ئوقۇغۇچىلار تورى »مۇنبەر › تارىخقا نەزەر › تارىخى ماتىرياللار › «دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك»تىكى«تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر» كەلىمىسى ھەققىدە

كۆرۈش: 508|ئىنكاس: 6

«دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك»تىكى«تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر» كەلىمىسى ھەققىدە

[ئۇلانما كۆچۈرۈش]

مۇناجات

“”

160 تېما	1391 يازما	7946 جۇغلانما

ئالاھىدە باشقۇرغۇچى

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 95

يازما سانى:

1391

تىللا:

4740

تۆھپە:

535

جەۋھەر يازما:

توردا:

485 سائەت

ئاخىرقى:

2016-1-6

ئۇچۇر

لىفىت

ساھىبخان

ۋاقتى: 2015-10-22 21:52:55 | ئايرىم كۆرۈش ئىنكاس مۇكاپاتى

|تەتۈر تىزىش |كۆرۈش شەكلى

«دىۋانۇلۇغاتىت تۈرك»تىكى«تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر» كەلىمىسى ھەققىدە

ئەخمەت مۆمىن تارىمى

(نەنجىڭ ئۇنىۋېرسىتېتى تارىخ ئىنىستىتۇتىنىڭ دوكتۇرانتى، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتىنىڭ كاندىدات ئالىي مۇھەررىرى)

بىلگىنىمىزدەك، مىلادىيە 9- ئەسىرنىڭ ئوتتۇرا ۋە كېيىنكى دەۋرلىرىدىن 13 - ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان ئارىلىقتا، تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربىي قىسمى، پامىر ئېگىزلىكىنىڭ شىمالى، ئىسسىق كۆل ۋە ئىلى دەريا ۋادىلىرىدا ھۆكۈم سۈرگەن قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ ئوتتۇرا مەزگىللىرىدە  ياشىغان مەشھۇر ئۇيغۇرئالىمى مەھمۇد كاشغەرى تەرىپىدىن يېزىلغان «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» تۈرك تىلىنى(خاقانىيە تۈركچىسىنى) ئەرەب تىلىدا ئىزاھلىغان لۇغەت. پۈتۈن كىتاب سەككىز جىلددىن تەركىب تاپقان، ھەربىر جىلد ئىككى قىسىمغا بۆلۈنگەن. پۈتۈن ئەسەرگە7500دىن ئارتۇقسۆزلۈك كىرگۈزۈلگەن بولۇپ، ئۇلارنىڭ مەزمۇن دائىرىسى تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ تىل -ئەدەبىيات، تارىخ، دىنىي ئېتىقاد، ئىلمىي نۇجۇم( ئاسترونومىيە )، تەقۋىمچىلىك (كالېندارچىلىق ) ، جۇغراپىيە، تېبابەتچىلىك، پەلسەپە، سىياسىي - ئىقتىساد،ئۆرپ-ئادەت، بايلىق- مەھسۇلاتلىرى، شەھەر - كەنتلىرى، تاغ - دەريالىرى قاتارلىقكۆپ جەھەتلەرگە چېتىلىدۇ. «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» گەرچە 11 -ئەسىردە ئىسلام مۇھىتىدا يارىتىلغان ئەسەر بولسىمۇ، لېكىن ئۇنىڭدىكى تۈركىيقەبىلىلەرنىڭ تارىخى، ئۇرۇق - قەبىلىلىرى، جۇغراپىيەلىك جايلىشىشى، ھاكىمىيەت چۈشەنچىسى، ئاسترونومىيە - كالېندارچىلىقى ۋە ئوۋچىلىق، چارۋىچىلىق ئىشلەپچىقىرىشىغا دائىرمەلۇماتلار قاراخانىيلار خانلىقى دەۋرىدىن ئىلگىرىكى دەۋرلەردىكى تۈركىيقەبىلىلەرنىڭ تارىخى، مەدەنىيىتى ۋە جەمئىيىتىنى تەتقىق قىلىشتا ئىنتايىن مۇھىم تارىخىي ماتېرىيال ھېسابلىنىدۇ. ئۇ تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ تارىخى ۋە ئىجتىمائىيتۇرمۇشىنىڭ ئېنسىكلوپېدىيەسىدۇر. شۇڭا، تەتقىقاتچىلار « ‹دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك›تىكى مەلۇماتلار بىزگە مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى دەۋردىن مىلادىيە 11 - ئەسىرگىچە بولغان بۇ ئۇزاق تارىخىي جەرياندىكى تۈركىي مىللەتلەرنىڭ، بولۇپمۇ ئۇيغۇرلارنىڭ كەڭ ئىجتىمائىيتۇرمۇشىنىڭ قىياپىتىنى نامايان قىلىپ بەردى، ئۇلارنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشىنىڭ رەڭگارەڭ تارىخىي كارتىنىسىنى بەدىئىي جەھەتتىن سۈرەتلەپ بەردى» دەپ قارايدۇ. ئەسەردە «تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر » كەلىمىسى ئىنتايىن كۆپ تىلغا ئېلىنغان بولۇپ، مەھمۇد كاشغەرىينىڭ بۇ كەلىمىلەرنى ئايرىپ ئىزاھلىشى ئۇزاقتىن بۇيان تەتقىقاتچىلارنىڭ دىققىتىنى تارتىپ كەلگەن ھەم نۇرغۇن تەتقىقاتچىلار مۇشۇنىڭغا ۋە «دىۋان» دىكى مۇناسىۋەتلىك باشقا بايانلارغا ئاساسلىنىپ، قاراخانىيلار خانلىقىنى قۇرغۇچىلار،خانلىقنىڭ ئاساسىي ئاھالىسى ، ئۇلارنىڭ تىلى توغرىسىدا پەرىقلىق قاراشلارنى ئوتتۇرىغا قۇيۇپ، بۇ خانلىقنىڭ ئۇيغۇرلارغا مەنسۇپلۇقى ياكى ئەمەسلىكى شۈبھىلىك مەسىلىگە ئايلىنىپ قالغان. بولۇپمۇ مەزكۇر خانلىقنىڭ قۇرغۇچىلىرىنىڭ كىم ئىكەنلىكى بۇنىڭدىكى ھالقىلىق مەسىلە بولۇپ، تاكى  1756 - يىلى فرانسىيلىك ئالىم  يوسىف دېگۇينىس «ھۇنلار، تۈركلەر، موڭغۇللار ۋە تاتارلارنىڭ ئومۇمىي تارىخى»دېگەن ئەسىرىنى ئېلان قىلىپ، تۇنجى بولۇپ قاراخانىيلار خانلىقى توغرىسىدا مەلۇمات بەرگەن ۋە مەزكۇر خانلىقنى ئۇيغۇرلار قۇرغان دېگەن يەكۈننى ئوتتۇرىغا قويغاندىن تارتىپ ھازىرغىچە چەتئەلدىكى ۋە جۇڭگودىكى تەتقىقاتچىلار بۇ توغرىدا ئوخشاش بولمىغان پىكىرلەرنى ئوتتۇرىغا چىقارغان. بۇ پىكىرلەرنى يىغىنچاقلىغاندا، قاراخانىيلار خانلىقىنى قۇرغۇچىلار ئايرىم-ئايرىم ھالدا تۆۋەندىكىلەر بولۇپ چىقىدۇ: (1) ئۇيغۇرلار؛(2)  تۈركمەنلەر؛(3) ياغمىلار؛ (4) قارلۇقلار؛ (5) قارلۇقلار – ياغمىلار؛ (6) چىگىللار؛ (7) تۈركلەر؛(8) ئۇيغۇر ۋە قارلۇقلار؛ (9)  شىنجاڭ رايۇنىدىكى ئىسلام دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان تۈرك قەبىلىلىرى؛ (10) 9 - ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن 13 - ئەسىرنىڭ باشلىرىغىچە بولغان دەۋرلەردىكى  تارىم ئويمانلىقىنىڭ غەربى ۋە پامىر رايۇنىدىكى تۈركىي تىللىق مىللەتلەر ؛(11) ئۇيغۇر، قارلۇق، ياغما،چىگىل، چومۇل، ئوغراق، چارۇق ۋە بىر قىسىم ئاسسىمىلاتسىيىلەشكەن سۇغدىلار؛  (12) ئوغۇزلارنىڭ قىنىق قەبىلىسى.
تەتقىقاتچى ئەلى غوپۇر ئەپەندى ئۆزىنىڭ «قاراخانىيلارنىڭ قۇرغۇچىلىرى ئۈستىدە تەتقىقات »ناملىق ماقالىسىدە بۇ توغرىدىكى پىكىرلەرنى ناھايىتى ئەتراپلىق خۇلاسىلەپ، 2000- يىلدىن كېيىنكى تەتقىقات نەتىجىلىرنى چۆرىدىگەن ھەم بۇرۇنقىلارنىڭ ئەمگەكلىرىنىمۇ نەزەردىن ساقىت قىلمىغان ئاساستا قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ قۇرغۇچىلىرىنىڭ قايسى خەلققە مەنسۇپلىقى ئۈستىدە سېلىشتۇرما تەتقىقات يۈرگۈزۈپ، ئاخىرىدا بۇ خانلىقنى قۇرغۇچىلارنىڭ ئۇيغۇرلار ئىكەنلىكىنى پاكىتلىق ئوتتۇرىغا قويغان بولۇپ(1)، بۇ ماقالىنى  مۇشۇ خۇسۇستىكى يەكۈن خاراكتېرلىك نەتىجە دېيىشكە ھەقلىقمىز. مەن بۇ ماقالىدە ئەلى غۇپۇر ئەپەندىنىڭ يەكۈنىگە يانداشقان ھالدا «دىۋان» دىكى «تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر» كەلىمىسىنىڭ ئاڭلاتقان مەنا دائىرىسى ھەم بۇلار ئوتتۇرىسىدىكى باغلىنىش ھەققىدە ئۆز قاراشلىرىمنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتمەكچىمەن.
1. «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» مەيدانغا كېلىشتىن بۇرۇنقى دەۋرلەردىكى «تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر» ئۇقۇمىنىڭ دائىرىسى
نۆۋەتتەمەملىكەت ئىچىدىكى تارىخشۇناسلارنىڭ ئاساسەن بىرلىككە كەلگەن قارىشى بۇيىچە ئېيتقاندا ، ئۇيغۇرلارنىڭ قەدىمكى خەنزۇچە تارىخنامىلەردە خاتىرىلەنگەن دىلار،دىڭلىڭلار، تېلىلار ، قانقىللار (ئېگىز ھارۋىلىقلار) بىلەن چوڭقۇر تارىخىي يىلتىزداشلىق مۇناسىۋىتىبار. خەنزۇچە تارىخنامىلەردە خاتىرىلىنىشىچە، دىلارنىڭ بىرتارمىقى بولغان شىمالىي دىلار مىلادىيەدىن ئىلگىرىكى 2000 - يىللاردا غەربىيشىمالدا ئوردوس يايلىقىنى مەركەز قىلىپ پائالىيەت قىلغان . مىلادىيەدىن بۇرۇنقى3-ئەسىردە  شىمالىي دىلار شەرقىي دىڭلىڭلاردېگەن نام بىلەن ئاتىلىشقا باشلاپ، بايقال كۆلىنىڭ جەنۇبىدىكى تۇغلا دەرياسىنىڭ شىمالىي تەرەپلىرىدە دىڭلىڭ قەبىلىلىرى بىرلەشمىسىنى تەشكىل قىلغان. مىلادىيە 3 -ئەسىردىن كېيىن تېلېلار،  قانقىللار دەپ ئاتالغان. بۇ ناملار گەرچە ھەرخىل بولسىمۇ، بىراق ئاھاڭ جەھەتتىن بىر - بىرىگە يېقىن، يەنى بىر مىللەت نامىنىڭ ئوخشاش بولمىغان ئاھاڭ تەرجىمىسى بولۇپ، ھەممىسى «تۈرك»دېگەن نامنىڭ خەنزۇچە ھەر خىل ئاھاڭ تەرجىمىسىدىن ئىبارەت(2). ئۇلار ھۇن ئىمپېراتۇرلۇقى دەۋرىدە ھۇنلارنىڭ تەركىبىدە بولغان. 4 - ئەسىرگە كەلگەندە قانقىللار (يەنى تېلېلار) شەرقىي قانقىللار ۋە غەربىي قانقىللار دەپ ئايرىم ئاتالغان، 4 ـــ 5 - ئەسىرلەردە تېلېلار ياكى قانقىللارنىڭ غەربىي قىسمى تەڭرىتېغىنىڭ جەنۇبى ۋە شىمالى، ئالتاي تېغى، جۇڭغارىيە ئويمانلىقى، يەتتەسۇ ۋادىسىغا ماكانلاشقان. بۇ قانقىللارنىڭ ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسى ۋە يولباشچىسى ئۇيغۇرلار بولغان.
مىلادىيە6-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە، تېلېلار ياكى قانقىللارغا مەنسۇپ بولغان ئاشىنا قەبىلىسى باش كۆتۈرۈپ چىقىپ، جۇرجان خانلىقىنىڭ ھۆكۈمرانلىقىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاپ، مىلادىيە 552 - يىلى موڭغۇلىيە يايلىقىدىكى ئۆتۈكەن تېغىنى مەركەز قىلىپ،كۆكتۈرك خانلىقىنى قۇرۇپ چىققان. «كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ تېررىتورىيەسى شەرقتەلياۋخەي دېڭىزىدىن غەربتە ئارال دېڭىزىغىچە، جەنۇبتا چوڭ قۇملۇقتىن شىمالدا شىمالىي دېڭىزغىچە(بايقال كۆلىگىچە) يەتكەن»(3). نەتىجىدە بارلىق تېلېقەبىلىلىرى، جۈملىدىن ئۇيغۇرلارمۇ كۆكتۈرك خانلىقىنىڭ تەركىبىگە كىرگەن. ئۇيغۇرلار كۆكتۈرك خانلىقى دەۋرىدە خانلىقنىڭ سىياسىي، ئىقتىسادىي پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىپ،بۇ خانلىقنىڭ گۈللىنىشى ۋە قۇدرەت تېپىشى ئۈچۈن ئۆز ھەسسىسىنى قوشقان ھەم بارا-بارا ئۇيغۇر قەبىلىلەر ئىتتىپاقىنى شەكىللەندۈرگەن.
تەخمىنەن مىلادىيە 744  -يىلىئۇيغۇر قەبىلىلەر ئىتتىپاقى كۈچىيىپ، تۈرك خانلىقىنىڭ ھاكىمىيىتىنى قولغا كىرگۈزۈپ ، يەنىلا ئۆتۈكەن تېغى باغرىنى مەركەز قىلىپ ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغان.بۇ خانلىق  كۈچەيگەن مەزگىلدە زېمىنى شەرقتە ھىنگان تاغلىرىغا، غەربتە ئوتتۇرا ئاسىياغا، شىمالدا بايقال كۆلىگە ، جەنۇبتا ھازىرقى گەنسۇغا يەتكەن.  ھازىرقى شىنجاڭ رايونى يەنىلا ئۇلارنىڭ مۇھىم پائالىيەت رايونى بولغان (4).
   مىلادىيە 840 -يىلى ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى تەبىئىي ئاپەت، ئىچكى نىزا ۋە قىرغىزلارنىڭ ھۇجۇمى تۈپەيلىدىن يىمىرىلىپ، ئۇيغۇرلار ئاساسەن ئىككى تارماققا بۈلىنىپ جەنۇبقا (ھازىرقى سەددىچىن بويلىرىغا) ۋە غەربكە (ھازىرقى تەڭرىتېغى ئەتراپلىرىغا ۋە يەتتىسۇ، ئىسسىقكۆل،  پامىر ئەتراپلىرىغا ) كۆچكەن،بىرقىسمى ئەسلى ماكانىدا قېلىپ كېيىنچە باشقا خەلقلەرگە قوشۇلۇپ كەتكەن. ئورقۇن ئۇيغۇرلىرى غەربكە كۆچكەندىن كېيىن ، شىنجاڭ رايونى تەدرىجى ھالدا ئۇيغۇرلارنىڭ ئاساسلىق ماكانىغا ئايلانغان. بۇنىڭ بىلەن بۇ رايوندا ئۇيغۇرلىشىش ۋەزىيىتى كېلىپ چىققان.
ئۇيغۇرلار ئىككى تارماققا بۈلىنىپ كۆچكەندىن كېيىن غەرىبكە كۆچكەن تارامى دەسلەپتە ئالتاي تېغىدىن ئۈتۈپ ئۇيەردىكى قارلۇقلار بىلەن ئۇچراشقان. كېيىن ئۇلارنىڭ بىرقىسمى ھازىرقى گەنسۇدىكى خېشى كارىدورى ئەتراپلىرىغا كەلگەن. بىرقىسمى  ئاۋال تۇرپان، بەشبالىققا(جىمىسار ئەتراپىغا)،ئاندىن كۈسەن(كۇچا)، قاراشەھەر ئەتراپىغا كەلگەن. يەنە بىر قىسمى داۋاملىق غەرىپكە مېڭىپ، يەتتىسۇ ، سوياپ دەرياسى ۋە پامىر ئەتراپلىرىغا كەلگەن. كېيىنچە خېشى كارىدورى ئەتراپلىرىغا كەلگەن ئۇيغۇرلار ۋەجەنۇبقا كۆچكەن ئۇيغۇرلارنىڭ بىرقىسمى بۇيەردە بۇرۇندىن ياشاپ كېلىۋاتقان قېرىنداش خەلقلەر بىلەن بىرلىشىپ تەخمىنەن مىلادىيە 875-يىلى ئەتراپىدا گەنجۇنى ( ھازىرقى گەنسۇنىڭ جاڭيې ئەتراپى ) مەركەز قىلغان گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرۇپ چىققان ، بۇخانلىق كۈچەيگەن مەزگىللەردە زېمىنى شەرىقتە ھازىرقى گەنسۇدىكى تيەنشۈيگە،غەربتە قۇمۇلنىڭ شەرقىگە، شىمالدا ھازىرقى ئىچكى موڭغۇلنىڭ غەربىگە، جەنۇبتا خېلەنشەن، چىلەنشەن تاغلىرىغىچە يەتكەن (5). تۇرپان،بەشبالىققا، ئاندىن كۈسەن، قاراشەھەر ئەتراپىغا كەلگەن ئۇيغۇرلارمۇ بۇيەردە بۇرۇندىن ياشاپ كېلىۋاتقان قېرىنداش قەبىلىلەر بىلەن بىرلىشىپ تەخمىنەن مىلادىيە 866 – يىلى ئەتراپىدا تۇرپان ، بەشبالىقنى  مەركەز قىلغان قۇچۇ ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرۇپ چىققان، بۇ خانلىق كۈچەيگەن مەزگىللەردە زېمىنى شەرىقتە شاجۇ (ھازىرقى گەنسۇدىكى دۇنخۇاڭ ) غىچە، غەربتە كۇچانىڭ غەربىگىچە، شىمالدا جۇڭغارئويمانلىقىغىچە، جەنۇبتا خوتەننىڭ شىمالىغىچە يەتكەن (6). بۇ ئىككى خانلىقتا بارا-بارا بۇددا ۋە مانى دىنلىرى ھەم خەنزۇ مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ئۆزگىچە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى شەكىللەنگەن.
يەتتىسۇ ، سوياپ دەرياسى ۋەپامىر ئەتراپلىرىغا كەلگەن ئۇيغۇرلارمۇ بۇيەردە بۇرۇندىن ياشاۋاتقان بىلەن قېرىنداش خەلقلەر بىلەن  قوشۇلۇپ، تەخمىنەن مىلادىيە 850 - يىلى ئەتراپىدا بالاساغۇن (ھازىرقى قىرغىزىستاندىكى توقماق ئەتراپىدا) ۋە قەشقەرنى مەركەز قىلغان قارا خانىيلار خانلىقىنى قۇرغان ، بۇ خانلىق كۈچەيگەن مەزگىللەردە زېمىنى شەرىقتە كۇچاغىچە، غەربتە ماۋەرائۈننەھىر(ئامۇ، سىر دەريالىرى ۋادىسى)گىچە، شىمالدا ئىلى ۋادىسىغىچە، جەنۇبتا خوتەنگىچە بولغان جايلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان (7). 10-ئەسىردە قاراخانىيلارنىڭ ئىسلام دىنىنى رەسمىي قۇبۇل قىلىپ دۆلەت دىنىغا ئايلاندۇرۇشى بىلەن بۇ خانلىق دائىرىسىدە تەدرىجىي ھالدا ئىسلام دىنى ۋە ئەرەپ- پارس مەدەنىيىتىنىڭ تەسىرىگە ئۇچرىغان ئۆزگىچە ئۇيغۇر مەدەنىيىتى شەكىللىنىشكە باشلىغان.
2. «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» تىكى «تۈرك» ۋە«ئۇيغۇر» ئۇقۇمىنىڭ دائىرىسى
ئالدى بىلەن شۇنى ئەسكەرتىش لازىمكى، «دىۋان» توغرىسىدا ، ئۇنىڭدىكى ھەرقانداق بىر مەسىلە توغرىسىدا مۇھاكىمە يۈرگۈزگەندە، نەزەرىمىزنى ئايرىم بىر مەزمۇنغا ئەمەس، بەلكى«دىۋان» نىڭ ئومۇمىي مەزمۇنىغا قۇيۇپ مۇھاكىمە يۈرگۈزگىنىمىزدە مەسىلە ئايدىڭلىشىدۇ. «دىۋان» نىڭ ئومۇمىي مەزمۇنىدىن قارىغاندا، ئۇنىڭدا تىلغا ئېلىنغان«تۈرك» نامى ھەم پۈتكۈل تۈركىي خەلقلەرنى ، ھەم ئايرىم بىر قەبىلىنى ، شۇنىڭدەك«ئۇيغۇر» نامىمۇ ھەم بىر تۈركىي قەبىلىنى، ھەم بىر ئەلنى كۆرسەتكەن. مەسىلەن،مەھمۇد كاشىغەرى مۇنداق يازغان: «تۈركلەر ئەسلى يىگىرمە قەبىلىدۇر... ھەر بىرتۈرك قەبىلىسىنىڭ بىر مۇنچە ئۇرۇقلىرى بولۇپ... مەن بۇلاردىن ئاساسى ۋە ئانا قەبىلىلەرنى يازدىم... مەيلى مۇسۇلمان بولسۇن ياكى بولمىسۇن، رۇم ئۆلكىسىنىڭ يېنىدىن كۈنچىقىشقا قاراپ كەتكەن تەرتىپ بويىچە شەرقىتىكى تۈرك قەبىلىلىرىنىڭ تۇرار جايلىرىنى كۆرسۈتۈپ ئۆتتۈم. رۇمغا ھەممىدىن يېقىن جايلاشقان قەبىلە پەچەنەك،ئاندىن قالسا قىپچاق، ئوغۇز، يەمەك، باشقىرىت، باسمىل، قاي، ياباقۇ، تاتار، قىرغىز قەبىلىلىرىدۇر. قىرغىزلار چىنغا يېقىن جايلاشقان... ئاندىن چىگىل، توخىسى، ياغما،ئوغراق، چارۇق، چومۇل، ئۇيغۇر، تاڭغۇت، خىتاي قەبىلىلىرىدۇر... » (8)، «… مەن تەڭرىنىڭ دۆلەت قوياشىنى تۈركلەر بۇرجىدا تۇرغۇزغانلىقىنى ۋە پەلەكنىمۇ شۇلارنىڭ زېمىنى ئۈستىدە چۆگىلەتكەنلىكىنى كۆردۈم. تەڭرى ئۇلارنى ‹تۈرك› دەپ ئاتىدى ۋە سەلتەنەتكە ئېگە قىلدى؛ دەۋرىمىزنىڭ خاقانلىرىنى تۈركلەردىن قىلىپ، زامان ئەھلىنىڭ ئىختىيار تىزگىنىنى شۇلارنىڭ قولىغا تۇتقۇزدى؛ ئۇلارنى ئىنسانلارغا باش قىلدى؛ ھەق ئىشلاردا ئۇلارنى قوللىدى؛ ئۇلار بىلەن بىر سەپتە تۇرۇپ كۆرەشكەنلەرنى ئەزىز قىلدى ۋە تۈركلەر تۈپەيلىدىن ئۇلارنى ھەممە تىلەكلىرىگە ئېرىشتۈرۈپ، يامانلارنىڭ زىيانكەشلىكىدىن ساقلىدى. تۈركلەرنىڭ ئوقىدىن ساقلىنىش ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ يولىنى مەھكەم تۇتۇش ھەربىرئەقىل ئېگىسىگە لايىق ۋە مۇناسىپ ئىش بولۇپ قالدى. ئۆز دەردىنى ئېيتىش ۋە تۈركلەرگە يېقىش ئۈچۈن، ئۇلارغا تۈرك تىلىدا سۆزلەشتىن ياخشىراق يول يوق. كىمكى ئۆز گوروھىدىكى دۈشمەنلىرىدىن ئايرىلىپ، تۈركلەرگە سېغىنىپ كەلسە، تۈركلەر ئۇلارنى ئۆز قانىتى ئاستىغا ئېلىپ، خەۋپتىن قۇتقۇزىدۇ؛ ئۇلار بىلەن بىللە باشقىلارمۇ پاناھ تاپىدۇ»(9) ، «مەن شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن، ئەڭ زېرەكلىرىدىن، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇپلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نەيزىۋازلىرىدىن بولۇپ تۇرۇقلۇق، ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن ئاياق كېزىپ چىقتىم. تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىگىل، ياغما، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋە قاپىيىلىرىنى ئېنىقلاپ چىقىپ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەربىرىنىڭ تلى دىلىمغا ناھايىتى ياخشى ئۇرۇنلاشتى. مەن ئۇلارنى پۇختا رەتلەپ، ئوبدان تەرتىپكە سېلىپ چىقتىم» (10)،«مەن ئىشنى يېنىكلىتىش ۋە كىتاپنى ئىخچام قىلىش ئۈچۈن، بۇ ئەسەرنى مەندىن بۇرۇن ھېچكىم ئىشلەتمىگەن ۋە ھېچكىمگە مەلۇم بولمىغان ئالاھىدە بىر تەرتىپتە تۈزۈپ چىقتىم. بۇ يازغان ئەسىرىم تەلەپكە ئۇيغۇن بولسۇن، پايدىلانغۇچىلارغا قوللانمابولغۇدەك بىر قىممەتكە ئىگە بولسۇن دېگەن نىيەت بىلەن بىر مۇنچە قائىدىلەرنى تۈزۈپ، يېڭى- يېڭى ئۆلچەملەرنى قويدۇم... جۈملىدىن تۈرك خەلقلىرىنىڭ كۆرگەن بىلگەنلىرىنى ئىپادىلەيدىغان شېئىر ۋە قوشاقلىرىدىن، قايغۇلۇق ۋە خۇشاللىق كۈنلىرىدە ئېيتقان چوڭقۇر مەنىلىك ماقال- تەمسىللىرىدىن مىساللار كەلتۈردۈم... شۇنىڭ بىلەن بىللە يەنە بىر مۇنچە ئىبارىلەرنى كىرگۈزدۈم. شۇنداق قىلىپ بۇ كىتاپ يېڭىلىقلار بېرىشتە قىيامىغا، قىممەت ۋە گۈزەللىكتە پايانىغا يەتتى...» (11) ، «ئۇيغۇر. بىر ئەلنىڭ ئىسمى.ئۇنىڭ بەش شەھرى بار. بۇ شەھەرلەرنى زۇلقەرنەيىن تۈرك خاقانى بىلەن پۈتۈم تۈزگەندىن كېيىن سالدۇرغان ئىكەن. ماڭا مۇھەممەد چاقىر تونقا خان ئوغلى نىزامىدىن ئىسرافىل توغان تېگىن ئۆز ئاتىسىدىن ئاڭلىغانلىرىنى سۆزلەپ بېرىپ مۇنداق دېگەن ئىدى: زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇر ئېلىگە يېقىنلاشقاندا، تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن. ئۇلارنىڭ قالپاقلىرىنىڭ قاناتلىرى لاچىن قاناتلىرىغا ئوخشايدىكەن. ئوقنى ئالدىغا قانداق ئاتسا، كەينىگىمۇ شۇنداق ئۇستىلىق بىلەن ئاتىدىكەن. زۇلقەرنەيىن بۇلارغا ھەيران قاپتۇ ۋە ‹اينان خد خرند inan hużhuränd ــ بۇلار باشقىلارغا مۇھتاج بولماي، ئۆز ئوزۇقىنى ئۆزى تېپىپ يەيدىغانلار ئىكەن؛ بۇلارنىڭ قولىدىن ئوۋ قېچىپ قۇتۇلالمايدۇ، قاچان خالىسا، شۇ چاغدا ئېتىپ يىيەلەيدۇ›دەپتۇ. شۇندىن تارتىپ بۇ ئەل ‹خدخر  hużhur› دەپ ئاتىلىپتۇ.… ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى ساپ تۈركچە، لېكىن ئۆزئارا سۆزلىشىدىغان يەنە بىر خىل شىۋىسىمۇ بار. ئۇيغۇرلاركىتابنىڭ باش قىسمىدا كۆرسىتىلگەن 24 ھەرپتىن ئىبارەت تۈركى يېزىقنى قوللىنىدۇ.كىتاب ۋە خەت-چەكلىرىنى شۇ يېزىق بىلەن يازىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ چىنلىقلارنىڭكىگە ئوخشايدىغان يەنە بىر خىل يېزىقىمۇ بار. رەسمىي خەت - چەك ۋە ھۆججەتلىرىنى شۇ يېزىقتا يازىدۇ. بۇ يېزىقنى مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار بىلەن چىنلىقلاردىن باشقىلار ئوقۇيالمايدۇ»(12). بۇلاردىن شۇنى بىلگىلى بولىدۇكى، ئەينى زاماندا  «ئۇيغۇر» ئاتالغانلار پەقەت تۈركلەرنىڭ بىرقەبىلىسى، بىر قوۋمى  بولغان، يەنى «تۈرك» كەڭ مەنىدە  بىر ئومۇمىي نام،« ئۇيغۇر» بولسا شۇنىڭ ئىچىدىكى بىر خاس نام بولغان. ئەمما، بۇيەردە شۇنىڭغا دىققەت قىلىش لازىمكى، بەزىدە  « تۈرك» دېگەن ئۇقۇم بىلەن «ئۇيغۇر» دېگەن ئۇقۇم تەڭداشراق مەنىدىمۇ كەلگەن. مەسىلەن، يۇقىرىدىكى«....زۇلقەرنەيىن ئۇيغۇرئېلىگە يېقىنلاشقاندا، تۈرك خاقانى ئۇنىڭغا قارشى تۆت مىڭ ئادەم ئەۋەتكەن...»دېگەن باياندىن بۇنى ھېس قىلغىلى بولىدۇ. ئومۇمەن يۇقىرىقى بايانلار بىزگە مىلادىيە 6 ـــ9-ئەسىرلەردە دەسلەپتە تۈركلەرنىڭ (جۈملىدىن ئاشىنا قەبىلىسىنىڭ ) كۈچىيىپ  تۈرك خانلىقىنى قۇرغاندا، ئۇيغۇرلارنى ئۆزئىچىگە ئالغان تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ بۇ خانلىقنىڭ تەركىبىگە كىرىپ «تۈرك خەلقى» دەپ ئاتالغانلىقىنى،  كېيىن ئۇيغۇرلارنىڭ كۈچىيىپ تۈرك خانلىقىنىڭ ئورنىنى ئېلىپ ئۇيغۇر خانلىقىنى قۇرغاندا ، باشقا تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ ئوخشاشلا بۇخانلىقنىڭ تەركىبىگە كىرىپ «ئۇيغۇر ئېلى» دەپ ئاتالغانلىقىدەك تارىخىي پاكىتنى مەلۇم دەرىجىدە يۇرۇتۇپ بېرىدۇ.
3. مەھمۇدكاشىغەرى «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» تە نېمە ئۈچۈن ئۆزىنى ، ئۆزئېلىنى تىلغا ئالغاندا«تۈرك» دەپلا يازىدۇ؟
بۇ يەردە «دىۋان» دىكى «تۈرك» ۋە «ئۇيغۇر»ناملىرىنىڭ  ئۇقۇمىنى ئايدىڭلاشتۇرۇۋالغاندىن كېيىن شۇنى نەزەرگە ئېلىش كېرەككى ،مەھمۇد كاشغەرىنىڭ ئۆزىنى «تۈرك» دەپ ئاتىشى ھەرگىزمۇ ئۇنىڭ ئۆزىنى ، ئۆز قۇۋمىنى«ئۇيغۇر » دەپ قارىمىغانلىقىنى بىلدۈرمەيدۇ. ئاۋال ئۇنىڭ «دىۋان» دىكى مۇنۇ بايانلىرىغا نەزەر سېلىپ باقايلى: «مەن شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەنلىرىدىن، ئەڭ زېرەكلىرىدىن، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىگە مەنسۇپلىرىدىن ۋە جەڭ ئىشلىرىدا ئۇستا نەيزىۋازلىرىدىن بولۇپ تۇرۇقلۇق، ئۇلارنىڭ شەھەر ۋە سەھرالىرىنى باشتىن ئاياق كېزىپ چىقتىم. تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىگىل،ياغما، قىرغىزلارنىڭ سۆزلىرىنى ۋەقاپىيىلىرىنى ئېنىقلاپ چىقىپ، ئۇلاردىن پايدىلاندىم. شۇنىڭ بىلەن ئۇلارنىڭ ھەربىرىنىڭ تىلى دىلىمغا ناھايىتى ياخشى ئۇرۇنلاشتى. مەن ئۇلارنى پۇختا رەتلەپ،ئوبدان تەرتىپكە سېلىپ چىقتىم». بۇ يەردىكى مەھمۇد كاشىغەرى ئېيتىۋاتقان، ئۆزى مەنسۇپ بولغان« شۇ تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەن، ئەڭ زېرەك، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلىسى» قايسى قەبىلە بولۇشى مۇمكىن؟ نېمە ئۈچۈن مۇشۇ جۈملىنىڭ كەينىدىنلا كەلگەن «تۈرك، تۈركمەن، ئوغۇز، چىگىل،ياغما، قىرغىزلار»قاتارىدابۇ قەبىلىنىڭ نامى سانالمايدۇ؟ يەنە مۇنۇ بايانلارغا نەزەر سېلىپ باقايلى:« … ئۇيغۇرلارنىڭ تىلى ساپ تۈركچە، لېكىن ئۆزئارا سۆزلىشىدىغان يەنە بىر خىل شىۋىسىمۇ بار.ئۇيغۇرلار كىتابنىڭ باش قىسمىدا كۆرسىتىلگەن 24 ھەرپتىن ئىبارەت تۈركى يېزىقنى قوللىنىدۇ. كىتاب ۋە خەت-چەكلىرىنى شۇ يېزىق بىلەن يازىدۇ. ئۇيغۇرلارنىڭ چىنلىقلارنىڭكىگە ئوخشايدىغان يەنە بىر خىل يېزىقىمۇ بار. رەسمىي خەت - چەك ۋەھۆججەتلىرىنى شۇ يېزىقتا يازىدۇ. بۇ يېزىقنى مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار بىلەن چىنلىقلاردىن باشقىلار ئوقۇيالمايدۇ». بۇ يەردە مەھمۇد كاشىغەرى نېمە ئۈچۈن ئالاھىتەن «مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلار»دېگەن سۆزنى ئىشلىتىدۇ؟ ئۇنداقتا،مۇشۇنىڭ قارشىسىدىكى مۇسۇلمان بولغان ئۇيغۇرلار كىملەرنى كۆرسىتىشى مۇمكىن؟ يەنە تۆۋەندىكى بايانلارغا نەزەر سېلىپ باقايلى:«سەھرا - قىر خەلقلىرىدىن بولغان چومۇللارنىڭ تىلى ئالاھىدە بىر تىل بولۇپ، ئۇلار تۈركچىنىمۇ ياخشى بىلىدۇ. قاي، ياباقۇ، تاتار، باسمىل قەبىلىلىرىمۇ شۇنداق. ئۇلارنىڭمۇ ھەر بىرىنىڭ ئۆزىگە خاس تىلى بار، جۈملىدىن تۈركچىنىمۇ ياخشى بىلىدۇ. قىرغىز، قىپچاق، ئوغۇز، توخسى، ياغما، چىگىل، ئوغراق، چارۇق قەبىلىلىرى بىرلا خىل ساپ تۈركچە تىلدا سۆزلىشىدۇ. يەمەك ۋە باشقىرت تىللىرى ئۇلارغا يېقىن. رۇم ئۆلكىسى يېنىدىكى بۇلغار، سۇۋار، پەچەنەكلەرنىڭ تىللىرى سۆزلەرنىڭ ئاخىرى ئىخچاملاشتۇرۇلغان ئايرىم بىر خىل تۈركچىدۇر. تىللارنىڭ يېنىكى ئوغۇز تىلى، توغرىسى توخسى ۋە ياغما تىللىرى، شۇنىڭدەك ئىلى، ئېرتىش، يامار، ئېدىل ۋادىلىرىدىن ئۇيغۇر شەھەرلىرىگىچە بولغان جايلاردا ياشىغۇچى خەلقنىڭ تىللىرىدۇر.بۇلارنىڭ ئىچىدە ئەڭ پاساھەتلىك تىل خاقانىيەنىڭ مەركىزى ئۆلكىسىدىكى خەلقنىڭ تىلى ھېسابلىنىدۇ. بالاساغۇنلۇقلار سوغدىچە ۋە تۈركچە سۆزلىشىدۇ. تىراز، بەيزا شەھەرلىرىنىڭ خەلقلىرىمۇ شۇنداق. ئىسپىجاپ شەھرىدىن تاكى بالاساغۇنغىچە بولغان پۈتۈن ئارغۇ شەھەرلىرى خەلقلىرىنىڭ تىللىرىدا بۇزۇقلۇق بار، قەشقەردە كەنچەكچە سۆزلىشىدىغان يېزىلار بار. شەھەر ئىچى خەلقى خاقانىيە تۈركچىسى بىلەن سۆزلىشىدۇ…»(13). بۇ يەردە مەھمۇد كاشىغەرى تىلغا ئالغان «ئەڭ پاساھەتلىك تىل»دا سۆزلىشىدىغان«خاقانىيەنىڭ مەركىزى ئۆلكىسىدىكى خەلق» قايسى خەلق؟ يۇقىرىقىلاردىن شۇنى بىلمەك تەس ئەمەسكى،  مۇئەللىپ «دىۋان»دا گەرچە ئۆزىنى ، ئۆزئېلىنى تىلغا ئالغاندا «تۈرك» دەپلا يېزىپ، ئۆز قەبىلىسىنى ئېنىق تىلغا ئالمىغان بولسىمۇ، ئەمما بۇ قەبىلىنىڭ  تۈركلەرنىڭ ئەڭ سۆزمەن، ئەڭ زېرەك، ئەڭ ئاساسلىق قەبىلسى ئىكەنلىكىدىن، ئۇلارنىڭ خاقانىيەنىڭ مەركىزى ئۆلكىسىدىكى خەلق ئىكەنلىكىدىن ، شۇنداقلا ئۇلارنىڭ ئاللىقاچان مۇسۇلمان بولغان ئۇيغۇرلار ئىكەنلىكىدىن يۇشۇرۇن بېشارەت بەرگەن. شۇنداقلا ئەڭ ھەل قىلغۇچ ئورۇنلاردا خاقانىيە تۈركلىرى بىلەن ئۇيغۇرلارنىڭ بىر خەلق ئىكەنلىكىدىن ئېنىق بىشارەت بەرگەن.
يەنە كېلىپ مەھمۇد كاشغەرىنىڭ «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» نى يېزىش مەقسىتى،  تاماملىغان دەۋرى ، شۇنداقلا ئۇنى ئابباسىيلار خەلىپىسىگە تەقدىم قىلىشتىكى ئويىدىن  قارىغاندا، مۇئەللىپ بۇ ئەسىرىنى «تۈرك تىلىنىڭ ئەرەب تىلى بىلەن خۇددى بەيگىگە چۈشكەن ئاتتەك چېپىپ كېتىۋاتقانلىقى» نى نامايان قىلىش، ئابباسىيلارخەلىپىلىكىدە تۈركلەرنىڭ ئورنى ۋە رولىنىڭ كۈنسېرى كۈچىيىۋاتقانلىقى سەۋەبلىك ئەرەبلەرنىڭ تۈرك تىلىنى ئۈگىنىشكە جىددى ئېھتىياجى چۈشۈۋاتقانلىقىنى نەزەرگەئېلىش يۈزىسىدىن يازغان بولۇپ، ئۇ ئەسىرىدە بارلىق تۈركىي قەبىلىلەرنىڭ(ئۇيغۇرلارمۇ شۇنىڭ ئىچىدە) تىللىرىنى ئىپادىلىگەنلىكىنى كۆزدە تۇتۇپ، مۇھىمى شۇزاماندا قاراخانىيلار خانلىقىنىڭ تۈرك خانلىقلىرى ئىچىدە تۇنجى بولۇپ ئىسلام دىنىنى قۇبۇل قىلغان خانلىق بولۇش سۈپىتىدە ئىنتايىن كۈچىيىپ بارچە تۈركلەرگە ۋەكىل  بولغۇدەك دەرىجىگە يەتكەنلىكىنى ، ئۆزىنىڭ دەل مۇشۇنداق بىر ۋەكىللىك تۈرك خانلىقىنىڭ خان جەمەتىدىن ئىكەنلىكىنى  ئويلىشىپ ، ئەسەر نامىنى «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»دەپ قويۇش بىلەن بىللە ئۆز مەنسۇپلىقىنىمۇ  «تۈرك» دېگەن ئومۇمىي نام بىلەن ئىپادىلىگەن .
4. مەھمۇدكاشغەرىنىڭ «دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك»تە ئۆزىنى «ئۇيغۇر» دەپ ئاتىماسلىقىنىڭ سەۋەبى نېمە؟
مەھمۇد كاشغەرىنىڭ «دىۋان» دا ئۆزىنى «ئۇيغۇر» دەپ ئاتىماسلىقىنىڭ سەۋەبىنى مۇنداق ئىككى تەرەپتىن ئويلاشقا بولىدۇ: بىرىنچىدىن ، شۇ زاماندىن ئىلگىرى گەرچە ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقى پارچىلىنىپ،  غەربكە ۋە جەنۇپقا كۆچكەن ئورقۇن ئۇيغۇرلىرى ئۆزلىرى كۆچۈپ بارغان يەرلەردىكى قېرىنداش خەلقلەر بىلەن قۇشۇلۇپ گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقى،  قۇچۇ ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى ۋە قاراخانىيلارخانلىقىنى قۇرغان بولسىمۇ، ئەمما يىلتىزىنىڭ بىر بولۇشىغا قارىماي، بۇ ئۈچ خانلىق مۇستەقىل ھاكىمىيەتلەر سۈپىتىدە ئۆزئارا تىركەشكەن ھەم گەنجۇ ئۇيغۇر خانلىقى  بىلەن قۇچۇ ئۇيغۇر خانلىقىلا «ئۇيغۇر ئېلى» نامى بىلەن ئاتىلىپ باشقا ئەللەرگىمۇ شۇ تەرزدە تۇنۇلغان. شۇڭا مەھمۇد كاشىغەرىمۇ«ئۇيغۇر» نى ئايرىم بىر ئەل سۈپىتىدە تونۇغانلىقتىن ، ئۆزىنى ھەم ئۆز ئېلىنى «ئۇيغۇر»دەپ ئاتىماي، «تۈرك» دەپلا ئاتىغان بولۇشى مۇمكىن. ئىككىنچىدىن ، شۇ زاماندا ئىسلامغا كىرگەن قاراخانىيلار خانلىقى بىلەن بۇددا ئېتىقادىدا تۇرۇۋاتقان قۇچۇ ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقى قاتتىق تىركىشىۋاتقانلىقتىن ، جۈملىدىن  قاراخانىيلار خانلىقى ئۆز تەۋەسىدىكى كۆچمەن قەبىلىلەرنى ئىسلامغا كىرگۈزۈش، بۇددىسىت ئۇدۇن(خوتەن) خانلىقى بىلەن 40 يىلچە ئۇرۇش قىلىپ ئۇلارنىمۇ ئاخىرى ئىسلامغا كىرگۈزۈش جەريانىدا قۇچۇ ئىدىقۇت ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ توسقۇنلۇقىغا ئۇچرىغانلىقتىن (ھەتتا قۇچۇ ئۇيغۇر خانلىقى ئۇدۇن خانلىقىغا ياردەم بەرگەن) ، شۇنداقلا ئۇلارغا قارشى بىرقانچە نۆۋەت يۈرۈش قىلغان بولسىمۇ ئۇلارنى يېڭەلمىگەنلىكتىن،  ئۆزى بىلەن ئەسلى بىر يىلتىزدىن بولسىمۇ ئۆزىگە خوشنا بۇ كۈچلۈك ئەلنى دىنىي دۈشمەن قاتارىدا كۆرگەن بولۇشى مۇمكىن( مەسىلەن، مەھمۇد كاشغەرى «دىۋان» دا مۇنداق يازغان: «ئۇيغۇر ـــ بىر ئەلنىڭ ئىسمى. ئۇنىڭ بەش شەھىرى بار. ئۇنىڭ خەلقى ئەڭ ئەشەددىي كاپىرلار، ئەڭ ئۇستا مەرگەنلەردۇر»، «ئۇلارنىڭ (مۇسۇلمان بولمىغان ئۇيغۇرلارنىڭ) ئۈستىگەكەلكۈندەك باردۇق.شەھەرلەرگە باستۇرۇپ كىردۇق. بۇتخانلىرىنى بۇزدۇق. بۇتلىرىنىڭ ئۈستىگە چىچتۇق. مۇسۇلمانلارنىڭ ئادىتى شۇنداق، كاپىرلارنىڭ يۇرتىغا بېسىپ كىرگەندە، ھاقارەتلەش ئۈچۈن بۇتلىرى بېشىغا تەرەت قىلىدۇ» )(14). شۇڭا، مەھمۇد كاشغەرىمۇ ئۆزىنى«ئۇيغۇر » دەپ ئاتىماستىن  «تۈرك» دەپ يازغان بولسا كېرەك.
   ئومۇمەن «دىۋانۇ لۇغەتىت تۈرك» نىڭ ئۇمۇمىي مەزمۇنىدىن قارىغاندا، شۇنىڭدىن شۈبھىلىنىشكە بولمايدۇكى، مەھمۇد كاشغەرى ___ ئۇيغۇردۇر،قاراخانىيلار خانلىقىنى قۇرغۇچىلار ، قاراخانىيلارنىڭ خان جەمەتى، قاراخانىيلار تەۋەسىدىكى ئاساسىي خەلقمۇ ئۇيغۇردۇر.

ئىزاھات:
(1) ئەلى غۇپۇر:«قاراخانىيلارنىڭ قۇرغۇچىلىرى ئۈستىدە تەتقىقات »، ئۇيغۇرچە «شىنجاڭ ئىجتىمائىي پەنلەر تەتقىقاتى» ژۇرنىلىنىڭ 2007 – يىللىق 1 – سانى.
(2) ياڭ شېڭمىن: « قەدىمكى ئۇيغۇرلار»، شىنجاڭ خەلق نەشىرىياتى 1998 – يىل 8 – ئاي ئۇيغۇرچە 1-نەشىرى.
(3)فەن ۋېنلەن : «جۇڭگو ئومۇمىي تارىخى» 4-قىسىم، خەلق نەشرىياتى 2009 - يىلى 10 -ئاي  ئۇيغۇرچە 1 - نەشرى.
(4) ئەھمەد سۇلايمان قۇتلۇق:«ئورقۇن ئۇيغۇر خانلىقىنىڭ قىسقىچە تارىخى»، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 2006-يىلى 5-ئاي ئۇيغۇرچە 1-نەشرى.
(5)ليۇ زىشياۋ: «ئۇيغۇر تارىخى»، بىرىنچى قىسىم 2 -كىتاب، مىللەتلەر نەشرىياتى 1987-يىلى 10-ئاي ئۇيغۇرچە1-نەشرى.
(6)(7) ھاجى نۇرھاجى :«قەدىمكى ئۇيغۇرلار ۋە قاراخانىيلار»،شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى2001 – يىلى 8– ئاي  ئۇيغۇرچە 1 – نەشىرى.
(8) (9) (10) (11) (12) (13) (14) مەھمۇد كاشىغەرى:«دىۋانۇ لۇغاتىت تۈرك» 1-،2،-3-توم، شىنجاڭ خەلق نەشرىياتى 1980-1984-يىللارئۇيغۇرچە 1-نەشرى.
مەنبە: باغداش مۇنبىرى

بۇ يازمىنى يىقىندا زىيارەت قىلغانلار : كۆرۈنىشى باش رەسىم ھالىتى تىزىملىك ھالىتى

ساقلاش0 ھەمبەھر قېزىلما0 قوللاش0 قارشى0 ئۈندىدارغا

نى ئىنسانلارنى كۆردۈم ئۇچىلىرىدا كىيىم يوق، نى كىيىملەرنى كۆردۈم ئىچلىرىدە ئىنسان يوق.

ئىنكاس

جابدۇق پاش قىلىش

ئېرفان

“”

3 تېما	158 يازما	465 جۇغلانما

ئوقۇغۇچى

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 932

يازما سانى:

158

تىللا:

298

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

51 سائەت

ئاخىرقى:

2016-12-7

ئۇچۇر

دېۋان

ۋاقتى: 2015-10-24 20:33:35 | ئايرىم كۆرۈش

كۆپ ئەجىر قىپسىز تەشەككۈر.

سەبىر ۋە شۈكۈرلەرنى ئ‍ۆزىگ

ئىنكاس ئېسىل ناچار

جابدۇق پاش قىلىش

ئېرفان

“”

3 تېما	158 يازما	465 جۇغلانما

ئوقۇغۇچى

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 932

يازما سانى:

158

تىللا:

298

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

51 سائەت

ئاخىرقى:

2016-12-7

ئۇچۇر

ئورۇندۇق

ۋاقتى: 2015-10-24 20:34:07 | ئايرىم كۆرۈش

مۇناجاتنىڭ باش سۈرىتىگە قاراپ يۈرىكىم جايىدىن قوزغىلىپ كىتەيلا دېدى.

سەبىر ۋە شۈكۈرلەرنى ئ‍ۆزىگ

ئىنكاس ئېسىل ناچار

جابدۇق پاش قىلىش

گۈلگۈن

“”

48 تېما	832 يازما	3712 جۇغلانما

سىنىپ مۇدىرى

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 417

يازما سانى:

832

تىللا:

2443

تۆھپە:

137

جەۋھەر يازما:

توردا:

148 سائەت

ئاخىرقى:

2017-4-4

ئۇچۇر

يەر

ۋاقتى: 2015-10-25 19:05:07 | ئايرىم كۆرۈش

ئېرفان يوللىغان ۋاقتى 2015-10-24 20:34
مۇناجاتنىڭ باش سۈرىتىگە قاراپ يۈرىكىم جايىدىن قوزغىلى ...

مەن كۆنۈپ قاپتىمەن.مەن مۇنبەرگە ئەزا بولغاندىمۇ مۇشۇ سۈرىتى باركەندۇق.

ئىنكاس ئېسىل ناچار

جابدۇق پاش قىلىش

گۈلگۈن

“”

48 تېما	832 يازما	3712 جۇغلانما

سىنىپ مۇدىرى

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 417

يازما سانى:

832

تىللا:

2443

تۆھپە:

137

جەۋھەر يازما:

توردا:

148 سائەت

ئاخىرقى:

2017-4-4

ئۇچۇر

5^#

ۋاقتى: 2015-10-25 19:05:42 | ئايرىم كۆرۈش

ھەقىقەتەن ياخشى تېمىكەن.بىز بىلىۋېلىشقا تېگىشلىك بولغان،ئادەتتە باشقا جايلاردا ئۇچرىتالمايدىغان بىلىملەر...تەشەككۈر بولسۇن

ئىنكاس ئېسىل ناچار

جابدۇق پاش قىلىش

مۇناجات

“”

160 تېما	1391 يازما	7946 جۇغلانما

ئالاھىدە باشقۇرغۇچى

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 95

يازما سانى:

1391

تىللا:

4740

تۆھپە:

535

جەۋھەر يازما:

توردا:

485 سائەت

ئاخىرقى:

2016-1-6

ئۇچۇر

6^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2015-10-25 21:02:01 | ئايرىم كۆرۈش

تۈركى تىللار دىۋانى

«تۈركى تىللار دىۋانى» ئۇيغۇرلارنىڭ 11-ئەسىردە ياشىغان ئۇيغۇر ئالىمى، تىلشۇناس مەھمۇد قەشقىرى تەرىپىدىن يېزىلغان ئەڭ نادىر، مەشھۇر قەدىمى يادىكارلىقى.

«تۈركى تىللار دىۋانى»دا ئەينى ۋاقىتتىكى تۈركى قەبىلىلەرنىڭ تىلى ۋە تىل پەرقى توغرىلىق ئەينى ئۇچۇر ۋە تۈركچە-ئەرەبچە لۇغەت بولۇش بىلەن بىرلىكتە تۈركى ئاتالغۇلار ۋە تۈركى قەبىلىلەر تەپسىلى تونۇشتۇرۇلغان ۋە بۇ قەبىلىلەرنىڭ تارىخىغا دائىر مەلۇماتلار بېرىلگەن. شۇ زامانلاردا ئىسلام پەلسەپىسى بىلەن قاراش ھۆكۈمران ئورۇندا تۇراتتى، لېكىن مەھمۇت قەشقىرى دىنىي، ئىدىيۋى چەكلىمىگە قارىماي تۈركى خەلقلەرگە دائىر بىر مۇنچە تارىخى ۋەقەلەرنى مۇمكىن قەدەر ئەينەن يېزىپ قالدۇرغان. مەھمۇت قەشقىرى بايان قىلغان ئەھۋاللار ئەرەپ، پارىس سەيياھلىرىنىڭ خاتىرلىرىگە ۋە خەنزۇچە تارىخ كىتابلىرىدا قەيت قىلىنغان بەزى ۋەقەلەرگە توغرا كېلىدۇ، بەلكى بۇلارنىڭ مۈجمەل بولغان جايلىرىنى ئايدىڭلاشتۇرۇپ ئېلىشقا ياردەم بېرىدۇ. مەھمۇت قەشقىرى ئەرەبچە ئەسەر يازغان ئاپتورلار ئىچىدە ئوتتۇرا ئاسىيا خەلقلىرى توغرىسىدىكى مەلۇماتنى پەقەت كىتاپلاردىنلا ئالماي خەلق ئارىسىدىكى جانلىق پاكىتلار ۋە رىۋايەتلەر ئاساسىدا يارىتىپ بەرگەن يېگانە ئاپتور.
«تۈركى تىللار دىۋانى» دا تۈركى قەبىلىلەر ياشىغان جايلار بولۇپمۇ قاراخانىلار نىڭ شۇ زاماندىكى تېررىتورىيىسى، شۇنىڭدەك تۈركى قەبىلىلەر بىلەن خوشنا ئەللەرگە دائىر جۇغراپىيە ۋە ناملارنىڭ مەشھۇرلىرى بېرىلگەن. ھەتتا بۇ ناملار پەقەت ئادەتتىكى نام سۈپىتىدىلا ئەمەس، بەزىلىرى بىرەر مۇھىم ۋەقەگە بېغىشلاپ تونۇشتۇرۇلغان. مەھمۇت قەشقىرى يەنە تۈركى خەلقلەر جايلاشقان كەڭ دىيارنى يەر يۈزىنىڭ يۇمۇلاقلىغى ئۇقۇمى بويىچە قىياسەن خەرىتە سىزىپ بەرگەن. ئاپتورنىڭ ئۆز تىلى بويىچە «دائىرە» دەپ ئاتالغان خەرىتە ئاسىيانىڭ شۇ كەمگىچە يېتىپ كەلگەن ئەڭ مۇكەممەل ئەڭ قەدىمى خەرىتىسىدۇر. بۇنىڭدا تاغلار، دېڭىز، دەريالار ۋە كۆللەر ئاددى ۋە گىئومېتىرىك شەكىلدە ئىپادىلەنگەن. مۇھىم شەھەر ۋە قەبىلىلەرنىڭ جايلاشقان ئورنى كۆرسىتىلگەن.
تۈركى تىللار دىۋانىدا نۇرغۇن سۆزلەملەرنىڭ ئىستىمال مەنىسى جانلىق ئىپادىلەش ئۈچۈن، ئەدەبىي پارچىلار بېرىلگەن. بۇ ئەدەبىي پارچىلار بىز ئۈچۈن تۈركى خەلقلەرنىڭ قەدىمى باي ئەدەبىي مىراسلىرىنىڭ نەمۇنلىرى ھېساپلىنىدۇ. «تۈركى تىللار دىۋانى»غا تۈرلۈك تېمىدا جەمئى 842 كۇبلېت ئەدەبىي پارچە كىرگۈزۈلگەن. بۇ ئەدەبىي پارچىلارنى مەزمۇن ۋە شەكىل جەھەتتىن 4 چوڭ تۈركۈمگە بۆلۈشكە بولىدۇ : بىرىنچى، داستانلار، يەنى تاڭغۇتلار بىلەن بولغان جەڭ، قەبىلىلەر ئارا توقۇنۇشلار، دىنى مۇناسىۋەت تۈپەيلىدىن مۇسۇلمان بولغان «تۈرك»لەرنىڭ ئۇيغۇر «تات» لارغا قارشى قىلغان يۈرۈشلىرى، تۈركەشلەر ۋە ياباقۇلار بىلەن بولغان ئۇرۇش جۈملىدىن توققۇز ئۇيغۇر قەبىلىلەر ئىتىپاقىدىكى چوڭ قەبىلىلەرنىڭ ئۆز ئارا جەڭگى –جېدەللىرى ھەققىدىكى داستانلاردىن پارچە، ئىككىنچى، مەرسىيلەر، ئۈچنىچى قوشاقلار، تۆتىنچى، ساقنامە ۋە ئوۋچىلىق توغرىسىدىكى قوشاقلار. «تۈركى تىللار دىۋانى» بېرىلگەن ھىكمەتلىك سۆزلەر، ماقال تەمسىللەر 200دىن ئاشىدۇ . «تۈركى تىللار دىۋانى»دا ئۇيغۇر ۋە باشقا تۈركى خەلقلىرىنىڭ ماددى ھەم مەدىنى تۇرمۇشقا دائىر خېلى ئەھمىيەتلىك مەلۇماتلار بېرىلگەن. (دېھقانچىلىق، چارۋىچىلىق، تېبابەت، تۇرمۇش ئادىتى، ھۈنەر سەنئەت...) «تۈركى تىللار دىۋانى»دا ھاكىمىيەت قۇرۇلۇشقا دائىر قەدىمقى ۋە ئۆز زامانىسىدىكى ئاتالغۇلار، شۇنىڭدەك ھاكىمىيەت دەرىجىلىرى، ھۆكۈمرانلار تەبىقىلىرى ۋە ئۈنۋانلىرى خېلى كۆپ ئۇچرايدۇ.
«تۈركى تىللار دىۋانى»دا كالىندارچىلىق ۋە ئاستىرنومىيەگە دائىر مەلۇماتلار بېرىلگەن . مەھمۇت قەشقىرى تۈركى تىللار دىۋانىنى تۈزۈشتە پۈتۈن تۈركى تىللارغا ئورتاق بولغان بىر تىلىنى ئاساس قىلىشى شەرت ئىكەنلىكىنى ۋە تۈركى تىلنى تونۇشتۇرۇشتا ئەلۋەتتە ئەنە شۇنداق ۋەكىللىك خاراكتېردىكى تىلنى تونۇشتۇرۇش زۆرۈر ئىكەنلىگىنى ياخشى چۈشەنگەن. 11-ئەسىردە بارلىق تۈركى تىللارغا ئورتاق بولغان يېزىق ئەدەبىي تىلى بار ئىدى، بۇ تىل 10-ئەسىردىن ئىلگىركى قەدىمقى ئۇيغۇر تىل ئەنئەنىسىنى ساقلىغان ھالدا، يېڭى ئىجتىمائىي شارائىتتا شەكىللەنگەن ئەدىبى تىل ئىدى. تۈركى تىلىدا سۆزلەشكۈچى خەلقلەر زېمىن جەھەتتىن بىر قەدەر تۇراقلاشقان دەۋردىن يەنى 5-ئەسىردىن تارتىپ، ئۇلارنىڭ تىللىرى شەرقى تۈركچە ۋە غەربى تۈركچە دەپ ئىككى چوڭ قاناتقا بۆلۈندى. ئىسسىق كۆلنى مەركەز قىلغان «تېلې»لەرنىڭ ئوڭ قانىتى غەربى تۈرك تىلىدا سول قانىتى شەرقى تۈرۈك تىلىدا سۆزلەشكۈچى قەبىلىلەر توپلىرى ئىدى. غەربى قاناتتىكى قەبىلىلەرنىڭ ئاساسىنى ئوغۇز تۈركلىرى، قىپچاقلار تەشكىل قىلاتتى، شەرقى قاناتتىكى قەبىلىلەر توپىنىڭ ئاساسىنى توققۇز ئوغۇزلار يەنى توققۇز ئۇيغۇرلار تەشكىل قىلاتتى. بۇلارنىڭ تىلى «قەدىمقى ئۇيغۇر تىلى» ئىدى. 10-ئەسىردىن كېيىن ۋە مەھمۇد قەشقىرى دەۋرىدە بۇ ئىككى گۇرۇپپا تىلدىن غەربى قىسىمدىكى خەلقلەر تىلى «ئوغۇز تىلى»دەپ شەرقى قىسمىدىكى خەلقلەر تىلى «تۈرك تىلى»دەپ ئاتالدى. بۇ «تۈرك تىلى قەدىمقى تۈرك (كۆك تۈرك) ۋە قەدىمقى ئۇيغۇر ئەدىبي تىلىنىڭ داۋامى ۋە راۋاجى بولۇپ، ئۇ قاراخانلار نىڭ مەركىزى ئۆلكىسىدىكى چوڭ شىۋىنى ئاساس قىلغان ئورتاق ئەدىبي تىل ئىدى. شۇڭا ئالىم مەھمۇت قەشقىرى قاراخانىلار نىڭ مەركىزى ئۆلكىسىدە ياشىغۇچى خەلقنىڭ تىلىنى ئومۇمى ئەدىبي تىلنىڭ ئاساسى دەپ ھېساپلىغان ۋە ئۇنىڭغا «خاقانىيە تىلى » دەپ نام بەرگەن.

"قۇتادغۇبىلىك"

"قۇتادغۇبىلىك" سىياسەت، دىن، پەلسەپە، ئىدېئولوگىيە، ئېتىكا، ماتىماتىكا، ئاسترونومىيە، ھەربىي ئىشلار، قانۇن، دىپلوماتىيە، ئىقتىساد، ۋە ئىجتىمائىي مۇناسىۋەت قاتارلىق نۇرغۇن تېمىلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان. شۇڭا، ئۇ بىر ئەدەبىي ئەسەر بولۇپلا قالماستىن، بەلكى قەدىمكى ئۇيغۇرلارنىڭ ئىجتىمائىي تۇرمۇشىنى ئەكس ئەتتۇرۈرۈپ بېرىدىغان بىر قامۇستۇر. شۇ سەۋەپتىن، كۆپلىگەن ئالىم، مۇتەخەسىسلەر "قۇتادغۇبىلىك" نىڭ بەدئىيلىكىنى ۋە تىلىنى تەتقىق قىلىشتىن سىرت، يەنە ئۇنىڭ باشقا جەھەتلىرىنىمۇ تەتقىق قىلدى. ئۇلارنىڭ بەزى ئەسەرلىرىدە "قۇتادغۇبىلىك" نىڭ قۇرۇلمىسى ۋە شەكلى ئۈستىدە پىكىر قىلىندى. ۋەھالەنكى، بەزى ئەسەرلەردە مۇئەللىپ نىمە سەۋەپتىن شۇنداق قۇرۇلما ۋە شەكىلنى قوللىنىپ "قۇتادغۇبىلىك" نى يازغان، دېگەنگە قارىتا تۇلۇق چۈشەنچە بېرەلمىدى.
ئەدەبىي ئەسەرنىڭ مەزمۇنىنى تەتقىق قىلىش مۇھىم، ئەدەبىي ئەسەرنىڭ قۇرۇلمىسىنى ۋە شەكلىنى تەتقىق قىلىشمۇ مۇھىم. چۈنكى ئەسەرنىڭ شەكلى بىلەن مەزمۇنى زىچ مۇناسىۋەتلىك.
« قۇتادغۇ بىلىك » ئۇيغۇرلارنىڭ مىلادى 11-ئەسىردىكى شەرقى قاراخانىلار دەۋرىدە يۈسۈپ خاس ھاجىپ تەرىپىدىن يېزىلغان بەدىئىي قامۇس بولۇپ داستاننىڭ بىزگىچە ئۈچ خىل قوليازما نۇسخىسى يېتىپ كەلگەن.ئۇنىڭ بىرى:كونا ئۇيغۇر يېزىقى بىلەن 1439-يىلى ھىراتتا كۆچۈرۈلگەن ھىرات ياكى ۋىنا نۇسخىسى، ئىككىنچىسى14-ئەسىرنىڭ بىرىنچى يېرىمىدا ئەرەب يېزىقى بىلەن كۆچۈرۈلگەن مىسىر ياكى قاھىرە نۇسخىسى،ئۈچىنچىسى 12-ئەسىرنىڭ ئاخىرى 13-ئەسىرنىڭ باشلىرىدا ئەرەب يېزىقى بىلەن كۆچۈرۈلگەن، ئەڭ قەدىمىي ۋە تولۇق نۇسخا نەمەنگان ياكى پەرغانە نۇسخىسى.

«قۇتادغۇبىلىك» ئۆز زامانىسىدا دۆلەت باشقۇرۇشنىڭ ئوبدان قوللانمىسى سۈپىتىدە شۆھرەت قازىنىپ داڭق چىقارغان. شۇڭا بۇ ئەسەر قايسى پادىشاھ ۋە قايسى ئەلگە يېتىپ بارسا، شۇ ئەلنىڭ ھاكىم ۋە ئالملىرى قوبۇل قىلىپ، ئالاھىدە ناملارنى بەرگەن.چىنلىقلار«ئەبەدۇل مۈلۈك»،ماچىنلىقلار«ئاينۇل مەملىكە»، شەرق مەملىكەتلىرىدە «زىننەتۇل ئۇمرا»، ئىرانلىقلار«شاھنامەئى تۈرك» ۋە بەزىلەر «پەندەنامەئىي تۈرك» دېگەن ناملار بىلەن بايان قىلىدۇ. قارا خانىلار خانى ھەسەن بىننى سۇلايمان ھارۇن بۇغراخاننىڭ بۇ كىتاب ئۈچۈن ئاپتورغا «خاس ھاجىپ» دېگەن نامنى بەرگەنلىكىمۇ كىتابنىڭ زور شۆھرەتكە ئىگە ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرىدىغان بىر پاكىت. قۇتادغۇبىلىكنىڭ بۇنچىلىك شۆھرەت قازىنىشى سەۋەبسىز ئەمەس،چۈنكى بۇ ئەسەردە ئۆزدەۋرىگە نىسبەتەن ئەڭ ئىلغان دۆلەت باشقۇرۇش ئۇسۇلى ۋە ئەڭ ئىلغان ئىدىيىلەر جەملەنگەن بولۇپ،دەۋرنىڭ تەرەققىپەرۋەرلىك خاھىشلىرى ئىلگىرى سۈرۈلگەن، ئاپتور ئۇلۇغ ئەدىب سۈپىتىدىلا ئەمەس،بەلكى ئۇلۇغ بىر پەيلاسوپ ۋە ئالىم سۈپىتىدە دۇنيا ۋە ئىنسانىيەت ھەققىدە، دۆلەت ۋەجەمىيەت، ئەخلاقىي پەزىلەت ھەمدە ئىلىم-مەرىپەت ھەققىدە ئاجايىپ قىممەتلىك پىكىرلەرنى بايان قىلغان. ياخشى خىسلەت، ئار-نومۇس، ئادالەتنى ئىنسانلار ئۈچۈن پايدىلىق، تەييارتاپلىق، يالغانچىلىق، خەسسىسلىكنى زىيانلىق دەپ ھېسابلاپ،شۇ ئاساستا ئاپتور ئادالەت، بەخت-سائادەت، ئەقىل-ئىدراك ۋە قانائەتتىن ئىبارەت تۆت سىمۋولنى دۆلەت باشقۇرۇشتا كەم بولسا بولمايدىغان شەرت قىلىپ جانلىق شېئىرى تىل ئارقىلىق ئىپادىلىگەن.

نى ئىنسانلارنى كۆردۈم ئۇچىلىرىدا كىيىم يوق، نى كىيىملەرنى كۆردۈم ئىچلىرىدە ئىنسان يوق.

ئىنكاس ئېسىل ناچار

جابدۇق پاش قىلىش