Ұстаздың оралуы

Бес ғасырдан соң ортамызға әрең оралған асыл бабамыз – Мырза Мұхаммед Хайдар Дулатидің 1529-1533 жылдары шағатай тілінде жазған «ЖаҺан наме» дастаны тұңғыш рет қазақша сөйледі. Кеше Алматыдағы Достық үйінде кітап болып шыққан осы дастанның тұсаукесері болып өтті. Дастанның ежелгі түркі тілінен жолма-жол аудармасын және ғылыми транскрипциясын жасаған және алғы сөзін жазып, сөздікті құрастырған – ғылым докторы, Қазақстан Діни басқармасының Бас мүфтиі Әбсаттар қажы Дербісәлі.
Мырза Мұхаммед Қайдар Дулати – ХVІ ғасырда ғұмыр кешкен көрнекті мемлекет қайраткері, әскери қолбас шы, тарихшы, әдебиетші, ақын. Өмірін Орта Азия, Шығыс Түркістан, Тибет, Үндістан елдерінде өткізген. 1540-1551 жылдары Кашмирдің жеке-дара әмір шісі болған. Дүние жүзілік әдеби мұра –«Тарих-и Рашиди» атты классикалық тарихи шығарма мен «Жаһан наме» дастанының авторы. Бұл – арамызға бес ғасырдан соң оралған, Еуропадан жүз жыл кейін барып әрең таныған ба бамыз, дулат тайпасынан шыққан қа зақтың тұңғыш тарихшысының көктей шолып өткендегі қысқаша ғұмыр баяны.
Енді бабамыздың есімі ортамызға қалай оралды, шығармалары бізге қа лай аман-есен жетті, бейіті қалай табыл ды, қазақшаға қалай аударылды, бұл турасында еліміздегі тұңғыш дулатитанушы, филология ғылымда ры ның докторы, профессор Әбсаттар қажы Дербісәлі былай дейді:
– 1965 жылы мектепті жаңа бітіріп жатқан кезімде қолыма «Орта Азия мен Қазақстанның ұлы ғалымдары» атты орыс тіліндегі кітап түсті. Қара сам, ішінде әл-Фараби, Бабырлармен қатар Мұхаммед Хайдар Дулати тура лы мақала да енгізіліпті. Сол мақаланы оқып, оның Орта Азияда туғанын, Каш мирде патша болғанын, Үндістан ды билеген Бабырдың туған бөлесі еке нін білдім. Жылдар өте келе «Қазақ даласының жұлдыздары» атты зерттеу кітабын жазған кезімде бабамыздың өмірбаянын зерттеуге дендей түстім. Бұл кісі 1499 жылы Ташкентте туып, 1551 жылы Кашмирде қаза болған, өлті рілген. 1540 жылы Кашмирді бейбіт жолмен алып, 11 жыл сонда патша бол ған. Дулатидің Орталық Азия ха лық тарының тарихы, этнографиясы мен географиясы, тілі мен әдебиеті, мә де ниеті сөз болатын атақты «Тарих-и Ра шиди» туындысын тұңғыш рет ХVІІІ ғасырда Үндістанды басып алған ағылшындар тауып, Лондонда екі рет: 1895-1533 жылдары ағылшын тілінде басып шығарады. Бұл шығармаға өз жұртымыздан алғаш қол созған адам – Шоқан Уәлиханов. Шоқан Қашқа рияға жасаған сапарында «Тарих-и Рашидидің» ұйғыр тіліне аударылған нұсқасын қолына түсіріп, он шақты бетін орыс тіліне аударған. Ғалым Әлкей Марғұлан 1941 жылы қа зір гі «Жұлдыз» жур налында «Қа зақтың тұң ғыш та рих шысы» атты ма қала жа рия ла ған. Міне, осы дан 1996 жыл ға де йін ба ба  мыз дың еш қандай еңбегі не орыс, не қазақ тілінде тәржімелен беген. 1996 жы лы өзбек ғалымдары Әмір Темірдің 660 жылдық тойына тарту ретінде «Тарих-и Рашидиді» парсы тілінен тұңғыш рет орыс тіліне аударып жариялады. Ал 1999 жылы ғалымның 500 жылдық мүшел тойы ЮНЕСКО көлемінде Қазақ станда да аталып өтті. «Тарих-и Ра шиди» кітабы елімізде 2003 жылы менің алғы сөзіммен, редак ция лауыммен ба сылып шықты. Шәкіртім, парсы тілінің маманы, шығыстанушы ғалым Ислам Жеменей мен Дулати қоры бірігіп, парсы тілінен қазақ тіліне аударып шықтық. Ал енді бабамызды бұрын тарихшы ретінде ғана білсек, енді аса ірі ақын ретінде жаңа ғана біліп отырмыз. Оның себебі «Жаһан наме» қадау-қадау ғалымдар болмаса, әлі күнге дейін көпшілікке белгісіз болып келді. Бұл дастанды Берлин кітапхана сынан кездейсоқ ұшыратып, 1937 жылы неміс тілінде шағын мақала жаз ған башқұрт ғалымы Ахмет Зәки Вали ди Тоған. Дегенмен ол шығарманың еш жерінде автордың аты аталмай тынына назар аудартқан. Содан шағатай тілінде жазылған бұл асыл туынды ұзақ уақыт бойы авторы белгісіз шығарма болып келді. Уақыт өте келе Ахмет Зәки дастанды баба мыздың «Аяз» деген ақындық лақап атпен жазғанын бұлтартпай дәлелдеп шықты.
Мен бабамыздың Кашмирден осы уақытқа дейін белгісіз болып келген зиратын, құлпытасын анықтадым. «Жаһан наме» қолжазбасының бір нұс қасы Берлинде, бір нұсқасы Қашқа рияда жатыр. Қашқарды аралап, қолжазбасын таптым. Берлиндегі қол жазба сын ал дырып, екі нұсқаны салыстыра отырып, зерттеу жүргіздім. Мен осы кітапты аударуға, елге жет кізуге 13 жылымды арнадым. Тұңғыш рет қазақ оқырманының қолына тиіп отырған «Жаһан наменің» негізгі тақырыбы – махаббатқа деген адал дық, адамгерші лік, адамды сүю, қастер леу, әділдікті ардақтау. Кітапты шығаруға демеуші лік көрсеткендер – Дулати атындағы қо ғамдық қоры (директоры Мүсілім Да йырбеков), Біріккен Жарты Ай қоғамы және Мұхаметжан мен Қалижан Заңқоев деген азаматтар, тү ріктің «Ratev» қоғамы. Солардың ар қа сында кітап өте жоғары сапалы, ғы лыми академия лық басылым болып шықты. Таралымы – 3 мың дана. А.Дү  зелханов деген керемет суретші кітаптың ішін әсем миниатюралармен бе зендірді. Әлем ғалымдарына түсінікті болу үшін кітаптың соңына ағылшын, орыс тілінде де түсінік бердім. Ендігі бір мә селе – бабамыздың тағы бір зерт тел мей жатқан тың мұрасы бар деп есті дім. Ол – өзінің бөлесі, Үндістан пат ша сы Бабырмен жазысқан хаттары. Үн дістан ғалымдары ағылшын тілінде осын дай хаттардың болғанын жаза ды».
Сонымен, «Жаһан наме» қолымыз ға қомақты кітап болып тиді. Кітап болғанда да аса күрделі кітап. Оңай шағып тастай алмайсыз. Әсіресе, тілдік қоры тым терең, өте бай. Ертеде ғылым тілі – араб, поэзия – парсы тілі, билік пен тұрмыс тілі – түркі тілі болған. Бабамыз осы үш тілді де жақсы білген. Бір шығармасын парсы тілінде, бір шығармасын түрік тілінде (шағатайша) жазуы – осының айғағы. Енді қазақ қоға мында бұл шығарманың зерттеу ші  лері шығуы тиіс. Сөйтіп, тілші ға лым дар, ақын-жазушылар тарапынан туынды жан-жақты сарапқа салынып, зерттелуі керек. Поэманың сюжеті өте қызғылықты. Бұл поэманы махаббатқа арналған әнұран десе де болады. Жа зушы Серік Әбдірайымның айтуынша, «дастанның әрбір бәйіті – бір-бір баллада. Сондықтан қазақ ақындары жарысып аударуға асыққаны жөн».
Жиналғандар да осылай дейді. Атап айтсақ, кітаптың тұсаукесеріне жи налған академиктер – Сейіт Қасқа басов, Мұрат Жұрынов, Ғарифолла Есім, Сұлтан Сартаев, ҚазҰУ-дің рек торы Төлеген Қожамқұлов, жазушы Серік Әбдірайым, Дулати қорының директоры Мұхтар Қазыбек, профес сор Өтеген Күмісбаев сөз сөйлеп, қолымызға тиген су жаңа туынды туралы толғанысты сөз сөйледі. «Дінге құрмет – дінбасыға құрмет» де гендей, дін мен ғылымды ұштас тырып отырған Бас мүфти Әбсаттар Дер бісәлінің ғалым дық, шығарма шылық еңбе гіне баға берді. Бір айта кетер нәрсе, басқосуға ақ шапан, ақ сәлделі дін қайраткерлерінің көптеп қатысуы. Бұл – түсінікті де. Себебі Ис лам – дүниеге келгеннен бастап ғы лым, үл кен өркениет. Ислам дінінен ғы лымды, не болмаса, ғылымнан Ис лам дінін бө ліп тастау – қате. Бұл екеуі біріге келе ғалам дық өр ке  ниет ті құрайды. Сон дықтан Ис лам ді нін ғылым десек те, ғылымды дін де сек те болады. Жақсы мен жай  саң дар жиналған басқосудың негіз гі түйіні де осы болғандай.

Өзбекстанның Қазақстандағы Төтенше және өкілетті елшісі Тұрдықұл Бутаяров:
– Бас мүфтидің бүкіл мұсылман әлемін дегі, халықаралық беделі де өте жоғары. Басқа мемле кет терде, діни қоғамдарда Қазақстанның мұсылман дін бас шы сындай мәртебеленіп, нақты кітап жазып, тұсаукесер өткізіп жатқан қандай мүфти бар? Туысқан бауыр ел ре тінде біз дін басына осындай білімі терең, парасаты мен руха ни тазалығы мол адамның келгеніне қуанамыз.

Төреғали ТӘШЕНОВ

24.05.2007