بايانات: بۇ ئەسەرنىڭ توردىكى ھوقۇقى پەقەت ئورخۇن ئۇيغۇر تارىخى تور بېتىگىلا تەۋە، بۇ ئەسەرنى ئاپتور ۋە تور بېكەت باشلىقلىرىنىڭ رۇخسىتىسىز باشقا تور بېكەتلەرگە چاپلاشقا، ئېلىكتىرونلۇق كىتاپ قىلىپ تارقىتىشقا رۇخسەت قىلىنمايدۇ.

«تارىخىي رەشىدى ــــ زەيلى»

شاھ مەھمۇد جوراس

سۆز بېشى


ھۆرمەتلىك كىتابخان، شاھ مەھمۇد بىن فازىل جوراس يېزىپ قالدۇرغان بۇ كىتاب فارىسچە ھەرپ بىلەن بېرىلگەن مەتىنگە ئاساسەن ھازىرقى زامان ئۇيغۇر تىلىغا تەرجىمە قىلىنىپ نەشرگە تەييارلاندى.
ئاپتور بۇ كىتابنىڭ باش قىسمىنى «تارىخىي رەشىدى»دىكى ماتېرىياللارنى مەنبە قىلىپ، قالغان قىسمىنى بولسا كۆرگەن - ئاڭلىغانلىرىغا ئاساسەن يېزىپ چىققان. مىلادى 1428 - يىلىدىن 1670 - يىلى 4 - ئاينىڭ 2 - كۈنىگىچە بولغان ۋەقەلەر بايان قىلىنغان بۇ تارىختا يەكەن، قەشقەر، ئاقسۇ، تۇرپان، خوتەننى ئاساس قىلغان خانلىقلار تارىخى، شۇنداقلا، بۇنىڭغا مۇناسىۋەتلىك بولغان قېرىنداش مىللەتلەر ھەققىدە باشقا كىتابلاردا بولمىغان بايانلار بار.
بۇ بايانلارغا قارىغاندا، بۇ كىتاب ئۇيراتلارنىڭ ھېمايىسىدىكى ئېرك بەگنىڭ ئەمرى بىلەن يېزىلىپ ئىسمائىل خان (مىلادى 1670 - يىلىدىن 1680 -يىلىغىچە ھۆكۈم سۈرگەن) غا تەقدىم قىلىنغان.
ئەسلىدە نام قويۇلمىغان بۇ كىتابنى تەتقىق قىلغۇچىلارنىڭ بەزىلىرى، ئۇنىڭ قۇرۇلما جاھەتتە «تارىخىي رەشىدى»گە تەقلىد قىلىنغانلىقى، «تارىخىي رەشىدى»دىن كېيىنكى ۋەقەلەرنى خاتىرىلىگەنلىكىگە قاراپ، ئۇنى «تارىخىي رەشىدى زەيلى» (تارىخىي رەشىدىنىڭ داۋامى) دەپ ئاتىسا، يەنە بەزىلەر «يىلنامە» دەپ ئاتىغان. بىز «سەئىدىيە خانلىقىغا دائىر ماتېرىياللار» دەپ ئاتاشنى مۇۋاپىق كۆردۇق.
ئاپتور چاغاتاي خانلىرىنىڭ ھىمايىچىسى، قارا تاغلىق خوجىلارنىڭ مۇرىتى بولۇش سۈپىتى بىلەن، ئەسەردە ئاساسەن سەئىدىيە خانلىرىنىڭ تارىخىنى بايان قىلىشقىلا ئورۇن بەرگەن، شۇنداقلا ئۆزىنىڭ جوراس قەبىلىسىنىڭ ھاكىمىيەت سەھنىسىدىكى ئورنىنى، قارا تاغلىق خوجىلارنىڭ تەسىرىنى تەسۋىرلەپ مەدھىيىلەشكىمۇ ئالاھىدە كۈچ سەرپ قىلغان، لېكىن خەلقنىڭ تارىخىي پائالىيەتلىرىنى بايان قىلىشقا ئورۇن بەرمىگەن، شۇنىڭ بىلەن بۇنداق بىر تارىخ كىتابىدا ئورۇن بېرىشكە تېگىشلىك بولغان ئەينى زاماندىكى ھاكىمىيەت تەقدىرىگە نىسبەتەن ئالاھىدە ئەھمىيەتلىك ۋەقەلەر كىرگۈزۈلمەي، ئۇنىڭ بىر پۈتۈن قىممىتى ئاجىزلىتىپ قويۇلغان. مىللەتلەر مۇناسىۋېتى توغرىسىدا ناتوغرا پىكىر پەيدا قىلىش مۈمكىن بولغان بەزى سۆزلەرنىمۇ ئىشلەتكەن. بۇنداق نۇقسانلارغا تەنقىدىي مۇئامىلە قىلىش لازىم.
ئېلىمىزدە بۇ كىتابنىڭ ئوخشاشمىغان قوليازما نۇسخىلىرى بار. بۇ تېمىدا ئېلىپ بېرىلىۋاتقان تەتقىقاتلارنى ئوخشاشمىغان نۇسخىلار بىلەن تەمىنلەش مەقسىدىدە بۇ نۇسخىمۇ تەرجىمە قىلىنىپ، پايدىلانغۇچىلارغا سۇنۇلدى.


قۇربان ۋەلى.

بۇ كىتاب 1989 - يىلى 9 - ئايدا قەشقەر ئۇيغۇر نەشرىياتى تەرىپىدىن نەشر قىلىنغان . تەرجىمە قىلغۇچى: ھەبىبۇللا ئېلى.




داۋامى بار. داۋاملىق يوللىنىدۇ.

داۋامى:

سۇلتان سەئىدخان ئوغلى ئابدۇرېشىتخاننىڭ خاقانلىق تەختىدە ئولتۇرغىنى

ئابدۇرېشىتخان ئاقسۇدىكى چېغىدا، سۇلتان سەئىدخان تىبەتنىڭ يولىدا تۈتەك ئېلىپ كېتىپ ۋاپات بولدى. ئابدۇرېشىتخان ئاقسۇدىن كېلىپ ئاتىسى سۇلتان سەئىدخاننىڭ ئورنىدا ئولتۇردى. سۇلتان سەئىدخاننىڭ ۋاپات بولغانلىقىدىن خەۋەر تاپقان مىنسۇرخان ئاقسۇ تەرىپىگە لەشكەر تارتتى، ئابدۇرېشىتخان بېرىپ ئۇنىڭغا قارشى تۇردى. مەقسىتىگە يېتەلمىگەن مەنسۇرخان ئىلاجىسىز قايتتى. ئابدۇرېشىتخانمۇ ئوردىغا ياندى. بۇ ئىش بىرنەچچە قېتىم تەكرارلاندى. يەنى مەنسۇرخان بىرنەچچە قېتىم ھۇجۇم قىلدى. ئابدۇرېشىتخانمۇ بىرقانچە قېتىم كېلىپ، ئۇنىڭغا قارشى تۇرۇپ، ھەر قېتىمدا غەلىبە بىلەن ساق سالامەت قايتتى. خوجا مۇھەممەت مىرزانىڭ ئۆلۈم ۋەقەسى يۈز بەرگەندە ئابدۇرېشىتخاننىڭ خىزمىتىدىكى كاتتىباشلار ئىككىلىنىپ قېلىپ، باشباشتاقلىق يۈز بەردى. دوغلات مىللىتىدىن بولغان مىرزا ئەلى تاغاي قارا تېگىن تەرىپىگە قاچتى. قالغان باشلىقلارمۇ خاننىڭ بىر قىسىم بالىلىرىنى ئېلىپ خوتەن تەرەپكە مېڭىشتى ۋە يېڭى خانغا ئاشكارا قارشىلىق كۆرسىتىشتى، ئارقىدىنلا ئابدۇرېشىتخان خوتەنگە باردى. پۈتۈن خالايىق ئالدىغا چىقىپ قارشى ئالدى. سېپىل ئىچىدە قېپقالغان مەلۇم ساندىكى باشلىقلارنىڭ ھەممىسىنى باغلاپ ئابدۇرېشىتخان پادىشاھنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىشتى. پادىشاھ ئۇلارنىڭ گۇناھىدىن ئۆتۈپ، ھەممىسىنى قويۇپ بېرىشكە بۇيرۇق قىلدى.
ئابدۇرېشىتخاننىڭ مۆھتىرەم رەپىقىسى چۈچۈك خانىم جانى بەگ قازاق ئوغلى ئەدىك سۇلتاننىڭ قىزى ئىدى. چۈچۈك خانىمنىڭ ئانىسى، يۈنۈسخاننىڭ تۆتىنچى قىزى - سۇلتان نىگار خانىم ئىدى. چۈچۈك خانىم ئابدۇرېشىتخاندىن ئالتە ئوغۇل يۈزى كۆردى. ئۇلار: بىرىنچى، ئابدۇلېتىپ سۇلتان، ئىككىنچى، ئابدۇكېرىمخان، ئچىنچى، ئابدۇرېھىم سۇلتان (بۇ ئوغۇل ئابدۇرېشىتخان ھايات ۋاقتىدا تىبەتتە شېھىت بولغان) ، تۆتىنچى، سۇلتان ئىبراھىم (بۇ ئوغۇل ئادەتتە سوپى سۇلتان دەپمۇ ئاتالغان) ، بەشىنچى، ھەزرىتى مۇھەممەتخان، ئالتىنچى، ئەبۇ سەئىد سۇلتان. ئابدۇرېشىتخاننىڭ يەنە ھەر خىل تائىپەدىن تۇغۇلغان ئالتە ئوغلى بولۇپ، ئۇلار: بىرىنچى قۇرەيش سۇلتان، ئىككىنچى، مۇھەممەت باقى سۇلتان، ئۈچىنچى، مۇھەممەت شاھ سۇلتان، تۆتىنچى، يۈنۈس سۇلتان، بەشىنچى، ئابدۇللا سۇلتان، ئالتىنچى، ھەزرىتى ئابدۇرېھىمخان.
ئابدۇرېشىتخان ھەممىسى بولۇپ 12 ئوغۇل يۈزى كۆرگەن ئىدى. ئابدۇلېتىپ سۇلتان ئۇنىڭ ئەڭ چوڭ ئوغلى بولۇپ، ئۇ ئاقسۇ ۋە ئۈچتۇرپانغا ئەمىر قىلىپ ئەۋەتىلىپ موغۇلىستاننى باشقۇرغان. قەشقەرگە سوپى سۇلتان ۋاقىتلىق باشلىقلىققا تەيىنلەندى. ئەمىر مۇھەممەت بارلاس بولسا ئۇنىڭ باش مەسلەھەتچىلىكىگە تەيىنلەندى. كېيىن خوتەن ھۆكۈمىتىگە سوپى سۇلتان باشلىق قىلىپ ئەۋەتىلدى. ئۇلارنىڭ ھەرقايسىسىنىڭ ئەھۋالى كېيىن ئۆز ئورنىدا بايان قىلىنىدۇ. 

داۋامى بار.

داۋامى

ئابدۇلېتىپ سۇلتاننىڭ ئاقىۋېتى، ئابدۇرېشىت خاننىڭ قان قىساسىنى تەلەپ لەشكەر تارتقانلىقى

مەملىكەتنىڭ پادىشاھلىقى ئابدۇرېشىت خانغا رەسمىي مۇقىملاشقاندى كېيىن، ئابدۇلېتىپ سۇلتان ئاقسۇدا يەرلىك بولۇپ ئورۇنلىشىپ قالدى. ئۇ، يۈرەكلىك، باتۇر شاھزادە ئىدى. ئۇ، موغۇلىستاننى شۇنداق ياخشى باشقۇردىكى، توپىلاڭ قىلغۇچىلارنىڭ موغۇلىستاندا تۇرارغا تاقىتى قالمىدى. ئاخىرى ئابدۇلېتىپ سۇلتان ھەق نەزەرخانغا ھۇجۇم قىلىپ، نۇرغۇن ئادەملىرىنى ئەسىر، ناھايىتى كۆپ دۇنياسىنى ئولجا ئالدى. ئاندىن كېيىن ھەق نەزەرخان قازاق، قىرغىزلار بىلەن بىرلىشىپ ئابدۇ؛ېتىپ سۇلتاننىڭ ئەيشى - ئىشرەت بىلەن كۆڭۈل ئېچىپ ئولتۇرغان مەزگىلىدە ھۇجۇم قىلىپ كەلمەكچى بولدى. ئابدۇلېتىپ سۇلتاننىڭ مۇھاپىزەتچىسى بېلىقچى قەۋمىدىن ئىدى، ئۇ ئابدۇلېتىپ سۇلتانغا ئۇقتۇرماستىن چىقىپ بەدەر قاچتى. قازاق، قىرغىزنىڭ لەشكەرلىرى يېرىم كېچىدە باستۇرۇپ كېلىپ، ھۇجۇمغا ئۆتۈپ، ئابدۇلېتىپ سۇلتاننىڭ لەشكىرىنى مەغلۇپ قىلدى. پادىشاھ ئابدۇلېتىپ سۇلتاننى يارىدار قىلىپ، ھەق نەزەرخان پادىشاھنىڭ ئالدىغا ئېلىپ كېلىشتى. ھەق نەزەرخان ئابدۇلېتىپ سۇلتانغا تازىم قىلىپ ئادەمگەرچىلىك بىلەن مۇئامىلە قىلدى. شۇ ئارىدا ئابدۇلېتىپ سۇلتان بۇ دۇنيا بىلان خوشلاشتى.
ئابدۇلېتىپ سۇلتاننىڭ ۋاپات بولغانلىق خەۋىرى پادىشاھ ئابدۇرېشىت خانغا يەتكەندىن كېيىن، ئابدۇرېشىت خان بىلەن چۈچۈك خانىملار ئابدۇلېتىپ سۇلتاننىڭ جەسىدىنى ئەكەلدۈردى ۋە تەزىيە بىلدۈرۈپ، سۇلتان سەئىدخان قەبرىسىنىڭ ئايىغىغا يەنى يەكەندىكى ئالتۇن مازارىغا دەپنە قىلىشتى. ھەزرىتى خوجا مۇھەممەت شېرىپ قۇددىسە سىرروھۇ ئۇ چاغدا تۆۋەن دەرىجىدىكى مۇرىتلىرىنى تەرىقەت يولىغا يېتەكلەشكە مەشغۇل ئىدى. ئابدۇرېشىت خان خوجا ھەزرەتلىرىگە كۆپ ئىلتىجا قىلىپ ۋەقەنى بىر - بىرلەپ ئېيتتى، ھەمدە ياردەم سورايدىغانلىقىنى بىلدۈردى. خوجا ھەزرەتلىرىنىڭ پادىشاھ ئابدۇرېشىتخاننىڭ ئەھۋالىغا ئىچى ئاغرىپ، ئۆتكەن ئەۋلىيالارنى زىيارەت قىلغاچ ئابدۇرېشىت خان بىلەن بىرگە يولغا چىقتى. سۇلتان ساتۇق بۇغراخان قۇددىسە سىرروھۇنىڭ نۇرغا تولغان مازىرىغا باردى. مەزكۇر سۇلتان بۇزرۇكۋاردىن بېشارەت بولغاندىن كريىن، پادىشاھ ئابدۇرېشىت خانغا لەشكەرنى باشلاپ دۈشمەنلەرگە قارشى ھۇجۇمغا ئۆتۈشكە رۇخسەت قىلدى. ئابدۇرېشىت خان نۇرغۇن لەشكەر بىلەن قازاق، قىرغىزلار تەرەپكە راۋان بولدى. خوجا ھەزرەتلىرى (مۇھەممەت شېرىپ) ئۇلۇغلار (ئەۋلىيالار) مازارلىرىنى زىيارەت قىلىپ بولغاندىن كېيىن يەكەنگەنگە قايتتى. ئابدۇرېشىت خان دۈشمەننىڭ ئارقىسىدىن ئۈچ ئاي مىقدارى يول يۈرۈپ «ئەمىل» دېگەن جايدا دۈشمىنى ھەق نەزەرخانغا يېتىشتى. ھەق نەزەرخان ۋە ئۇنىڭ چېرىكلىرى بىلەن قىرغىزلار ناھايىتى مۇستەھكەم بىر ئورۇنغا جايلىشىۋالغان ئىكەن، مۇھاسىرە ئۇزاق ۋاقىت داۋام قىلدى. بىر كۈنى پادىشاھ ئابدۇرېشىت خان باش كۆتۈرۈپلا ئاتقا مىندى. قالغان لەشكەرلەرمۇ بىراقلا ئاتلىرىغا مىنىشىپ پۈتۈن تىرىشچانلىقى بىلەن ھۇجۇمغا ئۆتۈپ، ھەق نەزەرخان ۋە ئۇنىڭ باشقا كاتتىباشلىرى قوللىرى باغلىنىپ ئۆلتۈرۈشكە بۇيرۇلدى. قىرغىز باشلىقلىرىنىڭمۇ قوللىرى باغلاندى. ئەبدۇرېشىت خان «ئەمىل» دېگەن جايدا ئۈچ كۈن تۇرۇپ جۇجى (چىڭگىزخاننىڭ ئوغلى) ئەۋلادىدىن چىققان كاتتىباشلارنىڭ يەتتە بايرىقىنى ئېلىپ، يەكەنگە - ئۆز ئوردىسىغا غەلىبە - نۇسرەت بىلەن قايتتى. كاتتىباشلارنىڭ يەتتە تۇغ ئەلىمىنى ئۆزى بىلەن بىرگە يەكەنگە ئېلىپ كەلدى. يەتتە تۇغ ئەلىمى دېگىنىمىز شۇنىڭدىن ئىبارەتكى، قازاق پادىشاھلىرى تا شۇ كەمگىچە تۇغ تۇتمىغان ئىدى. يۈنۈس خان قارا توقايدا «بورۇچ ئوغلان» نى مەغلۇپ قىلدى. ھازىرقى تارىخقا قەدەر، شىبان، قازاق، موڭغۇللار ئوتتۇرىسىدا نۇرغۇن جەڭ ۋەقەلىرى يۈز بېرىپ، كۆپىنچە شىبان بىلەن قازاقلار غەلىبە قىلىپ كەلگەن. لېكىن موڭغۇللار ھېچقاچان ئۈستۈنلۈككە ئېرىشەلمىگەن .لېكىن ئابدۇرېشىت خان، شىبان، قازاق، قىرغىزلار ئۈستىدىن چوڭ غەلىبە قىلدى. بۇ غەلىبە ھازىرغا قەدەر داۋام قىلىپ كەلمەكتە.
ئابدۇرېشىت خان تەن قۇرۇلۇشىنىڭ كۈچلۈكلىكى، ساغلاملىقى بىلەن تەڭتۈشلىرى ئارىسىدا (ئۆز ئارا چوڭقۇر مەنىلىك پاراڭلىشىلاردا) باشقىلاردىن ئالاھىدە ئۈستۈن تۇراتتى. ئوق ئېتىشتا تەڭداشسىز ئىدى. ئۇ ئۇلۇغ ئاتىسى سەئىدخاندىن تۆۋەنرەك كۆرۈنگەن بىلەن باتۇرلۇق، ساخاۋەتتە ئۆز زامانىسىنىڭ يىگانە كىشىسى ئىدى. شېئىرنىمۇ ياخشى ئېيتاتتى، تۆۋەندىكى شېئىرلار بۇنىڭ دەلىلى:

زۇلۇم بىداد بەمەن لۇتفى ئىنايەت بەرەقىبەست،
زىن سەبەب ئىن ئىن دىلى غەم دەر ئەلىمەست.
(زۇلۇم، ئادالەتسىزلىك ماڭا، مۇلايىم ۋە ياخشىلىق رەقىبكە، شۇنىڭ ئۈچۈن بۇ غەمكىن دىلىم قاتتىق ئازابلانماقتا. )

ئى رەشىدى چەكۇنەم جىلۋەچە سازەم ئەكنۇن،
بائەسى ئىن غەمۇ ئەندۇ ۋە ئەلەم ئىن سەنەمەست.
(ئەي رەشىدى، قانداقمۇ ئۆزۈمنى كۆرسىتىمەن، نېمە قىلىمەن، ھازىر بۇ غەم ئەندىشىنىڭ سەۋەبى ئەنە شۇ سەنەم - مەھبۇب دۇر. )

بۇ ئۇنىڭ تۈركچە شېئىرىدۇر:
شاھسۇۋارىم ئەزمى مىدان قىلدى جەۋلانىن كۆرۈڭ،
گويى ئەيلەپ باشىڭىزنى زۇلپى چەۋگانىن كۆرۈڭ.
نى باقارسىز ئاشكارا جەۋرىگە ئول شۇخىنىڭ،
گۇشەئى چەشمىگە باقىڭ لۇتفى مېھمانىن كۆرۈڭ.

ئۇنىڭ سېخىي قولى روھقا مەدەت بېرىدىغان سازلارنى شۇنداق چالاتتىكى، زوھرا (مۇزىكا، خۇشاللىققا مەسئۇل يۇلتۇزنىڭ نامى) مۇ چىدىيالمىغىنىدىن لال بولۇپ قالاتتى. ئۇ يەنە تەبىئىي ئىقتىدارى بىلەن ھەر خىل ھۈنەر - سەنئەتلەردە كارامەت كۆرسىتەتتى، كۆپ چاغلاردا قەلەندەر سۈپەتتە سەياھەت قىلاتتى.

داۋامى بار.

ئابدۇسەئىد سۇلتاننىڭ ۋاواتى ۋە شۇ چاغدا بولغان ۋەقەلەر

      رىۋايەتچىلەرنىڭ ئېيتىشىچە: ئابۇسەئىد سۇلتان يۈرەكلىك، شانى شەۋكەتلىك پادىشاھزادە ئىدى. ئوۋچىلىقنى تولىمۇ ياخشى كۆرەتتى. ئوۋغا چىققاندا قىزىتما (تەپ) كېسەللىكىگە دۇچار بولۇپ، بىر قانچە كۈن ئورۇن تۇتۇپ يېتىپ بۇ دۇنيادىن قايتتى. ئەبۇسەئىد سۇلتان ئۆز ۋۇجۇدىدىن ئۈچ ئوغۇل پەرزەنت كۆرگەن. ئۇلار: بىرىنچى مۇھەممەت سەئىد سۇلتان، ئىككىنچى ئەبۇكە سۇلتان، ئۈچىنچى شاھى شۇجا ئۇددىن ئەھمەت.
      خاننىڭ مۆھتەرەم ئايالى شاھى خانىم قەشقەر، يېڭىسارلارنىڭ پادىشاھلىقىنى ئۆزىنىڭ زېرەك پەرزەنتى شاھە شۇجا ئۇددۇن ئەھمەت خانغا تاپشۇرۇپ، مىرزا تۇردى ئوردى بېگىنى ئۇنىڭغا ۋەزىر قىلغان ئىكەن. تۆمۈر سۇلتان دەپ مەشھۇر بولغان زىياۋىدىن ئەھمەت سۇلتان – شۇجا ئۇددىن ئەھمەت خاننىڭ چوڭ ئوغلى ئىكەن، ئەھمەت سۇلتان توققۇز ياشقا كىرگەندە، مىرزا ھاشىم بايرىننى ۋەزىر قىلىپ ئاقسۇ، ئۈچتۇرپانلارنى باشقۇرۇشقا ئەۋەتىپتۇ. ماۋەرە ئۇننەھىردىن ھەزرىتى مەخدۇم ئەزەمنىڭ ئوغلى ھەزرىتى خوجا مۇھەممەت يەھيا (ئاللا ئۇلارنىڭ روھلىرىنى پاك قىلغاي!) قەدەم تەشرىپ قىلىپ كەلدى. ھەزرىتى مۇھەممەت خان تا قوش گۈمبەز دېگەن يەرگىچىلىك ئالدىغا چىقىپ ئۇ ئەزىزنى ئىززەت ئېكرام بىلەن قارا قۇم يېزىسىغا ئېلىپ كەلدى. ئاندىن كېيىن ھەزرىتى مۇھەممەت خان ئاتتىن چۈشۈپ، ھەزرىتى ئەزىزلەر ئېتىنىڭ تىزگىنىنى بوينىغا سېلىپ، ئوردىغا ئېلىپ كىرىپ، ئۈچ كۈن چوڭ مۇراسىم ئۆتكۈزۈپ، كاتتا زىياپەت بەردى. ھەزرىتى ئەزىزلەر ئۈچۈن خاس بىر ئورۇننى جابدۇغان ئىدى. ھەزرىتى ئەزىزلەر شۇ جايغا چۈشتى.
      خۇدا بەندى سۇلتان يەكەندە ئۆلۈمنىڭ شەربىتىنى ئىچتى. بۇ كىشىدىن ئىككى ئوغۇل قالدى، بىرى ئۇنىڭ ئۆز ۋۇجۇدىدىن بولغان مۇھەممەي ھاشىم سۇلتان (بۇ كىشىنىڭ ئەھۋالى تۆۋەندە سۆزلىنىدۇ)، يەنە بىرى ئۆگەي ئوغلى – مۇھەممەت ھاشىم سۇلتان.
      مىرزا شاھ، مىرزا غىياس، خوجالېتىپ ۋە مىرزا ئابدۇللا ئىشىك ئاغالار مەملىكەتنىڭ ئىشلىرىغا كىرىشتى، مىرزا شىرىپ ھەسەن بارلاس مەزكۇر كاتتىباشلارنى كۆزىگە ئىلمىدى. چۈنكى، مىرزا شىرىپ ھەسەن، ئەمىر مۇھەممەت بارلاسنىڭ ئوغلى نورۇز مىرزانىڭ ئوغلى ئىدى. نورۇز مىرزا بولسا سۇلتان سەئىدخاننىڭ گۈزەل بىر قىزىدىن تۇغۇلغان ئىكەن. ئەمىر مۇھەممەتنى ئابدۇرېشىت خان قەشقەرنىڭ پادىشاھلىقىغا تەيىنلەپ ئۇنىڭغا گورگانى دەپ ئىسىم قويغان ئىدى. يەكەن ھۆكۈمىتى ئىچىدە مىرزا شىرىپ ھەسەن بىلەن مىرزا شاھ ئوتتۇرىسىدا چىقىشالماسلىق يۈز بەردى. كاتتىباشلار مىرزا شاھنى ھىمايە قىلدى. مىرزا شىرىپ ھەسەن مۇھەممەت خاننى شۇنداق قىستىكى، كاتتىباشلارنىڭ كاتتىسى يەنى ئەڭ چوڭ باشلىقنى ھىمايە قىلىپ يەكەن ھۆكۈمىتىنى بېرىش ياكى كابىل تەرەپكە كېتىشكە رۇخسەت بېرىشتىن ئىبارەت ئىككى ئىشنىڭ بىرىنى تاللاشقا مەجبۇر قىلدى.
      مۇھەممەت خان بىچارە بولۇپ مىرزا شىرىپ ھەسەنگە رۇخسەت قىلدى. مىرزا شىرىپ ھەسەن ئۆزىنىڭ ئەڭ يېقىنلىرى بىلەن ئۇرۇق – تۇغقانلىرىنى ئېلىپ شاھى سەلىم پادىشاھنىڭ قېشىغا باردى. پادىشاھ ئۇنىڭغا غەزنىن دېگەن ناھىيىنىڭ پادىشاھلىقىنى بەردى. ئۇ، شۇ يەردە ئافغان كافىرلىرىنىڭ قولىدا شەھادەت شەربىتىنى ئىچتى. ئاللا ھەممىدىن بىلگۈچىدۇر.

        داۋامى بار.

مۇھەممەت خاننىڭ ئاقىۋېتى، پادىشاھلىق قىلغان ۋاقتى ۋە ھاياتى

      نەقىل كەلتۈرۈلىشىچە، يەكەن، قەشقەر، ئاقسۇ، ئۈچتۇرپان، كۇچار، جالىش، تۇرپان مەملىكەتلىرى تاكى قۇمۇل، خوتەن، سېرەغ قول ھەتتا «كانى لىئلى»لىرگىچە بولغان ئورۇنلاردا خۇتبە، تامغىلار ھەزرىتى مۇھەممەت خاننىڭ ئىسىم – فامىلىلىرى بىلەن زىننەتلەندى. خان پادىشاھلىق تەختىگە ئولتۇردى. شۇ چاغدا تارىخ بىرسى كام مىڭ (999) ئىدى. ئۇ 18 يىل مۇستەقىل پادىشاھلىق قىلدى. پۇقرالارنىڭ بېشىنى سىلىدى، ھۇجۇم قىلغانلارنى ئۇجۇقتۇردى. جەننەتكە ئوخشاش يەكەن شەھىرىدە «ئەي ئىمان ئىسلامدا كۆڭلى ئارام ئالغان نەفىس (جان) ئۆز پەرۋەردىگارىڭ تەرىپىگە يانغىن» دېگەن چاقىرىققا قۇلاق سېلىپ، ئۇنىڭ جېنىدىن ئىبارەت شاھتۇتى مەڭگۈلۈك ئاۋات جايغا راۋان بولدى. جەمئىي 72 يىل ئۆمۈر كۆردى. ئاللا ھەممىدىن بىلگۈچىدۇر.

        داۋامى بار.

شاھى شۇجا ئۇددىن ئەھمەت خان، ئۇنىڭ خاقانلىق تەختىدە ئولتۇرغىنى، پادىشاھلىق تۈزۈمى ۋە شۇ كۈنلەردە يۈز بەرگەن ۋەقەلەر
      شۇجا ئۇددىن ئەھمەت خان قەشقەردە ئىدى، ھەزرىتى ئەزىزلەردىن خوجالېتىپ، مىرزا غىياس، مىرزا ئابدۇللا قاتارلىق كاتتىباشلار شۇجا ئۇددىن ئەھمەت خانغا كىشى ئىبەرتتى. ئەھمەت خان تەكلىپكە بىنائەن كېلىپ پادىشاھلىق تەختىگە ئولتۇردى. ئۇ چاغدا مىرزا شاھ ۋاپات بولۇپ، يەكەن ھۆكۈمىتى ئۇنىڭ ئوغلى شاھ پەرپەگە بېرىلگەن ئىدى. مىرزا ھەيدەر جوراس، مىرزا غازى بارلاسلار لەشكەر باشلىقى قىلىپ خوتەنگە ماڭدۇرۇلدى. مەزكۇر كاتتىباشلار خوتەندىن ئابدۇكېرىم خاننىڭ ئوغلى شاھى ھەيدەر مۇھەممەت سۇلتاننى تۇتۇپ يەكەنگە ئەپكېلىپ ماۋرەئۇننەھرىگە پالاپ چىقىرىۋېتىشنى بۇيرۇق قىلىشتى. ئىمام قۇلى خان ھەيدەر سۇلتاننى ھۆرمەتلەپ سەمەرقەنتنىڭ پادىشاھلىقىنى بەرگەن ئىدى. ئۇ، شۇ يەردە ۋاپات بولدى.
      شۇجائۇددىن ئەھمەت خان پۇقرالىرىغا شۇنداق مېھرىبانلىق قىلدىكى، ئۇنىڭ زامانىسىدا بۆرە قوزا بىلەن، كەپتەر قارچۇغا بىلەن بىللە يۈرەلەيتتى. شاھ پەرپەنى بۇرۇنقى تۈزۈم بويىچە ھاكىملىققا سايلىدى. خوجا لېتىپنى مۇھەممەت خانغا ۋەزىر قىلدى. مىرزاغىياس ساغرىچى توققۇز ئايدىن كېيىن ئالەمدىن ئۆتتى. ئۇنىڭ ئورنىغا ئۇنىڭ بىر تۇغقىنى مىرزا ئەبۇغۇرنى قوش بېگى ۋە ئۈچ بېگى سايلاپ مەملىكەتنىڭ ئىشلىرىغا ئارىلاشتۇردى. مىرزا ئابدۇللا قازى قىلغان ئىدى. ئۇنىڭ كۈيئوغلى مىرزا شاھ ئوغلى ئەبۇلمەئانى شاھنى ئىشىك ئاغا قىلدى. مىرزا ھەيدەر جوراسنى قەشقەر ھۆكۈمىتىگە تەيىنلىدى. ئىلانچىنىڭ ھوقۇقىنى مىرزا مۇھەممەت يۈسۈپ بايرىنغا مولاپ بەردى.

ئابدۇرېشىت خان ئوغلى يۈنۈس سۇلتاننىڭ ئوغلى شەرىپۇددىن سۇلتاننىڭ قارشىلىق كۆرسەتكىنى
    شەرىپۇددىن سۇلتان يەكەندە ئىدى. تۆمۈر سۇلتاننىڭ جەسىدىنى ئېلىپ مىرزا مۇھەممەت دوست ئەرلات، مىرزا مەسئۇد بايرىن، قارلۇغاچ شاھ، مىرزا لېتىپ جوراس ۋە خوجا مۇستەفالار قەشقەردىن يەكەنگە كېلىشتى، شۇجائۇددىن ئەھمەت خان قەشقەرنىڭ سارايۋەنلىكىگە شاھى پەرپەنى ئەۋەتتى. شاھى پەرپە ئاق مەسچىت يېزىسىغا چۈشتى. خان ۋە باشقا كاتتىباشلار تۆمۈر سۇلتاننىڭ دەپنە مۇراسىمىغا مەشغۇل بولۇشتى. مىرزا شېرىپ بېكچەك، خوجا مۇستەفا ۋە ھەيدەر بەگنىڭ بىر تۇغقانلىرى: لېتىپ بەگ، مىرزا مۇھەممەت رېھىم ئارىپ پالۋان، مىرزا سۇلايمان شاھ، ئادىل خوجا قاپاق ۋە يەنە بىرقانچە كىشىلەر بىرلىككە كېلىپ شەرىپۇددىن سۇلتاننى ئېلىپ يەكەندىن قەشقەرگە قېچىشتى. قەشقەردە مىرزا ئەلى مەردان بەگ ۋە ئۇنىڭ بىر تۇغقىنى مىرزا شاھ مەنسۇر بەگ، مىرزا تۆمۈر جوراس، تۇردى بىكاۋۇل ۋە خوجا فىروز كېرەك ياراغلارنى قالدۇرۇپ كەتكەن ئىدى. ئۇلار خەۋەرسىز ئىدى. مەزكۇر باشلىقلار كېچىدە كېلىپ شەرىپۇددىن سۇلتاننى خانلىققا كۆتۈرۈشتى. تۆمۈر سۇلتاننىڭ كاتتىباشلىرىنى چاقىرتقۇزۇپ ئەكەلدى. ئاندىن كېيىن بۇلاڭ – تالاڭ قىلىپ تۈرمىگە بۇيرۇق قىلدى. خان شەرىپۇددىن سۇلتاننىڭ ئارقىسىدىن سۇلتان مىرزا موناق جوراسنى نۇرغۇن لەشكەر بىلەن ئەۋەتتى. موناق بەگ قەشقەر ۋىلايىتىگە يېتىپ كېلىپ شاھى پەرپە بىلەن بىرلىشىپ قەشقەر ئوردىسىنى مۇھاسىرە قىلىشقە مەشغۇل بولۇشتى. ھارام تاماق كاتتىباشلار شەرىپۇددىن سۇلتانغا: «زىنداندىكىلەرنىڭ بېشىغا ئوت تاشلىساق ئىكەن» دەپ ئەرز – دات قىلىشتى. سۇلتانغا بۇ گەپ ماقۇل كەلدى: «سەھەر ۋاقتىدا زىنداندىكىلەرنىڭ بېشىغا ئوت ياقىمىز!» دەپ قارارلىشىپ ھەرقايسىسى ئۆز ئورۇنلىرىغا قايتىشتى.
    بۇ ئىشتىن ئاقسۇلۇق موللا قارى خەۋەردار بولۇپ قېلىپ، ئەلى نەردان بەگ بىلەن باشقا كاتتىباشلارنى زىنداندىن قۇتۇلدۇرۇۋالدى. كاتتىباشلار كۆك ساراي تەرەپكە راۋان بولۇشتى، ئۇ يەردە كەڭرى بىر شورا بار ئىدى. كاتتىباشلار ئەنە شۇ شورا ئارقىلىق سېپىلدىن سەكرەپ چىقىپ، خاننىڭ مىرزا موناق جوراس ۋە لەشكەر باشلىقى شاھ پەرپەلەردىن ئىبارەت كاتتىباشلىرى بىلەن بىرلىشىپ، سېپىلنىڭ قورشاۋىنى ئىنتايىن چىڭ تۇتتى، شۇنىڭ بىلەن شەرىپۇددىن سۇلتان بىلەن ھارام تاماق كاتتىباشلارنىڭ ئىشى قىيىنغا چۈشتى.
    شەرىپۇددىن سۇلتان، لېتىپ بەگ، مىرزا مۇھەممەت رەھىم ۋە بىرقانچە باشلىقلار قېچىپ بەدەر كەتتى. كاتتىباشلار تۇتقاننى ئۇرۇپ – دۇمبالاپ ئېلىپ كېلىشتى. مىرزا شېرىپ، مىرزا سۇلايمان شاھ ۋە باشقا بىرقانچە باشلىقلار سۇلتانغا يېتىشمەي، تاغدا يوشۇرۇنۇپ تۇرغان ئىدى. مىرزا شىرىپ كۆكنار ئىچىپ ئادەتلەنگەن ئىدى، كۆكنارى تۈگەپ كېتىپ كۆكنارغا ئادەم ئەۋەتكەن ئىدى. بىر كىشى ئۇنى تونۇپ قېلىپ تۇتۇۋېلىپ، يول باشلىتىپ ئۇلارنىڭ بار يېرىگە مېڭىشتى. بېرىپ ئۇلارنىمۇ تۇتۇپ ئېلىپ كېلىشتى. بارلىق ھارام تاماقلارنى جۇغلاپ، مىرزا سۇلايمان شاھ بىلەن ئارىپ پالۋاننى قەشقەردە دارغا ئاستى، قالغانلارنى چالما كېسەك قىلدى. شەرىپۇددىن سۇلتان، لېتىپ بەگ مىرزا مۇھەممەت رېھىم، مىرزا شىرىپ، خوجا مۇستەفا، مىرزا مۇھەممەت ياقۇپ دوغىلات ئوغلى مىرزا مۇھسىن، مىرزا ھەيدەر زاغۇن، مىرزا يۈنۈس قوپالى، ئادىل خاجەئى قاپاق ۋە قالغان كاتتىباشلارنى مىرزا موناق بەگ بىلەن شاھ پەرپەلەر خاننىڭ ئالدىغا ئېلىپ كەلدى. مىرزا شىرىپ، لېتىپ بەگ، مىرزا مۇھەممەت رېھىم ۋە خوجا مۇستەفالارنىڭ قوللىرىنى باغلاپ، يۈزلىرىگە قارا سۈرتۈپ دارغا ئاستى. شەرىپۇددىن سۇلتان، مىرزا مۇھسىن، مىرزا ھەيدەر، مىرزا يۈنۈسلارنى پالاپ چىقاردى، ئادىل قاپاق قاتارلىق بىرقانچەيلەننى بولسا تۈرمىدىن خالاس قىلدى. شەرىپۇددىن سۇلتاننىڭ بىر تۇغقىنى مەھدى سۇلتاننىمۇ پالاپ چىقاردى. ئاندىن باشقا ئۇنىڭ يەنە قۇرەيش سۇلتان، سەيپۇلمۈلۈك سۇلتان دېگەن ئىككى بىر تۇغقىنى بار ئىدى، خۇدا بۇيرىسا ئۇلارنىڭ ۋەقەلىرىمۇ تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلىدۇ.