ھازىرقى ئۇيغۇر تىلى قەدىمكى ئۇيغۇر تىلىنىڭ داۋامى ئەمەسمۇ؟

 ئەسلى كىتاپنىڭ 9- توم 62- 63- بەتلىرى

[sub]UYĞUR YAZUWI    [/sub]- SHUAR

dägi Türkiyzäban Xälqlär paydälängän härp-tawush yazuwi; suğd yazuwi äsasidä päyda bolgän (suğd yazuwi, öz näwbätidä, haz. ilmiy täxminlärgä korä, aramiy yazuwi shäklläridän birigä barib täqälädi). Dästläbki yazmä yadgarlikläri 8-ä. gä mänsub. U.ya. dä härplär wertikäl chiziq boyläb yuqaridän pästgä qäräb yazilgän, yazuw ustunläri esä chäpdän onggä taman jayläshtirilgän. Härpning sözdägi ornigä (bashi, ortäsi, axirigä) qäräb tegishli orinlärdä uning älahidä shäklläri qollängän. Diniy äsärlär, adätdä, qät`iy kitabiy yazuwdä, räsmiy hujjätlär esä tez yazuwgä äsaslängän kursiwdä yazilgän.

U.ya. 9—13-ä.lärdä buddä dinigä siğinuwchi Türkiy qäbilälär ortäsidä keng tärqälgän. Ushbu qäbilälär islamni qäbul qilgänläridän keyin bu yazuw ästä-sekin äräb yazuwi tamanidän siqib chiqärilgän, lekin U. ya. budda ibadätXanäläridä 18-ä.dä häm qollängän. 18-ä. dä U.ya. möğullär tamanidän özläshtirilgän wä haz. häm mäwjud bolgän möğul yazuwi shäkllängän; U.ya. äsasidä mänjur yazuwi häm yärätilgän.

UYĞUR TILI, yängi uyğur tili — Türkiy tillärdän biri. Äsasän, XXRning SinszyanUyğur muxtar rayonidä, shuningdek, Özbekistan, Qazağistan, Qirğizistan respublikäläridä, Äpğanistan, RP wä b. mämläkätlärdä tärqälgän. Sözläshuwchilärning umumiy sani 7,7 mln. (jumlädän XXR dä 7,5 mln.) kishidän artiq. «Uyğur», «U.t.» ätämäläri 1921 y.dä yäganä etnolin`gwistik jämaä uchun S.E. Malow tamanidän täklip etilgän (äwwälgi namläri: Ğärbiy Xitay tätär tili, Xitay musulmanläri tili, Ğärbiy Xitayming Türkiy lähjäläri, SHärqiy Türkistan tili wä b.) U.t. qäd. uyğur tilining däwamchisi hisablänmäydi.

U.t. 3 lähjägä bolinädi: märkäziy (ili, turpan, qäshqär, Qomul, ürümchi, qärä shär, küchar, Korla, Aqsu، yarkänd shewä läridän ibarät) — haz. ädäbiy U.t. gä äsas bolgän; shärqiy (lobnor) wä jän. (Xotän). Ortä Asiya wä Qazağistandä yäshawchi uyğurlärning 2 lähjäsi bolib, ulärning namlänishidä (ili-ettisuw, qäshqär-pärğanä) uyğurlärning Ğärbiy Xitaydän Ettisuw wä Pärğanägä köchib ötgänlikläri äks etgän.

Bashqä Türkiy tillärdän pärqli räwishdä U.t.dä ünlilär wä ündashlärning regressiw assimilyatsiyäsi [bäsh-beshi (bash-bashi), tağ-taqqa] mäwjud; sin`garmonizm izchil emäs: ünlilärning läb wä tängläy garmoniyäsi buzilish halläri uchräydi; ünlilär reduktsiyäsi (singil-singlim), ündäshlärning tüshib

qalishi (ödek-ördäk, käsängchu-kälsängchu), bä`zän özäk wä qoshimchä ortäsidä tawush arttirilishi (su—suyi (suw —suwi), toXu — toxurim (tawuq — tawuğim) kuzätilädi.  Uyğurlär 8-ä. gächä qäd. uyğur yazuwi dän, 11-ä. gächä suğd älipbasigä äsaslängän yazuwdän, 11-ä.dän e`tibarän äräb grapikäsi äsasidägi yazuwdän paydälänädilär. Sabiq SSSR hududidä yäshägän uyğurlär 1930 y. gächä äräb, 1930—46 y.lärdä latin grapikäsi äsasidägi yazuwdän; 1946 y.dän esä rus gräpikäsi äsasidägi yazuwdän ungä uyğur fonemälärini ipadälawchi qoshimchä härplär qoshgän haldä paydälänädilär. XXR dägi uyğurlär haz. gächä äräb grapikäsi äsasidägi yazuwdän paydälänädilär (1960—65 y.lärdä latin grapikäsi äsasidägi yazuw ishläb chiqilib, 1965—80 y.lärdä här ikkälä älipba parallel qollängän, 1982 y.dän yänä äräb grapikäsining özi qalgän).

UYĞUR XAQANLIGI - uyğurlär däwläti (744—840). SHärqiy Türk Xaqanligi hududidä Basmil Xaqanligi (742—744) dän song päyda bolgän. Paytäxti— Qaräqurum (Orxun däryasining chäp qirğağidä). Birinchi Xaqani Qutluğ Bilgä Xaqan (uyğurlärning yağliqar uruğidän) däwridä (744—746) U. X.gä Altaydän Mänjuriyägächä bolgän hudud qärägän. Xaqan Moyunchur (Qarä Xaqan) däwri (746—759) dä U. X. küchli däwlätgä äylängän. SHim.dä qirğizlär, shärqdä kidanlärni yengib, ulärning yerlärini öz däwlätigä qoshib algän. 8-ä. ortäläridä U.X. gä ğärbdä Altaydän, shärqdä Hingän tağlärigächä, jän.dä Goabi chölidän shim.dä Sayan tağlärigächä bolgän hudud kirgän. Xaqan Idigin däwri (759—780) dä U.X.qoshinläri Xitaydägi özära urushlärdän paydälänib, ungä bastirib kirgän. 8-ä. axiridä mähälliy baylärning özära jänjälläri, tabe qäbilälärning uyğurlär hökmranligigä qärshi kuräshi küchäyib, U.X. tänäzzulgä uchräy bashlädi. 9-ä. bashläridä bu kuräsh yänädä kuchäydi. 840 y. U.X. ähalisi 5 gä bolingän. Bir qismi öz jayläridä qalgän. Uyğurlärning yänä bir qismi SHärqiy Türkistan wä Junğariyägä köchib ötgän. Buyük ipäk yoli U.X. näzarätidä bolib, täshqi säwda keng riwajlängän. Xan däwlätni tutuqlär, beklär yardämidä bashqärgän. Xojäligi charwächilik wä dehqanchilik bolib, bärchä er, yäylaw, charwä mähälliy baylär qolidä bolgän.

U.X. dä yirik mähabätli qurilishlär (shähär, qäl`ä wä b.) alib barilgän. Qaräqurum sh., Kichik Yenisey däryasining bashlänishidä qäl`ä wä qäsr (Por

Bajin), Xemchik wadiysidä 14 shähär qäl`ä wä bir härbiy täyänch punkti qurilgän. SHähärlärdä ähali hunärmändchilik (chärm, yağach, sapal, metäldän ishlängän rozğar buyumläri, zärgärlik) b-n shuğullängän. SHu däwrdä uyğur yazuwi (suryaniy älipbasi äsasidä) päyda bolgän. U.X. dä maniylik hökmran din bolgän (8-ä.), keyinchälik buddizm tärqälä bashlägän (9-ä.dän).

UYĞURLÄR  Xälq, XXRdägi SinzyänUyğur muXtar räyanining tüb jay ähalisi. 8 mln. kishidän artiq (1990-y.lär ortäläri). Märkäziy Asiya däwlätläri, shuningdek, Hindistan, Äpğanistan wä Pakistandä yäshäydi. Uyğur tilida sözläshädi. Dindarläri, äsasän, sunniy musulmanlär. Yapon (YÜtyänXeng), pränsuz (Klaprot) alimläri pikrichä, «uyğur» ätämäsi mil. äw. 3—2-ä.lärdän mä`lum. U. etnogenezi Xitay mänbäläridä 4—5 ming yil äwwäl tilgä alingän «di»(Türk)lärning «chidi»(qizil di — jän. Türk) gä barib täqälädi. Xitayning shim.dä mäwjud bolgän CHidi däwläti mil. äw. 594 y. jin Xanligi tamanidän tugätilgäch, chidilär shim.gä ketishgä mäjbur bolishgän. U. hun qäbiläwiy ittipaqi (mil. äw. 3-ä. — mil. 3—4-ä.lär) dä muhim rol oynägänlär. Mil. 5—8-ä.lärdä U. Jujän(awar) Xanligi, keyinchälik Türk Xaqanligi tärkibigä kirgän. 7-ä.gä qädär U. tärkibidä yağliqar (Xan äwladi), quturğur, turlämweybur, buqasqir, awchäğ, Xäzär-qäsär, Xoğursu, yäğma- äyawir käbi 9 qäbilä mäwjud bolgän. Keyinchälik ulärgä Sirdäryaning yuqari qismi (YÄssi däryasi) böyidä yäshägän ädiz qäbiläsi qoshilishi b-n 10 uyğur ittipaqi shäkllängän. 7—9-ä.dägi mänbälärdä 15 uyğur qäbilä uyüshmäsi [bäku, hun, bayirğu, tungra, sijie, chibni, izgil(sije), basmil (bashimi), qarluq (gelulu), sir, tardush, tuwa, quwurqan, barsuk, qirğiz qäyd etilgän.

Qädimdä U.ning äksäriyäti dehqan
chilik b-n shuğullänib, otraq häyat ke
chirgän. SHu säbäbli ulärdä qäbilä
uruğdashlik muna
säbätläri yoqalib,

yäshägän    jayläri
nami  b-n  ätälib                 

kelgän. U.ning tağ                                .

lik ölkälärdägi

charwächilik b-n shu
ğullängän   qismi ,,

köchmänchi    häyatgä  

masläshgän. Ulär 646                        

y. SHärqiy Türk Xa               ^

qanligi hududidä

Uyğur Xanligini tiklägän. UyğurUrXun Xaqanligi (Uyğur Xaqanligi) däwridä (744—840) uning bärchä puqäraläri «Uyğur» deb, 9-ä.dä U.ning Idiqut (Turpan) däwläti Xitay mänbäläridä «Qoju Xanligi» deb namlängän. 11-ä.dä uning hududi ğärbdä Kuchar sh.dän Buyük Xitay dewarigächä chözilgän bolib, äräb mänbäläridä «bilad Uyğur» yaki «Yuğur»(äl-Märwäziy) deb qäyd etilgän.

U. mämläkäti qäd. mädäniyät ochaqläridän hisablänädi; bu hududdä köpläb qäd. däwlätlär, shähärlär mäwjud bolgän. U. qädimdän turli yazuwlärdän (26 tä) paydälängän. Ulär 5—6-ä.lärdän bashläb mäXsus uyğur yazuwi ishlätä bashläshgän. Qäd. uyğur musiqä sän`äti Xitay musiqäsigä kättä tä`sir korsätgän. Uyğur Xälqi musiqäsining gäwhäri bolgän 12 mäqam 16-ä.dä AmannisaXan tamanidän tärtibgä salingän. U. häyatidä tash, suyäk, kümüsh, mis wä temirdän türli zeb-ziynät buyumläri yäsäsh riwajlängän. Ulär qädimdän jun, ipäk, päXtädän mäXsus dästgahlärdä mäta töqishgän. Mil. bashläridä (3-ä.) ulär tamanidän ishläb chiqärilgän qağaz, ärXeologik qäzishmälär nätijäsidä tapilgän qağaz nusXälärining eng qäd.si hisablänädi.

Äbdulähäd Xojäew, ÄbduXaliq Äytbaew.