.   (49) (مەنىسى: قارا، بىلىملىك كىشى ئىشنىڭ پەيتىنى بىلىدۇ، ئۇ ئىشنى بىلىپ قىلىدۇ، كېيىن ئۆكۈنمەيدۇ.) （http://bbs.oylirim.cn）' n. \, p8 v( `9 q9 Q& Q9 Z) c* }-p/-ip/-up/-üp قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلەنگەن رەۋىشداشلار مەزكۇر ئەسەرنىڭ (7)، (8)، (11)، (27)، (28)، (35)، (36)، (37)، (38)، (39)، (40)، (48)، (49)، (50)، (54)، (57)، (62)، (63)، (64)، (65)، (68)، (72)، (74)، (75)، (77)، (80)، (82)، (84)، (87)، (89)، (90)، (97)، (98)، (101)، (105)، (106)، (107)، (108)، (110)، (112)، (114)، (117)، (120)، (121)، (122)، (125)، (126)، (128)، (129)، (132)، (133)، (136)، (139)، (140)  نومۇرلۇق بېيتلىرىدا كۆرىلىدۇ. شۇنداق دېيىشكە بولىدۇكى، چېتىلما رەۋىشداش قوشۇمچىلىرى ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىكى ئەڭ ئۈنۈملۈك قوشۇمچىلارنىڭ بىرى بولۇپلا قالماستىن، قاراخانىيلار دەۋرى ئەدەبىي تىلىدىمۇ ناھايىتى ئۈنۈملۈك قوشۇمچىلار قاتارىدا قوللىنىلغان. （http://bbs.oylirim.cn）" E, A- l: P, A4 ~  «ئا» لىق رەۋىشداشلار （http://bbs.oylirim.cn）8 ]8 j) x+ U  j$ Y, ^-a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu  قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلەنگەن رەۋىشداشلار مەزكۇر ئەسەردە 16 ئورۇندا كۆرۈلگەن ۋە چېتىلما رەۋىشداشلارغا ئوخشاش قوللىنىلىپ جۈملىدە ھالەت ۋەزىپىسىدە كەلگەن. مەسىلەن: （http://bbs.oylirim.cn）! n3 m8 O, A; x% dBaqa korgil ämdi uqa sinayu, （http://bbs.oylirim.cn）0 H5 O* P3 r- u) |Nä näŋ bar biligtäk asiğliq oŋin.    (45) (مەنىسى: ئەمدى ئەقلىڭ بىلەن بايقاپ كۆرگىن، بىلىمدىن پايدىلىق يەنە قانداق نەرسە بار.) Koni bol konilik qil atan koni, Koni däyu bilsun kišilär sini.  (62) （http://bbs.oylirim.cn）% r/ _" J  {$ h1 i/ x" k(مەنىسى: راستچىل بول، راستچىللىق قىل، راستچىل ئاتال، كىشىلەر سېنى راستچىل ئادەم دەپ بىلسۇن.) بۇ خىل شەكىلدىكى رەۋىشداشلار يەنە ئەسەرنىڭ (45)، (62)، (63)، (66)، (92)، (93)، (99)، (104)، (112)، (121)، (125)، (129)، (132)، (139) نومۇرلۇق بېيتلىرىدە كۆرۈلگەن. رەۋىشداشنىڭ -a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu قوشۇمچىلىرىمۇ قەدىمكى تۈركچە ۋە قەدىمكى ئۇيغۇرچە تېكىستلەردە كەڭ كۆلەمدە قوللىنىلغان. بۇ قوشۇمچە يەنە چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىدا ئوخشاشلا «ئا»لىق رەۋىشداشلار دەپ ئاتىلىپ نۇرغۇن تېكىستلەردە قوللىنىلغان. مەسىلەن: （http://bbs.oylirim.cn）: M  q- m7 A# S% v7 mتۈن ئاقشام تولغانۇ سۇنبۇل بەكىن زۇلفۇڭدىن ئاھ ئۇردۇم، ھەۋانى غالىيە تۇتتى جاھان مۇشكى خوتەن بولدى: （http://bbs.oylirim.cn）( D6 k* |0 s9 }: |4 r/ f  v9 {(مەنىسى: كېچىچە سۇمبۇلدەك چېچىڭنى ئەسلەپ، تولغۇنۇپ ئاھ ئۇردۇم، بۇ ھالىمدىن ھاۋا تۇتۇلۇپ جاھان خوتەن ئىپارىدەك قاپقارا بولۇپ كەتتى.⑤) (سەككاكىي) «ئا»لىق رەۋىشداشلارنىڭ ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىدىمۇ ئىشلىتىلىپ كېلىۋاتقان بىر خىل شەكىل ئىكەنلىكى ھەممىمىزگە ئايان، بۇنىڭدىن شۇنداق ھۆكۈم چىقىرىشقا بولىدۇكى، «ئا» لىق رەۋىشداشلار قەدىمدىن ھازىرغىچە تاشلىنىپ قالماي ياكى ئۆز ۋەزىپىسىنى ئۆزگەرتمەي ئىزچىل قوللىنىلىپ كېلىۋاتقان قوشۇمچىدۇر. （http://bbs.oylirim.cn）7 J0 }' P8 K9 Y2.3.5  «پان» لىق رەۋىشداش «پان» لىق رەۋىشداش دېگىنىمدە، پېئىل ئۆزەكلىرىگە -ipan/-īpan/-pan/-pän/-uban/-übän/-īban/-übän     قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلەنگەن رەۋىشداش كۆزدە تۇتۇلىدۇ. بۇ خىل رەۋىشداش قوشۇمچىلىرى مەڭگۈ تاش ئەدەبىي تېكىستلىرىدە، شۇنداقلا قۇچۇ تېكىستلىرىگە تەۋە بولغان تۇرپان قوشاقلىرىدا خېلى كەڭ قوللىنىلغان. مەسىلەن: （http://bbs.oylirim.cn）2 o) C, t" H( |+ _' `( hتۇرپان قوشاقلىرىنىڭ «مۇھەببەت قوشاقلىرىدىن پارچە» دېگەن قىسىمىدا مۇنداق بېيىتلار ئۇچرايدۇ: （http://bbs.oylirim.cn）& q  W+ ?6 e, }, R2 U6 |8 FYaruq taŋrilär yarliq azun, Yawašim birlä （http://bbs.oylirim.cn）8 ]" c6 f$ m1 p5 E) m/ n- B- @Yakišipan adrilmalim. （http://bbs.oylirim.cn）* J$ X) g" U+ x& t8 b' {* t+ U(مەنىسى: يورۇق تەڭرىلەر كۈچ بەرسۇن، ياۋاش يارىم بىلەن يېقىنلىشىپ، ئايرىلماي ئۆتەيلى) （http://bbs.oylirim.cn）  _' R6 i, {4 @8 \. T+ ]7 fكۆرۈپ تۇرۇپتىمىزكى، رەۋىشداشلارنىڭ بۇ بىر يۈرۈش قوشۇمچىلىرىمۇ پېئىل ئۆزەكلىرىگە ئۇلىنىپ خەۋەر ئىپادىلىگەن ھەرىكەتنىڭ ھالىتىنى ئىپادىلەش ئۈچۈن قوللىنىلغان. ئەمما ئەپسۇسلىنارلىقى شۇكى، مەزكۇر قوشۇمچە «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تا پەقەت بىرلا ئورۇندا كۆرۈلگەن. مەسىلەن: Qamuğ qazğaniğli ažun malini （http://bbs.oylirim.cn）/ I' C( f. u" |! |% oYäyumädi bardi koruŋ halini. Tišisi qalip bir adin är bilä, （http://bbs.oylirim.cn）5 u# Z, ?  ^* h) \$ U* Q5 o/ uOl anda yatipan bärur sanini.    (89) (مەنىسى: دۇنيانىڭ بايلىقىنى يىغقانلارنىڭ ھەممىسى ئۇنى يېمەستىن كېتىدۇ، ئۇلارنىڭ ھالىنى كۆرۈڭ، خوتۇنى باشقا بىر ئەر بىلەن قېلىپ ئۇنىڭ يېنىدا يېتىپ ئۇنىڭغا تېنىنى بېرىدۇ.) （http://bbs.oylirim.cn）: N0 ~) ^3 X4 Y7 xشۇنداق خۇلاسە چىقىرىمىزكى، قەدىمكى تۈركچە مەڭگۈ تاش يادىكارلىقلىرى ۋە ئىدىقۇت ئەدەبىي يادىكارلىقلىرىدا قوللىنىلغان بۇ قوشۇمچە تىل تەرەققىياتى جەريانىدا بارا-بارا ئىشلىتىلىش چاستوتىسى تۆۋەنلىگەن، چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى دەۋرىگە كەلگەندە ئىشلىتىلىشتىن قالغان. （http://bbs.oylirim.cn）& Z. T9 ^9 i  cبۇ ئەسەردە قەدىمكى ئۇيغۇرچە تېكىستلەردىكى ئىنكار مەنىدە كېلىدىغان رەۋىشداش قوشۇمچىلىرى بولغان –mayīn/-mäyin/-madīn/-mädin قاتارلىق بىر يۈرۈش قوشۇمچىلار بولسا ئەسلا ئىشلىتىلمىگەن. ئومۇمىي خۇلاسە （http://bbs.oylirim.cn）1 j: L8 _. E* Wمەن يۇقىرىدا «ئەتەبەتۇلھەقايىق» تىكى پېئىللارنىڭ تۇرغۇن سۆز شەكىللىرى بولغان ئىسىمداش، رەۋىشداشلارنىڭ قوللىنىلىش ئەھۋالى، ئۇلارنىڭ جۈملىدىكى رولى، شۇنداقلا بۇ قوشۇمچىلارنىڭ تەرەققىيات ئەھۋالى ئۈستىدە مۇلاھىزە يۈرگۈزۈپ ئۆتتۈم. بۇنىڭدىن چىققان خۇلاسىنى تۆۋەندىكى بىرنەچچە نۇقتىغا يىغىنچاقلاشقا بولىدۇ: 1. بۇ ئەسەردە ئىسىمداشلارنىڭ قوللىنىلىش چاستوتىسى رەۋىشداشنىڭكىدىن تۆۋەن بولغان. 2. قەدىمكى تۈركچە ۋە قەدىمكى ئۇيغۇرچە تېكىستلەردە كەڭ قوللىنىلغان بىر قانچە قوشۇمچە بۇ ئەسەردە قوللىنىلمىغان ياكى قوللىنىش چاستوتىسى تۆۋەنلىگەن. 3. بۇ يەردە شۇنى ئالاھىدە تەكىتلەپ ئۆتۈش كېرەككى،  گىڭ شىمىن مۇئەللىمنىڭ «قەدىمكى تۈرك تىلى گىرامماتىكىسى»⑥ دېگەن كىتابىدا ئىسىمداشلار ئۈچۈن -ğu/-qu/-gü//-kü،  -maq/-mäk قاتارلىق ئىككى يۈرۈش قوشۇمچە كۆرسىتىلگەن، جاڭ تېشەن مۇئەللىمنىڭ كىتابىدا⑦ بولسا: -maq/-mäk،ğu\-qu\-gü\-kü;  ،-ğ/-g/-k/-īğ/-ig/-ik/-uğ/-üg/-ük قاتارلىق ئۈچ يۈرۈش قوشۇمچە كۆرسىتىلگەن. مەزكۇر ئەسەردە -ğ/-g/-k/-īğ/-ig/-ik/-uğ/-üg/-ük قوشۇمچىسى كۆرۈلمىگەن، ئەمما بۇ ئىككى كىتابتا تىلغا ئېلىنمىغان -š/-iš/-uš/-üš قوشۇمچىلىرىنىڭ قوشۇلۇشى بىلەن ئىپادىلەنگەن ئىسىمداشلار خېلى كۆپ قوللىنىلغان. （http://bbs.oylirim.cn）, T) t- g' R9 E# W- i: i4. رەۋىشداشلار ئۈچۈن « قەدىمكى تۈرك تىلى گىرامماتىكىسى» دا: -a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu،-p/-ip/-up/-üp،-ipan/-īpan/-pan/-pän/-uban/-übän/-īban/-übän lir  -ğīnča/-ginčä -yinäğali-/-gäli-ğalīr/gälir/-qalīr/-kginč قاتارلىق يەتتە يۈرۈش قوشۇمچە كۆرسىتىلگەن بولسا، جاڭ تېشەن مۇئەللىمنىڭ كىتابىدا: -p/-ip/-up/-üp،-ipan/-īpan/-pan/-pän/-uban/-übän/-īban/-übän،a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu  ğali-/-gäli،-ğīnča/-ginčä، matīn/-mätin/-madīn/-mädin （http://bbs.oylirim.cn）! S$ L* p' }6 Iقاتارلىق ئالتە يۈرۈش قوشۇمچە كۆرسىتىلگەن. مەزكۇر ئەسەردە بولسا   -a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu،-p/-ip/-up/-ü،-ipan/-īpan/-pan/-pän/-uban/-übän/-īban/-übän قاتارلىق ئۈچ يۈرۈشلا قوشۇمچە كۆرۈلگەن. 5. چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىدا قوللىنىلغان چېتىلما رەۋىشداش قوشۇمچىلىرى -p/-ip/-up/-üp ۋە «ئا»لىق رەۋىشداش قوشۇمچىلىرى -a/-ä/-ī/-i/-u/-ya/-yä/-yu نىڭ بۇ ئەسەردە مۇئەييەن دەرىجىدە قوللىنىلىشى شۇنى چۈشەندۈرىدۇكى، «‹ئەتەبەتۇلھەقايىق›تا قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىغا خاس كونا قوشۇمچىلار بىلەن چاغاتاي ئۇيغۇر تىلىغا خاس يېڭى قوشۇمچىلار تەڭ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان. بۇ خىل ھالەت كاشغەر تىلىنىڭ ئۇيغۇر يېزىق تىلىنىڭ قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى دەۋرىدىن چاغاتاي تىلى دەۋرىگە ئۆتۈشتىكى ئىسمى-جىسمىغا لايىق ‹ئەتەبەت (بوسۇغا)› تىلى ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈپ بېرىدۇ.»⑧ （http://bbs.oylirim.cn）7 O) U+ [2 h' Q7 i  _1 eقوشۇمچە: （http://bbs.oylirim.cn）6 ~# q  w- M1 V% O! f( ?+ E. {1. بۇ ماقالىدە «ئەتەبەتۇلھەقايىق» نىڭ خەمىت تۆمۈر ۋە تۇرسۇن ئايۇپلار نەشرگە تەييارلىغان، مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن 1980 - يىلى نەشر قىلىنغان نۇسخىسى ئاساس قىلىندى. 2. ماقالىدە بېرىلگەن رەقەملەر «ئەتەبەتۇلھەقايىق»تىكى كۇپلېت نومۇرىنى كۆرسىتىدۇ. （http://bbs.oylirim.cn）0 `4 [) B" ?1 r# {6 X1 x: V& i2 M3. ماقالىدە ئىشلىتىلگەن ھەرپلەر: ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئېلىپبەسى        لاتىن يېزىقىدىكى ماس ھەرپ        ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئېلىپبەسى        لاتىن يېزىقىدىكى ماس ھەرپ        ھازىرقى زامان ئۇيغۇر ئېلىپبەسى        لاتىن يېزىقىدىكى ماس ھەرپ （http://bbs.oylirim.cn）" g% j* Y* z" A; D" eئا        a        ژ        ž        ن        n （http://bbs.oylirim.cn）4 ^8 n; K" e6 B; z$ l* zئە        ä        س        s        ھ        h （http://bbs.oylirim.cn）! z4 S8 Z6 E5 ]" kب        b        ش        š        ئو        o （http://bbs.oylirim.cn）0 ^& ]3 b/ t: }, \2 J# }: r0 r* Oپ        p        غ        ğ        ئۇ        u ت        t        ف        f        ئۆ        ö ج        j        ق        q        ئۈ        ü چ        č        ك        k        ۋ        w خ        x        گ        g        ئې        e د        d        ڭ        ŋ        ئى        i/ī （http://bbs.oylirim.cn）# q& V7 ]4 A1 R0 X" _ر        r        ل        l        ي        y （http://bbs.oylirim.cn）2 N+ ]8 g7 F5 N3 D+ D5 U9 ^ز        z        م        m                （http://bbs.oylirim.cn）$ j$ g& k4 Y9 n& ~1 jئىزاھلار: ① «ئەتەبەتۇلھەقايىق»نىڭ 3-بېتىدىن ئېلىندى. （http://bbs.oylirim.cn）4 ~. t+ M+ \9 y④③② خەمىت تۆمۈر: «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى گىرامماتىكىسى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2011-يىلى 5- ئاي، 2-نەشرى، 233-،237-،254-بەتلەر. （http://bbs.oylirim.cn）* Y, e8 h$ I( C⑤ ئابدۇرەئوپ پولات تەكلىماكانىي: «ئەسلىي يېزىلىشى بىلەن ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام تېكىستلىرى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2005-يىلى 5-ئاي، 213-بەت. （http://bbs.oylirim.cn）) {. H7 @5 a6 B4 N8 @3 E⑥ گىڭ شىمىن: «قەدىمكى تۈرك تىلى گىرامماتىكىسى» (خەنزۇچە)، 153~163-بەتلەر. （http://bbs.oylirim.cn）9 h9 ?% t1 c6 ^5 Y! I3 }9 `⑦ جاڭ تېشەن: «قەدىمكى ئۇيغۇر يازما يادىكارلىقلىرىنىڭ قۇرۇلما ئالاھىدىلىكى» (خەنزۇچە)، 266~275-بەتلەر. （http://bbs.oylirim.cn）; i* R7 P6 H0 G: M5 f⑧ مىللەتلەر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشرگە تەييارلانغان: «تۈركىي تىللار تەتقىقاتى»(3-قىسىم)غا كىرگۈزۈلگەن تۇرسۇن ئايۇپ ئەپەندىنىڭ «كاشغەر تىلى توغرىسىدا» دېگەن ماقالىسىدىن ئېلىندى  1990-يىلى 6-ئاي. （http://bbs.oylirim.cn）. C% T. G! ^% j" [. Fپايدىلانمىلار: 1. ئابدۇرەئوپ تەكلىماكانىي: «چاغاتاي ئۇيغۇر تىلى گىرامماتىكىسى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2007–يىلى نەشرى. 2. ئابدۇرەئوپ تەكلىماكانىي: «ئۇيغۇر ئون ئىككى مۇقام تېكىستلىرى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2008–يىلى نەشرى. （http://bbs.oylirim.cn）. q+ c4 W) Z! }4 U3. تالات تەكىن: «ئورخۇن ئابىدىلىرى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2009-يىلى نەشرى. 4. خەمىت تۆمۈر: «ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلى گىرامماتىكىسى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 2011–يىلى نەشرى. 5. خەمىت تۆمۈر، تۇرسۇن ئايۇپ: «ئەتەبەتۇلھەقايىق»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1980-يىلى نەشرى. （http://bbs.oylirim.cn）% u) [1 ]+ q/ s+ o& o4 O6 F6. تۇرسۇن ئايۇپ: «قەدىمكى ئۇيغۇر تىلى ئوقۇشلۇقى»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1998-يىلى نەشرى. （http://bbs.oylirim.cn）' I% V) Q0 u) S2 J6 M7. تۇرسۇن ئايۇپ، ئىسراپىل يۈسۈپ: «قەدىمكى ئۇيغۇر يېزىقىدىكى ۋەسىقىلەر»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 2000–يىلى نەشرى. 8. مەھمۇد كاشغەرىي: «تۈركىي تىللار دىۋانى»، Ⅰ،Ⅱ،Ⅲ توم، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى، 1981-1984–يىللار نەشرى. 9. يۈسۈپ خاس ھاجىپ: «قۇتادغۇبىلىك»، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1984–يىلى نەشرى. （http://bbs.oylirim.cn）+ G& T# i0 ^. \3 Q10. تۇرسۇن ئايۇپ: «كاشغەر تىلى توغرىسىدا مۇلاھىزە»، «تۈركىي تىللار تەتقىقاتى» (3-توم)غا كىرگۈزۈلگەن، مىللەتلەر نەشرىياتى، 1990–يىلى نەشرى. 11. مىرسۇلتان ئوسمانوف: «‹قۇتادغۇبىلىك›تە ‹-غۇ-گۈ› قوشۇمچىلىرى ئارقىلىق ياسالغان ئىسىمداشلارنىڭ قوللىنىلىشى»، «تىل ۋە تەرجىمە». 2005-يىللىق 4–سان. （http://bbs.oylirim.cn）+ T3 R- W2 \: K* e; u' n12.《维吾尔古代文献研究》，耿世民，中央民族大学出版社，2003年12月； （http://bbs.oylirim.cn）* q/ I4 c" l( u! j2 G8 N; `! v13.《回顾文献语言的结构与特点》，张铁山，中央民族大学出版社，2005年12月； （http://bbs.oylirim.cn）) e& R; v# d/ S1 B. G0 j14.《古代维吾尔文献教程》，耿世民，民族出版社，2006年6月； （http://bbs.oylirim.cn）+ X4 _7 s/ ~  A5 Z* Y7 M15.《古代突厥语语法》，耿世民，中央民族大学出版社，2010 年 8 月。 （http://bbs.oylirim.cn）1 t, R( i# q" q3 O! p تەھرىرلىگۈچى: ئابدۇرېھىم زۇنۇن （http://bbs.oylirim.cn）# A4 r% Y/ V- T( _& m: P 探讨《真理的入门》中的动名词和副动词   （http://bbs.oylirim.cn）! \3 S+ c& z+ J& `( v齐曼姑丽•木合塔尔 （http://bbs.oylirim.cn）% Y! q7 N0 d6 p9 l, s  {摘  要：“真理的入门”原名“阿铁别吐勒•哈朵依克”，有的抄本提名“真理的献礼”，是维吾尔族古典文学名著。是12世纪末喀喇汗王朝维吾尔族盲诗人艾哈迈德•尤格拉克（1110-1180）著。 （http://bbs.oylirim.cn）( B$ K# \; z, W# ^. J+ i/ `! B本文首先浅谈了“真理的入门”所使用动名词和副动词的形式，使用情况，语法功能等方面， 说明为什么说本叙事所使用的语言是一种过渡性语言。其次，比较了古代维吾尔语初期的静动词与本叙事诗所使用的静动词，找出古代维吾尔语的静动词初期和晚期的不同之处。 （http://bbs.oylirim.cn）1 L& W# N6 U8 h1 Q. l( q2 w 关键词：“真理的入门”； 动名词；副动词