ئورتا ئاسىيا باندىتلىرىنىڭ ئاقىبىتى − ئەھەت ئەنجان (پروف. دوكتور)

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

11^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-7-24 20:25:52 | ئايرىم كۆرۈش

ئۈچىنچى باب
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى يىللىرىدا

ئۇلارنىڭ ۋەزىپىسى ئىككى ئىمپېرىيە ئوتتۇرىسىدا ئوينىلىۋاتقان شاھمات ئويۇنىدا پېشكا بولۇپ يەم بولۇش ئىدى. مانا بۇ، ئۇلارنى كۈتۈۋاتقان پاجىئەلىك ئاقىۋەت.
      −سىر ئولاف كارويېنىڭ «سوۋېت ئىمپېرىيىسى» دېگەن كىتابىدىن

كۈچلۈك دۆلەتلەر ئۇرۇشىدىكى پېچكىلار

بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ باشلىنىشى
1941- يىلى 6- ئاينىڭ 22- كۈنى ئەتىگەن سائەت 3 تىن 15 مىنۇت ئۆتكەندە، ھىتلېر دۇنيا تارىخىدىكى ئەڭ چوڭ قوراللىق ئۇرۇشلاردىن بىرى بولغان بارباروسسا ھەرىكىتىنى باشلاش بۇيرۇقىنى چۈشۈرىدۇ. دوناي دەرياسىنىڭ قارا دېڭىزغا قۇيۇلىدىغان ئېغىزىدىن باشلاپ تا بالتىق دېڭىز قىرغاقلىرىغىچە سوزۇلغان 1600 كىلومېتىرلىق ئۇزۇن سەپ بويىچە، 600 مىڭ دانە ماتورلۇق ۋاسىتە بىلەن 3 مىليون 200 مىڭغا يېقىن ئەسكەردىن تەشكىل تاپقان 146 دىۋىزىيىلىك گېرمانىيە ئارمىيىسى تۇيۇقسىز ھۇجۇم قىلىپ سوۋېت ئىتتىپاقى چېگراسىدىن بۆسۈپ ئۆتىدۇ. فېلد مارشال (گېرمانىيەنىڭ ئەڭ يۇقىرى ھەربىي ئۇنۋانى − ئۇ.ت) رىتتېر فون لېپ قوماندانلىقىدىكى شىمالىي ئۇرۇش سېپى توپكورپۇس ئارمىيىسى بالتىق رايونىدىكى سوۋېت ئارمىيىسىنى تارمار قىلىپ لېنىنگرادنى ئىشغال قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالىدۇ. 400 كىلومېتىر ئۇزۇنلۇقتىكى ئۇرۇش سېپىگە يېيىلغان مەركىزى ئۇرۇش سېپى توپكورپۇس ئارمىيىسىگە فېلد مارشال فون بۆك قوماندانلىق قىلىدۇ. گۇدېرىئاننىڭ ماشىنىلاشقان قىسىملىرى بىلەن كېسسېرلىڭنىڭ ھاۋا ئارمىيە كۈچى ئارقىلىق كۈچەيتىلگەن مەركىزى ئۇرۇش سېپى توپكورپۇس قىسىملىرى برېست-ۋىلنا-سمولېنسك ئۈچبۇلۇڭىدىكى سوۋېت ئارمىيىسىنى يوقىتىپ سمولېنسكنى ئىشغال قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالىدۇ. فېلد مارشال فون رۇندستېدت قوماندانلىقىدىكى جەنۇبىي ئۇرۇش سېپى توپكورپۇس ئارمىيىسى بولسا دىنيېپىر دەرياسىدىن كېچىپ ئۆتۈپ كىيېۋنى ئىشغال قىلىش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان ئىدى. بۇ ئۈچ توپكورپۇس قىسىملىرى بۇ ۋەزىپىنى ئورۇندىغاندىن كېيىنكى پىلان بويىچە قىسقۇچ شەكىللىك ھۇجۇم بىلەن ئىلگىرىلەپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يۈرىكى بولغان موسكۋانى ئىگىلىمەكچى بولىدۇ. بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ ئاخىرقى نىشانى سوۋېت ئىتتىپاقىنى شىمالدىن جەنۇبقا قاراپ ئوتتۇرىدىن ئىككىگە بۆلۈپ تۇرىدىغان شىمالىي مۇز ئوكياننىڭ ئاق دېڭىز قىرغىقىدىكى ئارخانگېلسكى شەھىرىدىن تا ۋولگا دەرياسىنىڭ ھەزەر دېڭىزى (كاسىپى) غا قۇيۇلۇش ئېغىزىغا جايلاشقان ئاستراخان شەھىرىگىچە سوزۇلغان تۈز سىزىقنىڭ غەربىي قىسمىنى ئىگىلەش ئىدى.
سوۋېت چېگراسىدىن چاقماق تېزلىكىدە بۆسۈپ ئۆتكەن گېرمانىيە كورپۇسلىرى ئالدىدا رۇسىيە قوشۇنلىرى پۇت تىرەپ تۇرالماي ئېغىر چىقىم تارتىپ تېرە- پېرەڭ بولۇپ تارمار بولىدۇ. ئاۋغۇست بىلەن سېنتەبىر ئايلىرىدا ئىگىلىنىش پىلانلانغان ستالىنگراد بىلەن لېنىنگرادتىن باشقا بارلىق يەرلەر ئاساسى جەھەتتىن بېسىۋېلىنىدۇ. دەل شۇ پەيتتە، گېرمانىيە ئارمىيىسى ئۇشتۇمتۇت پىلانىنى ئۆزگەرتىپ ھۇجۇم قىلىش نىشانىنى موسكۋاغا قارىتىپ، موسكۋانىڭ بوسۇغىسىغىچە يېتىپ بارىدۇ. ئەمما نويابىر ئېيىدىن باشلاپ “مارشال زىمىستان قىش” بىلەن “گېنېرال پاتقاقلىق” ئوتتۇرىغا چىققاچقا، گېرمانىيە ئارمىيىسى شىمالىي ئۇرۇش سېپىدە لېنىنگراد، مەركىزىي ئۇرۇش سېپىدا موسكۋا ۋە جەنۇبىي ئۇرۇش سېپىدا بولسا ستالىنگراد ئوتتۇرىسىدا سوزۇلغان ئۇزۇن سەپ بويىچە توسۇلۇپ قىمىر قىلالماي تۇرۇپ قالىدۇ. 1942- يىلىغا كىرگەندە، ئۇرۇش سېپى ئاساسەن كاپكازىيە تەرەپلىرىدىكى قىسمەن ئىلگىرىلەشلەر بىلەن چەكلىنىپ، گىرۇزىيەنىڭ شىمالىي چېگرىلىرىغىچە بولغان جايلار بېسىپ ئېلىنىدۇ.

نېمىس ئىرقچىلىق قارىشى ۋە شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىنىڭ قۇرۇلۇشى
بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ باشلىنىشىدىن سەل ئاۋۋال، يەنى 17- ئىيۇل كۈنى، ئىشغال قىلىش پىلانلانغان يەرلەرنىڭ پۇقرالىرىنى باشقۇرۇش تۈزۈمىنىڭ لايىھىسىنى تەييارلاش مەقسىتىدە شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى (ئوستمىنىستېريۇم − ئا.ھ. ئىزاھاتى) قۇرۇلۇپ، بۇ مىنىستىرلىككە ئالفرېد روزېنبېرگ مەسئۇل قىلىپ تەيىنلەنگەن ئىدى. بۇ مىنىستىرلىق سىياسىي، مەمۇرىي ۋە ئىقتىسادىي بۆلۈمدىن ئىبارەت ئۈچ قىسىمدىن تەشكىل تاپقان ئىدى. روزېنبېرگنىڭ كونا دوستلىرىدىن لېيبراندت مەسئۇللۇقىدىكى سىياسىي بۆلۈم، ئۆز ئىچىدە يەنە ئۈچ شۆبە بۆلۈمگە ئايرىلغان ئىدى. ئومۇمىي سىياسىي ئىشلار بۆلۈمى بىۋاسىتە براۋۇتىگامغا، ئۇكرائىنا بۆلۈمى ۋىلھېلم كىنكېلىنگە، كاپكازىيە بۆلۈمى بولسا پروفېسسور فون مەندېگە تاپشۇرۇلغان ئىدى. تۈركلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئەڭ مۇھىم بۆلۈم مەندې مەسئۇل بولغان بۇ بۆلۈم ئىدى. قوراللىق پائالىيەتلەرگە ئاساسەن گېرمانىيە دۆلەت مۇداپىئە ئورگىنى مەسئۇللۇقىدا پائالىيەت قىلاتتى. ئىشغال قىلىنغان يەرلەردىكى تازىلاشقا تېگىشلىك ئۇنسۇرلارنى تازىلاش ھەمدە بىخەتەرلىككە مۇناسىۋەتلىك ئىشلار ھىملېرنىڭ قول ئاستىدىكى جاسۇسلۇققا قارشى ئاخبارات بۆلۈمىگە، يەنى س س چىلار بىلەن س د چىلار قوشۇنىغا بېرىلگەن ئىدى.
نېمىسلارنىڭ، سوۋېت ئىتتىپاقىدا سلاۋيانلار بىلەن ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرنى باشقۇرۇشقا مۇناسىۋەتلىك سىياسەتلىرىنى ئېنىق چۈشىنىش ئۈچۈن، ناتسىستلار بىلەن نېمىس ھاكىمىيىتىنىڭ مىللىي مەسىلىلەر ھەققىدىكى ئىدىيىۋى كۆزقاراشلىرىدىن خەۋەردار بولۇش زۆرۈر.
ناتسىستىزم ئىدىيىسى بويىچە ئالغاندا، شەرق مەسىلىلىرى مۇنداق ئىككى ئاساسقا تايىنىدۇ: بۇلاردىن بىرىنچىسى، بۇ ئەڭ مۇھىم ئاساس بولۇپ، ھىتلېرنىڭ داڭلىق كۆزقاراشلىرىدىن بىرى بولغان “ھاياتلىق ماكانى” كۆز قارىشى، يەنى “لېبېنسراۋم” كۆز قارىشىنى ئاساسىي ئۆلچەم قىلىدۇ. گېرمانىيەنىڭ شەرقىدە ياشايدىغان ئۇرۇسلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق مىللەتلەرنىڭ ئالىي نېمىس ئىرقى (!) غا نىسبەتەن تۇتقان ئورنى بۇ كۆز قاراشنىڭ ئىككىنچى مۇھىم ئاساسىنى شەكىللەندۈرىدۇ.
ئادولف ھىتلېر، ئۆزىنىڭ «كۈرەش يولۇم» دېگەن كىتابىدا گېرمانىيەنىڭ نوپۇس سانىغا يەتمەيدىغان يەر زېمىنى ئۈستىدە توختىلىپ كېلىپ، بىر مىللەتنىڭ مۇستەقىل مەۋجۇت بولۇپ تۇرالىشىدىكى ئەڭ مۇھىم شەرت، يېتەرلىك مىقداردا ھاياتلىق ماكانغا ئىگە بولۇش- بولماسلىقىغا باغلىق، دەپ تەكىتلەنگەن. بۇنداق ھاياتلىق ماكان شەرتىنى، پەقەت سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلىنىشتىن ئوتتۇرىغا چىقىدىغان ئۇرۇسلار ئىگىلىۋالغان يەرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمىنى نېمىسلار تىزگىنلەش ئارقىلىقلا كاپالەتكە ئىگە قىلىنىشى مۇمكىن دەپ قارايدۇ.
ناتسىستىزمنىڭ ئىرقچىلىق نەزەرىيىسى بويىچە ئالغاندا، بالتىق مىللەتلىرى (ئېستونىيەلىك، لىتۋانىيەلىك ۋە لىتۋانىيىلىكلەر) ئالىي نېمىس ئىرقىغا مەنسۇپ بولمىغىنى بىلەن، “نېمىسلاشتۈرۈلۇش ئىمكانىغا ئىگە” مىللەتلەر كاتېگورىيەسىگە مەنسۇپ خەلق ھېسابلىنىدىكەن؛ ئۇكرائىنا، بېلارۇسىيە ۋە رۇسىيە قاتارلىق ئەللەردە ياشايدىغان سلاۋيانلار بولسا پەس ئىرققا مەنسۇپ مىللەتلەر دەپ قارالغان. كاپكازىيە مىللەتلىرىگە باھا بېرىشتە بىر- بىرىگە تۈپتىن ئوخشىمايدىغان باھالار ئوتتۇرىغا قويۇلغان. ئەرمەنلەر يەھۇدىيلارغا يېقىن مىللەت دەپ باھالانغان. ئۇلارغا سېلىشتۇرغاندا گروزىنلار ئالىي ئىرققا مەنسۇپ ئادەملەر قاتارىدا قارىلىپ، نېمىس ھاكىمىيىتى ئاستىغا ئۆتكۈزۈشكە بولىدىغان كاپكازىيىلىكلەر ئىچىدىكى ئەڭ ئەتىۋارلىق مىللەت ھېسابلىنىدىكەن.
ناتسىستلارنىڭ ئىرق دەرىجىسىگە ئاساسلانغاندا، ئاسىيالىقلار قاتارىدا تۈركلەرمۇ پەس ئىرققا مەنسۇپ، يەنى “ئۇنتېرمېنش” دەپ ھېسابلىناتتى. ناتسىستىزم نەزەرىيىچىلىرى، سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدە ياشايدىغان سلاۋيانلاردىن باشقا بارلىق مىللەتلەرنى ئوتتۇرىسىدىكى پەرقلىرىگە بەك ئەھمىيەت بەرمەي، ئۇلارنىڭ ھەممىسىنى يىغىپ يۆگەپ “موڭغۇل” دەپلا قاراۋەرگەن. نېمىسلارنىڭ، تۈركى قوۋملارغا ئوخشايدىغان سوۋېت سىستېمىسى ئىچىدە ياشايدىغان ئاسىيالىق قوۋملارغا بولغان قاراشلىرىغا ئەڭ چوڭ تەسىر كۆرسەتكەن ئامىل، ھىتلېرنىڭ بولشېۋىزمنىڭ بارلىققا كېلىشى بىلەن، سوۋېت ئىتتىپاقى تۈزۈمىنىڭ تىكلىنىشى ھەققىدىكى مەسىلىلەر ئۈستىدە يۈرگۈزگەن مۇلاھىزىلىرى ئىدى. ھىتلېرنىڭ قارىشىچە، سوۋېت ئىتتىپاقى ئاساسى گەۋدىسىنى سلاۋيانلار بىلەن موڭغۇللار تەشكىل قىلغان، مېڭىسى يەھۇدىيلار تەشكىل قىلغان بىر ئورگان ھېسابلىنىدىكەن. شۇنداق قارالغاچقا، سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى يوقىتىلىشقا تېگىشلىك ئاساسلىق دۈشمەن ئۇرۇس مىللىتى بولماستىن، بەلكى بولشېۋىك ئىدىيىسى بۆلىشى كېرەك ئىكەن. بولشېۋىكچىلىق بولسا سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئۇرۇسلار، يەنى سلاۋيانلار تەرىپىدىن سۆرەپ كىرىلگەن نەرسە بولماستىن بەلكى يەھۇدىيلار ياردىمى ئاساسىدا ئاسىيالىقلار تەرىپىدىن كەلتۈرۈلگەن بىر ئەقىدە ھېسابلىنىدىكەن. كېيىن ئۇرۇسلار ئاسىياغا قىستىلىش جەريانىدا پەس ئىرق ھېسابلىنىدىغان ئاسىيالىقلار سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ياۋروپا قىسمىغا كېلىپ ماكانلاشقانىمىش. نەتىجىدە، ھىتلېر بولشېۋىزمنى ئاسىيالىق ئىرقلار پەيدا قىلغان ۋە تارقىتىپ كەلگەن بىر بالايىئاپەت دەپ قارايتتى. ھىتلېر، 1941- يىلىنىڭ دېكابىر ئېيىدا رىچستاگ (گېرمانىيە پارلامېنتى) دا سۆزلىگەن بىر نۇتقىدا “ئەگەر بولشېۋىكلەر بۇ ئۇرۇشتا غەلىبە قىلىپ قالغۇدەك بولسا، تىنچلىق شەرتلىرىنى ئۇرۇسلار ئەمەس، بەلكى موڭغۇللار بىلەن تاتارلار تۈزۈپ ئوتتۇرىغا قويىدىغانلىقى مۇقەررەر. ئەگەر بۇنداق بىر ئەھۋال يۈز بەرگىنىدە، پۈتكۈل ياۋروپالىق بىلەن ياۋروپا مەدەنىيىتى ئىنتايىن ئېغىر بالاسى ئاپەتكە دۇچار بولىدۇ” دەپ ھۆكۈم چىقارغۇدەك دەرىجىدە بۇ خىل كۆزقاراشقا ئىشىنەتتى. ئۇنىڭچە بولغاندا، سلاۋيان ئىرقى ئالدانغان بىر ئىرقىمىش. مۇنداق ئېيتقاندا كۆرۈنۈشتە نېمىسلارغا ئوخشايدىغان ئاق سېرىق تەنلىك، كۆك كۆزلۈك سلاۋيان ئىرقى، قارا چاچلىق ۋە بۇغداي ئۆڭلۈك موڭغۇل ئالۋاستىلىرى تەرىپىدىن قايمۇقتۇرىۋىتىلگەن ھەمدە ئۇلارنىڭ قېنىنى بۇلغىۋەتكەنىمىش.
شۇنداق قىلىپ، ھىتلېر ئۆزىنىڭ بىمەنە ئىرق كۆزقاراشلىرىغا تروتسكى، كامىنېۋ ۋە زىنوۋيېۋ قاتارىدىكى يەھۇدىي قېنىدىن بولغان ئىنقىلاب رەھبەرلىرىگە شۇ دەۋرلەردە كوممۇنىزم ئىدىيىسى بىلەن مەنىداش ھالغا كەلتۈرۈلگەن گىرۇزىن قېنىدىن بولغان ستالىننى، شۇنىڭدەك يەنە ئۆتمۈش يىللاردا ھىتلېر ئارزۇلىغاندىنمۇ كۈچلۈك ئىمپېرىيىلەرنى قۇرۇپ چىقالىغان ئىقتىدارلىق ئاتىللا، چىڭگىزخان قاتارىدىكى ئاسىيالىق داھىيلارنىمۇ قوشۇۋالغان. ئەنە شۇ سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، ئۇرۇش يېڭى باشلانغان ۋاقىتلاردىلا مەخپىي بۇيرۇق چۈشۈرۈپ كومپارتىيە كومىسسارلىرىنى، يەھۇدىيلارنى ۋە ئاسىيالىقلارنى تازىلاش ھەرىكىتى باشلاتقان ئىدى. بۇ ھەرىكىتىگە بىرلەشتۈرگەن ئاساستا، يۈز مىڭلىغان تاتار تۈكلىرى بىلەن ئورتا ئاسىيالىقلارنى پەس ئاسىيالىقلار قاتارىدا قىرىپ تاشلايدۇ. بۇ بۇيرۇقنىڭ ئاسىيالىقلارغا مۇناسىۋەتلىك قىسمى، ئۇرۇشنىڭ ئىككىنچى يىلى بولغان 1942- يىلىنىڭ 12- سېنتەبىرىدە، زور قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كەلگەن ھەر تۈرلۈك مەنبەلەر ئاساسىدىلا ئىسپاتلىنىدۇ. 1942- يىلى ئېس- ئېس تەربىيىلەش بۆلۈمى تەرىپىدىن تۈزۈلۈپ تارقىتىلغان «دېر ئۇنتېرمېنش» دېگەن كىتابچىدا، ئاتىللا بىلەن چىڭگىزخاندەك داھىيلار يېتەكچىلىكىدىكى پەس ئىنسان ئىرقلىرىنىڭ ياۋروپا مىللەتلىرىگە قىلغان ۋەھشىيلىكلىرى (!) تونۇشتۇرۇلۇپ، بۇ ئىرقلارغا مۇناسىۋەتلىك بىرمۇنچە ساۋاتلارمۇ قوشۇمچە قىلىنغان ئىدى. نېمىس تەشۋىقات ئورگانلىرى تا ئۇرۇش ئاخىرلاشقان كۈنلەرگىچە بولشېۋىكچىلىق ئاساسى نەزەرىيە مەنبەسىنى ئاسىيالىقلاردىن كەلگەن، يەنى موڭغۇللاردىن كەلگەن دەيدىغان قارىشىدىن ۋاز كەچمەيدۇ.
ناتسىستلار ھاكىمىيىتى تەرىپىدىن شەرق مىنىستىرلىكىگە مەسئۇل قىلىنغان ئالفرېد روزېنبېرگ ئەسلىدە ئېستونىيەدە تۇغۇلغان بىر نېمىس ئىدى. ئۇ، ھىتلېر ۋە باشقا ناتسىستلارغا بەك ئوخشاپ كەتمەيدىغان مىللەت كۆزقاراشقا ئىگە بىرى ئىدى. ئۇنىڭ قارىشىچە، گېرمانىيەنىڭ ئەڭ خەتەرلىك دۈشمىنى رۇسىيە ئىدى. ئۇنىڭچە بولغاندا، مىللەتلەر ئادەتتە مۇنداق ئۈچ خىل تىپقا بۆلۈنىدىكەن: بىرىنچى تىپتىكىلەر باشقىلارغا يېتەكچىلىك قىلىش ۋە يېڭىلىقلارنى كەشىپ قىلىش ئىقتىدارىغا ئىگە يېتەكچى مىللەتلەردىن تەشكىل تاپىدىكەن. بۇنىڭ ئەڭ ئالدىنقى ئورۇندىكىلىرىدىن نېمىس ئىرقىنى كۆرسىتىش كېرەك ئىكەن؛ ئىجادىيەت بىلەن كەشىپ قىلىش ئىقتىدارى بولمىغان، ئەمما بار نەرسىلەرنى ساقلاپ داۋاملاشتۇرۇپ كەلگۈسى نەسىللەرگە مىراس قىلىپ قالدۇرالايدىغان مىللەتلەر بولسا ئىككىنچى تەبىقىدىكى مىللەتلەرگە كىرىدىكەن. تۈركلەرنى ئەنە شۇ تىپقا مەنسۇپ ئىرق دەپ قاراش مۇمكىن ئىكەن؛ بار نەرسىلەرنى بۇزۇپ ۋەيران قىلىۋېتىدىغان مىللەتلەر بولسا ئۈچىنچى تىپقا مەنسۇپ ئىرق بولۇپ، بۇنداق ئىرقلارغا ئۇرۇس، يەھۇدىي، سىگان قاتارىدىكى  مىللەتلەر كىرىدىكەن.
شۇنداق بولغاچقا، نېمىسلار سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى ئۇرۇس بولمىغان باشقا مىللەتلەرنىڭ ھەممىنى بىرلا تۈرگە ئايرىۋەتمەي، ئۇلارنى ئۆز ئالاھىدىلىكلىرىگە قاراپ قايتىدىن تۈرلەرگە ئايرىش، شۇنىڭدەك يەنە بۇ مىللەتلەرنىڭ بۇ تۈرلەر ئىچىدىكى مەۋقەسىنى تونۇۋېلىشىغا ياردەم قىلىش كېرەك ئىكەن. شۇ ئارقىلىق رۇسىيە بىلەن گېرمانىيە ئوتتۇرىسىدا مەمۇرىي جەھەتتە گېرمانىيەگە ئىتائەت قىلىدىغان بىر چېگرا سىزىپ چىقىش ئىمكانىنى يارىتىشقا بولىدىكەن. سىرلىق تەقدىر، روزېنبېرگنىڭ گېرمانىيە ئۈچۈن ئۈمىد قىلغان بۇنداق بىر مۇداپىئە قورغىنى قۇرۇش پۇرسىتىنى ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئاخىرلاشقىنىدا سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئاتا قىلغان ئىدى.
مىللىي ئىشلار مىنىستىرلىقى يېڭىدىن قۇرۇلۇۋاتقان ۋاقىتلاردا، كەلگۈسى پىلانلارنى تەييارلاپ پۈتتۈرگەن روزېنبېرگ، سوۋېت ئىتتىپاقىنى خەرىتە ئۈستىدە ئۇكرائىنا، بېلارۇسىيە، بالتىق تەۋەسى، قىرىم، كاپكازىيە، دون ۋادىسى ۋە ئورتا ئاسىيا قاتارلىق 7 پارچىغا بۆلۈش لايىھىسىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، قالغان يەرلەردە بۈيۈك رۇسىيە قۇرۇش پىلانىنى ئوتتۇرىغا قويغان. شۈبھىسىزكى، بۇ لايىھىدە گېرمانىيەنىڭ بۇ جايلارنىڭ ھەممىسىنىلا ئىشغال قىلىۋېلىشى شەرت دەيدىغان بىر پىلانىمۇ يوق ئىدى. روزېنبېرگ، گېرمانىيەنىڭ بىۋاسىتە ئىشغال قىلىۋېلىشىغا تېگىشلىك يەرلەرنىڭ پىلانىنى تۈزۈپ چىقىش ئۈچۈن رېيچ كومىسسارىياتى دېگەن ئورگاندا 4 تارماق بۆلۈم قۇرۇپ چىققان ئىدى. بۇ بۆلۈملەر بالتىق ئەللىرى بىلەن بىلارۇسىيەنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا ئۇستلاند بۆلۈمى بىلەن ئۇكرائىنا، موسكۋا ۋە كاپكازىيە بۆلۈملەردىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. ئەمما ناتسىستلار پارتىيىسى ئىچىدە ئۇنچە بەك تەسىرى بولمىغان روزېنبېرگنىڭ ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرگە ئايرىم- ئايرىم مۇئامىلە قىلىش كېرەك دەيدىغان بۇ پىلانى، باشقا ناتسىستلارنى بەك قىزىقتۇرۇپ كېتەلمەيدۇ. شۇنداق بولغاچقا، 1941- يىلى ئىچىدە ئىشغال قىلىنغان يەرلەردە بەرىبىر ھىتلېرنىڭ كۆزقاراشلىرى ئاساسىدا سىياسەت بەلگىلىنىپ ئىجرا قىلىنىدۇ.
ناتسىستلار پارتىيىسى رەھبەرلىك گۇرۇپپىسىنىڭ سىرتىدا قالدۇرۇلۇپ ئادەتتىكى مەمۇرىي كادىر بولۇپ ئىشلەپ يۈرگەن يەنە بىر گۇرۇھ كىشىلەر، بۇ مەسىلىگە پۈتۈنلەي باشقا تۈردە قارايتتى. مىللىي ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ تۆۋەن دەرىجىلىك مەمۇرىي خىزمەتچىلىرىدىن تەشكىل تاپقان مەمۇرى خادىملار، تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى تەۋەسىدە خىزمەت قىلىدىغان دىپلوماتلار، ئاكادېمىكلەر ۋە بىر قىسىم ھەربىيلەردىن تەشكىل تاپقان بۇ گۇرۇھ كىشىلەر مىللەت مەسىلىسىدە خىيالىي ئالىي ئىرق سەپسەتىلىرى بويىچە مۇئامىلە قىلماستىن ئەمەلىيەتنى چىقىش قىلغان ھالدا مۇئامىلە قىلىنىشى كېرەك دەپ قارىشاتتى. بۇ كىشىلەرنىڭ بىر قىسمى بولشېۋىكلەر ھاكىمىيىتى قالدۇرۇلسۇن، ئۇنىڭ ئورنىغا دېموكراتىك بىر رۇسىيە قۇرۇلسۇن، بۇنداق بىر رۇسىيە بىلەن گېرمانىيەمۇ ئىناق قوشنىدارچىلىق مۇناسىۋەت تىكلىشى كېرەك دەپ قارىشاتتى. يەنە بىر قىسىم كىشىلەر بولسا گېرمانىيە، ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرگە ياردەم بېرىش ئارقىلىق ئۇلارنى ئۆز مىللىي مەنلىكىگە ئېرىشتۈرۈش لازىم؛ بۇ شەكىلدە يېڭىدىن قۇرۇلىدىغان دۆلەتلەر بىز ئۈچۈن بىخەتەرلىك قورغان بولۇش رولىنى ئوينايدىغان، رۇسىيەنىڭ كېڭەيمىچىلىك قىلىشىنى چەكلەيدىغان، رۇسىيەنىڭ گېرمانىيە قاراپ كېڭىيىشىگە توسالغۇ بولالايدىغان ۋەزىيەتنى شەكىللەندۈرەلەيدۇ دەپ قارىشاتتى.
شۈبھىسىزكى، گېرمانىيە ئارمىيىسى كەينى- كەينىدىن غەلىبە قىلىپ چاقماق تېزلىكىدە ئالغا ئىلگىرىلەۋاتقان بىر پەيتتە، بۇ تۈر قاراشتىكى كىشىلەر ئۆز پىكىرلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇش پۇرسىتى قەتئىي يوق ئىدى. ئەمما ئۇرۇش بىر ئىزدا توختاپ قالغان ۋەزىيەت شەكىللىنىشكە باشلاپ، گېرمانىيە ئۇرۇش ماشىنىسى تەسىر كۈچىنى يوقىتىشقا باشلىغان كۈنلەردە، يۇقىرىقىدەك قاراشلار رەسمىي ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، بۇ تۈر ئىشلار ئىجرا قىلىنىشقا باشلىنىدۇ. گېرمانىيە ئۇرۇش سەپلىرىدە چېكىنىش ۋەزىيىتىنىڭ شەكىللىنىشىگە ئەگىشىپ ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرگە ياردەم بېرىلىش كېرەك دەيدىغان قاراشلارنى ھىمايە قىلىدىغان پىكىرلەرمۇ كۈچىيىشكە باشلايدۇ. پروفېسسور گېرھاردت فون مەندې، پروفېسسور ھانس كۆچ، پروفېسسور تيودور ئوبېرلاندېر، دىپلومات ئوتتو براۋتىگام ۋە گېنېرال ئوسكار فون نيېدېرمايېر قاتارىدىكى كىشىلەر ئەنە شۇ خىل پىكىردىكى كىشىلەرنىڭ تىپىك ۋەكىللىرىدىن ئىدى.

رۇسىيە ئالدىنقى سېپىدىن گېرمانىيە ئەسىرلەر لاگېرىغىچە
سوۋېت ئىتتىپاقى قىلچە تەييارلىقسىز بىر پەيتتە ئومۇمىي يۈزلۈك ھۇجۇمغا ئۇچرىغان كۈنلەردە، ئالدىنقى سەپكە ئالدىراپ- تېنەپ نەچچە مىليون كىشىلىك ئەسكەر يۆتكەشكە كىرىشكەن ئىدى. بۇ ئەسكەرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى يېتەرلىك ھەربىي تەلىم- تەربىيە كۆرمىگەن، شۇنىڭدەك قورال- ياراغ، ئوق- دورا جەھەتتىمۇ بەكلا يىتەرسىز ئەھۋالدا ئىدى. بۇنداق چېچىلاڭغۇ بىر ئارمىيىگە تايىنىپ گېرمانىيە ئارمىيىسى ئۈستىدىن غەلىبە كېلىش ئۇياقتا تۇرسۇن، ھەتتا دۈشمەن ھۇجۇمىنى ئاستىلىتىشتىنمۇ ئۈمىد كۈتكىلى بولمايتتى. دېگەندەك، ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى ئايلىرىدا رۇسىيە ئۇرۇش سەپلىرى شۇنداق تېز تارمار بولۇپ كەتكەن ئىدىكى، قىسقىغىنە بىر نەچچە ئاي ئىچىدىلا شۇنچە كۆپ دۈشمەن ئەسكىرىنى ئەسىرگە ئالىدىغانلىقىنى نېمىس گېنېراللىرى زادىلا پەرەز قىلىشمىغان ئىدى. يالغۇز كىيېۋغا قىلىنغان ھۇجۇمدىلا 5 سوۋېت توپكورپۇسى تارمار قىلىنىپ 665 مىڭدىن ئارتۇق ئەسكەر ئەسىرگە ئېلىنغان ئىدى. ھۇجۇم شىددەت بىلەن داۋام قىلىۋاتقان دەسلەپكى 4~5 ئاي ئىچىدە ئەل بولغان ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭ سانى 3 مىليوندىن ئېشىپ كەتكەن بولۇپ، بۇ سان شەرق ئۇرۇش سېپىدىكى نېمىس ئەسكەر سانىنىڭ يىغىندىسىغا تەڭ دېگۈدەك ئىدى.
ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭ خېلى كۆپ قىسمى ئۇرۇس بولمىغان باشقا مىللەتلەرگە مەنسۇپ سوۋېت ھەربىيلىرىدىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. بۇ ئەسىرلەر پولشا بىلەن گېرمانىيەدىكى ئەسىرلەر لاگېرىغا ھەيدەپ كەلتۈرۈلۈپ قامىلىدۇ. بۇ جەرياندا يۈز مىڭلىغان ئەسىر  يوللاردا ئۆلۈپ- قىرىلىپ تۈگەيدۇ. ئەسىرلەر لاگېرىغا ساق يېتىپ كېلەلىگەنلەر بولسا ئىنتايىن ئېغىر قىيىن- قىستاقلارغا ئېلىنىدۇ. ئالىي ئىرق (!) ۋەكىللىرى ئۇرۇشنىڭ دەسلىپىدە قولغا كەلتۈرگەن مۇنچە زور غالىبىيەتنىڭ  مەستلىكىدە پەس ئىرق دەپ قارالغان ئەسىرلەرگە قارىتا ئادەم قېلىپىدىن چىققان ۋەھشىيلىكلەر بىلەن مۇئامىلە قىلىدۇ. قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا شۇنچە كۆپ دۈشمەن ئەسكىرى ئەسىرگە چۈشكەن، شۇنىڭدەك مۇنچە كۆپ ئەسىرنى بىر تەرەپ قىلىشقا قىلچىمۇ تەييارلىقى بولمىغانلىقى ئۈچۈن، ئەسىرلەرنى ئورۇنلاشتۇرۇشتا بەكلا كۆپ قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كېلىپ، ئەسىرلەرنىڭ ئەھۋالى تېخىمۇ بەتتەرلىشىپ كېتىدۇ. ئاقىۋەتتە، نېمىسلار ئۈچۈن، ئۇرۇش ئەسىرلىرىگە مۇناسىۋەتلىك جەنىۋە شەرتنامىسىنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ، ئەسىرلەرنى قىلچە كارى بولماي ئاچ- يالىڭاچلىقتا لاگېرلاردا ئۆلۈپ تۈگەشكە تاشلىۋېتىش − بۇ قىيىنچىلىقلاردىن قۇتۇلۇشنىڭ بىردىن- بىر چارىسى ئىدى.
رەسمىي نېمىس ھۆججەتلىرىدىن قارىغاندا، پۈتۈن ئۇرۇش جەريانىدا شەرقىي ئۇرۇش سېپىدا ئەسىرگە ئېلىنغان سوۋېت ئەسكەرلىرىنىڭ سانى جەمئىي 5 مىليون 162 مىڭ نەپەرگە يەتكەن بولۇپ، بۇ ئەسىرلەرنىڭ 1 مىليون 981 مىڭ نەپىرى ئەسىرلەر لاگېرىدا قىرىلىپ تۈگىگەن؛ ئەسىرلەرنى يۆتكەش جەريانىدا ئۆلگەنلەر بىلەن يوقاپ كەتكەن ئەسكەر سانىنىمۇ قوشۇپ ھېسابلىغاندا، ئۆلگەن ئەسىرلەرنىڭ ئومۇمىي سانى 3 مىليوندىن ئارتۇق ئىدى. ئۆلمەي ساق قالغان ئەسىرلەرنىڭ 818 مىڭغا يېقىن قىسمى ھەرخىل ياللانما ئەسكەر پولكلىرىدا لېجيونېر سۈپىتىدە ئالدىنقى سەپلەرگە ئەۋەتىلگەن ياكى ئارقا سەپلەردە سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ئىشلار ئۈچۈن ئىشلىتىلگەن. ئۇنىڭدىنمۇ ئېشىپ قالغانلار شەرق ئىشچىلىرى قاتارىدا ئەمگەك لاگېرلىرىدا ئېغىر ئىشلاردا ئىشلىتىلىدۇ.
1941- يىلى 9- ئاۋغۇست كۈنى چۈشكە يېقىن ئەسىرگە چۈشتۈم. … ئىككى كۈن ئۆتكەندە تەخمىنەن ئىككى يۈزدەك ئۇرۇش ئەسىرى بىلەن بىرگە كروۋگراد لاگېرىغا ئەۋەتىلدىم. … ئۆكتەبىرنىڭ بىرىنچى ھەپتىسىدە مىڭلىغان ئۇرۇش ئەسىرى قاتارىدا كروۋگرادتىن ئۇمان لاگېرىغا كۆچۈرۈلدۇق. ئۇ يەردىكى ئەسىر سانىنى ئېنىق بىلەلمىسەممۇ، پەرىزىمچە نەچچە مىڭ ئارتۇق ئىكەنلىكى ئېنىق ئىدى. … ھەممىمىز ئاچ قۇرساق بولۇپلا قالماي، يېرىمىدىن كۆپ قىسمىمىزنىڭ ئۇچىسىدا تۈزۈكرەك كىيىم- كېچەكمۇ يوق يالاڭ كىيىملەردە ئىدۇق. تۆت ئېتىراپىمىز نېمىس قوراللىق ئەسكەرلىرى تەرىپىدىن قورشالغان، يامغۇر ئارىلاش قار- شىۋىرغان ئىچىدە يەرلەردە ئۆمىلەپ- تىرمىشىپ دېگۈدەك سۆرىلىپ ئاران ماڭاتتۇق. … ئون مىڭ ئەسىردىن ئاران ئۈچ مىڭىمىز ئۇمان ئەسىرلەر لاگېرىغا تىرىك بارالىدۇق. ماڭغۇدەك ماجالى قالماي قوشۇننىڭ كەينىدە سۆرىلىپ قالغانلارنى كەينىدىن يالاپ كېلىۋاتقان ئاپتوماتلىق نېمىس ئەسكەرلىرى شۇ يەردىلا دۈمبىسىنى نىشانلاپ تۇرۇپ ئېتىپ تاشلايتتى. ئۆلگەنلەرنىڭ جەسەتلىرى ئوشۇقتىن ئاشقان پاتقاقلىقلاردا، يەنە بەزى يەرلەردە تىزدىن ئاشقان پاتقاقلىق يوللاردا تاشلىنىپ قالغان ئىدى. …
ئۆكتەبىر ئېيىنىڭ ئاخىرغىچە تىنماي ياققان قار بارلىق كەپىلىرىمىزنى، چېگرا توسۇقلىرىنى ۋە ئۆتمە- تۆشۈك بولۇپ كەتكەن لاپاسلىرىمىزنى ئاپئاق قار ئاستىغا پۈركىۋەتكەن ئىدى. … ئۈمىدلىرىنى تېخى تولۇق يوقاتمىغان ئەسىرلەر ئۆلگەن سەپداشلىرىنىڭ جەسەتلىرىنى كەپىلىرىدىن چىقىرىپ ئويۇلۇپ كەتكەن چىغىر يولنىڭ نېرىسىغا ئاپىرىپ خۇددى كۆتەك تىزغاندەك ئۈستى- ئۈستىلەپ تىزىپ چىقاتتى. ئۆلگەنلەر كۈنسايىن كۆپەيمەكتە ئىدى. كېچىلىرى يېنىمدا ياتقان ئەسكەرنىڭ ئۆلۈكمۇ ياكى تىرىك ئىكەنلىكىنى بىلەلمەيتتىم. ھەر كۈنى سەھەردە ھېلىقى چىغىر يول بويىدىكى جەسەتتىن كۆتۈرۈلگەن تام يېڭى قوشۇلغان جەسەتلەر بىلەن بارغانسېرى ئېگىزلىمەكتە ئىدى.
ئورۇقلاپ كېتىشىمگە ئاچلىق قوشۇلۇپ مېنىمۇ ئۆلۈم ۋەھىمىسى قورقۇتماقتا ئىدى. لاگېردىكى ئەسىرلەر ئارىسىدا پەرق قىلىنغان يەھۇدىيلارنى نېمىس ئەسكەرلىرى سەل نېرىسىدىكى دۆڭنىڭ كەينىگە ئاپىرىپلا ئېتىپ تاشلىشىنى ئاڭلاپ تۇراتتۇق. قورال تۇتقان نېمىس ئەسكەرلىرىنى كۆرسەم شۇ ھامان كۆزلىرىم قاراڭغۇلىشىپ كېتەتتى. … ئىچىمدىن “مەن يەھۇدىي ئەمەس” دەپ ۋارقىرىغۇم كېلىپ كېتەتتى. ئەمما ئۈنۈمنى چىقىرالىغۇدەك كۈچۈم قالمىغاچقا، ئاۋازىم بوغۇزۇمدىلا غىڭىلداپ يوقاپ كېتەتتى.
بۇ ئابزاسلار، ئەسىرلەر لاگېرىغا قامىلىپ ئۇ يەردە بىۋاسىتە ياشىغان داڭلىق شائىر چىڭگىز تاغچىنىڭ كۈندىلىك خاتىرىسىدىن ئېلىندى. تۆۋەندىكى ئابزاس بولسا بۇ ئەسىرلەر لاگېرىدا ئەسىرلەرنى تاللاپ ئايرىش ئىشى بىلەن شۇغۇللانغان مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ، پارىژدا تۇرۇۋاتقان ئايالىغا يېزىپ يوشۇرۇن ئەۋەتكەن بىر باغاقچىدا يېزىلغانلار ئىدى:
مېنىڭدىن ياردەم تىلەۋاتقان، مەندىن ئۈمىد كۈتۈپ تۇرغان بۇ تەلەيسىز بىچارىلارغا قىلچىمۇ ياردەم قىلالمايۋاتقانلىقىمدىن ئىچىم زەرداب بولماقتا ئىدى. مەن ئۇلارغا: سىلەرگە چوقۇم ياردەم قىلىمەن، دەپ ۋەدە قىلاتتىم. ئەمما ئۇلارغا تەسەللى بېرىش ئۈچۈنلا شۇنداق يالغان سۆزلىمەكتە ئىدىم. ئەمدى ئۇلارنىڭ كۆرۈۋاتقان بۇ ئازابلىرىغا بەرداشلىق بەرگىدەك كۈچۈممۇ قالمىدى. تۈنۈگۈن 35 ئادەمنى ئۆلۈم جازاسىدىن قۇتقۇزۇپ قالغان ئىدىم. ئەمما ئۇلارنى بىر ئازگال ئىچىگە سولاپ قويۇشتى. بۇ كۈنلەر ئۆكتەبىر كىرگەن كۈنلەر بولۇپ، سۆڭەكتىن ئۆتىدىغان قاتتىق سوغۇق، ئۇلارنىڭ ئۇچىسىدا يازلىق كىيىمدىن باشقا ھېچنېمىسى يوقلا ئەمەس، ھەتتا ھەممىسى دېگۈدەك يېرىم يالىڭاچ. ئۇلار ۋۇجۇدىنى قار- يامغۇردىن ساقلىقىدەك كىچىك بىر دالدا ياساش ئۈچۈن تىرناقلىرى بىلەن توپىنى قىزىپ ئورەك كولاشقا تىرىشاتتى. ئۇلارغا خۇددى ئىتقا تاشلىغاندەك نان تاشلاپ بېرەتتى، ئىچىدىغانغا سۇمۇ بەرمەيدۇ. … بۇ خەق (نېمىسلارنى دېمەكچى − ئاپتور) ھايۋاندىنمۇ بەتتەر ياۋۇز نېمىلەر ئىكەن. … تېخى ئۆزلىرىنى مەدەنىي مىللەت دېيىشىدۇ … بۇ كۈنلەردە روھى جەھەتتە قانچىلىك تۈگىشىپ كېتىۋاتقانلىقىمنى پەرەز قىلغانسەن بەلكىم، … بۇ كۈنلەردە، بۇ ئىشلارنى كۆزۈم كۆرمىسۇن دەپ ئۆزۈمنى ئۆلتۈرۈۋېلىپ بىراقلا قۇتۇلۇپ كېتەيچۇ دېگەندىن باشقىنى ئەقلىمگە كەلتۈرەلمەي قېلىۋاتىمەن. …
چوقاي ئوغلى، تەكشۈرۈشتىن ئۆتىدىغان ئاشكارا خەتلىرىدە بولسا، لاگېردىكى ئەھۋاللار بىلەن نېمىسلارنىڭ ئەسىرلەرگە تۇتقان مۇئامىلىلىرى ھەققىدە توختىلىشتىن ئۆزىنى قاچۇرغان ھالدا ئورتا ئاسىيالىق ئەسىرلەرگە مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلار ئۈستىدىلا توختالغان:
ئاۋغۇست ئېيىنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ ئەسىرلەر لاگېرىنى زىيارەت قىلىش ئىشى باشلاندى. بىز نويابىرنىڭ باشلىرىغىچە بىر مۇنچە لاگېرنى زىيارەت قىلدۇق. بۇ جەرياندا ئون مىڭلىغان يۇرتدىشىمىز بىلەن ئۇچرىشىش پۇرسىتىگە ئېرىشتۇق.
ئەسىرگە چۈشكەن ئورتا ئاسىيالىقلار مۇنداق ئىككى تۈرگە ئايرىلاتتى: ئۇلارنىڭ بىر قىسمى ئۇرۇش ئەسىرى بولغان قىزىل ئارمىيە ئەسكەرلىرى، يەنى ھەقىقىي مەنىسى بىلەن ئۇرۇش ئەسىرلىرى ئىدى؛ يەنە بىر قىسمى بولسا سوۋېتلەرگە قارشى ھەرىكەت قىلغان دېيىلىپ، بۇ ئىشلارغا مۇناسىۋەتلىك ئەمەلىي ھەرىكەتلىرى ئۈچۈن سوۋېت سوتچىلىرى تەرىپىدىن مۇستەلزىم (تېگىشلىك) يىلدىن قاماق جازالىرىغا ھۆكۈم قىلىنىپ، سوۋېت ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئالدىنقى سەپلەردىكى مەجبۇرى ئەمگەك لاگېرلىرىغا ئەۋەتىلگەن ئورتا ئاسىيالىقلار، يەنى پۇقرا ئەسىرلەر ئىدى. … بارلىق ئەسىرلەر لاگېرىدا، بولۇپمۇ پروستكېن، سۇۋالكا، دېبا، دېبىكا، پوپېگىن قاتارلىق ئورتا ئاسىيالىق ئەسىرلەر يىغىلغان لاگېرلاردىكى ئورتا ئاسىيالىقلار مېنى بىر كۆرۈپلا تونۇۋالدى. … بۇ ئەسىرلەر مەيلى مېنىڭ شەخسى ئەھۋالىم ھەققىدە بولسۇن، مەيلى مەن ۋەكىللىك قىلىۋاتقان ھەمدە ئۇنىڭ مەسئۇلى بولۇش شەرىپىگە نائىل بولغان مىللىي ھەرىكەت (ت ب م) پائالىيىتىم بىلەن بۇ تەشكىلاتىمىزغا قارشى تۇرۇش ئۈچۈن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يۈرگۈزگەن رەھىمسىز قارشى تەشۋىقات ھەرىكەت پائالىيەتلىرىنى ئەسلىرىگە ئېلىشتى. …
ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرى ئۇرۇش باشلىنىشتىن سەل ئاۋۋال قىزىل ئارمىيە قوشۇنلىرىغا ئەسكەرلىككە ئېلىنغان ياشلار ئىكەن. بۇلارنىڭ ئارىسىدا ئەسىرگە چۈشۈشتىن بىر نەچچە ھەپتە بۇرۇنل بۇ سەپكە ئېلىنغانلار بولغىنىغا ئوخشاش، ئىككى يىل بۇرۇن بۇ سەپكە ئېلىنغانلارمۇ بار ئىكەن. ئۇلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ئومۇمىي يۈزلۈك سەپەرۋەرلىك ئېلانىدىن كېيىن ئەسكەرلىككە ئېلىنغانلار ئىكەن. … بۇلارنىڭ ئوندا توققۇزى مىلتىق تۇتۇشنىمۇ بىلمەيدىغانلار ئىكەن. ئورتا ئاسىيالىق قىزىل ئەسكەرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى ھەربىي ۋەزىپىلىرىنى ھارۋىكەشلىك، يۈگۈر- يېتىمچىلىك، ئاشپەزلىك، ئىسكىلاتلاردا خىزمەتچىلىك قىلىش قاتارىدىكى ئىشلار بىلەن ئۆتكۈزگەن ئىكەن. ئۇلارنىڭ ئىچىدىكى خېلى كۆپ كىشىلەر: “بىزلەر بىر يېرىم يىللىق ۋاقىت ئىچىدە بىر قېتىم بولسىمۇ قولىمىزغا قورال ئېلىپ باقمىغان تۇرساق، بىزنى قانداقمۇ ئەسكەر دېگىلى بولسۇن” دېيىشەتتى. … ئۇرۇش باشلىنىشى بىلەن ئومۇمىي سەپەرۋەرلىك ئېلانى بويىچە ھەربىيلىككە ئېلىنغان بۇ ئەسكەرلەر ئورتا ۋە ئالىي مەكتەپ ئوقۇغۇچىلىرى، باشلانغۇچ ۋە ئورتا مەكتەپ ئوقۇتقۇچىلىرىدىن تەركىب تاپقانىكەن. …
بىر قىسىم ئورتا ئاسىيالىق ئەسىر ئەسكەرلەر ئۆزلىرىنىڭ بېشىدىن ئۆتكەنلەرنى سۆزلەپ كېلىپ مۇنداق دېيىشتى: “پېداگوگىكا ئىنستىتۇتىدا ئوقۇغۇچى بولغان بىر سىنىپ ساۋاقداشلاردىن 15 ئاغىنە بار ئىدۇق. 6- ئاينىڭ 26- كۈنى (ئۇرۇش باشلىنىپ 4 كۈن ئۆتكەندە) سىنىپ مەسئۇلىمىز سىنىپقا كىرىپ كەلدى. ئۇ بىزگە، رەتكە تىزىلىپ ھەربىي ئىدارىنىڭ بۇيرۇقىنى كۈتۈشىمىز كېرەكلىكىنى ئۇقتۇردى. بىر سائەت ئۆتكەندىن كېيىن بىزنى ئۇدۇل پويىز ئىستانسىسىغا ئېلىپ بېرىپ دەرھال ۋاگونلارغا چىقىرىپ ھەربىي تەلىم- تەربىيە بېرىش ئۈچۈن نامەلۇم بىر تەرەپكە قاراپ ئېلىپ مېڭىشتى. بىزنى نەگە ئېلىپ كېتىۋاتقانلىقىنى بىلەلمىدۇق. سامارا شەھىرىگە كەلگىنىمىزدە بىزگە ھەربىي كىيىم ۋە قورال تارقىتىپ بەردى. خاركوۋغا يىتىپ كەلگىنىمىزدە قولىمىزدىكى قوراللارنى يىغىۋېلىشتى. … بىر نەچچە كۈن ئۆتكەندىن كېيىن بىزنى قايتىدىن پويىز بىلەن ئورمانلىق بىر يەرگە ئېلىپ بېرىشتى. بۇ يەردە بىزگە 3 كۈنلۈك ھەربىي تەلىم- تەربىيە بېرىشتى. تۆتىنچى كۈنى كوماندىرىمىزنىڭ قېچىپ كەتكەنلىكىنى، بىزمۇ نېمىس قىسىملىرىنىڭ قورشاۋىغا چۈشۈپ قالغانلىقىمىزنى بىلدۇق. شۇ يەردە، يولدا بىزگە قوشۇلۇۋالغان ئەسكەرلەر قوشۇلۇپ بىر قانچە يۈز ئورتا ئاسىيالىق بىر يەرگە يىغىلىشىپ، ھەممىمىز بىرلىكتە ئەل بولۇش قارارىغا كېلىشتۇق.” … نېمىس ئايروپىلانلىرى تارقاتقان ئۇقتۇرۇشلاردا ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ تەسلىم بۆلىشى توغرىلىق ئىشەندۈرەرلىك گەپلەر بەكلا كۆپ ئىدى.
ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭ شارائىتى ھەقىقەتەن ناچار ئىدى. ئىرق دەرىجىسى رېتىدە سلاۋيانلاردىنمۇ تۆۋەنگە تىزىلغانلىقى ھەمدە بولشېۋىزم ئاپىتىنىڭ ئاسىيالىقلار تەرىپىدىن پەيدا قىلىنغانلىقى ھەققىدىكى ناتسىست ئېتىقادى سەۋەبىدىن، مۇسۇلمان- تۈرك ئەسىرلەرگە مۇناسىۋەتلىك بۇ خىل كۆز قاراش ئومۇمىي يۈزلۈك قىرغىن قىلىنىش مەنىسىگە ئايلانغان ئىدى. بۇنىڭغا قوشۇلۇپ، بولۇپمۇ ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى ۋاقىتلىرىدا نۇرغۇن ساندىكى مۇسۇلمان ئەسىرلەرنىڭ سۈننەت قىلىنغانلىقىغا قاراپ، ئۇلارنى يەھۇدىي دەپ ئايرىپ قولغا چۈشكەن ھامان دەرھال ئېتىپ ئۆلتۈرمەكتە ئىدى. كېيىنكى ئۇرۇش جەريانى بويىچە مىللىي ئورتا ئاسىيا بىرلىك كومىتېتىنىڭ ئاكتىپ ئەزاسى بولۇپ پائالىيەت قىلغان دوكتور بايمىرزا ھېيتىنىڭ ئەسىرگە چۈشكەن ۋاقىتتا بېشىغا كەلگەنلەر، بۇ تۈردىكىئىشلارنىڭ جەريانىنى ئىنتايىن ئېنىق كۆرسىتىدىغان ئۈلگىلەردىن بىرى ھېساپلىنىدۇ:
ئۇرۇش باشلىنىپ ئون كۈندەك ۋاقىت ئۆتكەندە، بېلارۇسىيەدە يارىدارلىنىپ نېمىسلارغا ئەسىرگە چۈشتۈم. بىزنى ناھايىتى چوڭ بىر لاگېرغا ئاپىرىپ قاماشتى. بىر قانچە كۈن ئۆتكەندە، كېيىن س س مەسئۇللىرى ئىكەنلىكى مەلۇم بولغان بەزى ئوفىتسېرلار ئەسىرلەرنى تەكشۈرۈش ئىشىنى باشلاپ بىزنى تۈرلەرگە ئايرىشقا كىرىشتى. ئۇلارنىڭ بىزنى نېمىشقا ئايرىۋاتقانلىقىنى چۈشىنەلمىگەن ئىدۇق. ئەمما بىرىنچى كۈنى ئايرىلغان 150~160 تەك ئادەمنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى تۈرك قوۋملىرىدىن بولغان مۇسۇلمان ئەسىرلەر ئىدى. ئۇلار بۇ ئەسىرلەرنى دەرھال لاگېرنىڭ سىرتىغا ئاپىرىپ ئۆزلىرىگە ئورا كولاتقۇزۇپ، شۇ يەردىلا ئېتىپ ئۆلتۈرۈپ ئۆزى قازغان ئورىلارغا كۆمۈۋېتىشتى. ئەتىسى نۆۋەت بىزگە كەلگەن ئىدى. مېنىمۇ شۇ قاتاردىكىلەرگە ئايرىغانلىرىدا ئۆلتۈرۈلىدىغانلىقىمنى ھېس قىلدىم. ئۇرۇسچە بىلىدىغان بىر تەرجىمان ۋاسىتىسى ئارقىلىق ئوفىتسېرلاردىن ئىككى رەكەت ناماز ئۆتىۋېلىشنى تەلەپ قىلدىم. ئۇلار دەسلىپىدە مېنىڭ نېمە تەلەپ قىلىۋاتقىنىمنى ئۇقالمىدى. مەن بۇنىڭ بىر دىنى ئىبادەت ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرگىنىمدىن كېيىن ئۇلار ماڭا رۇخسەت قىلىشتى. مەن ناماز ئوقۇۋاتقىنىمدا ئۇلار ماڭا قاراپ دىققەت بىلەن كۆزىتىشكە باشلىدى. مەن نامىزىمنى ئۆتەپ بولغىنىمدا ئوفىتسېر يېنىمغا كېلىپ مېنىڭ قايسى دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغانلىقىمنى سورىدى. مەن ئۇنىڭغا مۇسۇلمان تۈركلىرىدىن دەپ جاۋاب بەردىم. “يەنى سەن يەھۇدىي ئەمەسمىدىڭ؟” دەپ سورىۋېدى، “ياق، بىز يەھۇدىي ئەمەس” دەپ جاۋاب بەردىم. ئۇ مەندىن “سىلەر مۇسۇلمان تۇرۇپ يەنە نېمە ئۈچۈن سۈننەت قىلدۇرىسىلەر” دەپ سورىۋېدى، مەن ئۇنىڭغا، “سۈننەت قىلىنىش مۇسۇلمانلىقنىڭ ئاساسلىق شەرتلىرىدىن بىرى، شۇ سەۋەبتىن قايسى مىللەتتىن بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر، بارلىق مۇسۇلمانلار سۈننەت قىلدۇرىدۇ” دەپ چۈشەندۈردۈم. ئۇ ئوفىتسېر يېنىدىكى يەنە بىر نېمىس ۋە ھېلىقى تەرجىمان بىلەن بىر ھازا بىر نېمىلەر دەپ سۆزلەشكەندىن كېيىن ماڭا بىر نېمە دېمەيلا قامچىسى بىلەن دۈمبەمگە ئۇرۇپ قويۇپ ئالدىدا تۇرغان ئەسىرلەرنىڭ يېنىغا بېرىپ تۇرۇشۇمنى ئىشارەت قىلدى. شۇ ئىشتىن كېيىن ئۇلار ئەسىرلەرنى ئايرىش ئىشىنى توختاتتى. بىزمۇ بۇ جەرياندا نېمىسلارنىڭ يەھۇدىيلارنى يوقىتىش سىياسىتىنى يولغا قويۇۋاتقانلىقىنى، يەھۇدىيلارنى ئايرىش ئۈچۈن ئەسىرلەرنىڭ سۈننەت قىلىپ- قىلىنمىغانلىقىغا قاراپ ئايرىيدىغانلىقىنى بىلىۋالغان بولدۇق. ئەگەر بۇ ئىشنى دەسلىپىدە بىلەلىگەن بولساق، بەلكىم يەھۇدىي دەپ قارىلىپ ئۆلتۈرۈۋېتىلگەن شۇنچە ئادىمىمىز ساق قالاركەندۇق. شۇ كۈنلەردىن مۇنچە ئۇزۇن ۋاقىت ئۆتكەن بولسىمۇ، ئۇ ئىشنى ئەسلىسەم ھازىرغىچە كۆڭلۈم بۇزۇلىدۇ. ئىككى رەكەت ناماز قىلىمەن دەپ تەلەپ قىلىشىم ئۆزۈمنىڭ ھاياتىنى ساقلاپ قېلىشقىلا سەۋەب بولماي، شۇنىڭدىن كېيىن يەھۇدىي دەپ ئۆلتۈرۈلىدىغان نۇرغۇنلىغان ئەسىر يۇرتداشلىرىمنىڭ ھاياتىنى ساقلاپ قېلىشقىمۇ سەۋەب بولغانىدى (دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئۆتكۈزگەن شەخسى سۆھبەت − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
پۈتۈن ئالدىنقى سەپ بويىچە نۇرغۇن قېتىم تەكرارلانغان بۇ تۈردىكى ۋەقەلەر، گېرمانىيە ئارمىيە قوماندانلىقى تەرىپىدىن پەرق قىلىنىدۇ، شۇندىن كېيىن شەرق مىسىتىرلىكى بىلەن بىرگە مۇزاكىرە قىلىنغاندىن كېيىن، يەھۇدىيلاردىن باشقا مۇسۇلمانلارنىڭمۇ سۈننەت قىلىنىدىغانلىقى ھەققىدە نورمال رازۋېدچىكلىرى بىلەن ھەربىي ئىستىقبارات بۆلۈملىرى (س د ۋە س س) گە رەسمىي ئۇقتۇرۇش قىلىنىدۇ. شۇنچە تىرىشچانلىق كۆرسىتىشلەرگە قارىماي، ئەسىرلەرنىڭ توپ- توپ ئۆلتۈرۈلۈش ۋەقەلىرى يەنىلا توختىماي داۋام قىلىپ تۇرىدۇ. بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ دەسلەپكى ئايلىرىدا ئەسىرگە چۈشۈپ پولشانىڭ چېنستوخاۋ لاگېرىغا يوللىنىپ، قىش مەۋسۇملىرى بويىچە ئۇ لاگېردا تۇتۇپ تۇرۇلۇۋاتقان 30 مىڭ ئەتراپىدىكى ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرىدىن ئاران ئىككى مىڭدەك ئادەم ساق قالغانلىقى، بۇنداق ۋەقەلەرنىڭ داۋام قىلىپ تۇرغانلىقىنىڭ تىپىك بىر مىسالى ئىدى. بۇ لاگېردا ئەسىرلەرنى ئايرىشقا قاتناشقان ۋەلى قېيۇمخان بىلەن، ئۇ ۋاقىتلاردا بۇ لاگېردا ئەسىر قىلىپ تۇتۇلغان دوكتور بايمىرزا ھېيتىمۇ بۇ سانلىق مەلۇماتلارنىڭ راستلىقىنى تەستىقلىماقتا:
بىز يېڭى كەلگەن ۋاقىتلاردا بۇ لاگېردا 32 مىڭ نەپەر يۇرتدىشىمىز بار ئىدى. بىزنىڭكىلەرنى تاللاپ ئايرىپ بولغۇچە بولغان ئارىلىقتا (دېكابىر ئېيى بويىچە)، بۇ ساننىڭ ئاران يېرىمىلا ساق قالغان ئىدى. 1942- يىلىنىڭ يانۋار ئېيىدا بۇ ئادەملىرىمىزدىن ئارانلا ئىككى مىڭدەك كىشى تىرىك قالىدۇ (قېيۇمخان، «مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى ئەسلەيمەن»، «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى ‹1951› 70- 71- سان، 22- بەت. دوكتور بايمىرزا ھېيتى، 1941- يىلىنىڭ ئاخىرلىرى چېنستوخاۋ لاگېرىدا 36 مىڭدەك ئورتا ئاسىيالىق ئەسىر يىغىلغانلىقىنى، بۇنىڭ 33 مىڭدەكى 1942- يىلىنىڭ كىرىشى قىش بويى ئاچلىق، كېسەللىك ۋە سوغۇقتىن ئۆلۈپ كەتكەنلىكىنى بايان قىلىدۇ. تىرىك قالغانلار ئارىسىدىن 265 تەك ئورتا ئاسىيالىق پىدائىيلىققا تاللانغان. قالغانلىرى بەكلا ئېغىر كېسەل ياكى يارىدار بولغانلىقى ئۈچۈن لاگېردا قالدۇرۇلغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
شەرق ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ مىنىستىرى روزېنبېرگ بىر قېتىملىق سۆزىدە بەزى لاگېرلاردا تۇتۇپ تۇرۇلۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىق ئىكەنلىكى ئېنىقلانغان يۈز مىڭدەك ئۇرۇش ئەسىرىدىن ئاران ئالتە مىڭدەك كىشىنىڭلا تىرىك قالغانلىقىنى تىلغا ئالغان. دېمەك، ئۇرۇش جەريانىدا ئەسىرگە چۈشكەن ھەر يۈز ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەردىن ئاران بەش نەپىرىلا تىرىك قالغان بولۇپ، بۇ سانلىق مەلۇماتلار ئوپچە قىرغىنچىلىق يۈرگۈزۈلگەنلىكىنى تولۇق ئىسپاتلاپ بەرمەكتە ئىدى. ئەمما بۇ نىسبەت سلاۋيانلار بىلەن خرىستىئان كاپكازىيىلىك ئەسىرلەردە يېرىمىدىنمۇ ئاز ئىدى.

ئۇرۇش ئەسىرلەر كومىسسىيىلەرنىڭ قۇرۇلۇشى
1941- يىلىنىڭ ئىيۇل ئايلىرىدا ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى مىللىتىگە قاراپ ئايرىش ھەققىدە قارار قىلىنىدۇ. شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى بۇ ئىشنىڭ ھۆددىسىدىن چىقالايدىغان كىشىلەرنى سۈرۈشتە قىلىپ تېپىپ بىر يەرگە يىغىشقا كىرىشىدۇ. بۇ كىشىلەردىن ئارىلاشما كومىسسىيە تەشكىللەپ چىقىپ ئەسىرلەر لاگېرىنى تەكشۈرۈش، ئەسىرلەرنى ئايرىش ۋە تېخىمۇ مۇۋاپىق لاگېرلارغا يۆتكەش دېگەندەك ئىشلارنى تاپشۇرىدىغان بولىدۇ. ئەسىرلەر ئىچىدىكى تۈركى ئىرقىدىن بولغان ئەسىرلەر ئاساسەن ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن تەركىب تاپماقتا ئىدى. ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئىشلىرىغا مەسئۇل قىلىپ ۋەلى قېيۇمخان چاقىرتىلغان ئىدى. شۇ كۈنلەردە يەنە مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى پارىژدىن چاقىرتىپ كېلىش ئۈچۈنمۇ يول مېڭىۋاتقان ئىدى. سان جەھەتتە ئىككىنچى ئورۇندا تۇرىدىغان ئىدىل- ئۇرال تۈركلىرىنى ئايرىش ئۈچۈن تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى تەرىپىدىن گېرمانىيەگە ئەۋەتىلىپ تۈركولوگىيە ۋە پەلسەپە كەسپىدە مۇتەخەسسىسلىك ئۈچۈن بىلىم ئاشۇرۇۋاتقان ئەخمەت تۆمۈر تەكلىپ قىلىنىدۇ. ئەسلىدە ئۆزىمۇ بىر ئىدىل- ئۇرال تۈركىلىرىدىن بولغان تۆمۈر، بۇ ئىشنىڭ ئۆز مىللىتىدىن بولغان كىشىلەر بىلەن مۇناسىۋەت قىلىشنىڭ بىر ياخشى پۇرسىتىكەن دەپ تونۇپ بۇ ۋەزىپىنى قوبۇل قىلىدۇ.
ئەزەربەيجانلىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئايرىش ئىشىغا مەھەممەت توغاي، ئەرمەنلەرنى ئايرىش ئىشىغا خارۇتىنيان ئاكا- ئۇكىلار، گىرۇزىيەلىكلەر ئۈچۈن توگونىدزې، ھەمدە شىمالى كاپكازىيىلىكلەر ئۈچۈن ئەلىخان قانتۆمۈر چاقىرتىلغان ئىدى. بۇ كومىسسىيىنىڭ مەسئۇللۇقىنى ن س د ئا پ دىن، يەنى ناتسىستلار پارتىيىسى س ئا باتاليونىدىن گەيبېل دېگەن بىر نېمىسقا تاپشۇرىدۇ. شۇڭا، بۇ ئارىلاشما كومىسسىيە يېڭى قۇرۇلغان ۋاقىتلىرىدا ئوستمىنىستريۇمنىڭ گەيبېل كومىسسىيىسى دەپ ئاتالغان ئىدى.
بۇ ئارىلاشما كومىسسىيە (تەكشۈرۈش ئۆمىكى − ئۇ.ت) ئەزالىرى 1941- يىلى ئاۋغۇست ئېيىدىن ئېتىبارەن ئەسىرلەر لاگېرلىرىنى ئايلىنىپ تەكشۈرۈپ تىزىملاش ئىشىغا كىرىشىدۇ. دەسلىپىدە 27- ۋە 28- ئاۋغۇست كۈنلىرى خاننوۋېر ئەتراپىدىكى بېرگېن- بېلسېن دېگەن لاگېر بىلەن ئويېربكې لاگېرلىرى تەكشۈرۈلىدۇ. تەكشۈرۈش ئۆمىكىنىڭ ئەزالىرى ھەر قايسى ئۆز مىللىتىدىن بولغان ئەسىرلەرنىڭ تىزىملىكىنى چىقىرىپ رەتكە تىزىپ چىقىدۇ. مۇستاپا چوقاي ئوغلى بىلەن ۋەلى قېيۇمخان ئىككىسى بارلىق ئورتا ئاسىيالىق گۇرۇپپىدىكى ئەسىرلەرنى (ئۆزبېك، قازاق، قىرغىز، تۈركمەن، تاجىك، ئۇيغۇر ۋە قاراقالپاق) ئايرىپ چىقىش ئىشىغا مەسئۇل قىلىنغان ئىدى. ئىدىل- ئۇرال تۈركلىرىنى ئايرىشقا مەسئۇل بولغان ئەخمەت تۆمۈر بولسا سانى تېخىمۇ ئاز بولغان باشقىرت، چۇۋاش ۋە فىن گۇرۇپپىلىرىدىكىلەرنىمۇ قوشۇمچە قىلىپ جەدۋەل تۈزۈپ تىزىملاشقا كىرىشكەن ئىدى. تەكشۈرۈش ئۆمىكى ئىككىنچى قېتىمدا 6- سېنتەبىردىن تارتىپ 25- سېنتەبىرگىچە شەرقى پرۇسىيە رايونىدىكى 7 لاگېرنى تەكشۈرۈپ چىقىدۇ (بۇلار تورن، پروستكېن، سۇۋالكى، شىرۋىند، مېتزىكېن، پوگەگېن ۋە ئېبېنرودې قاتارلىق لاگېرلارنى ئۆز ئىچىگە ئالماقتا. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئۈچىنچى قېتىمدا تېخىمۇ يىراقتا بولغان پولشا بىلەن ئۇكرائىنادىكى لاگېرلار تەكشۈرۈلگەن بولۇپ، بۇ قېتىمقى تەكشۈرۈش ئىشى 38 كۈن داۋاملىشىدۇ.
نويابىرنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگىنىدە جەمئىي 15 لاگېردىكى ئەسىرلەر مىللىتى، يېشى، بىلىم سەۋىيىسى، كەسپى ۋە ئۇنۋانلىرى بويىچە مەخسۇس تەكشۈرۈلۈپ جەدۋەللەشتۈرۈلگەن ئىدى.
ئۈچىنچى قېتىمقى تەكشۈرۈشتىن كېيىن، ئىدىل- ئۇرال تۈركىلىرىنى ئايرىش ۋەزىپىسىگە ئەخمەت تۆمۈرنىڭ ئورنىغا ئابدۇراخمان شافى ئالماس تەيىنلىنىدۇ. ئەخمەت تۆمۈر، تۈركىيەدە ھەربىيلىككە چاقىرىلغانلىقىنى بۇ ئالمىشىشقا سەۋەب قىلىپ كۆرسەتكەن بولسىمۇ، ئەخمەت تۆمۈرنىڭ بۇ ئىشتىن كېيىن خېلى ئۇزۇنغىچە گېرمانىيەدىن كەتمىگەنلىكى، ئەسلى سەۋەبنىڭ ئۇنداق ئەمەسلىكىنى كۆرسەتمەكتە.
بۇ ئارىلاشما تەكشۈرۈش ئۆمىكىنىڭ ئەزالىرىنى تەپسىلىي كۆزەتكىنىمىزدە، تۆمۈردىن باشقا بارلىق ئەزالار مۇساپىرلاردىن تەشكىل تاپقانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. تۆمۈر، ئىدىل- ئۇراللىق بىرى بولغىنى بىلەن، ئۇ ئەسلىدە تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ ۋەتەندىشى ھېسابلىناتتى. شۇنداق بولغاچقا، بۇ ئالماشتۇرۇش ئىشىنىڭ ئەسلى سەۋەبى، شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىنىڭ تۈركىيە ۋەتەندىشى بولغان بىر كىشىنىڭ بۇ تەكشۈرۈش ھەيئىتىنىڭ ئەزاسى بۆلىشىدىن ئەنسىرىگەنلىكى ئاساسى سەۋەب دەپ پەرەز قىلىشقا بولىدۇ.
ئۇرۇش ئەسىرلەر كومىسسىيىسى 1941- يىلى سېنتەبىردە، ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى زاۋۇت ياكى دېھقانچىلىق مەيدانلىرىدا ئىشچى كۈچى قىلىپ ئىشلىتىش تەكلىپىنى بېرىدۇ. ئەمما گېرمانىيە دائىرىلىرى مۇنچە كۆپ ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى مۇھىم ئىشلەپچىقىرىش ئورۇنلىرىدا ئىشلىتىشتە بىخەتەر باشقۇرۇش قىيىن بولىدىغانلىقىنى باھانە قىلىشىپ بۇ تەكلىپنى رەت قىلىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن ئۇرۇش ئەسىرلىرى كومىسسىيىلىرىنىڭ مۇۋەپپەقىيەتلىك پائالىيەت قىلالىشى بىلەن، ئورتا ئاسىيالىقلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭ تەقدىرى بۇ ئۇرۇشنىڭ تەرەققىياتىغا باغلىق دېيىش مۇمكىن ئىدى. دېگەندەك، ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەيلا ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئارقا سەپلەردىلا ئەمەس ھەتتا ئالدىنقى سەپلەردىمۇ پايدىلىنىش قارار قىلىنىدۇ. بۇ قاراردىن كېيىن، ئەسىرلەرنى بىرلا تەكشۈرۈش ئۆمىكىگە تايىنىپ تۈرلەرگە ئايرىپ تۈگەتكىلى بولمايدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇرۇش ئەسىر تەكشۈرۈش ئۆمىكىنىڭ سانىنى 30 غا، بۇ ئۆمەكلەردە ئىشلەيدىغان ئادەم سانىنى 600 گە كۆپەيتىدۇ.

مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتى
ت م ب رەئىسى مۇستاپا چوقاي ئوغلى، بارباروسسا ھەرىكىتى باشلىتىلغان كۈنى فرانسىيەدە قولغا ئېلىنىپ پارىژ ئەتراپىدىكى كومپېيگن نامىدىكى بىر لاگېرغا قامالغان ئىدى (كومپېيگن دېگەن جاي، پارىژنىڭ شىمالىغا جايلاشقان بىر مەھەللە. بۇرۇن ھەربىي دوختۇرخانا قىلىپ ئىشلىتىلگەن بۇ يەرنى، نېمىسلار چېگرا سىملىرى بىلەن قورشاپ سىياسىي مەھبۇسلارنى قامايدىغان تۈرمە قىلىۋېلىشقان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ لاگېردا بىر ھەپتىدەك قامىلىپ ياتقان چوقاي ئوغلى، پروفېسسور مەندېنىڭ يول مېڭىشى ئارقىلىق، بېرلىنغا كېلىپ ئۇرۇش ئەسىرلەر مەسىلىسى بىلەن شۇغۇللىنىش شەرتى بىلەن قويۇپ بېرىلگەن ئىدى. چوقاي ئوغلىنىڭ ئۆزى دېگەن ئەھۋاللارغا ئاساسلانغاندا، دەسلىپىدە ئۇنىڭدىن ئەسىرلەرگە قارىتىلىدىغان رادىئو نۇتقى سۆزلەش تەلەپ قىلىنغان. ئەمما ئۇ ئۇرۇش ئەسىرلىرى بىلەن يۈزتۇرا كۆرۈشۈش، ئۇلارنىڭ ئەھۋالىنى بىۋاسىتە ئىگىلەش لازىملىقىنى ئويلاپ، رادىئودا نۇتۇق سۆزلەش تەكلىپىنى قوبۇل قىلمىغان ئىدى. چوقاي ئوغلى ئاخىرقى خەتلىرىنىڭ بىرىدە مۇنۇلارنى يازىدۇ:
ۋەتىنىمىزنىڭ بۈگۈنكى ئەمىلى ئەھۋالى بىلەن خەلقىمىزنىڭ روھى ئەھۋالىنى بىلىشىمىز ئۈچۈن ئۇرۇش ئەسىرلىرى بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەت باغلاش بىردىن- بىر چارە ھېسابلىناتتى. بىزنى غەمگە قويۇۋاتقان، ۋىجدانىمىز چىدىماي بىزنى ھاياجانلاندۇرۇپ كېتىۋاتقان ئالدىنقى سەپ بايانلىرىدا تونۇشتۇرۇلغان يۇقىرىقىدەك ئىشلاردىن تولۇق مەلۇماتقا ئېرىشىشىمىز ئۈچۈنمۇ ئەسىر قېرىنداشلىرىمىز بىلەن بىۋاسىتە يۈز كۆرۈشۈشىمىزگە توغرا كېلەتتى.
پارىژدىن ئايرىلىش ئالدىدا نېمىس باشقوماندانلىق شتابىنىڭ رۇخسىتىنى ئېلىپ ئۇرۇش ئەسىرى بولۇپ قالغان يۇرتداشلىرىمىز بىلەن كۆرۈشۈپ سۆزلىشىش زۆرۈر دەپ ئېيتقان ئىدىم. بۇ ھەقتىكى تىلىكىمنى كۆزدە تۇتۇپ بىزگە بۇنداق بىر پۇرسەت يارىتىپ بەرگەنلىكى ئۈچۈن ئۇلارغا مىننەتدار ئىكەنلىكىمنى بىلدۈرمەكچىمەن.
مۇستاپا چوقاي ئوغلى بۇ ئىش بىرەر ئايدەك ۋاقىت ئىچىدىلا تۈگەيدىغان ئىش بولسا كېرەك دەپ پەرەز قىلىپ بېرلىنغا كېلىدۇ. ئاۋغۇستتىن باشلاپ ۋەلى قېيۇمخان بىلەن بىرگە ئەسىرلەر تەكشۈرۈش ئۆمىكىدە ئىشلەشكە كىرىشىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان ئۇ ۋاقىتلاردا چوقاي ئوغلىنىڭ ياردەمچىسى سۈپىتىدە تەرجىمانلىق قىلىپ يۈرمەكتە ئىدى. ئەپسۇسكى، ئىنتايىن قىيىن شارائىتلار ئاستىدا داۋام قىلىۋاتقان ئەسىر ئايرىش ئىشى مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ تەقدىرىنى بەلگىلەيدىغان بىر ئىشقا ئايلىنىپ قالىدۇ.
چوقاي ئوغلى، ئەسىرلەر لاگېرىنى تەكشۈرۈش ئىشىغا ئاتلىنىش ئالدىدا ئەسىرلەر نورمال لاگېرلارغا ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ، مۇۋاپىق مۇئامىلە قىلىنىۋاتسا كېرەك دەپ ئويلىغان ئىدى. شۇڭا ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىر لاگېرلىرىدىكى ئەھۋاللارغا قىزىقىش ئورنىغا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تۈزۈملىرى ئۇلارنى مىللەتچىلىك ئېڭىدىن قانچىلىك يىراقلاشتۇرالىغانلىقى، چەت دۆلەتلەردە قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان ئورتا ئاسىيا مىللىي مۇجادىلىلەر ھەققىدە خەۋىرىنىڭ بار- يوقلۇقى، ئەگەر خەۋىرى بولسا بۇ ھەرىكەتلەرگە قانداق قارايدىغانلىقى قاتاردىكى سوئاللارغا جاۋاب ئېلىشقا ئالدىراپ كېتىۋاتقان ئىدى. ئەمما چوقاي ئوغلى لاگېرلاردا ئىنتايىن قورقۇنچلۇق مەنزىرىلەرگە دۇچ كېلىدۇ. لاگېرلاردىكى ئەسىرلەر ئادەم قېلىپىدىن چىققان ۋەھشىي ئۇسۇللار بىلەن ئىنتايىن پاجىئەلىك بىلەن باشقۇرۇلغانلىقىنى كۆرىدۇ. ئەسىرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى سوغۇقتا، ئاچارچىلىقتا ۋە يۇقۇملۇق كېسەللىكلەردىن قىرىلماقتا ئىدى. تىرىك قالغانلىرىمۇ كىچىككىنە بىر ئىشنى باھانە قىلىپ ئۆلتۈرۈلمەكتە ئىدى. چوقاي ئوغلى، ئەسىرلەر لاگېرى تەكشۈرۈشىدىن كېيىن قېيۇمخان ۋاسىتىسى بىلەن نېمىس مەسئۇللىرىغا يېزىپ تاپشۇرغان دوكلاتىدا بۇ مەنزىرىلەردىن قاتتىق چۈچۈگەنلىكىنى، بۇ ئىشلارنى تۈزىتىش ئۈچۈن بېشىغا ھەرقانداق ئېغىر بالا كېلىشىدىن قەتئىي نەزەر جىددىي ھەرىكەتكە كىرىشىدىغان غەزەپ نەپرەتكە تولغانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولاتتى. ئۇ قاتتىق غەزەپلەنگەن ھالدا مۇنداق بايان قىلىدۇ:
سىلەر نېمىسلار، ئۆزۈڭلارنى ياۋروپانىڭ ئەڭ مەدەنىيەتلىك ۋە ئەڭ ئىنسانىي پەزىلەتلىك مىللىتى دەپ تونۇشتۇرۇپ يۈرەتتىڭلار. ئەگەر سىلەرنىڭ پەزىلىتىڭلار مەن ئۆز كۆزۈم بىلەن كۆرگەن ئاشۇ پاجىئەلىك مەنزىرە بىلەن ئىپادىلىنىدىغان بولسا، مەنمۇ ئەنە شۇ ئەسىرلەرنىڭ بېشىغا كەلگەن پاجىئە، ئاپەت ۋە رەھىمسىزلەرچە يوقىتىشلارنىڭ سىلەرگىمۇ نېسىپ بۆلىشىنى چىن دىلىمدىن تىلەيمەن. سىلەر نېمىسلار 20- ئەسىردە ياشاپ تۇرۇقلۇق، 13- ئەسىردە چىڭگىزخاننىڭ قىلغانلىرىدىنمۇ ۋەھشىيلىكلەرنى قىلىۋاتىسىلەر. سىلەر ئۆزۈڭلارنى مەدەنىيەتلىك، پەزىلەتلىك مىللەت دېيىشكە قىلچىمۇ ھەققىڭلار يوق!
چوقاي ئوغلى يەنە، بۇ يازغان دوكلاتىنى ئىنتايىن جەسۇرلۇق بىلەن يازغانلىقىنى ئېيتقان س س ئوفىتسېرىغىمۇ ئىنتايىن كەسكىن قىلىپ: ئەگەر ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىپ ئاتماقچى بولساڭلار ياكى دارغا ئاسماقچى بولساڭلار مانا مەن تەييار، بۇ تۈردىكى مەدەنىيەتلىك (!) دەپ قارالغان بىر مىللەت ئارىسىدا ياشىغاندىن ئۆلگىنىم ياخشى، دەپ جاۋاب بېرىدۇ.
مۇستاپا چوقاي ئوغلى، بۇ 3 ئاي جەريانىدا 15 ئەسىرلەر لاگېرىنى تەكشۈرۈپ چىقىپ ئونمىڭلىغان ئورتا ئاسىيالىقنىڭ قىسقىچە ئەھۋالىنى رەتلەپ چىققان ئىدى. چوقاي ئوغلىنىڭ روھى ھالىتى لاگېرلاردا كۆرگەن پاجىئەلىك مەنزىرىلەردىن ئېغىر زەربە يېگەن بولۇپ، بەكلا ئېغىر ئەسەبىيلىك ئىچىگە پېتىپ قالىدۇ. شۇندىن كېيىن ئۇنىڭ مىجەزىمۇ ئۆزگىرىپ كۈندىن- كۈنگە تېرىككەك بولۇپ كېتىدۇ. ئۇ ئىنتايىن ھارغىن، بەكلا كۆڭلى يېرىم ئىدى. يەنە بىر تەرەپتىن ئەزرائىلمۇ ئۇنىڭغا يېقىنلىشىپ كەلمەكتە ئىدى. شۇ ۋاقىتلارنى چوقاي ئوغلى بىلەن بىرگە بېشىدىن ئۆتكۈزگەن شىمالى كاپكازىيىلىك ئەلىخان قانتۆمۈر، مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى ئۆلۈمگە قىستاپ كەلگەن ئىشلارنى تۆۋەندىكىچە بايان قىلىدۇ:
1941- يىلىنىڭ نويابىر ئېيىنىڭ ئاخىرلىرىدا مۇستاپا ئەپەندى بىلەن بىرگە ئوست- مىنىسترىيۇمغا كىرگىنىمىزدە، چېنىستوخاۋدىكى لاگېرلارغا نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىق، كاپكازىيىلىك قاتارلىق ئەسىرلەر كەلتۈرۈلگەنلىكىنى، شۇڭا مىللىي تەكشۈرۈش ئۆمەكلىرىنىڭ ئۇ جايلارغا دەرھال ئاتلىنىشى لازىملىقىنى بىزگە ھەر ۋاقىت ئاسانلىق تۇغدۇرۇپ بېرىۋاتقان فون مەندې خەۋەردار قىلدى. بۇ گەپنى ئاڭلىغان مۇستاپا ئەپەندىم ماڭا بۇرۇلۇپ “قېنى ئەمىسە، دەرھال يولغا چىقايلى، ئۇ لاگېر مېنى بەكلا قىزىقتۇرۇۋاتىدۇ، ئۇ يەرنىمۇ كۆرۈپ باقمامدۇق، كۆرۈپ كەلگەندىن كېيىن يولىمىزغا راۋان بولارمىز. بىز راستىنىلا بەكلا چارچىدۇق” دېدى- دە، مېنىمۇ بىرگە بېرىشىمنى چىڭ تۇرۇپ تەلەپ قىلدى. ئەتىسى پويىزغا ئولتۇرۇپ چېنستوخاۋغا قاراپ يۈرۈپ كەتتۇق (تەكشۈرۈش ئۆمىكىدىكىلەر ئۆمەك باشلىقى ھ. گەيبېل بىلەن ۋ. زەتيېر؛ ئورتا ئاسىيالىقلاردىن مۇستاپا ئەپەندى چوقاي ئوغلى، ۋەلى قېيۇمخان؛ ئەزەربەيجانلىقلاردىن م. توغاي، تەلەت ئالپامىتى؛ ئەرمەنلەردىن خارۇتىنىيان؛ ئىدىل- ئۇراللىقلاردىن شافى ئالماس؛ گروزىنلاردىن توگونىدزې بىلەن شىمالى كاپكازىيىلىكلەردىن ئا. قانتۆمۈر، باتۇربەك غازى قاتارلىق ئەزالاردىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ئەتىسى، چەنستوخاۋ لاگېرىغا كەلگەن تەكشۈرۈش ئۆمىكىدىكىلەرگە دوختۇرلار  ئەسىرلەر بەدىنىدىن موچىن بىلەن تىرىپ ئەينەك پروبىركىلار ئىچىگە قاچىلانغان پىتلارنى كۆرسىتىپ تۇرۇپ ئەسىرلەر ئىچىدە تىبىلىس بىلەن دىزىنتىرىيە قاتارلىق يۇقۇملۇق كېسەللىكلەرنى يۇقتۇرۇۋالغان بەكلا كۆپ ئادەم بارلىقىنى، شۇڭا ئېھتىيات قىلىشلىرى لازىملىقىنى ئېيتىدۇ. تەكشۈرۈش ئۆمىكىدىكىلەر دەرھال ئىشقا كىرىشىپ كېتىدۇ. بۇ ھەقتە يەنە شۇ قانتۆمۈرنىڭ بايانلىرىغا مۇراجىئەت قىلىمىز:
مۇستاپا ئەپەندى چوقاي يېنىمدىكى بىر ئۈستەلدە ئولتۇرغان ئىدى. تىزىملاش ئىشىنى باشلىشىمىز بىلەن تەڭ، نېمىسلار يۈزلەرچە ئەسىرنى زالغا يالاپ ئېلىپ كىرىشتى. مۇستاپا ئەپەندى بېرىلگەن ئاگاھلاندۇرۇش، كېسەللىك يۇقۇپ قېلىشلارغا قىلچە پەرۋا قىلماي ئورتا ئاسىيالىق ئەسىر يۇرتداشلىرىنى قوبۇل قىلىشقا كىرىشىپ كەتتى. بۇ ئارىدا دېۋەيلىشىپ تۇرغان، پىتلاپ كەتكەن بىرمۇنچە ئەسىر بەدەنلىرىنى گىرتىلدىتىپ تاتىلاشقىنىچە قىزغىن نۇتۇق سۆزلەۋاتقان مۇستاپا ئەپەندىنىڭ ئېتىراپىغا ئولىشىۋالغان ئىدى. بۇ ئەھۋالغا قاراپ مەنمۇ نەچچە قېتىم مۇستاپا ئەپەندىگە ئۆزىڭىزگىمۇ دىققەت قىلىڭ، كېسەل يۇقۇپ قالمىسۇن دەپ جېكىلىگەن بولساممۇ پەرۋا قىلمىدى.
شۇ كۈنى ئىش تۈگىگەندىن كېيىن، كېسەللىك يۇقۇپ قالغان- قالمىغانلىقىنى بىلىش ئۈچۈن تەكشۈرۈش ئۆمىكىدىكىلەرنىڭ ھەممىسىنى كارانتىن قىلىپ ئايرىم بىر بىنادا 12 كۈن كۆزىتىپ تۇتتى. ئاخىرقى دىئاگنوزدا ھېچ بىرىدە كېسەل يۇقتۇرغانلىق ئالامىتى چىقمىغانلىقى ئۈچۈن بېرلىنغا قايتىشقا رۇخسەت قىلىندى. قانتۆمۈر شۇ قېتىملىق بېرلىنغا قايتىش سەپىرىنى بايان قىلىپ كېلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ئەگەر سەۋەبى راست شۇ بولسا، مۇستاپا ئەپەندىم بۇ ئىشلاردىن ئىككى كۈن بۇرۇن بېشىم ئاغرىپ بولالمايۋاتىمەن دەپ قاقشاشقا باشلايدۇ. بۇ ۋاقىتتا مەنمۇ بىئارام بولۇپ يۈرەتتىم. شۇنىڭغا قارىماستىن بىز يەنىلا پويىزغا ئولتۇرۇپ بېرلىنغا قاراپ يولغا چىقتۇق. يولۇچىلار ۋاگونىنىڭ بىر بۆلۈمىدە مۇستاپا ئەپەندىم ئوتتۇرىدا، مەن قېيۇمخان ئىككىمىز ئىككى يېنىدا ئولتۇردۇق. پويىز قوزغالغاندىن كېيىن ئۇزۇن ئۆتمەي مۇستاپا ئەپەندىم باش ئاغرىقى بىلەن قىزىتمىسى ئۆرلەپ كېتىۋاتقانلىقىنى ئېيتىپ، سۇ ئىچمەكچى بولىدۇ … 1941- يىلى 22- دېكابىر كۈنى سەھەردە بېرلىننىڭ سپانداۋ پويىز ئىستانسىغا يېتىپ كەلدۇق. مۇستاپا ئەپەندىنىڭ كېسىلى كۈچىيىپ بەكلا ئېغىرلىشىپ كېتىۋاتاتتى. شۇڭا ۋەلى قېيۇمخان ئۇنى دەرھال دوختۇرخانىغا ئاپىرىپ بالنىستقا ياتقۇزدى. مەنمۇ ئۆيگە بېرىپلا ئورۇن تۇتۇپ يېتىپ قالدىم. دىزىنتىرىيە كېسىلى يۇقتۇرۇۋالغان ئىكەنمەن. بۇ ۋەقە 1941- يىلى 22- دېكابىردا يۈز بەرگەن ئىدى. شۇندىن بەش كۈن كېيىن، يەنى 1941- يىلى 27- دېكابىردا مۇستاپا ئەپەندىم ۋاپات بولدى. بۇ خەۋەرنى ماڭا قېيۇمخان تېلېفوندا ھۆڭرەپ يىغلىغىنىچە يەتكۈزدى.
ۋەلى قېيۇمخان، چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپات بولغانلىق خەۋىرىنى ت م ب نىڭ قالغان ئەزالىرىغا يەتكۈزۈش ئۈچۈن يازغان خېتىدە، مۇسىبەت خەۋىرىنى تۆۋەندىكىدەك بايان قىلغان ئىدى:
مۇستاپا ئەپەندىم 1941- يىلى 27- دېكابىر كۈنى سائەت 18 دىن 20 مىنۇت ئۆتكەندە ۋاپات بولدى. مۇستاپا ئەپەندىنىڭ كۈتۈلمىگەندە ئۇشتۇمتۇت ۋاپات بۆلىشى مېنى ۋە بارلىق دوستلىرىمىزنى ئېغىر مۇسىبەت ئىچىدە قالدۇردى. بىز بۇ چاققىچە قولىمىزدىن كېلىدىغان ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى قىلىپ كەلگەن ئىدۇق. كېچە- كۈندۈز تىنماي ئىشلەپ ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغان بارلىق پىلانلىرىمىزنى تەييارلاپ چىققان ئىدۇق. مەن بۇرۇن ئەۋەتكەن خەتلىرىمدىمۇ سىزلەرگە بىلدۈرگىنىمدەك قىلىدىغان ئىشلىرىمىز تېخى بەكلا كۆپ ئىدى. باشقا ئىشلارغا قارىغاندا ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلەر لاگېرلىرىنى ئايلىنىپ يۈرۈپ ئۇلارنىڭ كىملىكلىرىنى ئېنىقلاپ چىقىپ جەدۋەللەشتۈرۈش، ئۇلار ئۈچۈن ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە ئىشلىرىنى ئاسانلاشتۇرۇپ بېرىش ئىشلىرى بەكلا جاپالىق ئىشلار بولۇپ، بۇ ھەقتە خەت ئارقىلىق تەپسىلىي توختىلىشىم مۇۋاپىق كەلمەيدۇ. … يالغۇز مەن ئۆزۈملا 70 مىڭدىن ئارتۇق ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرى بىلەن كۆرۈشۈپ ئۇلارنى تىزىملاپ چىقتىم. بۇ ئەسىرلەرنىڭ يېرىمىدىن كۆپرەكى ئوقۇتقۇچى، ئىنژېنېر، دوختۇر ۋە تەتقىقاتچى قاتارىدىكى ئىلغار زىيالىي ئادەملەر ئىدى. مۇستاپا ئەپەندى شۇنچە كۆپ مىللىي غۇرۇرلۇق ياشلىرىمىزنىڭ بارلىقىنى كۆرۈپ بەكلا خۇشال بولغان ئىدى. …
1941- يىلى 27- نويابىر كۈنى، چېنستوخاۋغا بېرىپ ئۇ يەردىكى ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرى بىلەن كۆرۈشكەن ئىدۇق. ئۇ يەردىكىلەردە تىفوس خەۋىپى كۆرۈلگەنلىكى ئۈچۈن ھەممىمىز كارانتىن قىلىنىش ئۈچۈن شۇ يەردە 15 كۈن كۆزىتىش ئاستىغا ئېلىندۇق. 21- دېكابىر كۈنى بېرلىنغا قايتقانىدۇق. بۇ يەرگە كەلگىنىمىزدە مۇستاپا ئەپەندىنىڭ قىزىتمىسى ئۆرلەشكە باشلىدى. شۇڭا دەرھال دوختۇرخانىغا ئاپاردىم. دوختۇرخانىدا شۇنچە ئەستايىدىل داۋالىغانلىقىغا قارىماي قىزىتمىسى 40 گرادۇستىن چۈشمەي تۇرۇۋالغان ئىدى. پۈتۈن ئىشلىرىمنى بىر چەتكە تاشلاپ قويۇپ ھەر كۈنى ئۇنىڭ يېنىغا بېرىپ ئولتۇراتتىم. سۆھبەتلىشەتتۇق. مۇستاپا ئەپەندىم ماڭا بۇندىن كېيىن ئورتا ئاسىياغا دائىر ئىشلارنى قانداق قانات يايدۇرۇش كېرەكلىكى ھەققىدە ئېغىزچە ۋە يازما شەكلىدە ۋەسىيەت قالدۇرۇپ تۇردى. 25- دېكابىر كۈنى ئۇنى يوقلاپ بارغىنىمدا كۆرۈنۈشىدە قىلچە بىر خەۋپ يوقتەكلا قىلغان ئىدى. 27- دېكابىر سەھەردىمۇ ئەھۋالى ياخشى كۆرۈنگەن بولسىمۇ قىزىتمىسى يەنە ئۆرلەپ قالغان ئىدى. نېمىس دوستلىرىمىز ۋاسىتىسى بىلەن ئايالىنى بېرلىنغا چاقىرتىپ كەلگەن ئىدىم. چۈشتىن كېيىن ئەھۋالى ئېغىرلىشىپ، سائەت 18 دىن 20 مىنۇت ئۆتكەندە تېخى ھوشىنى يوقاتماي تۇرۇپلا مەڭگۈلۈك ئۇيقۇسىغا غەرق بولدى. …
شۇنداق ئويلايمەنكى، بىزنىڭ تەقدىرىمىز قۇربان بېرىش بىلەن ئۆتىدىغان ئوخشايدۇ. مۇشۇ تاپتا ئەڭ مۇھىم بىر ئادىمىمىزدىن ئايرىلىپ قالغانلىقىمىز بىز ئۈچۈن ئەڭ ئېغىر پاجىئە ئىدى. … يەرلىككە قويۇشقا ئائىت تېگىشلىك ئىشلار بېجىرىلىپ، 1942- يىلى 2- يانۋار كۈنى مۇستاپا ئەپەندىم لايىق داغدۇغىلار بىلەن مەڭگۈلۈك يېرىگە يولغا سېلىندى.
مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتى تۈپەيلىدىن چەتئەللەردە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقان مۇساپىرلار ھەرىكىتى ئىنتايىن مۇھىم بىر يېتەكچىسىدىن ئايرىلىپ قالغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ، شەرق ئۇرۇش سېپىدا ئەسىرگە چۈشكەن ئورتا ئاسىيالىقلارغا مۇناسىۋەتلىك ئىشلارنى بېجىرىش ئىشلىرى پۈتۈنلەي ۋەلى قېيۇمخانغا قالغان ئىدى.
(رەسىم ئورنى)
مۇستاپا چوقاي ئوغلى ۋاپاتىنىڭ ئېلانى. جىنازا نامىزى 1942- يىلى 2- يانۋار كۈنى ئۆتكۈزۈلىدىغانلىقى ئۇقتۇرۇش قىلىنغان. (ئەھەت ئەنجان ئارخىپى)
مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ئۆلۈم سەۋەبى كېيىنكى يىللارغا كەلگەندە، بولۇپمۇ سوۋېت تەشۋىقات ساھەلىرىدە تۆھمەت قىلىشتا پايدىلىنىدىغان پاكىت سۈپىتىدە ئىشلىتىلىدىغان رىۋايەتكە ئايلىنىپ قالىدۇ. يەنى مۇستاپا چوقاي ئوغلى كېسەللىك سەۋەبىدىن ئەمەس بەلكى زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەن دېگەن گەپلەر تارقىلىپ يۈرۈشكە باشلايدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىنمۇ بۇ مەسىلە ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدىكى ياكى تۈركىيەدىكى بىر قىسىم ئاپتورلار تەرىپىدىن قايتىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، بەزى پاكىتلارنى قايتىدىن مۇھاكىمە قىلىپ چىقىشنىڭ زىيىنى يوق.
ئاۋۋال، مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ قايسى كېسەللىكنى يۇقتۇرۇۋالغانلىقى ئۈستىدە توختىلىش كېرەك. نېمىس تىلى بىلەن تۈرك تىلىدا تىفو بىلەن تىفوس (بۇلارنىڭ بىرى قىزىل، يەنە بىرى كېزىك بولسا كېرەك؟ − ئۇ.ت) كېسەللىكىنىڭ ئاتىلىشىدا بىر قالايمىقانچىلىق ساقلانماقتا (چوقاي ئوغلىنىڭ تەرجىمىھالىغا مۇناسىۋەتلىك بىر كىتابتا، چوقاي ئوغلىنىڭ تىفو كېسىلىدىن ۋاپات بولغانلىقىنى پەرەز قىلىش ئارقىلىق توغرا بولمىغان مۇھاكىمىلەر يۈرگۈزۈلگەن. ئۇ كىتابتا، چوقاي ئوغلىدا كۆرۈلگەن كېسەللىك ئالامەتلىرىنىڭ تىفو كېسىلىدە كۆرۈلىدىغان ئالامەتلەرگە ماس كەلمەيدىغانلىقىنى، شۇ سەۋەبتىن زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەن بۆلىشى مۇمكىن دېگەن خۇلاسىنى چىقىرىشقا ئۇرۇنغانلىقى كۆرۈلمەكتە ‹ئابدۇلۋاھاپ قارا، «ئورتا ئاسىيا يالقۇنى»، 278- 279- بەتلەر›. ئەمما مۇستاپا چوقاي ئوغلى تىفوس سەۋەبىدىن ۋاپات بولغان. بۇ ئىككى تۈرلۈك كېسەللىكنىڭ كلىنىكىلىق ئالامەتلىرى بىر- بىرىگە پەقەتلا ئوخشىمايدۇ دېگۈدەك. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). تۈركىيەدە تىفو دەپ ئاتىلىۋاتقان، سۇ ياكى ئېغىز ئارقىلىق يېيىلىدىغان پاسكىنا يېمەكلىكلەردىن يۇقتۇرۇلغان كېسەللىك نېمىس تىلىدا «تيپخۇس» دەپ ئاتىلىدۇ. بۇنىڭ تەتۈرىچە پىت ۋاسىتىسى بىلەن يۇقىدىغان، تۈركچىدە تىفوس دەپ ئاتىلىدىغان داغ شەكىللەندۈرىدىغان كېسەللىكنى نېمىسلار «فلېكتيپخۇس» ياكى «فلېكفىېبېر» دەپ ئاتىشىدۇ (تىفوس يەنى داغ پەيدا قىلىدىغان كېسەللىكنىڭ ئىنگلىزچە يەنە بىر خىل ئاتىلىشى “جايىل فېۋېر”، يەنى تۈرمە قىزىتمىسى بولۇپ، بۇ كېسەلگە گىرىپتار بولغۇچى قاتتىق باش ئاغرىقى، ئىسسىتمىسى بەكلا ئۆرلەپ كېتىش، ئۇششاق قاناشلار كۆرۈلىدىغان ئالاھىدىلىككە ئىگە. بۇ كېسەللىكنىڭ يۇقۇملاندۇرغۇچ ۋىرۇسقا ئوخشايدىغان، پىتتىن يۇقىدىغان رىكېتسىا پروۋازەكىدۇر. ئادەتتە 10- 14 كۈنلۈك يېتىلىش دەۋرىدىن كېيىن كېسەللىك كۆرۈلۈشكە باشلايدىغانلىقى ئۈچۈن، بۇنداق كېسەلدىن گۇمان قىلىنغىنىدا 15 كۈنلۈك كارانتىن قىلىپ كۆزىتىشكە ياتقۇزۇلىدۇ. داۋالاش ئۈچۈن بالدۇر پەرق قىلىنغاندا يۇقىرى قويۇقلۇقتا تېتراسىكلىن ۋە كلورامفېنىكول قاتارىدىكى ئانتىبيوتىكلارنى بېرىشكە بولىدۇ. ئەپسۇسكى، مېدىتسىنادا تۇنجى قېتىم كەشىپ بولغان پېنسىلىن دېگەن ئانتىبىيوتىكمۇ خېلى بۇرۇنلا فلېمىڭ تەرىپىدىن بايان قىلىنغان بولۇشىغا قارىماي، 1941- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندىلا ئاندىن ئى. ب. چاين بىلەن سەپداشلىرى ئايرىپ چىقالىغان. ئاندىن 1944- يىلىغا كەلگەندىلا ئومۇمى يۈزلۈك ئىشلىتىشكە باشلانغان. مۇستاپا چوقاي ئوغلى ۋاپات بولغان كۈنلەردە مېدىتسىنا ساھەسىدە تېخى ئانتى بىيوتلاردىن پايدىلىنىش يولغا قويۇلمىغانلىقى ئۈچۈن، خۇددى باشقا يۇقۇملۇق كېسەللىكلەردە كۆرۈلگىنىدەك تىفوس يۇقۇملۇق كېسىلىدىمۇ ئۆلۈم نىسبىتى بەكلا يۇقىرى بولۇپ كەلگەن ئىدى. مېدىتسىنادا شۇنچە زور تەرەققىياتلارنىڭ بولۇشىغا قارىماي، 1977- يىللاردىمۇ تىفوس كېسىلى يۇقتۇرغان كېسەللەر ئارىسىدا يېشى 50 تىن ئاشقانلارنىڭ ئۆلۈش نىسبىتى 60 پىرسەنتلەرگە يەتكەن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بېرلىندىكى شۆنېبېرگ- ۋىكتورىيە دوختۇرخانىسىنىڭ بەرگەن مەلۇماتىدىن قارىغاندا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ئۆلۈم سەۋەبى فلېكفىېبېر (داغلىق خۇمما، كېزىك)، يەنى تىفوس ئىدى. مەيلى مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ئايالىغا ئەۋەتىلگەن خەتتە بولسۇن ياكى ئارىلاشما تەكشۈرۈش ئۆمىكىنىڭ ئەزاسى ئەلىخان قانتۆمۈرنىڭ يۇقىرىدا نەقىل قىلىنغان ئەسلىمىلىرىدە بولسۇن چەنستوخاۋ لاگېرىدا تىفوس ۋاباسى تارقىلىپ كەتكەنلىكى ئېنىق كۆرسىتىلمەكتە. ئۇ لاگېرلاردىن ساق قۇتۇلۇپ چىقالىغان ئۇرۇش ئەسىرلىرى يازغان ئەسلىمىلەرگە قارىغاندا، ئەڭ كۆپ كۆرۈلىدىغان، كارانتىن ئاستىدا تۇتۇلىدىغان كېسەللەرنىڭ تىفوس ئىكەنلىكى مەلۇم بولماقتا (مۇستاپا چوقاي ئوغلى ئايالىغا چېنستوخاۋدىن ئەۋەتكەن ئەڭ ئاخىرقى ئاتكرىتكىسىدا لاگېردا داغلىق خۇمما ۋاباسى پەيدا بولغانلىقىنى يازغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
(رەسىم ئورنى)
مۇستاپا چوقاي ئوغلى ئۈچۈن بېرلىن- شۆنېبېرگتىكى ۋىكتورىيە دوختۇرخانىسى تەرىپىدىن چىقىرىلغان ئۆلۈم سەۋەبى ھەققىدىكى دوكلات. چوقاي ئوغلىنىڭ تىفوس ‹داغلىق خۇمما› سەۋەبىدىن 1941- يىلى 27- دېكابىردا جان ئۈزگەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە شۇ ۋاقىتلاردا ۋەقە ئۈستىدە بولغان، چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتىغا مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلارنى كۆرەلىشى مۇمكىن بولغان ئەلىخان قانتۆمۈر، ئابدۇراخمان شافى ئالماس ۋە مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادە قاتارلىقلار ئەسلىمىلىرىدە ياكى يازغان ماقالىلىرىدە مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ تىفوس كېسىلى سەۋەبىدىن ۋاپات بولغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە (مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ تەرجىمىھالى ھەققىدە يېزىلغان «ئورتا ئاسىيا يالقۇنى» دېگەن كىتابتا “چوقاي ئوغلى بىلەن يېقىن يۈرگەن كىشىلەر ئۇنىڭ زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدىكى قاراشلارغا بىردەك قوشۇلۇش بىلەن بىر ۋاقىتتا، ئۇنى كىم ئۆلتۈرگەنلىكى مەسىلىسىدە بىر پىكىرگە كېلەلمىگەن.” دەپ ئېنىق باھا بېرىلگەن −281- بەت. بۇنىڭ ئۈچۈن ئۇرۇش ئەسىرى ھەمزە ئابدۇللىن بىلەن ئەلىخان قانتۆمۈرنىڭ ئېيتقانلىرىنى مەنبە قىلىپ كۆرسىتىپ ئۆتكەن −290- بەت. ئەمما ئەلىخان قانتۆمۈر قاتارىدىكى ئەينى ۋاقىتتا نەق مەيداندا بولغان بارلىق شاھىتلار چوقاي ئوغلىنىڭ تىفوس سەۋەبىدىن ۋاپات بولغانلىقىنى تىلغا ئېلىشقان ئىدى −بۇ ھەقتە ئەلىخان قانتۆمۈر يازغان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» نىڭ 99- ساندىكى ماقالىسىنىڭ 25- 26- بەتلىرىگە؛ ئابدىراخمان شافى ئالماس يازغان ئەخمەت تۆمۈردىن ستاتىستىكا كەلتۈرگەن «گېرمانىيەدە 60 يىل» دېگەن كىتابىنىڭ 160- بەتلىرىگە؛ مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادىنىڭ «مەرھۇم چوقاي ئوغلىغا» «ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتى ۋە مۇستاپا چوقاي» 52- بەتلەرگە قارالسۇن. ھەمزە ئابدۇللىن قاتارىدىكى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكەن ئۇرۇش ئەسىرلىرى بولسا ئەينى ۋاقتىدا چوقاي ئوغلىنىڭ يېنىدا بولمىغىنىدەك، سوغۇق ئۇرۇش دەۋرلىرىدە چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشلەرگە قارىتا قارىلاش خاراكتېرىدىكى تەشۋىقاتلار بىلەن مەشغۇل بولۇشقا مەجبۇر بولغانلار ھېسابلىناتتى. سوۋېت ئىتتىپاقىدا بۇ مەسىلىگە مۇناسىۋەتلىك يېزىلغان بارلىق ماقالىلەردە سوۋېت جاسۇسى مەخمۇت ئايقارلىنىڭ تارقىتىپ يۈرگىنىگە ئوخشاش ك گ ب تەرىپىدىن تارقىتىلغان يالغان ماتېرىياللاردىن پايدىلىنىلاتتى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) ت م ب نىڭ ئەڭ ئاخىرقى باشلىقى تاھىر چاغاتاينىڭ 1950- يىللاردا ئېلان قىلغان ماقالىلىرىدە مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ تىفوس كېسىلىدىن ۋاپات بولغانلىقىنى ئېيتقان (ئا. ئوكتاي، «ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتى ۋە مۇستاپا چوقاي» 40- بەت. ‹ي. ت. ئىمزاسى تاھىر چاغاتاي ئىشلىتىپ كەلگەن بىر مۇنچە تەخەللۇسلىرىدىن بىرى› مۇ يۇقىرىقىلارنىڭ دېگىنىدەك 1951- 1953- يىللىرىدا ۋەلى قېيۇمخان رەئىسلىكىدىكى مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىغا قارشى كۈرەش قىلغان تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ نەشرى ئەپكارى «تۈرك ئېلى» ژۇرنىلىدا چوقاي ئوغلى ھەققىدە ھەر تۈرلۈك ماقالىلەر ئېلان قىلىنغان بولۇپ، چوقاي ئوغلىغا ئاتاپ مەخسۇس بىر سانمۇ چىقارغان. ئۇ ماقالىلەرنىڭ ھېچ قايسىسىدا چوقاي ئوغلىنىڭ زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدە بىرەر گەپ يوق. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). شۇنىڭغا ئوخشاش، مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ رەپىقىسى مارىيە ياكوۋلېۋنا چوقاي ئوغلى خانىم تەرىپىدىن تەييارلانغان تۇنجى ئەسلىمىلەر كىتابىدىمۇ مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋابا كېسىلىدىن ۋاپات بولغانلىقى كۆرسىتىلگەن ئىدى (مارىيا چوقاي ئوغلى خانىم: «چوقاي ئوغلى ھەققىدە رەپىقىسىنىڭ ئېيتقانلىرى»، 115- بەت. مارىيا چوقاي ئوغلىنىڭ يەنە ئوخشىمىغان ۋاقىتلاردا يېزىپ چىققان ئىككى پارچە ئەسلىمىلەر كىتابىمۇ ئېلان قىلىنغان. بۇ كىتابلارنىڭ بىرىنچىسى 1958- يىلى، يەنە بىرى بولسا 1963- يىلى يېزىلغان. كېيىنچە، يەنى 1970- يىلى بۇ ئىككى كىتاب بىرلەشتۈرۈلۈپ «چوقاي ئوغلى ھەققىدە رەپىقىسىنىڭ ئېيتقانلىرى» دېگەن نامدا بىرلا ئەسلىمە كىتابى قىلىپ نەشرى قىلىنغان. ئەستايىدىل ئوقۇيدىغان كىتابخان بۇ كىتابنىڭ 115- بېتىدە «ئەسلىمىلىرىمنىڭ ئاخىرى» دېگەن تېما بىلەن 120- بەتكىچە بولغان ئارىلىقتا ئۇرۇشتىن كېيىنكى ئەسلىمىلىرىنىڭ يېزىلغانلىقىنى، شۇنداق قىلىپ، بىرىنچى كىتابىنىڭ تاماملانغانلىقىنى، ئۇنىڭدىن كېيىن «1939- يىلقى دۇنيا ئۇرۇشى دەۋرلىرىدە» دېگەن ماۋزۇ بىلەن قايتىدىن كەينىگە يېنىپ ئەسلەيدىغانلىقىنى پەرق قىلالىشى مۇمكىن. شۇنىڭدەك 1963- يىلى ئېلان قىلىنغان ئىككىنچى ئەسلىمە كىتابىنىڭ نامى «1939~1944 دۇنيا ئۇرۇشى يىللىرىدىكى پارىژ ئەسلىمىلىرىم» بولۇپ، كىتابنىڭ باش تەرەپلىرىدە «مېنىڭ يولدىشىم قانداق بىرى ئىدى» دېگەن ماۋزۇ بىلەن مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ قىسقىچە تەرجىمىھالى، سىياسەتچى مۇستاپا چوقاي ئوغلى دېگەندەك بىر باب يېزىلغان. بىرىنچى ئەسلىمىسىدىن بەش يىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن يېزىلغان ئىككىنچى ئەسلىمىسىنى قوشۇپ ئېلان قىلغان بۇ ئىككى ئەسلىمە كىتابى، بىرلەشتۈرۈلۈپ ئېلان قىلىنىش ۋاقتىدا يۇقىرىدىكى مەزمۇنلار چىقىرىپ تاشلانغان بولۇپ، 1939- يىلىدىن كېيىنكى ئەسلىمە قىسمى بىرىنچى قىسمىغا قوشۇۋېتىلگەن. بىرىنچى كىتابىدا يولدىشىنىڭ ۋابا كېسىلى سەۋەبىدىن ۋاپات بولغانلىقىنى ‹115- بەت› يازغان مارىيا چوقاي ئوغلى خانىمى، ئىككىنچى كىتابىدا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدىكى خەۋەرنى 1960- يىلى ئىسمىنى ئەسلىيەلمىگەن بىر ئورتا ئاسىيالىق خەت ئارقىلىق بىلدۈرۈلگەنلىكىنى، بۇ خەۋەرنى تاھىر چاغاتايمۇ بۇ ھەقتە توختالغان كىتابچىسىدا ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتكەنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتكەن ‹163- بەت›. باشقىچە ئېيتقاندا، مارىيا چوقاي ئوغلى خانىم 1958- يىلى يازغان تۇنجى كىتابىدا مەيلى يولدىشىنىڭ ئۆلۈمىگە مۇناسىۋەتلىك گەپلەرگە، مەيلى ۋەلى قېيۇمخان ھەققىدىكى ھېچ قانداق بىر گەپكە ئورۇن بەرمەي يازغان بولسا، ئايقارلى باشلاپ بەرگەن سوۋېت تەشۋىقاتلىرى بولۇۋاتقان يىللاردا، يەنى 1963- يىلى يازغان ئىككىنچى كىتابىدا بۇ تەشۋىقات مۇھىتىغا ماس كېلىدىغان بىر ۋەزىيەتنى تەسۋىرلىگەن. ئەپسۇسكى، ئابدۇلۋاھاپ ئوكتاي بىلەن تاھىر چاغاتاي ئىككىسى بۇ ئىككى كىتابنى بىر كىتاب قىلىپ بېسىلغان نۇسخىسىنى مارىيا چوقاي ئوغلى خانىمى ۋاپات بولغاندىن ئىككى يىل كېيىن گويا بىرلا ئەسلىمە كىتاب يېزىپ قالدۇرۇلغاندەك ئېلان قىلىشقان ئىدى. بىر مەنىدە بۇ ئەسلىمىلەر ۋەلى قېيۇمخان گۇرۇھى ئوتتۇرىسىدا ئېلىپ بېرىلغان مۇنازىرىلەر ئۈچۈن پايدىلىنىلغاندەك كۆرۈنمەكتە. مەندە ھەر ئىككىلا كىتابنىڭ ئابدۇلۋاھاپ ئوكتاي تەرىپىدىن تەييارلانغان ئەسلى ئورىگىنال نۇسخىلىرى ساقلانماقتا − ‹ئەھەت ئەنجان ئارخىپى› − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
1957- يىلى، سوۋېت تەشۋىقات ۋاسىتىلىرى ئوتتۇرىغا چىقىپ مۇستاپا چوقاي ئوغلى زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەن دەيدىغان گەپلەرنى پەيدا قىلىشقان ئىدى. يىگىرمە ئىككى يىلدەك ئىران، ئافغانىستان ۋە پاكىستان قاتارىدىكى ئەللەردە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا سوۋېت جاسۇسى بولۇپ ئىشلىگەن مەخمۇت ئايقارلى، 1954- يىلى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكىنىدىن كېيىن «مۇراجىئەت» (1957)، «خائىنلارنىڭ دەسىسەلىرى» (1960)، «ۋەتەن ساتقۇچلارنىڭ تۇتقان يوللىرى» (پرڭيسكى پرىداتېلېي) (1960) دېگەندەك ناملاردا كىتابچىلار ۋە نۇرغۇنلىغان ماقالىلەرنى ئېلان قىلغان ئىدى. ئايقارلى يازغان بۇ كىتابلىرىدا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋەلى قېيۇمخان تەلىپىگە ئاساسەن نېمىسلار تەرىپىدىن زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدىكى ئويدۇرمىلارنى ئوتتۇرىغا چىقارغان ئىدى. مەخمۇت ئايقارلى ئۆزىنىڭ بۇ يالغان گەپلىرىنى يەنە بىر يالغان گەپ بىلەن ئىسپاتلاشقا ئۇرۇنغان بولۇپ، بۇ ۋەقەنى ئۇنىڭغا 1953- يىلى پاكىستانغا زىيارەتكە كەلگەن دوكتور بايمىرزا ھېيتى ئېيتىپ بەرگەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ (دوكتور بايمىرزا ھېيتى، ئايقارلى دېگەن گەپلەرنىڭ بەرسىمۇ راست گەپ ئەمەسلىكىنى، مۇستاپا چوقاي ئوغلى تىفوس كېسىلى تۈپەيلىدىن ۋاپات بولغانلىقىنى، ئايقارلى ئوتتۇرىغا چىقارغان زەھەرلەپ ئۆلتۈرۈلگەن دېگەن گەپلەرنىڭ قىلچە ئاساسى بولمىغان پۈتۈنلەي قۇرۇق گەپ ئىكەنلىكىنى، ئۇ ئايقارلى بىلەن بۇ ھەقتە بىرەر ئېغىزمۇ پاراڭلاشمىغانلىقىنى ئېيتىدۇ ‹بايمىرزا ھېيتى بىلەن سۆھبەتلەر›. بۇنىڭدىن باشقا، ئايقارلى كىتابىدا ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق كومىتېتىنىڭ مۇستاپا چوقاي ئوغلى بىلەن ۋەلى قېيۇمخان بىرلىشىپ قۇرۇپ چىققان تەشكىلات دېگەنلىرىمۇ، چوقاي ئوغلىنىڭ 1942- يىلقى ۋاپاتىغا مۇناسىۋەتلىك توقۇلمىلىرىغا ئوخشاش يالغان گەپلەر ئىدى. ‹چاغاتاي، «ئورتا ئاسىيا ئازادلىق ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك ۋەقەلەردىن سەھنىلەر» 18- بەت.› − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
كىشىنى ئەپسۇسلاندۇرىدىغىنى، چەتئەللەردىكى ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرەش ھەرىكەتلىرىنى پارچىلاش مەقسەت قىلىنغان بۇ تۈردىكى ك گ ب تەشۋىقاتلىرى ھەقىقەتەن مەقسىتىگە يەتكەن بولۇپ، ت م ب نىڭ ئەڭ ئاخىرقى رەئىسى تاھىر چاغاتاي، ۋەلى قېيۇمخان گۇرۇھىنىڭ پائالىيەتلىرىنى تەنقىدلەش مەقسىتىدە 1959- يىلى يازغان «ئورتا ئاسىيا ئازادلىق ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك ھادىسىلەردىن سەھنىلەر» ناملىق كىتابىدا ئەمەلىيەت بىلەن قىلچە مۇناسىۋىتى بولمىغان بۇ قۇرۇق گەپلەرنى قىلچە تەھلىل قىلماي ئۆز پىتى ئىزاھات قىلىپ بېرىدۇ. ئارىدىن بىر مەزگىل ئۆتكەندە، ئۇرۇش جەريانىدا م ت ب ك دا ئىشلەپ كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكەن سۇلتان قارى، موسكۋا رادىئوسىدا سۆزلىگەن سۆزى بىلەن يەنە شۇ ھەقتە توختىلىپ قايتا تەكرارلىغان نۇتقىنىڭ بىر قىسمىنى خەت شەكلىگە ئۆزگەرتىپ چەتئەلدە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارغا ئەۋەتىپ بېرىدۇ. بۇ قۇرۇق گەپلەر كېيىنچە مارىيا چوقاي ئوغلى خانىم 1963- يىلى يېزىپ چىققان ئىككىنچى ئەسلىمىلەر كىتابىغىمۇ كىرگۈزۈلىدۇ (مارىيا چوقاي ئوغلى خانىممۇ يازغان كىتابىدا بۇ ھەقتىكى گەپلەرنى ئىسمىنى ئېسىگە كەلتۈرەلمىگەن بىر ئورتا ئاسىيالىق تەرىپىدىن يېزىلغان خەتتە كۆرگەنلىكىنى يازىدۇ. ‹163- بەت› − ئا.ھ. ئىزاھاتى). سوۋېت جاسۇسى مەخمۇت ئايقارلى ۋاسىتىسىدا باشلىتىلغان ك گ ب نىڭ بۇ تۈر پائالىيەتلىرى 1960- يىللار بويىچە ئۇرۇشتىن كېيىنكى ۋاقىتلاردا سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكەن  نۇرغۇنلىغان ئۇرۇش ئەسىرى ۋاسىتىسى ئارقىلىق داۋاملاشتۇرۇلىدۇ (بۇ ھەقتە زىيا سەئىدنىڭ «تارىخ تىلغا كەلدى»، سەئىد كەرىموۋنىڭ «ئۆمۈچۈك»، سۇلتان قارىنىڭ «قەدىرلىك ئورتا ئاسىيالىق بۇرادەرلىرىمىز ۋە ياشلىرىمىز»، جۇمابەك ئاقتارغانوۋنىڭ «خائىنلارغا ئىشەنمەڭلار»، ھەمزە ئابدۇللىننىڭ «مۇستاپا بىلەن ماغجان تۇران ئېلىنىڭ دانا سۆزلىرى»، جېرىق شاكىبايېۋنىڭ «بۈيۈك ئورتا ئاسىيا چۈشى»، رەھىم ھەسەنوۋنىڭ «بۈيۈك تۇران» دېگەندەك نۇرغۇنلىغان ئەسەرلەر، رومانلار يېزىلدى. مۇستاپا چوقاي ئوغلى ۋاپات بولغاندا ئەسىرلەر لاگېرىدا تۇرۇۋاتقان، ھەتتا گېرمانىيەنىمۇ كۆرۈپ باقمىغان بۇ كىشىلەر گويا بۇ ئىشنىڭ نەق ئۈستىدە تۇرغان ئادەمدەك ۋەقەلىكلەرنى، ئادەم ئىسىملىرىنى ۋە ۋەقە يۈز بەرگەن كۈنلەرنى ئۆزى خالىغانچە توقۇپ چىقىشىپ، چەتئەلدە داۋام قىلغان ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان كۈرەشلەرنى پارچىلاش مەقسەت قىلىنغان سوۋېت تەشۋىقاتىغا ھەمنەپەس بولۇپ بېرىشمەكتە ئىدى. ئەپسۇسكى، بۇ تۈردىكى تەشۋىق قىلىش مەقسىتىدە ئېلان قىلىنغان يالغان- ياۋىداق نەرسىلەر چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقان كىشىلەر تەرىپىدىنمۇ نەقىل قىلىپ ئىشلىتىلگەن، ھەتتا پاكىت ماتېرىيالى سۈپىتىدە پايدىلىنىلغان، شۇ ئاساستا ھادىسىلەرنى مۇھاكىمە قىلىش ۋە باھالاشلارمۇ ئوتتۇرىغا چىققان ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).

مىللىي لېژيونلارنىڭ قۇرۇلۇشى
ئۇرۇش تېز ئارىدا تاماملىنىدۇ دەپ ئىشەنگەن ھىتلېر، سوۋېتلەرگە ھۇجۇم قىلىش ھەرىكىتى جەريانىدا ئىشغال قىلىنىدىغان يەرلەردىكى يەرلىك خەلق بىلەن قولغا چۈشۈرىدىغان ئەسىرلەرگە قارىتا مۇنداق بىر بۇيرۇق چۈشۈرىدۇ:
ئىشغال قىلىنغان يەرلەردە نېمىسلاردىن باشقا ھېچقانداق ئادەمگە قورال تۇتقۇزماسلىقىمىز كېرەك. بۇ، بەكلا مۇھىم بىر ئىش. بۇ تۈردىكى كىشىلەرنىڭ قوراللىق كۈچلىرىدىن پايدىلىنىشىمىز دەسلىپىدە بىزگە بەكلا ياردىمى تېگىدىغان ياخشى ئىشتەك بىلىنىشى مۇمكىن. ئەمما بۇنداق قاراش پۈتۈنلەي خاتا. بۇ كۈچلەر كۈنلەرنىڭ بىرىدە چوقۇم بىزگە قارشى جەڭ قىلىشى مۇمكىن. شۇڭا، بىز نېمىسلاردىن باشقا ھېچقانداق بىرىنىڭ قورال تۇتۇشىغا رۇخسەت قىلماسلىقىمىز لازىم. سلاۋيانلار، چېخلار، ئۇرۇس كازاكلىرى ۋەياكى ئۇكرائىنلارنى ھەرگىز قوراللاندۇرماسلىقىمىز كېرەك.
شۈبھىسىزكى، بۇلار ھەرگىز ئالىي ئىرق قارىشىغا ئاساسەن ئوتتۇرىغا قويۇلغان بىر قارار بولماستىن، بەلكى ئىشغال قىلىنىدىغان يەرلەرنىڭ بىر بۆلۈمى كەلگۈسىدە يەرلىكلەردىن بوشىتىلىپ نېمىسلارنى يەرلەشتۈرۈش رايونىغا ئايلاندۇرۇشنى پىلانلىغانلىقى، شۇنىڭدەك ئۇرۇش جەريانىدا نېمىسلار بىلەن بىر سەپتە تۇرۇپ جەڭ قىلىدىغان مىللەتلەر ئاخىرقى غەلىبىنى قولغا كەلتۈرگىنىدىن كېيىن ئۇلارمۇ كېلىپ داستىخاننىڭ بىر بۇرجىكىگە قېتىلىۋېلىشنى تەلەپ قىلىش ئېھتىمالىنىڭ تۇغۇلۇشىدىن ئەنسىرىگەنلىكىدىن باشقا مەقسىتى يوق ئىدى. بۇ تۈردىكى قاراشتىن باشقا يەنە، گېرمانىيە ئارمىيىسىنىڭ قوماندانلىرىمۇ ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئالدىنقى سەپلەردە جەڭ قىلىدىغانقىسىملارغا ئۆزگەرتىپ پايدىلىنىش مەسىلىسىگە قاتتىق قارشى تۇرۇپ كەلگەن ئىدى.
1941- يىلىنىڭ كۈز ئايلىرىدىن كېيىن، رۇسىيەگە قارشى قوزغىتىلغان بۇ ئۇرۇش مۆلچەرلەنگىنىدەك ئۇنچە پات تۈگىمەيدىغان بىر ئۇرۇش بولىدىغانلىقى ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. گېرمانىيە بۇنىڭدىن باشقا سەپلەردىمۇ ئۇرۇش قىلىۋاتقانلىقى ئۈچۈن، كېمەيگەن ئەسكەرلىرىنى تولۇقلايدىغان مەنبە مەسىلىسىدە ھەقىقەتەن قىيىن ئەھۋالغا دۇچ كەلمەكتە ئىدى. بۇ جەرياندا شەرق ئىشلار مىنىستىرلىقى تەۋەسىدىكى بىر قىسىم رەھبەرلەر بىلەن پۇقرا ئاخبارات تەشكىلاتى (س د، يەنى سىچېرخېيتسدىينست − ئا.ھ. ئىزاھاتى) ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن پايدىلىنىش مەسىلىسىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويماقتا ئىدى. 1941- يىلىنىڭ ئۆكتەبىرىدە، گېنېرال كەيتېل قىش ئايلىرىدا سوۋېت ئەسىرلىرىدىن يول ياساش ئىشلىرىدا پايدىلىنىش ھەققىدە ھىتلېرنى ماقۇل كەلتۈرىدۇ.
ئەسلىدە، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى دەۋرلىرىدە بۇنىڭغا ئوخشايدىغان ئىش بولغان ئىدى. رۇسىيە ئالدىنقى سېپىدا ئەسىرگە ئېلىنغان مۇسۇلمان تۈركلەرنى بېرلىن ئەتراپىدىكى ۋۈنستورف لاگېرىغا يىغقان. بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن، بۇ ئەسىرلەرنى گېرمانىيە بىلەن بىر سەپتە ئۇرۇش قىلىۋاتقان تۈركىيە ئارمىيىسى ئىچىدە جەڭگە سېلىش لايىھىسى ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ. بۇ لايىھە تۈركىيە دائىرىلىرى تەرىپىدىن ماقۇللانغاندىن كېيىن، رۇسىيە تۈركىلىرى ئارىسىدىكى داڭلىق كىشىلەردىن بىرى بولغان قازى ئابدۇرېشىت ئىبراھىمنى گېرمانىيەگە ئەۋەتىدۇ. قازى نەشرى قىلغان «ئەل جىھاد» گېزىتى ۋاسىتىسى بىلەن پىدائىيلارنى تىزىمغا ئېلىپ ئاسىيا باتاليونى نامىدا بىر ھەربىي قىسىم تەشكىل قىلغان ئىدى. بىرەر مىڭدەك ئەسكەردىن تەشكىل تاپقان بۇ قىسىم، 1916- يىلىنىڭ ماي ئايلىرىدا ئىستانبۇلغا ئەۋەتىلىدۇ. ئۇ يەردىن ئىراق ئۇرۇش سېپىغا ئەۋەتىلگەن بۇ ئاسىيا باتاليونى ئۇرۇش تۈگىگەن كۈنلەرگىچە ئوسمانلىلار ئارمىيىسى تەركىبىدە ۋەزىپە ئۆتەپ كەلگەن ئىدى.
ئاسىيا باتاليونى ئىشىدىن تولۇق خەۋىرى بار فون مەندې، مۇسۇلمان تۈرك دۇنياسى بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىنىلا ياخشى بىلىدىغان بىرى بولۇپ قالماي، بۇ خىل ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن تەشكىل قىلىنىدىغان ھەربىي قىسىملارنى ئوڭۇشلۇق تۈردە پايدىلىنىشقا بولىدىغانلىقىغا ئىشىنىدىغان بىرى ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە، تۈركى ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن سوۋېتلەرگە قارشى ئۇرۇش سەپلىرىدە پايدىلىنىش ئىشىنى تۈركىيە مەسئۇللىرىمۇ پات- پاتلا تىلغا ئېلىپ كەلمەكتە ئىدى. باش ئەلچى خۈسراۋ گەرەدە، يېڭىدىن ۋەزىپىگە تەيىنلەنگەن مۇستەشار كامال نىجات ئەپەندىنى تونۇشتۇرۇش ئۈچۈن 1941- يىلى 20- ئاۋغۇست كۈنى شەرقى پرۇسىيەدىكى باش قوماندانلىق شتابىغا بېرىپ گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى رىبېنتروپ بىلەن كۆرۈشكىنىدە، تۈركى ئىرقىدىن بولغان رۇسىيە ئەسىرلىرىدىن پايدىلىنىش مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويغانلىقىنى تۆۋەندىكىچە بايان قىلىدۇ:
رۇسىيەدىكى بىز بىلەن بىر قاندىن بولغان قېرىنداشلىرىمىزنىڭ سوۋېت ئىستىبداتىدىن ئازاد قىلىنىشى بىز ئۈچۈن روھى مەدەت بولىدىغانلىقىنى دەپ كېلىپ، گېرمانىيە باشلىغان بۇ ئۇلۇغ ئۇرۇشتا گېرمانىيەدىن ئىبارەت بۇ دوستىمىز قولغا چۈشۈرگەن ئەسىرلەر ئارىسىدىكى تۈركىيلەرنى رۇسلاردىن ئايرىپ چىقىش لازىملىقىنى ئالاھىدە مەسلىھەت قىلدىم، بۇ قېرىنداشلىرىمىزدىن خەۋەرچىلىك ۋە يول باشلىغۇچى قاتاردىكى ئىشلاردا ئىشلىتەلىشىڭلار مۇمكىن دەپ ئەسكەرتىپ ئۆتتۈم، ياۋروپاغا پاناھلىق تىلەپ كەلگەن رۇسىيە تۈركىلىرىنىڭ سىياسىي ساھەدىكى بىلىملىك كىشىلىرىنى چاقىرتىپ كېلىپ بۇ ئەسىرلەر بىلەن ئۇچراشتۇرۇشنىڭ پايدىسى بولىدىغانلىقىنى چۈشەندۈرگەن ئىدىم.
ئىراندا ئۇزۇن يىللار ۋەزىپە ئۆتىگەن باش ئەلچى گەرەدە كاپكازىيە بىلەن ئوتتۇرا ئاسىيا تۈركىلىرىگە دائىر مەلۇماتى بار بىرى بولۇپ، بىر قىسىم مۇھاجىر تۈركى يېتەكچىلىرى بىلەنمۇ تونۇشاتتى. خۇسراۋ گەرەدە تاشقى ئىشلار مۇستەشارى ۋېيزساكېر بىلەن ئۆتكۈزگەن سۆھبەتتىمۇ بۇ ھەقتىكى مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتىدۇ:
مەن بۇ قان قېرىنداشلىرىمىزنى ئەسىرلەر لاگېرىدىن ئازاد قىلىپ، ئۇلاردىن پايدىلىنىش ئىشىنى مەخسۇس ۋە غەيرىي رەسمىي شەكىلدە قولغا ئېلىپ ئىشلەشنى مىللىي ۋە ۋىجدانى بىر قەرزىم دەپ تونۇغان ئىدىم. … گېرمانىيەنىڭ، سىياسىي جۇغراپىيە نۇقتىسىدا ئاساسلىق دۈشمىنىمىز ھېسابلىنىدىغان رۇسىيەگە قارشى ئۇرۇشتا غەلىبە قازانغانلىقى ۋەتىنىمىزدە ئىنتايىن كۈچلۈك ھاياجان پەيدا قىلىۋەتكەنلىكىنى بىلدۈردۈم. رۇسىيەدىكى مۇسۇلمانلار جايلاشقان رايونلارنى خەرىتىدە كۆرسىتىپ تۇرۇپ ئىزاھات بەرگەن ئىدىم. … بۇ ئەسىرلەردىن پايدىلىنىشلىرى كېرەكلىكىنى شەخسى نامىمدا ۋە مەخسۇس يوسۇندا تەۋسىيە قىلغان ئىدىم. ئامېرىكالىقلار چىقارغان مەخپىي ھۆججەتلەر توپلىمىدىكى ماتېرىياللاردىن باش كاتىپنىڭ بۇ سۆھبىتىمىزنى تەپسىلىي تۈردە رىبېنتروپقا يەتكۈزگەنلىكىدىن خەۋەر تاپتىم. ئۇ ۋاقىتلاردا كاپكازىيە خەلقلىرىنى تەڭپۇڭلۇق ساقلايدىغان دۆلەت شەكلىدە بىرلەشتۈرۈش مۇمكىنلىكىنى، ھەزەر دېڭىزىنىڭ شەرقىدە مۇستەقىل ئورتا ئاسىيا بىلەن موڭغۇلىيە دۆلەتلىرىنى قۇرۇش مۇمكىنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتكەنلىكىمنى بۇ ئەسەرنى ئوقۇغىنىمدىن كېيىن ئەسكە ئالدىم.
باش ئەلچى گەرەدەنىڭ ئۆز ئالدىغا غەيرىي رەسمىي يول بىلەن يەتكۈزدۈم دەپ ئېيتقان بۇ قاراشلارنى گېرمانىيە دائىرىلىرى ئەستايىدىل مۇئامىلە قىلىپ مۇزاكىرە قىلىشقان. بەلكىم بۇ قاراشلارنى تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ تۈركى ئىرقىدىن بولغان ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى قانداق بىر تەرەپ قىلىش كېرەكلىكى توغرىسىدىكى ئۈمىدلىرى دەپ مەخسۇس مۇزاكىرە قىلىشقان. گەرەدە يەنە، گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى كاتىپىغا پايدىلىنىشقا بولىدىغان مۇھىم ئادەملەر قاتارىدا ياۋروپادا مۇساپىر بولۇپ تۇرۇپ قالغان ئورتا ئاسىيالىق مۇستاپا چوقاي ئوغلى بىلەن گىرۇزىيەلىك چەنكېلى قاتارىدىكى يېتەكچىلەرنىڭ تىزىمىنىمۇ بېرىپ قويغان (ئەسلىدە ئۇ ۋاقىتتا مۇستاپا چوقاي ئوغلى گېرمانىيەگە كەلتۈرۈلگەن ۋاقىتلار بولۇپ، ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئايرىش ئۆمىكىدە ئىشلەۋاتاتتى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
بۇ ئىشلار بولۇۋاتقان سېنتەبىر ئايلىرىغا كەلگەندە، گېرمانىيەگە كەلگەن نۇرى قىللىغىل پاشامۇ تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى سىياسىي باشقارما باشلىقى ۋويرمان بىلەن كۆرۈشۈپ سۆھبەتلىشىپ تۇرغان. بۇ كۆرۈشۈشلەردە نۇرى پاشا ئۇنىڭغا گېرمانىيەنىڭ تۈركلەر ياشايدىغان جايلار سىياسىتى بىلەن تۈركى ئىرقىدىن بولغان ئۇرۇش ئەسىرلىرىگە مۇناسىۋەتلىك يۈرگۈزۈلىدىغان سىياسەتلىرى ھەققىدە بىر قىسىم مەسلىھەتلەرنى بېرىپ ئۆتكەن. ۋويرماننىڭ تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى مۇستەشارىغا سۇنغان دوكلاتقا قارىغاندا، قىللىغىل پاشانىڭ ئارزۇلىرى بىلەن ۋويرماننىڭ بۇ ھەقتىكى باھاسى تۆۋەندىكىچە يېزىلغان:
تۈركى ئىرقىدىكىلەر، بولۇپمۇ بارلىق مۇسۇلمان ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئايرىپ چىقىپ، ئۇلارنى بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ۋۈنستورف ئەتراپىدا قۇرۇلغان لاگېرغا ئوخشاپ كېتىدىغان مەخسۇس لاگېرغا يىغىش لازىم. ئاندىن بۇ ئەسىرلەر ئارىسىدىن پان تۇرانچىلىق ھەرىكىتى ئۈچۈن مەخسۇس جەڭگىۋار قوشۇن قۇرۇپ چىقىش مۇمكىنچىلىكى تەتقىق قىلىنىشى لازىم.
ئو ك ۋ (گېرمانىيە قوراللىق كۈچلەر باش قوماندانلىق شتابى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى باشقۇرۇش باشقارما مۇدىرلىقىدىن ئېلىنغان مەلۇماتلاردىن قارىغاندا، ئىچكى ئىشلار مىنىستىرى روزېنبېرگ بۇ تۈردىكى بىر تەلەپنى ئو ك ۋ غا يوللاپ بولغانىكەن. ھازىرقى ئەھۋالدا ئو ك ۋ بۇنداق بىر ئايرىش ئىشىغا يېتىشەلمەيدىغانلىقى ئېنىق. شۇنىڭدەك قولى سەل بوشىغاندىن كېيىن رۇسىيە ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى مىللىي ۋە ئىرقى تەۋەلىكىگە قاراپ ئايرىش ئىشىنى باشلىماقچى بولغان. ئو ك ۋ دائىرىلىرى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ تەلىپىگە ئىمكان قەدەر ئەمەل قىلىشقا تىرىشىپ، ئېتنىك تۈرك ۋە مۇسۇلمان رۇسىيە ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئايرىپ چىقىش ئىشىنى باشلىيالىشى مۆلچەرلەشكە بولىدۇ. بۇ ئىشنى ئو ك ې دىكىلەر بىلەن رەسمىي مۇزاكىرە قىلىش ئۈچۈن بۇيرۇق كۈتمەكتە. بۇ ئىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن بىر قانچە ئاي ۋاقىت كۈتۈشكە توغرا كېلىدىغانلىقى ئېنىق. …
نۇرى پاشا، پان تۇرانچىلىق ھەرىكىتىدە بىۋاسىتە رول ئويناشنى تەلەپ قىلماقتا. نۇرى پاشا، مۇسۇلمان ۋە تۈرك ئىرقلىرىدىن بولغان ئۇرۇش ئەسىرلىرى ئۈچۈن قۇرۇلىدىغان لاگېرلار قۇرۇلغىنىدىن كېيىن، بۇ تەرەپتىكى ئادەم كۈچىنى تاللاش ۋە تەشكىللەش ئىشلىرىغا بىر ئامالىنى قىلىپ قاتنىشىشقا تىرىشىدىغانلىقىنى ئويلىغان. بۇ ئىشلارنى تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ يوشۇرۇنچە بىر شەكىلدە قوللاپ قۇۋۋەتلىشى ئاساسىدا ئىشقا ئاشۇرۇپ كېتىدىغانلىقىنى پەرەز قىلىدىكەن. بۇ ئىشتىمۇ ئاۋۋال ئو ك ۋ بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋىتى بولمىغان بىر تۈر پىكىر ئالماشتۇرۇشقا تۇتۇش قىلىش ئارقىلىق رۇخسەت بېرىلىشىنى كۈتمەكتە. …
شۇنىڭدەك يەنە، نۇرى پاشا بېرلىندا پان تۇرانچىلىق تەشۋىقاتىنى قانات يايدۇرۇش ئۈچۈن مەركەزدىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش تەكلىپىنى ئوتتۇرىغا قويماقتا. بۇ مەركەزدە ئۆزى ۋە باشقا سەپداشلىرى بىرلىكتە پائالىيەت قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. بۇ ئىش، ھازىرچە قويۇپ تۇرۇلدى.
نۇرى پاشا تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ مۇستەشارى بارون ئېرنىست ۋېيزشاكېر بىلەنمۇ كۆرۈشكەن بولۇپ، كاپكازىيىلىكلەرگە مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەردە ئۇلارغا مەسلىھەتچىلىك قىلىپ بېرەلەيدىغانلىقىنى بىلدۈرگەن.
دەل شۇ پەيتتە، تۈركىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئەۋەتىلگەن ئىككى تۈرك گېنېرال، يەنى تۈركىيە ھەربىي ئاكادېمىيىسى قوماندانى گېنېرال ئېلى فۇئات ئەردەن بىلەن پېنسىيىگە چىققان گېنېرال ھۈسنۈ ئەركىلەت ئىككىسى شەرق ئۇرۇش سەپلىرىنى زىيارەت قىلىش مەقسىتى بىلەن گېرمانىيەگە يېتىپ كېلىدۇ (ۋەلى قېيۇمخان، بۇ ئىككى گېنېرالنىڭ نېمىسلار تەرىپىدىن زىيارەتكە تەكلىپ قىلىنىش ئىشىدا نۇرى قىللىغىل پاشا ۋاسىتىچىلىك رول ئوينىغان دەپ ئېيتىدۇ. ئەمما فون پاپېننىڭ خەت- ئالاقىلىرىدىن قارىغاندا، زىيارەت قىلىش تەلىپى تۈركىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغانلىقى، زىيارەت قىلىشقا ئەۋەتىلىدىغان كىشىلەرنىمۇ يەنە تۈركىيە ھۆكۈمىتى بېكىتكەنلىكى ئېنىق ئوتتۇرىغا قويۇلغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئەركىلەت پاشا، «جۇمھۇرىيەت» گېزىتىدە ئۇرۇش ئىستراتېگىيىسى ۋە تېخنىكىلىق جەھەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك ماقالىلەرنى ئېلان قىلىپ كېلىۋاتقان بىرى بولۇش بىلەن بىرگە، يەنە تىپىك نېمىسپەرەس بىرى دەپ تونۇلماقتا ئىدى. بۇ ئىككى گېنېرال سۆھبەت جەريانىدا، تۈركى ئەسىرلەردىن ھەربىي قوشۇن تەشكىل قىلىپ، سوۋېتلار قولىدىن تارتىپ ئېلىنغان يەرلەردە پايدىلىنىش ھەققىدىكى ئويىنى نېمىس رەھبەرلىرىگە بىلدۈرىدۇ. ئۇلار شەرقى ئۇرۇش سەپلىرىنى زىيارەت قىلىپ قايتىشىدا، بېرلىنغا كېلىپ ھىتلېر بىلەنمۇ كۆرۈشىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان، بۇ گېنېراللار ئوتتۇرىغا قويغان تەكلىيىلەر نېمىس دائىرىلىرىنى قىزىقتۇرغانلىقىنى، شۇڭا بۇ ھەقتە قارار ئېلىش ئىشىنىڭ تېزلەشتۈرۈلىشىگە تۈرتكە بولۇپ بەرگەنلىكىنى ئېيتىدۇ.
نەتىجىدە، 1941- يىلىنىڭ ئۆكتەبىر ئېيىغا كەلگىنىدە قىزىل ئارمىيىدىن ئەسىرگە چۈشكەن ئەسكەرلەرنى ئالدىنقى سەپلەر بىلەن ئارقا سەپلەردە ئىشلىتىشكە مۇناسىۋەتلىك تەييارلىق ئىشلىرى باشلىنىدۇ. بۇ پىكىرنى قايسى دەرىجىدە ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئىمكانىيىتىگە ئىگە ئىكەنلىكىنى تەجرىبە قىلىش مەقسىتىدە، 1941- يىلى ئۆكتەبىردە “ئاسىيالىقلار” نامىدا 30~40 تەك ئورتا ئاسىيالىقتىن تەشكىل تاپقان كىچىك بىر قوشۇن تەشكىل قىلىنىدۇ. بۇ بىر گۇرۇپپا ئەسىردىن پايدىلىنىش سىنىقى نەتىجىلىك بولغىنىدىن كېيىن بۇ لايىھىنى ھىمايە قىلىدىغانلار تېخىمۇ جاسارەتلىنىدۇ. فون مەندې باشچىلىقىدىكى شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىدىكى مەسئۇل خادىملار ئەسىرلەرنى مىللەتلەر بويىچە ئايرىم- ئايرىم لېجيون ھالىغا كەلتۈرۈپ تەشكىللەپ چىقىپ، نېمىسلار بىلەن بىرلىكتە سوۋېت ئىتتىپاقى قوشۇنلىرىغا قارشى ئۇرۇشقا سېلىش لازىم دېگەن تەلەپنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. شۇنداق قىلىپ پروفېسسور فون مەندېنىڭ بۇ ھەقتىكى تىرىشچانلىقلىرى نەتىجە بېرىپ، شەرق ئىشلىرى مىنىستىرى روسېنبېرگنىڭمۇ بۇ ئىشنى قوللاپ قۇۋۋەتلىشى قولغا كەلتۈرۈلىدۇ.
روزېنبېرگ، ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن ھەربىي قىسىم تەشكىللەش پىلانىنى 1941- يىلى 22- دېكابىر كۈنى ھىتلېرغا سۇنىدۇ. بۇ تەكلىپ لايىھىسى كۈتمىگەن بىر ئەھۋالدا، شۇ كۈنىلا ھىتلېرنىڭ تەستىقلىشى بىلەن كۈچكە ئىگە قىلىنىدۇ. گېرمانىيە ئارمىيىسى قوماندانلىقى 1941- يىلى 30- دېكابىر كۈنى ئېلان قىلغان بۇيرۇقىغا بىنائەن، سوۋېت ئەسىرلىرىدىن ھەربىي قىسىم تەشكىل قىلىش ئىشىنى باشلايدۇ. دەسلىپىدە ئۇكرائىنالىقلار، بالتىق ئەللىرى، بېلارۇسىيە ۋە ئۇرۇسلاردىن تەشكىل قىلىنغان قىسىملارغا “شەرق باتاليونى” دەپ، قالغان قىسىملارغا بولسا “ئاسىيا باتاليونلىرى” دەپ نام بېرىلىدۇ. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەيلا، بۇ تۈر قىسىملار تەشكىل قىلغان مىللىتىگە قاراپ ئاتىلىشقا باشلىنىدۇ.
30- دېكابىر بۇيرۇقى بويىچە ئەرمەنلەر بىلەن گىرۇزىيەلىكلەر ئۈچۈن ئايرىم- ئايرىم لېجيون، ئورتا ئاسىيالىق ئەسىرلەر بىلەن كاپكازىيىلىك ئەسىرلەرگە بىرلا لېجيون قۇرۇلىدۇ دەپ بەلگىلەنگەن ئىدى (ئورتا ئاسىياىش- كاۋكازىش- مۇھەممەدىنىش لېجيون. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئەمما ئارىدىن بىرەر ئاي ئۆتكەندىن كېيىن ئالغان يەنە بىر قارار بويىچە ئورتا ئاسىيا- كاپكازىيە- مۇسۇلمان لېجيونى دېگەن بۇ قىسىم ئورتا ئاسىيا لېجيونى، كاپكازىيە مۇسۇلمان لېجيونى ۋە ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن تەشكىل قىلىنغان 450- باتاليون قاتارىدىكى ئۈچ لېجيون قىسىمغا ئايرىلىدۇ.
450- باتاليونى ئىستىقبارات مەقسىتى ئۈچۈنلا قۇرۇلغان بىر قوشۇن ئىدى. يەرلىك ئىستىخبارات تەشكىلاتىدا ئىشغال قىلىنغان جايلاردا ۋە سوۋېت ئارقا سەپلىرىدە يەرلىك كىشىلەردىن پايدىلىنىش ئېھتىياجى تۇغۇلغان ئىدى. بۇ ئىش ئۈچۈن ئىقتىدارلىق ۋە بىلىملىك ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى تاللاپ مەخسۇس لاگېرلاردا يېتىشتۈرگەندىن كېيىن، ھەر تۈرلۈك مەقسەتلەر ئۈچۈن پايدىلىنىشنى پىلانلاشقانىدى. شۇڭا، س د تەشكىلاتى ئۆكتەبىر ئايلىرىدىن باشلاپلا بۇ پىلانىنى ئىشقا كىرىشتۈرۈش ئۈچۈن بالتىق ئەللىرى ئەسىرلىرىدىن مەخسۇس رازۋېدكا ئەترەتلىرىنى تەشكىللەپ چىققان ئىدى. بۇنىڭدەك ئىشنى تۈركى ئەسىرلەر ئارىسىدىمۇ يولغا قويۇش مەقسىتىدە، پولتاۋا رايونىدىكى ئەسىرلەر لاگېرىدىن بۇ ئىش ئۈچۈن شەرتى توشىدىغان 700 دەك ئەسىر تاللىنىپ، يېتىشتۈرۈش ئۈچۈن سىلېزياغا ئەۋەتىدۇ. ئۇ يەردە مەخسۇس تەربىيە كۆرگەن بۇ ئەسكەرلەردىن ئىككى باتاليون تەشكىل قىلىشىدۇ. تۈرك- تاتارلاردىن تەشكىللەنگەن 450- تۈركىلەر باتاليونى تۈرك دۇنياسىنى پۇختا بىلىدىغان ئاندېرىياس مايېر- مادېرنىڭ قوماندانلىقىغا، كاپكازىيىلىكلەردىن تەشكىل قىلىنغان بېرگمان باتاليونىمۇ تيودور ئۆبېرلاندېرنىڭ قوماندانلىقىغا تاپشۇرۇلىدۇ.
بۇ ۋاقىتلاردا يەنە ئىدىل ئۇراللىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن “ۋولگا تاتار لېجيونى” تەشكىل قىلىنغان بولۇپ، بۇ لېجيوندا فىن ئۇرۇش ئەسىرلىرىمۇ بار ئىدى. 1942- يىلىنىڭ ياز ئايلىرىدا ئېلىنغان يېڭى بىر قارار بويىچە كاپكازىيە مۇسۇلمان لېجيونىنى ئەزەربەيجان لېجيونى ۋە شىمالى كاپكازىيىلىكلەر لېجيونى دەپ ئىككى قىسىمغا ئايرىيدۇ. شۇنداق قىلىپ، بارلىق مىللىي گۇرۇپپىلار ئايرىم- ئايرىم تەشكىللەنگەن ھېسابلاندى. بۇ ۋاقىتتا بۇ لېجيونلارغا پىدائىي بولىدىغان ئەسىرلەرنى تاللاپ چىقىش ھەيئەتلىرىنىڭ سانىمۇ 30 غا كۆپەيتىلگەنىدى. نېمىسلارنىڭ بۇ ھەقتىكى قاراشلىرىنى خوستلېر مۇنداق باھالايدۇ:
تۈركى ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن سوۋېتلەرگە قارشى پايدىلىنىش ھەققىدىكى پىكىر نېمىس ئارمىيە قوماندانلىق شىتابىدىكىلەر تەرىپىدىن بەكلا ئاسان قوبۇل قىلىندى. … بۇ ئىشنىڭ نېمىس ئارمىيىسىگە پايدىسى بولىدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. ئۇلارنىڭ بۇنداق قاراشتا بولۇشىغا ناتسىستلارمۇ قارشى تۇرمىدى. دېمىسىمۇ سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى تۈركىلەر ياشايدىغان جايلار گېرمانىيە ئۈچىنچى ئىمپېرىيىسىنىڭ ئىشغال قىلىش پىلانىغا كىرمەيتتى. … ئارمىيىدىكىلەر بولسا بۇ قىسىملار سوۋېت ئۇرۇش سېپىدا جەڭ قىلىۋاتقان تۈركى قىسىملارغا كۈچلۈك تەشۋىقات قىلىش رولىنى ئوينايدۇ دەپ قارىشاتتى. شۇنىڭدەك ئىشغال قىلىنغان يەرلەردىكى خەلق بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتىشقىمۇ ئاسانلىق تۇغدۇرۇپ بېرەلەيدۇ دەپ قارايتتى.
ئۇرۇشقا قاتناشتۇرۇلمايدىغان ياردەمچى قىسىملارنى تەشكىللەش مەسىلىسى بەك كۆپ تالاش تارتىش قىلىنمايلا ماقۇل كۆرۈلىدۇ. “ھىلفشۋىلىگ” دەپ نام بېرىلگەن ياردەمچى قىسىملار بىۋاسىتە جەڭگە قاتناشمايدىغان، ئارقا سەپ ئىشلىرىدا ئىشلىتىلىدىغان پىدائىيلاردىن تەشكىل تاپاتتى. بۇ تۈردىكى كىشىلەر ئادەتتە ئىشغال قىلىنغان جايلاردىكى خەلق ئارىسىدىن ياكى ئۇرۇش ئەسىرلىرى ئارىسىدىن پىدائىي بولغانلاردىن تاللىنىپ تەشكىل قىلىناتتى. بۇ قارار دەرھال ئىشقا كىرىشتۈرۈلىدۇ. ياردەمچى قىسىملارنى تەشكىل قىلىدىغان بۇ تۈردىكى گۇرۇپپىغا قاتناشقانلارنىڭ سانى ئېنىق مەلۇم بولمىسىمۇ، بۇنداقلارنىڭ سانى ئۇرۇشنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگىنىدە بىرەر مىليون ئېتىراپىغا يەتكەنلىكى مۆلچەرلەنمەكتە.
ھەربىي قىسىملاردا مىللىتىگە قاراپ لېجيونلار تەشكىل قىلىنىشى، بۇ لېجيونلار بىلەن نېمىس قىسىملىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى تەرتىپكە سالالايدىغان مىللىي ئورگانلارنى تەشكىللەش زۆرۈرىيىتىنىمۇ ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ. ئۇ ۋاقىتقا كەلگۈچە ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئايرىش ئىشىغا مەسئۇل بولۇۋاتقان ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى ئايرىش ئارىلاشما ھەيئەتلىرى بۇنداق بىر ئىشقا ئۇيغۇن كەلمەيتتى. شۇ سەۋەبتىن، سوۋېت خەلق كىشىلىرى ۋە پىدائىي لېجيونلارغا مەسئۇل بولىدىغان ئالاقىلىشىش باشقارمىلىرى (مىتتېلستېللەر − ئا.ھ. ئىزاھاتى) نى قۇرۇپ چىقىش قارارى ئېلىنىدۇ. بىرىنچى بولۇپ ئورتا ئاسىيا ئالاقىلىشىش باشقارمىسى قۇرۇلىدۇ. نېمىسلار بۇ ئىشنى ئورتا ئاسىيالىقلاردىن باشلىغانلىقى تاسادىپ ئوتتۇرىغا چىققان بىر ئىش ئەمەس ئىدى. بۇنىڭ ئالدىنقى سەۋەبلىرىدىن بىرى، ئۇرۇش ئەسىرلەر ئارىسىدىكى ئەڭ چوڭ گۇرۇپپىنى ئورتا ئاسىيالىقلار تەشكىل قىلاتتى. ئەمما ئورتا ئاسىيا رايونىنىڭ نېمىسلارنىڭ ئىشغال قىلىدىغان پىلانى تەۋەسىگە كىرمەيدىغانلىقى، بۇنىڭ ئەڭ مۇھىم سەۋەبلەردىن بىرى ھېسابلىناتتى. يەنە بىر تەرەپتىن نېمىس دائىرىلىرى ئۇرۇش يېڭى باشلانغان ۋاقىتلاردا ئىشغال قىلىۋالغان قىرىم تەۋەسى ئۈچۈن بۇنىڭدەك بىر باشقارما قۇرۇپ چىقىشقا پەقەتلا قىزىقمىغان ئىدى.
دەسلەپكى ۋاقىتلاردا ۋاسىتىچى رول ئويناش ۋە ئالاقە ئورنىتىش ۋەزىپىسىنىلا ئۆتەپ كەلگەن بۇ تۈردىكى باشقارمىلار، 1943- يىللىرىدا ئاۋۋال ترانسپورتقا مەسئۇل باشقارمىلارغا، ئۇنىڭدىن كېيىن يەنە مىللىي ۋەكىللىك دائىرىسى سەۋىيىسىگە كۆتۈرۈلىدۇ. ئورتا ئاسىيا ئالاقىلىشىش باشقارمىسىنىڭ مەسئۇللۇقىغا ۋەلى قېيۇمخان تەيىنلىنىدۇ. ئەزەربەيجان باشقارمىسىغا فەتخالى ئەپەندى، ئىدىل ئۇرال باشقارمىسىغا ئابدۇراخمان شافى ئالماس، شىمالى كاپكازىيە باشقارمىسىغا ئەلىخان قانتۆمۈر ۋە گىرۇزىيە باشقارمىسىغا سىپىرىديون كېديا تەيىنلىنىدۇ. بۇلاردىن باشقا يەنە بالتىق ئەللىرى بىلەن ئۇكرائىنالار ئۈچۈنمۇ بىرەردىن ئالاقىلىشىش باشقارمىلىرى قۇرۇلىدۇ.
1942- يىلىنىڭ قىش ئايلىرىدىكى رۇسىيەگە ھۇجۇم قىلىش ھەرىكىتى ئەمەلىيىتى، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ئۇرۇشتا غەلىبە قازىنىش ئۈچۈن بارلىق ئىمكانىيەتلەردىن تولۇق پايدىلانماي بولمايدىغانلىقى ئېنىق ئوتتۇرىغا چىققان ئىدى. بولۇپمۇ تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە قارايدىغان خادىملار بىلەن پروفېسسور مەندې قاتارىدىكى شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىنىڭ مۇتەخەسسىسلىرى سوۋېت دۈشمىنى بولغان مىللەتلەرنىڭ ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىنلا پايدىلىنىپ قالماي، مۇساپىردىكى سىياسىي خادىملاردىنمۇ پايدىلانماي بولمايدىغانلىقىنى ئويلىماقتا ئىدى. بۇ تۈردىكى سىياسىي خادىملار سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى ئۆز تەۋەلىكلىرىدە موسكۋاغا قارشى پائالىيەتلەرنى تەشكىللىيەلىشى مۇمكىن دەپ قارالماقتا ئىدى. بۇنىڭ ئۈچۈن، ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى دەۋرلەردە پرومېتې ھەرىكىتى ئىچىدە ئاكتىپ رول ئوينىغان بولشېۋىكچىلىققا قارشى خادىملار ۋە ئۇلارنىڭ يېتەكچىلىرى بىلەن سۆزلىشىش چارىسىنى تېپىش كېرەكلىكىنىمۇ ھېس قىلىشماقتا ئىدى. مىللىي لېجيونلارنىڭ تەشكىل قىلىنىشىدىن كېيىنكى پەيتلەردە گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى بىلەن ئوستمىنىستىرىيۇم زاللىرىدا بۇ تۈردىكى پىكىرلەر كۈنسايىن كۈچىيىپ بارماقتا ئىدى.

تاشقى تۈركى يېتەكچىلىرى بىلەن ئالاقىلىشىش
ئىشغال قىلىنغان يەرلەرنىڭ پۇقرالىرىنى باشقۇرۇش ئىشلىرىغا مەسئۇل بولغان مىنىستىر روزېنبېرگ، ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى جەڭلەردە پايدىلىنىش لازىم دەپ قاراپ، بۇ جەھەتتە قوراللىق قىسىملارنى تەشكىللەش لايىھىسىنى باشتىن تارتىپلا قوللاپ كەلمەكتە ئىدى. ئەمما ئۇ، بېسىۋالغان يەرلەردە سىياسىي مۇئەسسەلەرنىڭ قۇرۇلۇشىغا، شۇنىڭدەك ئۇ يەرلەرنىڭ مۇساپىر يېتەكچىلىرى بىلەن سىياسىي مەقسەتلەردە مۇناسىۋەت ئورنىتىشقىمۇ قارشى تۇرغان ئىدى. ھەتتا ئۇ، مىللىي لىژيونلار (چەتئەللىك پىدائىي ھەربىي قىسىملىرى − ئۇ.ت) بىلەن نېمىس ئارمىيىسى ئوتتۇرىسىدا مۇناسىۋەت تىكلەشنى مەقسەت قىلىپ قۇرۇلغان ئالاقىلىشىش بۆلۈملىرىنىڭمۇ ئالدىنقى سەپكە ئالاقىدار تەشكىلى ئىشلىرىغا بىۋاسىتە ئارىلىشىۋالماسلىقى كېرەكلىكىنى ئويلايتتى. ئۇنىڭ قارىشى بويىچە ئالغاندا، بۇ بۆلۈملەر پەقەت ۋەتەنلىرى نېمىسلار تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغىنىدىن كېيىنلا ئاندىن ۋەتىنىدە پائالىيەتكە كىرىشىشى كېرەكلىكىنى، ئۇلار ئۆز پائالىيەتلىرىنى ۋەتىنىدە قۇرۇلىدىغان نېمىس باشقۇرۇش ئورگانلىرى بىلەن ھەمكارلىشىش بىلەن چەكلىنىشى كېرەك ئىدى. چۈنكى ئۇ، ئىشغال قىلىنغان سوۋېت تۇپراقلىرىنىڭ تولۇق مۇستەملىكە قىلىنىدىغانلىقىغا ئىشەنچى كامىل ئىدى. 1917- يىلىدىن بۇيان سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى كۈرەش قىلىپ كېلىۋاتقان سىياسىي يېتەكچىلەردىن بۇنداق بىر مەقسەت ئۈچۈن خىزمەت قىلىشقا رازى بۆلىشىدىن ئۈمىد كۈتۈش ئەسلا مۇمكىن بولمايدىغان بىر ئىش ئىدى. ھەتتا بۇنىڭ دەل ئەكسىچە، مۇھاجىرەتتىكىلەر ۋەتىنىدە بۇنداق بىر تۈزۈم قۇرۇلۇشقا توسالغۇلۇق قىلىش ئۈچۈن ھەرىكەتكە ئاتلىنىشى مۇمكىن ئىدى. ئەنە شۇ سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، روزېنبېرگ بۇ تۈردىكى مۇساپىر يېتەكچىلىرى بىلەن مۇناسىۋەت باغلاشقا قارشى تۇرۇپ كەلمەكتە ئىدى. روزېنبېرگنىڭ ئەكسىچە، گېرمانىيە بىلەن شەرق ئۇرۇش سېپى شارائىتلىرىنى، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يوشۇرۇن كۈچلىرىنى ئەمەلىي بىر شەكىلدە باھالايدىغان ئوستمىنىستېرىيۇم مۇتەخەسسىسلىرى، شۇنىڭدەك بۇ مەسىلىلەرگە مۇناسىۋەتلىك تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ دىپلوماتلىرى چەتئەلدىكى مۇساپىر يېتەكچىلەر بىلەن ئالاقە ئورنىتىشقا مەجبۇر ئىكەنلىكىنى تونۇپ يەتكەن ئىدى. بۇنداق قاراشتىكىلەرنىڭ پىكرى بويىچە ئالغاندا، سوۋېت ئىتتىپاقى ئىشغال قىلىنىپ بولغاندىن كېيىن، ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرگە ئۆز يۇرتلىرىدا ئاپتونومىيىلىك ھوقۇق بېرىلىشى كېرەكلىكى، شۇنداق قىلىپ سوۋېت ئىتتىپاقى بۆلۈنگەن ھالدا گېرمانىيەنىڭ مۇستەملىكىلەر گەۋدىسى ھالىتىگە كەلتۈرۈلۈشى مۇمكىنلىكىنى ئويلايتتى.
بۇ جەھەتتە، شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىنىڭ تەشكىل قىلىنىشىدا ئەڭ مۇھىم رول ئالغان پروفېسسور فون مەندې ھالقىلىق بىر كىشى ھېسابلىناتتى. مەندې ناتسىستلار پارتىيىسىگە ئەزا بولمىغىنى بىلەن، سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى مىللىي ئىشلار مەسىلىلىرىدە ھېچكىم رەت قىلالمايدىغان مۇتەخەسسىس ھېسابلىناتتى. پروفېسسور مەندې، شۇ كۈنلەرگىچە چەت دۆلەتلەردە پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان سوۋېتقا قارشى يېتەكچىلەر بىلەن يېقىن مۇناسىۋەت باغلاپ كېلىۋاتقان بىرى ئىدى. ئۇنى دەسلىپىدە ئوستمىنىسترىيۇمنىڭ كاپكازىيە- ئورتا ئاسىيا بۆلۈمىنىڭ بۆلۈم باشلىقلىقىغا تەيىنلەشكەن بولۇپ، كېيىنكى ۋاقىتلاردا، 1943- يىلى قۇرۇلغان چەتئەللىك قوۋملار باشقارمىسىنىڭ مەسئۇللۇقىغا تەيىنلىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ، گېرمانىيەنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى مىللىي ئىشلارغا مۇناسىۋەتلىك ئېلىنىدىغان قارارلارغا كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتەلىگۈدەك، يېتەكچىلىك قىلالىغۇدەك سالاھىيەتكە ئېرىشىدۇ.
يەنە بىر تەرەپتىن، نېمىس تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە مەنسۇپ كىشىلەرمۇ مۇساپىر يېتەكچىلىرى بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتىلىشى لازىم دەپ قارىشاتتى. مىنىستىرلىق، سوۋېت رۇسىيەسىدىن تارتىپ ئېلىنىدىغان جايلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەرنى تەرتىپكە سېلىشنى مەقسەت قىلىپ كېرەكلىك تەييارلىقلارنى قىلىپ قويغان ئىدى. بارباروسسا ھەرىكىتى باشلىنىپ بىر ھەپتە ۋاقىت ئۆتكەن 1941- يىلىنىڭ 28- ئىيۇن كۈنى، مىنىستىرلىق تەۋەسىدە رۇسىيە كومىتېتى دەيدىغان بىر ئورگان قۇرۇلغان بولۇپ، بۇ كومىتېتقا گيورگ گروسكوپف مەسئۇل قىلىپ تەيىنلىنىدۇ. بۇرۇن موسكۋادا تۇرۇشلۇق باش ئەلچى بولغان كونت شۇلېنبۇرگمۇ بۇ كومىتېتىنىڭ ئەزالىرىدىن بىرى ئىدى. يېقىنغىچە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھەرقايسى جايلىرىدا (موسكۋا، تىبىلىس قاتارلىق جايلاردا) ئۇزۇن يىل ۋەزىپە ئۆتەش جەريانىدا سوۋېت ئىتتىپاقىنى ياخشى بىلىدىغان باش ئەلچى شۇلېنبۇرگ، تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى تەۋەسىدە رۇسىيەگە مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەرنى تەشكىللەش ئىشلىرىغا مەسئۇل قىلىنغان ئىدى. ئوتتو براۋتىگام دەيدىغان يەنە تەجرىبىلىك دىپلومات بولسا، 1923- يىلىدىن كېيىن باكۇ ۋە تىبلىسلاردا كونسۇل بولۇپ تۇرغان، كاپكازىيە خەلقلىرىنى بىۋاسىتە تونۇيدىغان بىرى ئىدى. ۋېرنېر ئوتتو فون ھېنتىگ دېگەن كىشى كومىسسىيىنىڭ كاپكازىيە خەلقلىرىگە ۋە ئورتا ئاسىيا تەۋەسىگە مەسئۇل ئەزاسى ئىدى. ھېنتىگ، دىپلوماتلىق ھاياتىنى ئىستانبۇل، تېھران ۋە پېكىن (بېيپىڭ، يەنى بېيجىڭ − ئۇ.ت) قاتارلىق جايلاردا ۋەزىپە ئۆتەش ئارقىلىق باشلىغان، پارس تىلىنى بىلىدىغان بىرى ئىدى. ئۇ، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىغان ۋاقىتلاردا پىدائىي بولۇپ شەرقى ئۇرۇش سېپىدىكى جەڭلەرگە قاتناشقان ئىدى. ئۇندىن كېيىن، ھېنتىگ ئافغانىستاننى گېرمانىيە تەرەپ بولۇپ ئۇرۇشقا قاتنىشىشىنى قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن قۇرۇلغان ھەيئەتكە دىپلوماتىك خادىم سۈپىتىدە قاتنىشىپ، مۇشەققەتلىك بىر سەپەردىن كېيىن تۈركىيە بىلەن ئىران ئارقىلىق ئافغانىستانغا بېرىۋالغان ئىدى. شۇڭا ئۇ، بۇ جايلار بىلەن بۇ يەرلەرنىڭ خەلقىنى ياخشى بىلىدىغان بىرى ھېسابلىناتتى. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى پارتلىغاندىن كېيىن ئۇنىڭغا تاتارلار، كاپكازىيىلىكلەر ۋە ئورتا ئاسىيالىقلار مەسىلىسىنى تەتقىق قىلىش ۋەزىپىسى تاپشۇرۇلىدۇ. ھېنتىگ، ئالىمجان ئىدرىسقا قىزىل ئارمىيىدىكى تۈركى قېنىدىن بولغان ھەربىيلەرگە خىتاب قىلىش مەقسەت قىلىنغان بروشۇرلارنى يېزىپ چىقىش ۋەزىپىسىنى تاپشۇرىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئاۋۋال شەرقى تۈركلەرگە، ئاندىن كاپكازىيىلىكلەرگە قارىتىلغان بروشۇرلارنى تەييارلاپ چىقىدۇ. ھېنتىگ يەنە تاشقى تۈركى يېتەكچىلىرى بىلەن، نۇرى قىللىغىل پاشادەك تۈركىيەدىكى تۈركچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ساھەلەرگە كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتىپ كېلىۋاتقان كىشىلەر بىلەنمۇ ئالاقىسى بار ئىدى.
پروفېسور فون مەندې باشچىلىقىدىكى يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان مۇتەخەسسىس ۋە دىپلومات گۇرۇپپىسى تۈرك- مۇسۇلمان ئاممىسى بىلەن مۇناسىۋەتنى كۈچەيتىش ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقىنى ئاسىيا تەۋەسىدە قىيىن ئەھۋالغا چۈشۈرۈپ قويۇشقا بولىدۇ دەپ قارىشاتتى. بۇ مەقسەتنى كۆزدە تۇتۇپ مۇساپىر يېتەكچىلەرنىلا ئەمەس بەلكى تۈركىيەنىمۇ بۇ ئىشقا ئارىلاشتۇرۇش لازىم دەپ قارىشاتتى. گېنېرال ئېلى فۇئات ئەردەن بىلەن ھۈسنۈ ئەركىلەت ئىككىسىنى گېرمانىيەگە تەكلىپ قىلىشمۇ بۇ پىلاننىڭ بىر تەركىبى قىسمى ھېسابلىناتتى. ئوتتو فون ھېنتىگ، بۇ ئىككى تۈرك گېنېرالغا زىيارەت بويىچە ھەمراھ بولۇپ بىرلىكتە ئايلىنىپ ئۇلارنى مېھمان قىلغان ئىدى.

ئادلون يىغىنى

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

12^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-7-24 20:28:47 | ئايرىم كۆرۈش

ئادلون يىغىنى
روزېنبېرگ بىلەن ئېس- ئېسچىلارنىڭ شۇنچە خالىمىغانلىقىغا قارىماي گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى فىرانسىيە، رۇمىنىيە ۋە تۈركىيە قاتارلىق ئەللەردە تۇرۇۋاتقان مۇساپىر يېتەكچىلىرى بىلەن مۇناسىۋەت تىكلەش مەسىلىسىدە يەنىلا ئورتاق پىكىر بىرلىكىگە كېلىدۇ. 1942- يىلىنىڭ باھارىدا، شۇ يىلنىڭ ماي ئېيى ئوتتۇرىلىرىدا بېرلىندا بىر قېتىملىق يىغىن چاقىرىش قارارىغا كېلىشىدۇ. بۇ يىغىننىڭ تەشكىللەش ئىشلىرىنى باش ئەلچى شۇلېنبۇرگ مەسئۇل بولۇپ باشقۇرماقتا ئىدى. بۇ يىغىن، بېرلىندىكى ئادلون مېھمانخانىسىدا چاقىرىلىدىغان بولغاچقا، ئادلون يىغىنى دەپ نام ئالىدۇ. بۇ يىغىنغا ئەزەربەيجان ھەرىكىتىدىن مۇساۋات يېتەكچىسى مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادە، پرومېتې ژۇرنىلىدا ئۇزۇن يىل شىمالى كاپكازىيە ۋاكالەتچىلىكىنى قىلىپ كەلگەن مىر ياقۇپ مەختىيېۋ، رەسۇلزادىنىڭ رەقىبلىرىدىن سابىق مىنىستىر ھىلال خاس مەھەممەت ۋە سەپداشلىرىدىن فۇئات ئەمىرجان قاتارلىق كىشىلەر تەكلىپ قىلىنغان ئىدى (مۇخلېن كىتابىدا “شۇلېنبۇرگ پرومېتېگە تەۋە مۇساۋاتچىلارنى بۇ يىغىنغا نېمىشقا تەكلىپ قىلمىغانلىقىنى چۈشىنەلمىدىم” دەپ يازغان. ئەمما، رەسۇلزادە مۇساۋات يېتەكچىسى ئىدى شۇنىڭدەك يەنە پرومېتېنىڭ قۇرغۇچىلىرىدىن بىرى ئىدى. مىر ياقۇپ مەھتىيەۋمۇ داڭلىق پرومېتېچىلەردىن بىرى ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). شىمالى كاپكازىيىلىكلەردىن سېيىت شامىل (ئۈلكۈسال، سېيىت شامىلنىڭ 11- مايدا ئىستانبۇلدىن بېرلىنغا يېتىپ بارغانلىقىنى بايان قىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى)، كاۋكاز گۇرۇھىدىن ئىككى نەپەر داڭلىق كىشى ھەيدەر باممات بىلەن ئەلىخان قانتۆمۈر ۋەكىل بولۇپ كەلگەن ئىدى. گروزىيەلىك يېتەكچىلەردىن مىللەتچى دېموكراتلار يېتەكچىسى سپىندىيون كېدىيا، تېترى گيورگى ھەرىكىتىنىڭ قۇرغۇچىلىرىدىن پروفېسسور مىخايىل تېرېتېلى بىلەن زۇراب ئاۋالاشۋىلى قاتارلىق كىشىلەرمۇ يىغىندا بار ئىدى (ئادلون يىغىنىغا چاقىرىلغان باشقا گىرۇزىيەلىك يېتەكچىلەردىن ۋاچنادزې، شاھزادە باگراتىيون، پولكوۋنىك شالۋا ماگلاكېلىدزې قاتارلىق كىشىلەرمۇ بار ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ يىغىنغا ئورتا ئاسىيالىقلارغا ۋاكالىتەن ۋەلى قېيۇمخان قاتناشقان ئىدى. نېمىسلار ئىشغال قىلىۋالغان قىرىم تەۋەسىنىڭ يېتەكچىلىرىنى بۇ يىغىنغا رەسمىي تۈردە تەكلىپ قىلمايدۇ. شۇنىڭغا قارىماي، قىرىملىق يېتەكچى جاپپار سېيىت ئەخمەت قىرىمەر يېقىن سەپداشلىرىدىن ئەدىگە قىرىمال بىلەن مۇستەجىپ ئۈلكۈسال ئىككىسىنى بېرلىنغا ئەۋەتىدۇ (نېمىسلارنىڭ بۇ يىغىنغا جاپپار سېيىت ئەخمەت قىرىمەرنى تەكلىپ قىلمىغانلىقىنىڭ سەۋەبى، فون پاپېننىڭ قىرىمەرنى “سكورسكىچى” دەپ تونۇيدىغانلىقىدىن بولغان. يەنى، قىرىمەرنى فون پاپېن خالىمىغاچقا بۇ يىغىنغا تەكلىپ قىلمىغان. ئەدىگە قىرىمال بىلەن مۇستەجىپ ئۈلكۈسال 1941- يىلى دېكابىردا بېرلىنغا يېتىپ كەلگەن بولۇپ، ئۇلار ئىككىسى شۇ كېلىشى بىلەن گېرمانىيەدە 7 ئايدەك تۇرۇپ قالىدۇ. ئۇلار ئادلون يىغىنى مەزگىلىدە بېرلىندا تۇرۇۋاتقان بولسىمۇ، گېرمانىيە دائىرىلىرى ئۇلارنى يىغىنغا تەكلىپ قىلمايدۇ، ئەمما ئۇلار بىلەن بىۋاسىتە كۆرۈشۈپ تۇرغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئىستانبۇلدىن ئادلون يىغىنىغا تەكلىپ قىلىنغانلار ئارىسىدا زەكى ۋەلىدى توغانمۇ بار ئىدى. ئەمما، زەكى ۋەلىدى تۇغان دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى فەۋزى چاقماق بىلەن تاشقى ئىشلار مۇستەشارى نۇمان مەنەمەنچىئوغلى ئىككىسىگە بىۋاسىتە ئىلتىماس قىلغان بولۇشىغا قارىماي تۈركىيەدىن سىرتقا چىقىش ۋىزىسى ئالالمىغاچقا، ئادلون يىغىنغا قاتنىشالمايدۇ. ئىدىل- ئۇرال ھەرىكىتى يېتەكچىسى ئاياز ئىساقى بولسا گېرمانىيەنىڭ تۈركىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسى تەرىپىدىن ئادلون يىغىنىغا تەكلىپ قىلىنغانلىقىغا قارىماي، ئىدىل- ئۇرال مۇستەقىللىقى مەسىلىسى رەسمىي ئېلان قىلىنمىغۇچە بۇنداق بىر يىغىنغا قاتنىشالمايدىغانلىقى ئۇقتۇرۇلغان. يىغىن مەزگىللىرىدە بېرلىندا يۈرگەن نۇرى كىللىگىل پاشانىڭ بۇ يىغىنغا رەسمىي يوسۇندا قاتناشقان- قاتناشمىغانلىقى ئېنىق ئەمەس (ئاپىرىل ئېيىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا فون مەندېنىڭ مۇستەجىپ ئۈلكۈسالغا “نۇرى پاشا بىلەن بولغان بارلىق مۇناسىۋەتلىرىمىزنى توختاتتۇق. شۇڭا سىزنىمۇ بۈگۈندىن باشلاپ ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشمەسلىكىڭىزنى تەكلىپ قىلىمەن” دەپ ئېيتقانلىقى مەلۇم. شۇ سەۋەبتىن نۇرى پاشا بۇ يىغىنغا قاتناشمىغان بۆلىشى مۇمكىن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). شۇنداقتىمۇ يىغىن ئۈچۈن بېرلىنغا كەلگەن يېتەكچىلەر بىلەن ھەر تۈرلۈك ئۇچرىشىشلاردا ئىجرا قىلىنماقچى بولغان ستراتىگىيىلەر ئۈستىدە تەكلىپ پىكىرلىرىنى بەرگەنلىكى مەلۇم. ئادلون يىغىنىغا قانچە نەپەر مۇساپىر يېتەكچىسى تەكلىپ قىلىنغانلىقى، يىغىنغا تەكلىپ قىلىنغانلاردىن قانچە كىشىنىڭ كېلىپ يىغىنغا قاتناشقانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات بولمىسىمۇ، بۇ يىغىنغا 50 ئەتراپىدا ئادەم قاتناشقانلىقى ھەققىدە مەلۇماتلار بار. گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىدا ئىشلەۋاتقان ئالىمجان ئىدرىسى، شىمالى كاپكازىيىلىك ئەخمەت تۆمۈر ۋە ئەزەربەيجانلىق ھىلال مۈنشىمۇ ئادلون يىغىنىنىڭ تەييارلىق ئىشلىرىغا قاتناشقان (ئالىمجان ئىدرىسى، 1922- يىلى بۇخارا ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئەۋەتىلگەن ئوقۇغۇچىلارغا مەسئۇل بولۇپ گېرمانىيەگە كېلىپ تۇرۇپ قالغان بىرى ئىدى. بۇ ھەقتىكى مەلۇماتلار ئالدىنقى بابلاردا بايان قىلىندى. ... ئەخمەت تۆمۈر ئۇ ۋاقىتلاردا گېرمانىيەدە پەلسەپە ۋە تۈركۈلوگىيە جەھەتتە بىلىم ئېلىۋاتقان تۈركىيە گراجدانلىقىغا ئۆتكەن ئىدىل- ئۇراللىق ئىدى. ئۇ، 1941- يىلىنىڭ ئاخىرقى كۈنلىرىگىچە ئەسىر ئايرىش ئۆمىكىدە ئىشلەيدۇ. ھىلال مۈنشى بولسا، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن گېرمانىيەگە بېرىۋېلىپ ئولتۇراقلىشىپ قالغان بولۇپ، ئۇ يەردە بىر نېمىس ئايال بىلەن توي قىلىپ شۇ يەردە تۇرۇپ قالغان ئەزەربەيجان تۈركىلىرىدىن ئىدى. ئۇ، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى يىللاردا ئەنگلىيەلىكلەر بىلەن بىرگە پائالىيەت قىلىپ كەلگەن ئەزەربەيجان گۇرۇپپىسىنىڭ باشلىقى بولۇپ ئىشلىگەن. يەنە بىر مۇددەت ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن گېرمانىيەنىڭ ئەنقەرەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسىدا خىزمەت قىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ئادلون يىغىنى نېمىسلار ئالدىنقى سەپتىكى ئۇرۇشتا ئۈستۈنلۈككە ئىگە بولۇپ تۇرۇۋاتقان مەزگىللەردە چاقىرىلغان بىر يىغىن بولۇپ، يىغىنغا قاتناشقان سابىق پرومېتې يېتەكچىلىرىنىڭ سىياسىي تەلەپلىرى بىلەن گېرمانىيە شەرق سىياسىتىنىڭ تۈپكى پرىنسىپلىرى ئوتتۇرىسىدا ئىنتايىن زور ئىختىلاپلار مەۋجۇت ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، بۇ يىغىن ھېچ بىر ئەمەلىي نەتىجىنى قولغا كەلتۈرەلمەي يېپىلىدۇ. گېرمانىيە تاشقى ئىشلار ساھەسىدىكى سۆزلىشىپ مەسىلە ھەل قىلىشقا مايىل كىشىلەرنىڭ تىرىشچانلىقلىرى ناتسىستلار يېتەكچىلىرىنىڭ قاتتىق قوللۇق قاراشلىرىنى ئۆزگەرتىشكە قۇربى يەتمەيدۇ. روزېنبېرگ بىلەن ھىملېر باشچىلىقىدىكى ناتسىستلار رەھبەرلىكى مۇساپىر يېتەكچىلىرى بىلەن سۆھبەت ئۆتكۈزمەكچى  بولساق، ئۇلارنى ئۆزلىرى بىلەن تەڭ ئورۇنغا قويغانلىق بولۇپ قالىدۇ دەپ ئويلايتتى. ئۇ كۈنلەردە ئىنتايىن كۈچىيىپ كەتكەن گېرمانىيە بۇ تۈر سىياسىي تەشكىلاتلارغا ئەمەس بەلكى بۇيرۇققا ئىتائەت قىلىدىغان كىشىلەرگە ئېھتىياجلىق ئىدى. رۇسىيە كومىتېتىنىڭ مەسلىھەتچىسى دىتماننىڭ تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى سىياسىي بۆلۈم كادىرى تىپېلسكىچكە يازغان بىر پارچە خېتىدە، گېرمانىيە تەرەپنىڭ بۇ مەسىلىگە بولغان كۆزقاراشلىرىنى ئىنتايىن ئېنىق ئىپادىلەپ بەرمەكتە. ئۇ خەتنىڭ ئاساسلىق روھى تۆۋەندىكىچە:
1. ئىشغال قىلىنغان شەرق رايون مەسىلىلىرى مىنىستىرلىقىدا سۆزلىگەن نۇتۇقلىرىدىن مىنىستىر روزېنبېرگنىڭ گېرمانىيە ھامىيلىقى ئاستىدا مۇستەقىل كافكاز دۆلەتلىرى قۇرۇش پىلانىغا قوشۇلمايدىغانلىقىنى ھېس قىلدىم. ... ئەمما ئۆتكەن كۈنلەردە مىنىستىر روزېنبېرگ فۈھرېر (ھىتلېر) گە سۇنۇلماقچى بولغان كاۋكاز رايونىنىڭ كەلگۈسىدىكى سىياسىي تۈزۈلۈشىگە مۇناسىۋەتلىك كەڭ دائىرىلىك بىر تونۇشتۇرۇش دوكلاتى تەييارلاپ چىققان، ... بۇ دوكلاتنىڭ كافكازلاردا نېمىس ھاكىمىيىتىنى قۇرۇپ چىقىش تەرەپدارى ئىكەنلىكىدىن خەۋەردار بولدۇم. ئەمما كافكازلاردىكى نېمىسلارغا مەنسۇپ ھاكىمىيەت تۈزۈمىنىڭ ئەڭ يۇقىرى ۋاكالەتچىسى، بۇرۇنمۇ مۇھاكىمە قىلىنغىنىدەك، ئىمپېرىيە ھەيئىتى (رېيچ كومىسسىيىسى، يەنى گېرمانىيە ھۆكۈمىتى كومىسسىيىسى − ئا.ھ. ئىزاھاتى) نىڭ نامى ئورنىغا نائىبلىق (ستاتدالتېر − ئا.ھ. ئىزاھاتى)، ئۇنىڭ قول ئاستىدا (گىرۇزىيە، ئەزەربەيجان، ئەرمەنىستان ۋە شىمالى كاپكازىيەگە) ۋاكالەتچىلىرى ئۈچۈن ئومۇمى ئۆمەك (گېنېرال بېۋوللماچتىگتې − ئا.ھ. ئىزاھاتى) نامىنى قوللىنىش پىلانلانغان ئىكەن.
2.قىرىم تاتارلىرى مەسىلىسىگە كەلسەك، بىلىشىمچە ئۇلارغا ئەسلىدىنلا مۇستەقىللىق بېرىش نىيەتلىرى يوق ئىكەن. ھەتتا بۇندىن ئۈچ ھەپتە ئاۋالغىچىلا قىرىم تاتارلىرىنى قىرىم تەۋەسىدىن تولۇق ھەيدەپ چىقىرىپ بۇ يەرنى پۈتۈنلەي نېمىس يېرىگە ئايلاندۇرۇش پىلانى بار ئىدى. ئەمما بۇ ئىشنى ئىجرا قىلىش جەھەتتە بىر مۇنچە تېخنىكىلىق قىيىنچىلىقلارنى ھەل قىلىپ كېتىشكە كۆزى يەتمىگەچكە، بۇ پىلان ھازىرچە تاشلاپ قويۇلغان. پېرېكوپنىڭ شىمالىدا ئۇكرائىنانىڭ بىر قىسىم يەرلىرى بىلەن بىر قاتاردا قىرىمنى گاۋلېتىيېر فراۋېنفېلدكە قارايدىغان بىر باش سېكرېتار باشقۇرىدىغان بولغان.
3. … بېرلىندىكى كاۋكاز كۆچمەنلىرىنىڭ داڭلىق ۋەكىللىرىنىڭ رەنجىشلىرى يېقىن كۈنلەردىن بۇيان خېلىلا كۈچىيىپ كېتىۋاتىدۇ. بۇ رەنجىشنىڭ سەۋەبى، باش ئەلچى فون شۇلېنبۇرگنىڭ گاۋلېتىيېر مېيېرگە ئەۋەتكەن، تاشقى ئىشلار ئىشخانىسىنىڭ ھۆججەتلىرىدىكى كۆچمەنلەردىن تۇرغان يەرلىرىنى مۇۋاپىق پايدىلىنىش كېرەك دېگەن تەلەپلىرى مىنىستىر روزېنبېرگنىڭ رەت قىلىۋېتىشىدىن كۆرۈش كېرەك. ئوفىتسېرلارنىڭ قىلغان تەكلىپلىرىنىڭ ئەكسىچە، مىنىستىر روزېنبېرگ كۆچمەنلەر ئارىسىدىن بىر نەچچىلا كىشىنى ئىشغال قىلىنغان شەرق رايونلار مەسىلىسى مىنىستىرلىقىدىكى مەسلىھەتچىلىك ۋەزىپىلىرىگە تەيىن قىلىش قارارىنى ئالغان. كۆچمەنلەر، بۇ مەسلىھەتنىڭ ئەمىلى نەتىجىسى قاتارىدا ئىشغال قىلىنغان شەرق رايونلار مەسىلىسى مىنىستىرلىقىنىڭ مەمۇرى كادىرلىق دەرىجىسىگە ئايلىنىپ قالىدىغانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ بۇ ئىشنى رەت قىلىشىدۇ. ... بولۇپمۇ ئەزەرىلەر بەكلا خاپا. ئۇلار، بۇندىن كېيىن گېرمانىيەدە ئۆزلىرىگە مۇۋاپىق كېلىدىغان بىرەر پائالىيەت سورۇنى تاپالمايدىغانلىقى ئۈچۈن دەرھال تۈركىيەگە قايتىپ كېتىشنى تەلەپ قىلىشتى. ئۇلارنىڭ بۇ تەلىپىنى نۇرغۇن خىزمەت ئىشلەپ يۈرۈپ ئاران ياندۇرالىدىم. بۇ كۆچمەنلەر بۇنداق جىددىي بىر پەيتتە تۈركىيەگە قايتىپ كېتىشى تۈركىيە خەلقى ئارىسىدا ئېغىر نارازىلىقلارنى پەيدا قىلىۋېتىدىغانلىقى ئېنىق ئىدى.
بۇلاردىن مەلۇم بولغىنىدەك، كاپكازىيىدىكى يەرلەر مەمۇرى جەھەتتىنلا بېكىتىپ بولۇش بىلەن قالماي ھەتتا باشقۇرغۇچىلىرىنىمۇ ئاللىقاچان تەيىنلەپ بولغان روزېنبېرگ قارىشى بويىچە ئالغاندا، يەرلىك خەلقلەرگە نىسبەتەن سىياسىي تەسىرى بارلىقى ئېنىق بولغان مۇساپىر يېتەكچىلىرىنىڭ ھېچقانداق بىر پايدىسى بولمايدۇ، ھەتتا بىرەر پايدىسى بولۇش ئۇياقتا تۇرسۇن، ئەكسىچە ئاۋارىچىلىك پەيدا قىلىشى مۇمكىن دەپ قارىلاتتى. يەنە بىر تەرەپتىن ئۆز مىللىتىنىڭ بىر دەۋرىنى ياراتقان مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادە، سېيىت شامىل قاتارىدىكى يېتەكچىلەر ئۈچۈن ئېيتقاندا نېمىس رەھبەرلىكى بىلەن كېلىشىشنىڭ ئالدىنقى شەرتى “ۋەتىنىنىڭ مۇستەقىللىقىنى ئېتىراپ قىلىش” بۆلىشى كېرەك ئىدى. ئەمما ئالفېرد روزېنبېرگ ئۇلارغا ئوستمىنىسترىيۇمدا مەسلىھەتچىلىك قىلىپ بەرسەڭلار دېگەن تەكلىپنى قىلىدۇ. تەبىئىيكى، ئۇلار بۇنداق بىر تەكلىپنى دەرھال رەت قىلىشىدۇ. روسۇلزادە، بۇ تۈر ۋەقەلەرگە قارىتا ۋە مۇساپىر يېتەكچىلىرىنىڭ بۇ مەسىلىگە بولغان قاراشلىرىنى تۆۋەندىكىچە بايان قىلىدۇ:
نېمىسلار سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى مىللىي مەسىلىلەرنىڭ سەل قاراشقا بولمايدىغان، تالىھى ھەرپ (ئۇرۇش تەلىيى) كە تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان بىر كۈچ ئىكەنلىكىنى تونۇپ يېتىشىدۇ. شۇڭا، گېرمانىيە خارجىيىسى (تاشقى ئىشلار) گە مەنسۇپ بولغان بىر قىسىم يۇقىرى دەرىجىلىك كادىرلارنىڭ (گراف فون شۇلېنبۇرگ) تەشەببۇسى بويىچە كاپكازىيە مۇساپىرلىرىنىڭ سىياسىي سىمالىرىدىن بىر قىسمىنى بېرلىنغا تەكلىپ قىلىدۇ. بۇ كىشىلەرنىڭ كاپكازىيە ھەققىدىكى پىكىرلىرىگە مۇراجىئەت قىلىندى.
ئەزەربەيجان، ئەرمېنىيە، گىرۇزىيە ۋە شىمالى كاپكازىيە جۇمھۇرىيەتلىرىگە مەنسۇپ بولغان بۇ ھەيئەتلەر ۋاكالەتلىك قىلىۋاتقان تەشكىلاتى بىلەن خەلقىنىڭ پىكىر ۋە تەلەپلىرىنى، تاپشۇرغان دوكلاتلىرىدا بايان قىلىپ ئۆتۈشتى. بۇ دوكلاتلاردا مىللىي مۇستەقىللىق قاراشلىرىدا قەتئىي چىڭ تۇرۇلغان. شۇنىڭ بىلەن بىرگە يەنە، كاپكازىيە ئىتتىپاقى قارىشىدىمۇ چىڭتۇرۇشقان ئىدى. … يۇقىرىدا ئىسمى ئاتالغان گراف فون شۇلېنبۇرگ ۋاسىتىسى بىلەن تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە تاپشۇرۇلغان بۇ ۋەسىقىدە كاپكازىيە مىللەتلىرىنىڭ چارىزمغا قارشى تۇرغىنىدەك بولشېۋىزمغىمۇ قارشى ئېلىپ بېرىلغان مىللىي مۇستەقىللىق كۈرىشىنىڭ پۈتۈن جەريانلىرى تەسۋىرلىنىپ، كاپكازىيىلىكلەر پرىنسىپ قىلغان مىللىي غايىلەر تولۇق تەپسىلاتلىرى بويىچە بايان قىلىنىپ مۇنداق دېيىلگەن:
“بۇ غايىلەرنىڭ ئىشقا ئاشۇرۇلۇشى، كاپكازىيە ۋەكىللىرىنىڭ ھېس قىلىشىچە، سىياسىي جۇغراپىيىلىك ئالاھىدىلىكلىرىنى كۆزدە تۇتقان ھالدا تۆت جۇمھۇرىيەتنىڭ ئىتتىپاقداشلىقى شەكلىدە بىرلىشىشىگە باغلىق. شۇ سەۋەبتىن كاپكازىيىلىك مىللەتلىرى ئىنتايىن جىددىي ھەرىكەت قىلىشقا مەجبۇر بولماقتا.”
كاپكازىيىلىك ۋەكىللەرنىڭ بۇ تەلەپ ۋە ئارزۇلىرى فۈھرېر (بىردىن- بىر داھىي، ھىتلېرنى دېمەكچى − ئۇ.ت) قارارگاھى تەرىپىدىن رەت قىلىنىدۇ. نەتىجىدە بۇ مەسىلە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىدىن “ئوستمىنىستېرىيۇم” دەپ ئاتىلىدىغان شەرقتە ئىشغال قىلىنغان دۆلەتلەر مىنىستىرلىكىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلىدۇ. روزېنبېرگ مەسئۇل بولۇۋاتقان بۇ مىنىستىرلىق بۇ ئىشنى قائىدىگە توغرا كەلمەيدىغان ئۇسۇللارغا تايىنىپ ھەل قىلىشقا ئۇرۇنغان ئىدى. مۇستەقىللىق ۋە مىللىي ھوقۇق دېگەنلەر بۇ مىنىستىرلىقنىڭ پەرۋامۇ قىلمايدىغان ئىشلار ئىدى. ئۇلارنىڭ ۋەزىپىسى ئېنىق بىرەر ۋەدە بەرمەي تۇرۇپ ئەسىرگە چۈشكەن قىزىل ئارمىيە ئەسكەرلىرىدىن مىللىي لېجيون تەشكىللەپ، بۇ قىسىملارنى ۋېرماچت ئۈچۈن تەبىئىي ياردەمچى كۈچ قىلىپ پايدىلىنىشنىلا مەقسەت قىلىشاتتى. بۇ مەقسەتتە لېجيونلار ئارىسىدىن بىۋاسىتە تاللاپ چىقىلغان بىرى تەشكىل قىلىنغان لېجيونلار بىلەن ۋېرماچت ئوتتۇرىسىدا رابىتا (مۇناسىۋەتلىشىش) ۋەزىپىسىنى ئۆتىشىلا لازىم ئىدى. شۇڭا بۇ مۇناسىۋەت باغلىغۇچىلار مىللىي مۇستەقىللىق ۋە دېموكراتىيە ئىللەتلىرىدىن تازىلانغان بولۇشى كېرەك دەپ قاراشماقتا ئىدى.
ئادلون يىغىنى مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلمىگەنلىكىگە قارىماي، گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى روسۇلزادە بىلەن شامىلغا ئوخشاش يېتەكچىلەرنى بېرلىندا يەنە بىر مەزگىل تۇرۇپ بېرىشىگە ماقۇل كەلتۈرۈپ، كۆرۈشۈشلەر يەنە بىر مەزگىل داۋاملىشىدۇ. ئەسلىدە ئۇ ۋاقىتلاردا نېمىس دائىرىلىرى ئادلون يىغىنىغا قاتناشمىغان مۇساپىر يېتەكچىلەر بىلەنمۇ مۇناسىۋەت قىلىشنى توختاتمىغان ئىدى. بولۇپمۇ تۈركىيەدە تۇرۇۋاتقان تاشقى تۈركىلەر يېتەكچىلىرىگە قارىتا ئالاھىدە يېقىنلىق كۆرسىتىپ كەلمەكتە ئىدى. ئىدىل- ئۇرال ھەرىكىتى باشلامچىلىرىدىن ئېلى ئاقىش بۇ مەسىلىگە ھەققىدە مۇنداق بايان قىلىدۇ:
1942- يىلىنىڭ ئىيۇل ئېيىدا، قايسى كۈنى ئىكەنلىكى ئېنىق ئېسىمدە قالماپتۇ، بىر كۈنى ئاياز ئەپەندىم مېنى ئۆيىگە تەكلىپ قىلدى. ئۆيىدە گېرمانىيەنىڭ ئەنقەرەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىخانىسىنىڭ ئىككى نەپەر يۇقىرى دەرىجىلىك مەسئۇلىمۇ بار ئىكەندۇق. ئاياز ئەپەندىم ئۇلارنىڭ دەيدىغان گەپلىرىنى مېنىمۇ ئاڭلاپ باقسۇن دېمەكچى دېدى. بۇ مەسئۇل كىشىلەر گېرمانىيە ئارمىيىسى بىلەن بىرگە پائالىيەت قىلىدىغان “ئىدىل- ئۇرال لېجيونى” تەشكىللىمەكچى بولۇۋاتقانلىقىنى ئېيتتى. ئىدىل- ئۇرال مۇستەقىللىق كومىتېتىنىڭ رەئىسى بولغان ئاياز ئەپەندىگە بىرلىكتە ئىشلىسەك دەپ تەكلىپ قىلدى. ئاياز ئەپەندى بۇ تەكلىپ ئۈچۈن مۇنداق ئۈچ شەرتنى ئوتتۇرىغا قويدى: بىرىنچى شەرت، ئىدىل- ئۇرال دۆلىتى ئۈچۈن ھوقۇقى كاپالەت بېرىلسۇن؛ ئىككىنچى شەرت تەشكىل قىلىنماقچى بولغان لېژيوننىڭ ھېچكىمگە بېقىنمايدىغان مۇستەقىل ھەربىي شتابى بولسۇن؛ ئۈچىنچى شەرت، ئىدىل- ئۇرال دۆلىتى ئۈچۈن ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بىر ئالىي سوت مەھكىمىسى قۇرۇلسۇن.
نېمىسلار بۇ ئۈچ شەرتنى قوبۇل قىلىشقا ئۇنىمىغاچقا بۇنداق بىر كېلىشىم بولمىدى.
نەچچە ئاي داۋاملاشقان سۆزلىشىشكە قارىماي، گېرمانىيە ھۆكۈمىتى كاپكازىيىنىڭ، ياكى بولمىسا ئەزەربەيجاننىڭ مۇستەقىللىقىنى ئېتىراپ قىلىشقا دائىر بىرەر ھۆججەت ئىمزالاشقا يېقىن كەلمىگەنلىكى ئۈچۈن، پرومېتې يېتەكچىلىرى ئۈچۈن گېرمانىيەدىن چىقىپ كېتىشتىن باشقا يول قالمايدۇ. شۇنداق قىلىپ مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادە بۇخارىستقا (مۇخلېر كىتابىدا مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادىنىڭ ئىستانبۇلغا قايتىپ كەتكەنلىكىنى يازغان. ئەمما روسۇلزادە پۈتۈن ئۇرۇش جەريانىدا تۇرۇپ قالماقچى بولغان بۇخارىستقا قايتىپ كەتكەن ئىدى. ئۇرۇش ئاخىرلىشاي دېگەن ۋاقىتلاردا گېرمانىيەگە كىرىدۇ، ئاندىن 1947- يىلى تۈركىيەگە قايتىپ بارىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى)، سېيىت شامىل ئىستانبۇلغا، ھەيدەر باممات شۋېتسارىيەگە، سپىرىدون كېدىيا بولسا پارىژغا قايتىدۇ. بۇ جەرياندا قىرىملىق مۇستەجىپ ئۈلكۈسالمۇ نېمىسلارنىڭ قىرىمغا بېرىشىغا يول قويمىغانلىقى ئۈچۈن تۈركىيەگە قايتىپ كېتىدۇ. ئەمما، ئەدىگە قىرىمال، گېرمانىيەدە قېلىپ قىرىملىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىگە مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلىرىنى داۋاملاشتۇرىدۇ.
ئاقىۋەتتە، نېمىسلار ئۈچۈن خۇددى روسۇلزادىنىڭ كۆرسىتىپ ئۆتكىنىدەك ئۆزلىرى تۈزگەن شەرتلەر بويىچە مۇستەقىللىق تەلىپىنى ئوتتۇرىغا قويمايدىغان يېڭى بىر يېتەكچى يارىتىشتىن باشقا چارىسى قالمىغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ، ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي كۆپ قىسمى ئەسىرگە چۈشكەن ئەسكەرلەردىن تەشكىل تاپقان جامائەتچىلىك ئارىسىدا ھېچكىم بىلمەيدىغان يېڭى خادىملارنى تاللاپ چىقىشىپ، نېمىسلارنىڭ تەلىپىگە ماس كېلىدىغان مىللىي تەشكىلات قۇرۇش ھەرىكىتىنى باشلىۋېتىدۇ.
يەنە بىر جەھەتتىن ئالغاندا، ئادلون يىغىنى سوۋېت ئىتتىپاقىدىن تارتىپ ئېلىنىدىغان جايلارغا مۇناسىۋەتلىك سىياسىي ئىجرائەت جەھەتلەردە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنى پۈتۈنلەي سەپتىن چىقىرىپ تاشلاشنىڭ بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ قالغان ئىدى. ئادلون يىغىنىدىن كېيىن، روزېنبېرگ ئۆزىنىڭ ھوقۇق دائىرىسىگە مەنسۇپ بولغان ئىشلارغا ئارىلىشىۋالدى دېگەننى باھانە قىلىپ تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى ئۈستىدىن ھىتلېرغا ئەرز قىلىدۇ. بۇ ئەرزدە تاشقى ئىشلار تەۋەلىكىدە قۇرۇلغان رۇسىيە كومىتېتىنى ئەمەلدىن قالدۇرۇش كېرەكلىكى تەلەپ قىلىنغان ئىدى. ھىتلېر بۇ تەلەپنى قوبۇل قىلمايلا قالماستىن، ئىشغال قىلىنغان سوۋېت يەرلىرىدىكى بارلىق ھەربىي ئىشلارنى گېرمانىيە ئارمىيىسى بىلەن شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى ھەمكارلىشىپ باشقۇرىدىغانلىقىنى، پۇقرالار ئىشلىرىنىڭ مەسئۇلىيىتى بىلەن ھوقۇقىنىڭ پۈتۈنلەي شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىغا مەنسۇپ بولىدىغانلىقىنى بېكىتىدۇ. بۇ قارار بىلەن بىرگە يەنە ئىشغال قىلىنغان يەرلەرنىڭ تاشقى ۋاكالەتچىلىكىنى ئۈستىگە ئېلىش ۋەزىپىسىدىن باشقا ھوقۇقى قالمىغان تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى، بىر ھېسابتا ھېچقانداق ئىشقا ئارىلاشتۇرۇلماي چەتتە قالدۇرۇلغان.

ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرى ئەتراپىدا يۈز بەرگەن ھادىسىلەر گېرمانىيەگە ئوقۇغۇچى بولۇپ كېلىپ كېيىن گېرمانىيەدە تۇرۇپ قالغان ۋەلى قېيۇمخان دېگەن بىر ئورتا ئاسىيالىقنى يېتەكچى سۈپىتىدە ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ. 1942- يىلىدىن باشلاپ گېرمانىيە ئۇرۇش سەپلىرىدە جەڭ قىلغان ئورتا ئاسىيا لېجيونى بىلەن ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىنىڭ سىياسىي تەرىپىگە يېتەكچىلىك قىلىپ كەلگەن ئورتا ئاسىيا مىللىي
ئىتتىپاق كومىتېتىنى ۋەلى قېيۇمخان قۇرۇپ ئۆزى رەھبەرلىك قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. مۇنداق ئېيتقاندا، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى بويىچە ئورتا ئاسىيا نامىدا قانات يايدۇرۇلغان پائالىيەتلەر بىر مەنىدە ۋەلى قېيۇمخاننىڭ نامى بىلەن ئاتالدى دېيىشكىمۇ بولىدۇ. شۇڭا، بۇ سىياسىي شەخسكە مۇناسىۋەتلىك ئىشلارنى تەپسىلىي تونۇشتۇرۇپ ئۆتۈشكە توغرا كېلىدۇ.
قېيۇمخاننىڭ، گېرمانىيەگە كېلىشتىن بۇرۇن ۋە گېرمانىيەگە كەلگەندىن كېيىنكى دەۋرلىرىنىڭ قىسقىچە بايانىنى ئۆز ئاغزىدىن ئاڭلاپ باقايلى:
مەن تاشكەنتنىڭ پىچاقچى مەھەللىسىدە دۇنياغا كەلگەن ئىدىم. بالىلىق چاغلىرىممۇ ئەنە شۇ مەھەلىدە ئۆتكەن ئىدى. كونا تۈزۈمىدىكى مەكتەپنى پۈتتۈرگىنىمدىن كېيىن، ناۋايى نامىدىكى مەكتەپكە كىرىپ ئوقۇدۇم. ئۇ يەردە مېنى يېتىشتۈرگەن ئوقۇتقۇچىلاردىن بىرى پىترات ئەپەندىم ئىدى. بىلىم ئېلىش ئۈچۈن مېنىڭ بىلەن بىرگە گېرمانىيەگە كېلىپ ئوقۇشىنى پۈتتۈرۈپ تاشكەنتكە قايتىپ كېتىپ پروفېسسورلۇق قىلغان، كېيىن ئۆلتۈرۈۋېتىلگەن سەتتار جاپپار بىلەن بىر مەكتەپتە ئوقۇغان ئىدىم. كېيىن، ئابدۇراۋوپ پىتراتنىڭ تەلىپىگە بىنائەن تاشكەنتتىن بۇخاراغا باردىم. ئۇنىڭ ئىشخانىسىدا غۇلام ئايۇپ ۋە ئەخمەت شۈكۈر ئىككىسى بىلەن تونۇشتۇم. پىترات بىزگە ھەر تۈرلۈك ۋەزىپىلەرنى تاپشۇردى. بۇخارا پاسپورتى چىقارتىپ 1921- يىلى سەئىدئەلى مۇئەللىم بىلەن بىرگە يولغا چىقتۇق. ئۇرۇسلار مېنى موسكۋادا تۇتۇپ قالدى. كېيىن پەيزۇللا مۇئەللىم گېرمانىيەگە مېڭىشىدا مېنىمۇ بىرگە ئېلىپ ماڭدى. گېرمانىيەگە بارغاندىن كېيىن پەيزۇللا مۇئەللىم مېنى دېھقانچىلىق ئوتتۇرا تېخنىكومىغا ئوقۇشقا كىرگۈزۈپ قويدى. 1925- يىلى يېزا ئىگىلىك ئالىي مەكتىپىگە كىرىپ ئوقۇدۇم. ئۇ چاغدىكى مەدەنىيەت مىنىستىرى باتۇدىن بىر تېلېگرامما تاپشۇرۇپ ئالدىم. ئۇ چاغدا سەمەرقەنتتە بىر سوت مەھكىمىسى بىزنى ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىشقان ئىكەن. تېلېگراممىدا “ۋەتەنگە قايتماڭلار” دېگەن بىرلا ئېغىز گەپ يېزىلغان ئىدى.
شۇنداق قىلىپ ئورتا ئاسىياغا قايتىپ كەتمەسلىك قارارىغا كەلگەن ئىدىم. بۇ ئارىدا گېرمانىيە دۆلىتىنىڭ قانۇنىغا ئاساسەن ئىككى يىلدەك دېھقانچىلىق مەيدانىدا ئىشلىدىم. 1928- يىلى ئالىي مەكتەپنى پۈتتۈردۈم. 1930- يىلى سىياسەت ئۇنىۋېرسىتېتىغا كىرىپ ئوقۇدۇم. ئەلاچى بىر ئوقۇغۇچى ھېسابلىناتتىم. مەكتەپنى پۈتتۈرگىنىمدىن كېيىن دوكتورلۇق دىسسېرتاتسىيىسى ياقىلىدىم. مەن دىسسېرتاتسىيە ماقالەم ئۈچۈن “14- ئەسىردىن بۈگۈنگىچە ئورتا ئاسىيا مەدەنىيىتى” دېگەن تېمىنى تاللىۋالغان ئىدىم. مەن دىسسېرتاتسىيە ماقالەمدە “ئۇ چاغلاردا ئورتا ئاسىيا مەدەنىيىتىگە ئەرەب ۋە پارس مەدەنىيىتى تەسىر كۆرسىتەلمىگەن ئىكەن، بۈگۈنكى كۈندىكى ئۇرۇس مەدەنىيىتىمۇ ئۆز تەسىرىنى يۇقتۇرالمايدۇ” دەيدىغان ئاساسى قاراشنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدىم. بۇ جەرياندا فون مەندېنىڭ ئالاھىدە ياردىمىگە ئېرىشكەنىدىم. 1936- يىلى دوكتورلۇق دىسسېرتاتسىيەم ماقۇللاندى. ئۇنىڭدىن كېيىن كېيسېر ۋىلھېلم (خانلىق − ئۇ.ت) ئىنستىتۇتىنىڭ تاپشۇرۇقى بويىچە ئورتا ئاسىيا كېۋەزچىلىكى ھەققىدە ئىلمى تەتقىقات بىلەن شۇغۇللاندىم. بۇ ئىشىم ئىككى يىل داۋام قىلدى. نەتىجىدە، يازغانلىرىم ئىككى قىسىملىق كىتاب بولۇپ نەشرىدىن چىقتى.
بۇ جەرياندا خەلقئارالىق مۇخبىرلار جەمئىيىتىگە ئەزا بولغان ئىدىم، ھەمدە ئادمېرال ترۆتتې مەسئۇللۇقىدا نەشرى قىلىنىۋاتقان «يېقىن شەرق» (دېر ناىې ئوۋستېن) دېگەن ژۇرنالدا “ئارسلانباي” دېگەن تەخەللۇستا مەسئۇل تەھرىر بولۇپ ئىشلىدىم. تەھرىراتتا ھەر قايسى ئەللەردىن كەلگەن خادىملار بار بولۇپ، ئۇلار بىلەن يۇمىلاق جوزا مۇنازىرىلىرىنى ئۇيۇشتۇرۇپ تۇراتتۇق. بۇ يىغىلىش، مەدەنىيەت مىنىستىرلىقىنىڭ رۇخسىتى ۋە ياردىمىگە تايىنىپ ئۇيۇشتۇرۇلىدىغان يىغىلىش ئىدى. ئەسلىدە ژۇرنىلىمىزمۇ ئەنە شۇ يىغىلىشلاردا ئوتتۇرىغا قويۇلغان نۇتۇقلارنى ئېلان قىلىشنى مەقسەت قىلىپ قۇرۇلغان بىر ژۇرنال ھېسابلىناتتى. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە يازغان ماقالىلىرىم نېمىسچە گېزىتلەردىمۇ ئېلان قىلىنىپ تۇراتتى (1991- يىلى 17- 23 يانۋار كۈنلىرىدە دۈسېلدورفتا ۋەلى قېيۇمخان بىلەن ئۆتكۈزگەن شەخسى سۆھبەت خاتىرەم. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
1922~1933- يىللىرىدا گېرمانىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىق ئوقۇغۇچىلار تەرىپىدىن قانات يايدۇرۇلغان ئىجتىمائىي، مەدىنى ۋە قىسمەن سىياسىي خاراكتېردىكى پائالىيەتلەردە ۋەلى قېيۇمخان ئىسمىنىڭ پەقەتلا كۆرۈلمەسلىكى ھەقىقەتەن ھەيران قالارلىق بىر ئىش. ئاپتورى، بۇنىڭ سەۋەبىنى قېيۇمخاننىڭ ئۆزىدىن سورىغىنىدا، ئۇ بۇنىڭغا مۇنداق دەپ جاۋاب بېرىدۇ:
مەن ئۇ ۋاقىتلاردا ئورتا ئاسىيالىقلار تاللىۋالغان ئۇ تۈردىكى سىياسىي يولىغا قوشۇلمايتتىم. ... چەت دۆلەتلەر بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەردە مەدەنىيەت پائالىيەتلىرىنى ئاساس قىلغان ھالدا پائالىيەت قىلىش لازىم دەپ قارايتتىم. ... ئەخمەتجان ئىبراھىم (ئوكاي)، بىز بىلەن بىرگە ئىشلە دېگىنىدە “مەن ئاۋۋال مەكتەپنى پۈتتۈرۈۋالاي، ئاندىن يەنە سىياسەتنىمۇ ئۆگىنىشىم كېرەك، شۇ چاغدىلا بۇ ئىشلارغا ئارىلىشالىشىم مۇمكىن” دەپ جاۋاب بەرگەن ئىدىم.
ت م ب نىڭ گېرمانىيە شۆبىسى «ياش ئورتا ئاسىيا» نىڭ باش كاتىپلىقىنى ئۈستىگە ئالغان ئىبراھىم يارقىن بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ:
ۋەلى قېيۇم، بۇخارادىن كەلگەن ياش ئوقۇغۇچىلار ئارىسىدىكى بىرى ئىدى. ئۇنىڭ بىلەن سەتتار جاپپار ئىككىسى ئاتاقلىق پىتراتنىڭ ئوقۇغۇچىلىرىدىن ئىدى. پىترات، بۇخارا خەلق جۇمھۇرىيىتىدە تاشقى ئىشلار نازىرى ۋەزىپىسىگە تەيىنلەنگىنىدىن كېيىن، ئۇلار ئىككىسىنى بۇخاراغا چاقىرتىپ كېلىپ گېرمانىيەگە ئەۋەتىلىدىغان ئوقۇغۇچىلار تىزىمىغا كىرگۈزۈپ قويغانىكەن. گېرمانىيەدە تۇرۇۋاتقان ۋاقىتلىرىمىزدا قېيۇمخان بىلەن بەك ئارىلىشىپ كەتمەيتتۇق. ئۇنىڭ ئەڭ يېقىن دوستى سەتتار جاپپار ئىدى. سەتتار جاپپارنى سوۋېتلار پايدىلىنىپ يۈرىدۇ دەپ گۇمان قىلىشاتتۇق. شۇڭا بىز سەتتار بىلەن مۇناسىۋەت قىلىشتىن ئۆزىمىزنى چەتكە ئېلىپ يۈرەتتۇق. شۇنىڭغا قارىماي، سەتتار جاپپار بىز بىلەن ئارىلىشىپ ئۆتۈش ئۈچۈن ئۇرۇنۇپ يۈرەتتى. ئەمما ۋەلى قېيۇمدا بۇنداق بىر غەم يوق ئىدى.
قېيۇم ھېچ بىر ئوقۇغۇچى بىلەن ئارىلاشمايدۇ دېگۈدەك يالغۇز يۈرەتتى. ئۇ سەتتار جاپپار بىلەن داۋاملىق ئارىلىشىپ ئۆتتىمۇ قانداق، خەۋىرىم يوق. ۋەلى قېيۇم ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكەت پائالىيەتلىرىگە قاتنىشىپ يۈرىدىغانلار بىلەن، يەنى مېنىڭدەكلەر بىلەن زادىلا مۇناسىۋەت قىلمىغان ئىدى. سىزگە مەلۇم، ت م ب دېگەن بىر مەخپىي تەشكىلات، شۇڭا، ت م ب غا ئەزا بولماقچى بولغان بىرى ئىنتايىن ئىنچىكە تەكشۈرۈشلەردىن ئۆتكۈزۈلەتتى. ۋەلى قېيۇم بۇ قاتاردىكى بىرى ھېسابلانمايتتى. مەن تۈركىيەگە قايتىپ كەتكىنىمدە، تاھىر بىلەن ئابدۇلۋاھاپ ئىككىسى گېرمانىيەدە قېلىپ ژۇرنال چىقىرىش ئىشلىرىنى داۋام قىلدى. ئۇ يىللاردا ۋەلى قېيۇمنىڭ ئۇ دوستلىرىمىز بىلەن بىرەر مۇناسىۋەتتە بولغانلىقى ھەققىدىمۇ ھېچقانداق گەپ ئاڭلىمىدىم. مەن ۋەلى قېيۇمنى كۆرگەن ۋاقتىم ئارىدىن خېلى ئۇزۇن ۋاقىت ئۆتكەندىكى بىر ئىش، يەنى ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى يىللىرىدا تۈركىيەگە كەلگىنىدە كۆرۈشكەن ئىدۇق.
ئۇ يىللىرىدىكى ت م ب دوكلاتلىرى بىلەن ئەزالار ئارا يېزىشقان خەت- چەكلەرنى تەھلىل قىلىش ئارقىلىقمۇ ئۇنىڭ ھېچكىم بىلەن ئارىلاشماي يالغۇز ئۆتكەنلىكىنى ئىسپاتلاش مۇمكىن. «ياش ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنىڭ بېرلىندىكى مەسئۇلى ھابدۇۋاھاپ ئوكتاي پارىژدا تۇرۇۋاتقان مۇستاپا چوقاي ئوغلىغا گېرمانىيەدە ئالىي مەكتەپ پۈتتۈرگەن ئورتا ئاسىيالىق ئوقۇغۇچىلار بىلەن ھازىرمۇ ئوقۇشىنى داۋاملاشتۇرۇۋاتقان ئوقۇغۇچىلارنىڭ تىزىملىكىنى ئەۋەتىپ بەرگەن بولۇپ، بۇ تىزىملىكتىمۇ ۋەلى قېيۇم دېگەن ئىسىم كۆزگە چېلىقمايتتى. بۇ ھەقىقەتەن غەلىتە بىر ئىش. بۇنىڭغا ئوخشايدىغان يەنە بىر ئەھۋال، 1933- يىلى 15- ماي كۈنى گېرمانىيە شۆبىسى تەرىپىدىن ت ب م مەركىزى كومىتېتىغا ئەۋەتىلگەن گېرمانىيەدىكى ئوقۇغۇچىلارغا بېرىلگەن قەرز ياكى بېرىلگەن ياردەم پۇل تىزىملىكىنى كۆرسىتىدىغان تىزىملىكتىمۇ پۈتۈن ئوقۇغۇچىلارنىڭ دېگۈدەك ئىسمى يېزىلغان بولۇشىغا قارىماي، بۇ تىزىملىكتە يالغۇز ۋەلى قېيۇمنىڭ ئىسمى يوق ئىدى. بۇ مەلۇماتلارغا ئاساسلانغاندا، ۋەلى قېيۇم گېرمانىيەگە كەلگىنىدىن كېيىن باشقا ئورتا ئاسىيالىق ئوقۇغۇچىلار بىلەن پەقەتلا مۇناسىۋەت قىلىشمىغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. ئۇنىڭ يېقىن دوستى بولغان سەتتار جاپپارنىڭ ساۋاقداشلىرى ئارىسىدا گۇمانغا قالغانلىقىمۇ، ئەسلىلا كۆپ ئارىلاشماي يۈرگەن قېيۇمنى ئورتا ئاسىيالىق ساۋاقداشلىرىن تېخىمۇ يىراقلاشتۇرۇۋەتكەن بۆلىشى مۇمكىن.
1933- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا «ياش ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنى چىقىرىۋاتقان گۇرۇھتىكى ئوقۇغۇچىلاردىن باشقىلارنىڭ ھەممىسى گېرمانىيەدىن كېتىپ قالغان بولۇپ، يالغۇز ۋەلى قېيۇمخانلا گېرمانىيەدە قالغان ئوقۇغۇچى ھېسابلىناتتى. قېيۇمخان، ئۆزى مەسئۇل بولغان «يېقىن شەرق» ژۇرنىلى تەۋەسىدە ئۇيۇشتۇرۇلىدىغان يىغىلىشلارغا ئابدۇلۋاھاپ ئوكتاي بىلەن تاھىر چاغاتاي ئىككىسىنىڭمۇ بىر قېتىمدىن قاتنىشىپ سۆزگە چىققانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئەمما ئىسمى ئاتالغان ت م ب ئەزاسى بولغان بۇ ئىككىيلەن ھەر تۈرلۈك خەت- چەكلىرىدە ياكى بولمىسا كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئېلان قىلىشقان ماقالىلىرىدىمۇ بۇنداق بىر گەپنى قىلغانلىقىنى پەقەتلا ئۇچراتقىلى بولمايدۇ. شۇنىڭدەك يەنە، ۋەلى قېيۇمخان بىلەن مۇستاپا چوقاي ئوغلى ئىككىسىنىڭمۇ 1939- يىلىغا كەلگەندىلا ئاندىن تونۇشقانلىقى مەلۇم. ھابدۇۋاھاپ ئوكتاي بىلەن تاھىر چاغاتاي قاتارىدىكى يېقىن سەپداشلىرى تەرىپىدىن ياخشى تونۇلغان بىر ئادەمنى ئۇلار بىلەن يېقىن ئۆتىدىغان مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ شۇ چاققىچە تونۇماسلىقى ھەقىقەتەن ئىشەنگىلى بولمايدىغان ھەيران قالارلىق بىر ئىش.
ۋەلى قېيۇمخان، ئۆزىنى مىللىي سوتسىيالىزم پارتىيىسىگە ئەزا بولغانلىقى ئۈچۈن ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقى ياكى ياش ئورتا ئاسىيا گۇرۇپپىسى قانات يايدۇرۇپ كېلىۋاتقان سىياسىي پائالىيەتلەرگە قاتناشماي كەلگەن، دەيدىغان گەپلەرنى قەتئىي تۈردە رەت قىلىدۇ. شۇنىڭغا قارىماي، مەيلى ئۇنىڭ بىلەن ئۆتكۈزگەن شەخسى سۆھبەتلىرىم جەريانىدا بولۇپ ئۆتكەن گەپلەردىن ياكى ئۇنىڭ كېيىنكى ۋاقىتلاردا تۇتقان يولىدىن قارىغاندىمۇ، “خوچشكۈلې فۈر پولىتىك” ئۇنىۋېرسىتېتىدا سىياسەت كەسپىنى ئوقۇپ يۈرگەن ۋاقىتلىرىدا گېرمانىيەدە تەسىرى كۈنسايىن ئېشىپ بېرىۋاتقان ناتسىئونال سوتسىيالىزم ئىدىيىسىدىن خەۋەر تاپقانلىقى ئېنىق. ئىبراھىم يارقىنمۇ ئۇ دەۋرلەردە ۋەلى قېيۇمخان ناتسىستلار تەرەپدارى بولغان بەزى ژۇرناللارغا ماقالە ئەۋەتىپ تۇرغانلىقىنى، ھەتتا شۇنداق ژۇرناللاردىن بىر- ئىككى پارچىنى ساقلاپ يۈرگەنلىكىنى، ئەمما كېيىن ئۇ ژۇرناللارنى يوقىتىپ قويغانلىقىنى ئېيتىدۇ. شۇنىڭغا قارىماستىن ۋەلى قېيۇمخاننى ناتسىئونال سوتسىيالىزم پارتىيىسىگە ئەزا بولغان، بۇ پارتىيە ئىچىدە بىۋاسىتە خىزمەت قىلغان دەيدىغان گەپلەرنىڭ ھېچ بىرى ئىسپاتلانمىدى. بۇخارا خەلق جۇمھۇرىيىتى ئاغدۇرۇۋېتىلگىنىگە قارىماي يەنىلا بۇ جۇمھۇرىيەتنىڭ پاسپورتى بىلەن يۈرگەن ۋەلى قېيۇمخان، دۇنيا گراجدانلىقىغا ئۆتىۋالغان. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ئۇنىڭغا دىپلومات دېگەن سالاھىيەت بېرىلىپ مەخسۇس پاسپورتمۇ بېرىلگەن. تا ۋاپات بولغان كۈنىگىچە گېرمانىيە گراجدانلىقىغا ئۆتمىگەن بىر ئادەمنى مىللىي سوتسىيالىزم پارتىيىسىنىڭ ئەزاسى ئىدى دېيىش ئۇنچە بەك مەنتىقىگە ئۇيغۇن بولمىسا كېرەك. شۇنداقتىمۇ بۇ پارتىيە ئىچىدە تەسىرگە ئىگە بولغان فون مەندې بىلەن لېيبراندت قاتارىدىكى كىشىلەر بىلەنمۇ يېقىن ئارىلىشىپ ئۆتكەنلىكى راست. بولۇپمۇ لېيبراندت، ۋەلى قېيۇمخانغا ئورتا ئاسىيانىڭ سىياسىي، ئىقتىسادى ۋە يېزا ئىگىلىكىگە ئائىت مەسىلىلەردە ماتېرىيال توپلاش ۋە بۇ ھەقتە دوكلات تەييارلاش ۋەزىپىلىرىنىمۇ تاپشۇرۇپ تۇراتتىكەن.
(رەسىم ئورنى)
ۋەلى قېيۇمخان، 1942- يىلى
ھىتلېرنىڭ بۇيرۇقى بويىچە سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى قوزغىتىلغان ھەرىكەت، پارىژ مەھەللىلىرىنىڭ نوگېنت دېگەن بىر بۇلۇڭىدا ياشاۋاتقان ت م ب رەئىسى مۇستاپا چوقاي ئوغلى ئۈچۈن ھاياتىدىكى يېڭى بىر دەۋرىگە ئايلىنىپ قالغىنىغا ئوخشاش، بېرلىندا ياشاۋاتقان ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ھاياتى ئۈچۈنمۇ بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ قالغان ئىدى. ئۇرۇش پارتلاش بىلەن تەڭ شەكىللەنگەن ۋەزىيەت بۇ ئىككى ئادەمنىڭ بىر يەردە ئۇچرىشىپ قېلىشىغا، يېقىن ئارىلىشىپ ئۆتىشىگە سەۋەب بولىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان شۇ ۋاقىتلارنى ئەسلەپ مۇنداق دەيدۇ:
لېخستان (پولشا) ئۇرۇشى پارتلىغان ۋاقىتتا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ئەھۋالى بەكلا ناچار ئىدى. مەن 1939- يىلى بېرىپ ئۇنىڭ بىلەن كۆرۈشتۈم. شۇ چاغدا مەن ئۇنى بېرلىندىكى شەرق ئىنستىتۇتىغا ئىشقا كىرىشىگە ياردەم قىلغان ئىدىم. چوقاي ئوغلى بۇ ئىنستىتۇتتا پات- پات ئىلمى دوكلات سۆزلەپ تۇراتتى ياكى ئىلمى تەتقىقات ئىشلىرىغا قاتنىشىپ تۇراتتى. شۇ ئارقىلىق ئۇنىڭغا بەلگىلىك مىقداردا ئايلىق مائاش بېكىتىلگەن ئىدى. بەزىدە بىر قىسىم نەرسىلەرنى يېزىپ ئەۋەتىپمۇ تۇرغانىدى. پروفېسسور فون مەندې ئۇنىڭغا بەكلا قايىل بولاتتى. ئۇرۇش پارتلاپ ئەتىسى گېستاپوچىلار مېنى تۇتۇپ تۈرمىگە قاماشتى. گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ مەسئۇللىرى مېنى تۈرمىدىن چىقىرىۋالدى. بۇ ۋاقىتلاردا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭمۇ پارىژدا قولغا ئېلىنغانلىقىدىن خەۋەر تاپتىم. پروفېسسور مەندې بىلەن لېيبراندتىنىڭ ياردىمى بىلەن پارىژغا بېرىپ چوقاي ئوغلىنى تۈرمىدىن چىقىرىۋالدىم. ئۇكرائىنانىڭ سابىق تاشقى ئىشلار مىنىستىرى شۇلگىنمۇ تۈرمىدە ئىكەن. ئۇنىڭغىمۇ ياردەم قىلدىم.
مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ رەپىقىسى يازغان ئەسلىمىلەر كىتابىدىنمۇ ۋەلى قېيۇمخان دېگەنلىرىنىڭ راستلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. مارىيە چوقاي ئوغلىنىڭ دېيىشىچە، 1939- يىلىنىڭ كۈز ئايلىرىدا گېرمانىيەدىكى مەلۇم بىر ژۇرنالدا ئىشلەيدىغان بۇخارالىق بىر ئۆزبېك بالا فرانسىيەدىكى ئۇلارنىڭ ئۆيىگە كېلىپ مۇستاپا چوقاي ئوغلىغا پروفېسسور مەندېنىڭ بىر تەكلىپىنى تاپشۇرغان. شۇندىن كېيىن مۇستاپا چوقاي ئوغلى پات- پات بېرلىنغا بېرىپ تۇرىدىغان بولغان. رۇسىيەگە قارشى ئۇرۇش باشلانغاندىن كېيىن چوقاي ئوغلىنى گېرمانىيەگە ئېلىپ كەتكەن ۋاقتىدا ئايالىغا يازغان بىر پارچە باغاقچە خېتىدە مۇنداق جۈملىلەر يېزىلغان:
قېيۇمخان دائىم مېنىڭ بىلەن بىرگە يۈرمەكتە. قېيۇمخان، بۇ يىل ئەتىيازدا نوگېنتتىكى ئۆيىمىزگە بارغان بالا شۇ. مەن ئۇنىڭ ۋاسىتىسىدا ئورتا ئاسىيالىق ئەسىرلەرگە بېرىلىۋاتقان جازالارنى يۇمشىتىشنى تەلەپ قىلىپ نېمىسلارغا مۇراجىئەت قىلدىم.
1941- يىلى ئاۋغۇست ئېيىدىن باشلاپ چوقاي ئوغلى بىلەن قېيۇمخان ئىككىسى، لاگېرلاردىكى ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى مىللىتى بويىچە ئايرىشنى مەقسەت قىلىپ قۇرۇلغان ئارىلاشما ئەسىر تەكشۈرۈش ئۆمەكلىرىدە ئىشلەشكە كىرىشىدۇ. بۇ لاگېرلاردا ۋابا بىلەن ئۆلۈم يامراپ كەتكەن ئىدى. مۇستاپا چوقاي ئوغلى 1941- يىلىنىڭ دېكابىر ئېيىدا تىفوس كېسىلىنى يۇقتۇرۇۋېلىپ ئۇزۇنغا قالماي ۋاپات بولىدۇ. بۇ ھادىسە ۋەلى قېيۇمخاننىڭ سالاھىيىتىنىمۇ ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. ئۇندىن بۇرۇنقى ۋەلى قېيۇمخان، ھەممە ئېتىراپ قىلىدىغان سىياسىي نوپۇزغا ئىگە چوقاي ئوغلىنىڭ يېنىدا ئادەتتىكى بىر تەرجىمان بولۇپ ئىشلەۋاتقان ھەمدە چوقاي ئوغلى بىلەن نېمىس مەسئۇل كىشىلىرى ئوتتۇرىسىدا ۋاسىتىچىلىك قىلىپ يۈرگەن بىرى دەپلا تونۇلاتتى. تۇنجى كۆرۈشۈشتە پروفېسسور فون مەندېنىڭ قىرىملىق يېتەكچىلەردىن مۇستەجىپ ئۆلكۈسالغا دېگەنلىرى نېمىس مەسئۇل كىشىلىرىنىڭ چوقاي ئوغلىغا ۋە ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىگە بولغان قاراشلىرىنى ئوچۇق ئىپادىلىمەكتە ئىدى:
ئورتا ئاسىيا زېمىنى كەڭ، بايلىقى مول ۋە نوپۇسىمۇ مىليونلارغا بارغان ئادىمى كۆپ بىر ئەل. سىزلەرنىڭ قىرىمىڭلار ئۇنىڭغا قارىغاندا يېرى كىچىك، نوپۇسىمۇ ئاز بىر يەر. بىز ئورتا ئاسىياغا ئەنە شۇ سەۋەبتىن ئەھمىيەت بېرىپ كەلمەكتىمىز. شۇ سەۋەبتىن سىزنىڭ ئەھۋالىڭىز چوقاي ئوغلىنىڭ ئەھۋالىدىن پەرقلىق بۆلىشى كېرەك. بىزلەر سىزلەرنى پەقەت ھۆرمەتلا قىلىمىز، خالاس.
بۇ سۆھبەتتە ۋەلى قېيۇمخان ئىسمىنىڭ پەقەتلا تىلغا ئېلىنمىغانلىقى، نېمىس رەھبەرلىرى بىلەن فون مەندېنىڭ ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىدە مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى مۇناسىۋەت قىلىشقا بولىدىغان بىردىن- بىر ھوقۇقلۇق ئادەم دەپ قوبۇل قىلىدىغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن بولسا، ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئىشلارنى باشقۇرۇش ۋەزىپىسى پۈتۈنلەي قېيۇمخاننىڭ قولىغا قالغان ئىدى. نەتىجىدە، بۇ مۇسىبەت قېيۇمخاننىڭ يولىنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىۋەتكەن بولۇپ، شۇنىڭدىن باشلاپ ئۇ بىر سىياسىي سالاھىيەتكە ئېرىشكەنىدى.
ۋەلى قېيۇمخان، ئۆزىنىڭ سىياسىي جەھەتتىكى كۆتۈرۈلۈشىنى ئەنە شۇ ۋاقىتلاردا باشلىغان دېيىشكە بولىدۇ. سۇۋالكى، ئەبەنرودې ۋە شىۋېرېيىن ئەسىرلەر لاگېرىغا بارغان قېيۇمخان، بۇ يەرلەردىكى ئورتا ئاسىيالىق ئەسىرلەرنىڭ ناچار ئەھۋالىنى كۆرسىتىپ ئۆتۈپ، ئۇلارنىڭ شارائىتلىرىنى ياخشىلاش مەقسىتىدە گېرمانىيە دائىرىلىرىگە نارازىلىق تۈسىنى ئالغان دوكلات سۇنۇشقا جاسارەت قىلالىغان تۇنجى كىشى ھېسابلىناتتى. بۇرۇندىن تارتىپ تونۇشىدىغان لېيبراندتنىڭ شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى سىياسىي باشقارما باشلىقلىقىغا تەيىنلەنگەنلىكى، يەنە شۇ مىنىستىرلىقنىڭ كاپكازىيە ۋە ئورتا ئاسىيا باشقارمىسىنىڭ باشقارما باشلىقى بولغان پروفېسسور مەندې بىلەن ئوتتۇرىسىدىكى دوستانە مۇناسىۋەتلەر ۋەلى قېيۇمخاننى باشقا مىللەت ۋاكالەتچىلىرىگە قارىغاندا تېخىمۇ ئۈستۈن بىر ئورۇنغا ئىگە قىلغان ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە، گېرمانىيەنىڭ ئىشغال قىلىش سىياسىي پىلانى تەركىبىدە ئورتا ئاسىيا تەۋەسىنىڭ يوقلۇقى، ئورتا ئاسىيا لېجيونىنىڭ قۇرۇلۇشى، ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك مىللىي ھەيئەت تەشكىل قىلىنىشىنى بەكلا ئاسانلاشتۇرۇپ بېرىدىغان يەنە بىر ئامىل بولغان ئىدى.
ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ئابرۇيىنى ئۆستۈرگەن يەنە بىر ئەھۋال، 1942- يىلى ماي ئېيىدا سوۋېت دۈشمىنى بولغان مىللەتلەر يېتەكچىلىرى بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن ئادلون يىغىنىدا ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. بۇ يىغىنغا تەييارلىق قىلىش پەيتلىرىدە ۋەلى قېيۇمخان تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى مەسئۇلى بولغان باش ئەلچى شۇلېنبۇرگنىڭ تەلىپىگە بىنائەن، سابىق مۇساپىر يېتەكچىلىرى بىلەن مۇناسىۋەت باغلاش ئىشلىرىغا مەسئۇل قىلىپ تەيىنلىنىدۇ. بۇ ئىش ئۈچۈن پارىژغا بارغان ۋەلى قېيۇمخان، پارىژدىكى سابىق پرومېتېچىلار يېتەكچىلىرى بىلەن بىر- بىرلەپ كۆرۈشۈپ ئۇلارنىڭ بىر قىسمىنى بېرلىنغا بېرىشىغا قايىل قىلغان ئىدى. ئادلون يىغىنى مەيلى گېرمانىيە دائىرىلىرىنىڭ ياكى بېرلىنغا چاقىرىلغان مۇساپىر يېتەكچىلىرى كۈتكەندەك نەتىجە بېرەلمىگەن بولسىمۇ، سابىق مۇساپىر يېتەكچىلەرنىڭ نېمىسلار بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىشنى خالىماسلىقى، ئوتتۇرىغا چىقىدىغان يېڭى سىياسىي كىشىلەرنىڭ ھەرىكەت قىلىش ساھەسىنى زور دەرىجىدە كېڭەيتىپ بەرگەن ئىدى. يىغىندىن بۇرۇنقى تەييارلىق ئىشلىرىدا زور نەتىجە ياراتقان ۋەلى قېيۇمخانغا ئادلون يىغىنى يېڭى بىر يول ئېچىپ بەرگەن ئىدى. ئەمدى ئۇ، نېمىس مەسئۇللىرىمۇ ئېتىراپ قىلىدىغان سىياسىي سالاھىيەتكە ئىگە بىرى ھېسابلىناتتى. ئۇنىڭغا دىپلومات دېگەن سالاھىيەت بېرىلگەن، مەخسۇس بىر تۇرالغۇ بىنا تەقسىم قىلىنغان.

ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەيئىتىنىڭ قۇرۇلۇشى
قېيۇمخان، 1942- يىلىنىڭ كىرىشىدىن تارتىپ ئارىلاشما ئەسىر ئايرىش ھەيئىتى ئورنىغا، ھەر قايسى مىللەتلەر ئۈچۈن ئايرىم- ئايرىم مىللىي ھەيئەتلەرنىڭ قۇرۇلۇشى ئۈچۈن يول مېڭىپ يۈرگەن ئىدى. ئۇنىڭ تىرىشچانلىقلىرى دەسلەپكى بىر نەچچە ئاي ئىچىدىلا ئۆز مېۋىسىنى بېرىشكە باشلاپ، ماي ئايلىرىدا ئورتا ئاسىيا ھەيئىتىنى قۇرۇش تەلىپى تەستىقلىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئورتا ئاسىيا لېجيونى بىلەن، گېرمانىيە ئارمىيىسى ۋە ھۆكۈمەت دائىرىلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرگە يېتەكچىلىك قىلىدىغان سىياسىي تەشكىلدىن بىرى ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەيئىتى كېيىنكى ۋاقىتلاردا قۇرۇلىدىغان ئورتا ئاسىيا مىللىي كومىتېتىنىڭمۇ دەسلەپكى باسقۇچى بولۇپ، ئەگەر مۇۋەپپەقىيەتلىك ئىش ئېلىپ بارالىسا بۇ ئىككىنچى باسقۇچلۇق ئىشمۇ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇش پۇرسىتىنى قولغا كەلتۈرەلىگەن بولاتتى.
ئورتا ئاسىيا ھەيئىتى، 1942- يىلى 15- ئىيۇندىن باشلاپ لېجيوندىكى ئەسكەرلەر ئۈچۈن «مىللىي ئورتا ئاسىيا» نامىدا بىر ژۇرنال چىقىرىشقا باشلايدۇ. چوقاي ئوغلىنىڭ «ياش ئورتا ئاسىيا» نىغا ئوخشىتىپ باش ماقالىسىگە «بىزنىڭ يولىمىز» دېگەن ئات قويۇلغان بولۇپ، ژۇرنالنىڭ باش بېتىگە “ئورتا ئاسىيا مىللىي ئازادلىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان ژۇرنال” دېگەن سۆز يېزىلغان ئىدى. ماقالىدا “ماڭىدىغان يولىمىز ئەجدادلارنىڭ يولى، غايىمىز ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى” دەپ تەرىپ بېرىلمەكتە ئىدى.
«مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنىڭ خوجايىنى بىلەن باش تەھرىرى ۋەلى قېيۇمخان ئىدى. ئورتا ئاسىيادىكى ھەر بىر تۈرك قوۋمىدىن ئىككىدىن كىشى تاللىنىپ تەھرىرات گۇرۇپپىسى تەشكىل قىلىنىدۇ. ژۇرنال تىلى ئۈچۈن بارلىق قوۋملار چۈشىنەلەيدىغان بىر تىل سۈپىتىدە چاغاتاي تىلى تاللىنىدۇ. تىل تاللاش ھەققىدە بىر پارچە ماقالە يازغان ھۆكۈمەت ۋاكالەتچىسى، تۈركولوگ جوھاننېس بېنزىڭ، “ئەركىن ئورتا ئاسىيانىڭ يېزىق تىلى بىرلا خىل بۆلىشى كېرەك، بۇ تىل مىللىي ئورتا ئاسىيانىڭ يېزىق تىلى بولۇپ كەلگەن چاغاتايچىدور” دەپ يازىدۇ. شۇ ئارقىلىق قوۋملار ئوتتۇرىسىدىكى شېۋە پەرقى سەۋەبىدىن ئىختىلاپ چىقىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىشقا تىرىشىلغان ئىدى. شۇنىڭغا قارىماي، ژۇرنالدا پات- پات قازاق شېۋىسى بىلەن تاجىك تىلىدا ماقالىلەر ئېلان قىلىنىپ تۇرغانلىقى، ئوتتۇر يول دەپ تاللىۋېلىنغان بۇ چارىنى ھەممە كىشى قوبۇل قىلىپ كېتەلمىگەنلىكىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. 1942- يىلى بويىچە داۋام قىلغان تەشكىللىنىش جەريانىدا ۋەلى قېيۇمخاننىڭ بىردىن- بىر مەسئۇل كىشى ئىكەنلىكى مەلۇم. ئۇنىڭدىن باشقا ھەيئەت ئەزالىرى ئەسىرگە چۈشكەن ئورتا ئاسىيالىقلاردىن تەشكىل تاپقان ئىدى.
قېيۇمخان، بىر تەرەپتىن نېمىس مەسئۇللىرىنى سىياسىي ئورگاندىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن قايىل قىلىشقا تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ كەلگەن بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن ئۆزى ئۈچۈن تەبىئىي بىر لىدېر سېيماسى يارىتىش ئۈچۈنمۇ تىرىشىدۇ. ئەسىرگە چۈشكەن ئورتا ئاسىيالىقلار ئۇنى، نېمىسلار تەرىپىدىن بىر يەرگە يىغىۋېلىنغان كىشىلەر توپىنىڭ يېتەكچىسىلا ئەمەس بەلكى چەتئەلدە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقان كۈچلەرنىڭ ئاكتىپ يېتەكچىسى دەپ تۆنىشى ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ئىش ھېسابلىناتتى. قىسقا مۇددەتلىك بولسىمۇ چوقاي ئوغلىدەك سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىچى- سىرتىدا ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلار ياخشى تونۇيدىغان داھىيسى بىلەن بىرگە خىزمەت قىلغان بىرى بولغانلىقى، ئۇنى بۇ جەھەتتە ھەممە ئېتىراپ قىلىدىغان بىر ئورۇنغا ئىگە قىلغان ئىدى. ئەمما ۋەلى قېيۇمخانغا بۇنچىلىك ئابرۇي يېتەرلىك ھېسابلانمايتتى. ئۇ، ئۇنىڭدىنمۇ ئارتۇق ئابرۇي تەلەپ قىلماقتا ئىدى. «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا ئۆزى بىۋاسىتە قەلەمگە ئالغان بىر ماقالىدا مۇنداق دەپ بايان قىلىدۇ:
ئەگەر بۈگۈن ئورتا ئاسىيالىقلار شۇنچە ياخشى ئەھۋالغا كېلەلىگەن بولسا، شۇنىڭدەك ئۇلارنى گېرمانىيە ھۆكۈمىتى ھۆرمەت قىلىپ كېلىۋاتقان بولسا، بۇ ئەھۋال ئۆزىچىلا پەيدا بولغان ياكى تۇيۇقسىزلا ئوتتۇرىغا چىقىپ قالغان ئەھۋال بولماستىن، بىزنىڭ بۇ يەردە 20 يىللىق كۈرەش قىلغانلىقىمىزنىڭ نەتىجىسىدۇر.
«مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغان يەنە بىر ماقالىدا، بۇنداق سالاھىيىتىنى تېخىمۇ پۇختىلاش ئۈچۈن تىرىشقانلىقى كۆرۈلمەكتە:
مۇستاپا چوقاي ئوغلى فرانسىيەدە پائالىيەت قىلىپ يۈرگەن ۋاقىتلاردا ۋەلى قېيۇمخانمۇ ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئىشلار ئۈستىدە گېرمانىيەدە پائالىيەت قىلماقتا ئىدى. ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىسى بىرلا غايىنى مەقسەت قىلىدۇ: ئورتا ئاسىيادا مۇستەقىللىق. سوۋېت- گېرمانىيە ئۇرۇشى پارتلىغاندىن كېيىن ۋەلى قېيۇمخان پارىژغا بېرىپ مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى بېرلىنغا ئېلىپ كېلىپ ئۆز يېنىغا ئېلىۋالدى. ئۇلار بىر- بىرى بىلەن قول تۇتۇشۇپ ئىشلىدى. … مۇستاپا چوقاي ئوغلى سەكراتتا ياتقان ۋاقتىدا، ۋەلى قېيۇمخانغا: “ئالدىڭىزدا سىزنى ئىنتايىن ئېغىر كۈنلەر كۈتمەكتە، يالغۇز قالدىڭىز. ئورتا ئاسىيانىڭ بارلىق ئىشلىرىنى سىزگە ئامانەت قىلدىم. ئەسىرلەر لاگېرىدا ئورتا ئاسىيالىق ياشلار مەۋجۇتلا بولىدىكەن، ئورتا ئاسىيا چوقۇم مۇستەقىل بولالايدۇ” دەپ ۋەسىيەت قالدۇرغان.
يۇقىرىدىكى قۇرلاردىن شۇنى ئوچۇق كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، ۋەلى قېيۇمخان باشلىغان بۇ ھەرىكەتنى 1920- يىللىرىدىن بېرى چەتئەلدە قانات يايدۇرۇپ كېلىنگەن ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتىنىڭ داۋامى دەپ تونۇلۇشقا ئالاھىدە تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن. بارلىق ئەزالىرى تۈركىيەدە تۇرۇۋاتقان ت م ب نىڭ ھوقۇقلۇق ئورگىنى تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنماسلىقى ۋە ئۇلارنىڭ قوللاپ قۇۋۋەتلىشىگە ئېرىشەلمەسلىكى سەۋەبىدىن، بۇ ھەرىكىتىنى ئۇلار يۈرگۈزگەن ھەرىكىتىنىڭ داۋامى دەپ تونۇتۇشتا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ئىناۋىتىدىن پايدىلىنىش مەقسەت قىلىنغان ئىدى. ئەگەر ۋەلى قېيۇمخان چوقاي ئوغلىنىڭ مىراسچىسى دەپ قوبۇل قىلىنغىنىدا، تەبىئىي ھالدا لىدېر دەپ تونۇلىدىغانلىقى بىر مۇقەررەرلىك ئىدى. بۇنداق بىر دەرىجىگە ئېرىشەلىگەندە، يالغۇز ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭلا ئەمەس بەلكى چەتئەلدىكى بارلىق ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ قوللاپ قۇۋۋەتلىشىگە ئېرىشەلىشىمۇ ئانچە تەسكە توختىمىغان بولاتتى.

ئورتا ئاسىيا لېژيونى
ئەسىرلەر تېخى تۈنۈگۈن، بەلكىم بۈگۈن سەھەردە ئەسىرلەر لاگېرىدىن چىقىرىلىپ بۇ يەرگە ئېلىپ كېلىنگەنلىكى كۆرۈنۈپلا تۇراتتى. ئۇلارنىڭ بەزىلىرى يېرىم يالىڭاچ، يالاڭئاياق بولۇپ، ئورنىدىمۇ ئارانلا تۇرالايدىغان ھالەتتە ئىدى. ھېچقايسىدىن سەس- سادا چىقمايتتى. … سىر ئۇزۇنغا قالماي ئاشكارىلاندى.
“ئورتا ئاسىيا ئارمىيىسى” دېگەندەك گەپلەر قۇلىقىمغا كىرگەندەك قىلدى. شۇ پەيتتە، ھەتتا ئۆزۈممۇ سەزمەستىن قەلبىمدە ياتقان تۇيغۇلىرىمنى ھېس قىلماقتا ئىدىم، ئەنە شۇ پەيتلەردە، قاراڭغۇلۇقنى يېرىپ چاقناپ كۆرۈنۈشكە باشلىغان ئاجايىپ بىر مەنزىرە كۆز ئالدىمدا نامايان بولماقتا ئىدى: ئورتا ئاسىيا ئارمىيىسى … ياشلىق ئۆمرۈمدە ھېچقاچان تىلغا ئالالماي كەلگەن بۇ ئىككى ئېغىز سۆز، ئۇسسۇزلۇقتىن چاڭقاپ يېرىلىپ كەتكەن لەۋلىرىمدىن گويا ئەتىر گۈلدەك پورەكلەپ ئېچىلماقتا ئىدى … دەم ئېلىشقا توختىغان يەرلەردە ئاچلىق، ھارغىنلىق ئىچىدە ياتقان باشقا ئورتا ئاسىيالىقلارمۇ ئورۇنلىرىدىن ئىرغىپ تۇرۇپ يۈك ماشىنىمىزغا ئاتلاپ چىقماقتا ئىدى. …
ئېسىمدە قېلىشىچە، كۈن پارلىغان ئاپرېل سەھىرىدىن بىرى ئىدى. بىزنى ئېلىپ ماڭغان كامىيونلار (قارا ماشىنا، يۈك ماشىنىلىرى − ئۇ. ت) ۋارشاۋانىڭ ئوتتۇز كىلومېتىردەك شەرقىي جەنۇبىدىكى لېژيونوۋو بازىرىغا يېتىپ كەلدى. بىز ۋە كەينىمىزدىن يېتىپ كەلگەن قارا ماشىنىدىكى ئەسىرلەر قاتار كەتكەن ئاكاتسىيە دەرەخلىرى ئىچىدىن كېسىپ ئۆتكەن توپىلىق يولغا چۈشۈپ يېيىلدۇق. ئوتتۇرىدا ئىككى قەۋەتلىك قوماندانلىق شتاب بىناسى، ئۇنىڭ ئەتراپىدا تاختايدىن قۇرۇلغان ياتاق ئۆيلەر بار ئىدى. بۇ يەر، ئۆز ۋاقتىدا پولشا ئارمىيىسىگە تەۋە قارارگاھلىرىدىن بىرى ئىكەندۇق. مانا ئەمدى بۇ يەر ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ قارارگاھى ئىدى. … بۇ بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى ئىدى. بۇ يەر ھاياتىمدىكى ئەڭ مۇھىم بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ قالغان ئىدى. بۇ يولدا مېنى نېمىلەرنىڭ كۈتۈۋاتقانلىقىنى بىلمەيتتىم. … شۇنىڭغا قارىماي بۇ يەردە بولالىغىنىم ئۈچۈن بەكلا رازى ئىدىم. ھېچ بولمىغاندا بۇندىن كېيىن يالغۇز بېشىمغا يول ئاختۇرۇپ يۈرۈشتىن قۇتۇلغان ئىدىم. … ئەمدى مەن ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇپ قالغان، بۇندىن كېيىنكى ھاياتىم ھەقىقىي مەنىگە ئېرىشكەن ھېسابلىناتتى.
بىز ھەممىمىز كىيىملىرىمىزنى سېلىپ پاكىز يۇيۇندۇق، كونا سوۋېت ھەربىي كىيىملىرىمىزنى ئوتقا تاشلاپ، ئۇچىمىزغا يېڭى نېمىس ھەربىي كىيىملىرىنى كىيىشتۇق. … ھەممىمىز كېلىپ سەپ بولۇپ تىزىلدۇق. ياش بىر قازاق ساپ رۇس تىلى بىلەن بۇندىن كېيىن ئەسىرلىكتىن قۇتۇلغانلىقىمىزنى، ئورتا ئاسىيا لېژيونېر سېپىدا ئىكەنلىكىمىزنى، بۇندىن كېيىن ئورتا ئاسىيانىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن جەڭ قىلىدىغانلىقىمىزنى ئېلان قىلدى. …
مەن ئۆزۈمنى يەنىلا بىر ئەسىر دەپ ھېس قىلاتتىم.
ئۇمان ئەسىرلەر لاگېرىنىڭ سىرتىدا ئىدىم، قورسىقىممۇ توق، شۇنىڭغا قارىماي يەنىلا بىر ئەسىر ئىدىم.
پەقەت قەلبىملا ھۆر ئىدى.
ھۆر روھۇمنى شات قىلىشنىڭ يولىنى ئاختۇرۇپ تېپىشتىن باشقا مېنىڭ ئۈچۈن ھېچقانداق بىر ئىشنىڭ قىممىتى يوق ئىدى.
چىڭگىز تاغچىنىڭ يۇقىرىدا نەقىل قىلىنغان ئەسلىمىلىرىدە ئېيتىلغىنىدەك، ئون مىڭلىغان ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭ ئۈمىد نۇرى ھېسابلىنىدىغان ئورتا ئاسىيا لېژيونى 1942- يىلى يانۋار ئېيىدا قۇرۇلىدۇ. بۇ قوشۇن ئاساسلىقى ئۆزبېك، تۈركمەن، قازاق، قىرغىز، قاراقالپاق ۋە تاجىك قاتارلىق قوۋملارغا مەنسۇپ ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن تەشكىل تاپقان ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە ئۆز مىللىتىگە تەۋە مىللىي لېژيون تەشكىل قىلىنمىغان قىرىم ۋە ئىدىل- ئۇراللىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىمۇ ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا ئەۋەتىلمەكتە ئىدى. بۇ قىسىملار، يەنى يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان بۇ مىللىي لېژيون دەسلىپىدە گېنېرال ئوسكار فون نيېدېرمايېر قوماندانلىقى ئاستىدىكى 162- دېۋىزىيىنىڭ قارمىقىدا قۇرۇلىدۇ.
نيېدېرمايېر، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىللىرىدە تۈركىيە بىلەن ئىراندا تۇرغان، ئاندىن ئافغانىستانغا ئەۋەتىلگەن نېمىس ھەيئىتىنىڭ ھەربىي مەسئۇللۇقىنى ئۈستىگە ئالغان بىرى ئىدى. نيېدېرمايېر، شۇ ۋاقىتلاردا ئەنگلىيەلىكلەرگە ئەسىر چۈشۈپ ھەزەر دېڭىزىدىكى نارگىن ئارىلىغا قامالغان، بولشېۋىكلەر ئىنقىلابى دەۋرىدە ئۇ يەردىن قويۇۋېتىلىپ يۇرتىغا قايتۇرۇلغان تەجرىبىلىك بىر ئەسكەر ئىدى. شەرق ئەللىرىدىكى تۆھپىلىرى ئۈچۈن كايزېر (پادىشاھ − ئۇ. ت) ۋىلھېلم قەھرىمانلىق ئوردىن بىلەن ئۇنى تارتۇقلىغان، تۈركىلەرنى بىۋاسىتە تونۇيدىغان بىرى ئىدى.
ھەرقايسى لاگېرلاردىكى ئۇرۇش ئەسىرلىرىگە، ئەگەر خالىساڭلار ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا قاتنىشىڭلار دەپ تەرغىب قىلىنغاچقا، پىدائىي بولىدىغانلار بۇ يەرگە يوللانماقتا ئىدى. لېژيونېرلاردىن ئابدىراخمان كاسانلى (ئابدىراخمان كاسانلى، 1942- يىلى نېمىسلارغا ئەسىر چۈشكەن. كېيىن ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا قاتنىشىپ پولشا، يوگسلاۋىيە، ۋېنگىرىيە ۋە ئاۋسترىيە قاتارلىق ئەللەردە ئۇرۇشقا قاتنىشىدۇ. ئۇرۇش ئاخىرلىشىۋاتقان كۈنلەردە ئىتالىيەدە ئەنگلىيەلىكلەرگە ئەسىر چۈشىدۇ. ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن، بىر مۇددەت گېرمانىيەدە تۇرۇپ قالىدۇ. 1949- يىلى تۈركىيەگە كېلىۋېلىپ نازىللىغا ئورۇنلىشىدۇ. 1975- يىلى نازىللى كېۋەزچىلىك تەتقىقات ئورگىنىدا پېنسىيىگە چىقىدۇ. بۇ كىتاب يېزىلىۋاتقان ۋاقىتلاردىمۇ يەنىلا شۇ نازىللىدا تۇراتتى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) ئەسلىمىسىدە لېژيونېرلىككە قوشۇلۇش جەريانى مۇنداق بايان قىلىنىدۇ:
بىزدىن 120 مىڭ ئەسكەر ئەسىرگە چۈشكەن ئىدى. بىزنى بىر يەرگە يىغدى. سەككىز سوتكا تىزىلىپ يول يۈردۇق. ئىچىدىغانغا سۇ، يەيدىغانغا نان يوق، يامغۇر تىنماي قۇيۇلۇۋاتقان، يامغۇر ئاستىدا يېتىپ، يامغۇردا يول يۈرەتتۇق. ئۇكرائىنا دېگەن بەكلا كەڭرى، پايانسىز كەتكەن بىر يەر ئىكەن. يول بويىدا مال- چارۋىلارنىڭ تېزىكى بىلەن بۇلغىنىپ كەتكەن كۆلچەكلەر ئۇچراپ قالاتتى. بىز ئۇسسىغاندا شۇ سۇلاردىن ئىچەتتۇق. … ئاخىرى تىكەنلىك سىم تورلىرى بىلەن قورشالغان چوڭ بىر لاگېرغا يېتىپ كەلدۇق. ئۇ يەردە ھەممە مىللەت ئادەملىرى بار ئىدى. … لاگېردا ئارىمىزدىن يەھۇدىيلارنى ئاختۇرۇشتى. … بىزنىڭ بالىلارنىڭ كۆپ قىسمىنى يەھۇدىي ئىكەنسەن دەپ ئۆلتۈرۈۋېتىشتى. ئىچىمىزدە رۇسىيەدە ئۇنىۋېرسىتېتتا ئوقۇغان ئۆزبېك بالىلارمۇ بار ئىدى. ئۇلار بېرىپ كوماندىرلارغا بىزنىڭ يەھۇدىي ئەمەسلىكىمىزنى ئېيتتى. شۇنداق قىلىپ ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇپ قالدۇق. … لاگىرلارنىڭ ئەھۋالى بەكلا ناچار ئىدى. ئاچ- يالىڭاچلىقتا بىر- بىرلەپ ئۆلۈپ تۈگىمەكتە ئىدۇق. 1920- يىللاردا گېرمانىيەگە ئوقۇشقا كەلگەن ئۆزبېكلەر بار ئىكەن. شۇلاردىن ۋەلى قېيۇمخان دەيدىغان بىرى كېلىپ: “مەن سىلەرنى بۇ لاگېردىن قۇتقۇزغىلى كەلدىم، قايسىڭلار بۇ ئەسىرلەر لاگېرىدىن قۇتۇلۇپ چىقىشنى خالايسىلەر؟” دەپ سورىدى. بىز ئۇنىڭغا، ھەممىمىز خالايمىز دەپ جاۋاب بەردۇق. ئەمدى بىزنىڭ ئالدىمىزدا ئىككىلا يول قالغان ئىدى: يا ئۆلۈپ تۈگىشىش، يا بولمىسا قۇتۇلۇش. ھەممىمىز جېنىمىزنى ساقلاپ قېلىش يولىنى تاللىدۇق ئەلۋەتتە. … ئۇلار بىزنى باشقا بىر لاگېرغا ئېلىپ باردى. بىز ئۇ يەردە ئۈچ ئايدەك ۋاقىت تۇرۇپ قالدۇق. نېمىس ئارمىيىسى تەۋەسىدە ئورتا ئاسىيا قىسمى قۇرۇلغانىكەن. بىلىكىمىزگە “ئاللا بىز بىلەن” دېگەن سۆز يېزىلغان يەڭلىك تاقاشتى.
بۇنىڭدىن مەلۇمكى، ئورتا ئاسىيالىق ئەسىرگە چۈشكەن ئەسكەرلەرگە نىسبەتەن ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇشنىڭ بىردىن- بىر يولى ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا پىدائىي بولۇپ قېتىلىش ئىدى. ئەسىر ھەيئەتلىرى لاگېرلارنى ئايلىنىپ يۈرۈپ ئەسىرلەر بىلەن سۆزلىشىپ، ئۇلارنىڭ ئارىسىدىن ئىختىيار قىلغان پىدائىيلارنى تاللاشقا كىرىشكەن ئىدى. ئەمما مىليونلىغان ئەسىر يىغىلغان بىر مۇھىتتا ئەسىرلەر بىلەن بىردىن- بىردىن كۆرۈشۈپ پىدائىيلارنى تاللاپ چىقىش ئاسان ئەمەس ئىدى. شۇندىن كېيىن گېرمانىيە ھەربىي قوماندانلىقىنىڭ ئەسىر ھەربىيلەرنى ئالدىنقى سەپلەردە ئۇرۇشقا سېلىش ئىشىنىڭ ئومۇملىشىشىغا ئەگىشىپ پىدائىي بولۇشنىڭ شەرتلەر پۈتۈنلەي ئەمەلدىن قالدۇرۇلىدۇ. كىيېۋدىكى بىر ئەسىرلەر لاگېرىدا تۇرغان ئورتا ئاسىيا لېژيونېرى بولغان ئالىم راباتلىقنىڭ ئەسلىمىلىرى مەجبۇرى ئەسكەرلىككە ئېلىشنىڭ تىپىك ئۈلگىسىنى كۆرسىتىپ بەرمەكتە (ئورتا ئاسىيا لېژيونېرى بولغان راباتلىق، رۇسىيە، رۇمىنىيە ۋە نورماندىيە ئالدىنقى سەپلىرىدە ئۇرۇشقا قاتناشقان. 1949- يىلى تۈركىيەگە كېلىپ ئايدىنغا ئولتۇراقلاشقان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى):
كىيېۋدىكى بىر ئەسىرلەر لاگېرىدا تۇرۇۋاتقىنىمدا ئۇ يەردە 20 مىڭدەك ئەسىر بار ئىدى. … كۈندە 20- 30 كىشى ئاچلىقتىن ئۆلۈپ تۇراتتى. پىتمۇ بەكلا كۆپ ئىدى. خۇدا ساقلىدى، بىزمۇ ئامان قالدۇق. …
1942- يىلى 25- فېۋرال كۈنى بىر نېمىس ئوفىتسېرى بىلەن بىر پۇقرا تەرجىمان كەلدى. “قايسىڭلار مۇھەممەدى، مۇسۇلمان بولساڭلار قولۇڭلارنى كۆرۈڭلار” دېدى. قورققانلار قولىنى كۆتۈرمىدى. مېنىڭدەك قورقمايدىغانلار قولىنى كۆتۈردى. … بۇ لاگېردىكى 20- 25 مىڭدەك ئەسىر ئارىسىدىن ئۈچ مىڭدەك مۇسۇلمان ئايرىلىپ چىقتۇق. بىزنى تۆمۈريول ئىستانسىغا ئاپىرىپ قىزىل رەڭلىك بىر پويىزغا ئولتۇرغۇزۇپ 400 كىلومېتىر يىراقتىكى راۋلى دەيدىغان بىر شەھەرگە ئېلىپ كېلىشتى. ئۇ يەردە كونا بىر ئۇرۇس قارارگاھىنى تەييارلاشقانىكەن. رۇسىيە ھەربىي كىيىملىرىمىزنى سېلىپ تاشلىدۇق. مۇنچىغا چۈشۈپ يۇيۇندۇق، نېمىس ھەربىي فورمىلىرىنى، ئۆتۈكلىرىنى كىيىشتۇق. شۇنداق قىلىپ لاگېردىن نېمىس ئەسكىرىگە ئايلىنىپ چىقتۇق. … بىزنى ئورتا ئاسىيا پىدائىيلىرى دەپ ئاتاشتى. ئوڭ بىلىكىمىزگە يۇمىلاق قىلىپ تىكىلگەن “ئاللا بىز بىلەن” دېگەن يەڭ بەلگىسىنى تاقىدۇق. شۇ يەردە ھەربىي تەلىم- تەربىيە كۆردۇق. ئاندىن كېيىن بىزنى رۇسىيەنىڭ بىر شەھىرىگە ئاپىرىپ تاشلاشتى. … شۇنداق قىلىپ ئۇ يەردە جەڭگە كىرىپ كەتتۇق.
ئورتا ئاسىيا لېژيونى دەسلىپىدە ھەر بىرىدە تۆتتىن ۋوزىۋوت بولغان بەش روتىدىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. بۇ يەرگە كەلتۈرۈلگەن ئەسىرلەر ئىككى ھەپتىگىچە تويغىچە تاماق يەپ ئەسلىگە كەلگەندىن كېيىن تەلىم تەربىيە باشلىناتتى. بۇنداق ھەربىي تەلىم تەربىيە مۇددىتى ئادەتتە ئىككى ئايدەك داۋام قىلاتتى. تەلىم تەربىيىسىنى پۈتتۈرگەن ئەسكەرلەر ئايرىم- ئايرىم گۇرۇپپىلارغا بۆلۈنۈپ گېرمانىيە ئالدىنقى سەپلىرىدىكى ھەر قايسى قوماندانلىق شتابلىرىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلەتتى. ئاندىن ئۇلارنىڭ ئورنىغا يەنە يېڭىدىن تاللانغان ئەسىرلەر ھەربىي تەلىم تەربىيىگە كەلتۈرۈلەتتى. دەسلەپكى ۋاقىتلاردا تەلىم- تەربىيە كۆرگەن ئەسكەرلەر كۆپىنچە ھاللاردا تۆمۈر يوللارنى ياكى قورال ئىسكىلاتلىرىنى قوغداشقا ئوخشاش ئامانلىقنى ساقلاشقا دائىر ئىشلىرىغا قويۇلاتتى. 1942- يىلىنىڭ ياز ئايلىرىغا كەلگەندە ئۇكرائىنا بىلەن پولشادەك ئىشغال قىلىنغان جايلاردا پارتىزانلىق ھەرىكەتلىرى كۆپىيىپ كېتىپ ئامانلىق ساقلاش كۈچلىرى يېتىشمەي قالغاچقا، ئورتا ئاسىيا لېژيونېرلىرىنى بۇ جايلارغا يۆتكەپ كېلىپ ئىشلىتىلىشكە باشلايدۇ. تۇنجى قېتىملىق بىۋاسىتە جەڭگە سېلىنغان ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ بىرىنچى باتاليونى 1942- يىلى 3- ماي كۈنى قىزىل پارتىزانلار بىلەن ئۇرۇشۇش ئۈچۈن پولشانىڭ بريانسك ئورمانلىقلىرىغا ئەۋەتىلگەن ئىدى. تاپشۇرۇلغان ۋەزىپىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك ئورۇندىغانلىقى ئۈچۈن، شۇ يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ ئورتا ئاسىيا لېژيونلىرى پۈتۈن ئۇرۇش سەپلىرىگە ئەۋەتىلگەن.

مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ تەرەققىياتى
ۋەلى قېيۇمخان، ئۇزۇنغا سوزۇلغان تىرىشچانلىقىنىڭ نەتىجىسىدە، ئاخىرى ئورتا ئاسىيا نامىدا پائالىيەت قىلىش ھوقۇقىغا ئىگە سىياسىي كومىتېتتىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن نېمىس دائىرىلىرىنى ماقۇلغا كەلتۈرىدۇ. قېيۇمخان، بۇ كومىتېتنى قۇرۇش جەريانىدا شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى بىلەن مۇنداق ئۈچ ئاساسى پرىنسىپ ئۈستىدە كېلىشكەنلىكىنى ئېيتىدۇ: بىرىنچىدىن، ئورتا ئاسىياغا قارىتىلغان بارلىق سىياسىي پائالىيەتلەر كومىتېتنىڭ تىزگىنىدە بۆلىشى كېرەك؛ ئىككىنچىدىن، قۇرۇلۇۋاتقان ئورتا ئاسىيا لىژيونىمۇ كومىتېتنىڭ نازارىتىنى قوبۇل قىلىشى، لېژيونېرلار نېمىس ئەسكەرلىرى بىلەن تەڭ ھوقۇقلاردىن بەھرىمەن بۆلىشى كېرەك؛ ئاخىرقى بىر ئىش، ئىقتىسادى جەھەتتە كومىتېت بىلەن لىژيونلارنىڭ بارلىق ئېھتىياجلىرى گېرمانىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن تەمىنلىنىشى، ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقىنى قولغا كەلتۈرگىنىدىن كېيىن بۇ قەرزلەر تۆلىنىدىغان بۆلىشى كېرەك.
«مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنىڭ 1942- يىل نويابىر سانىدا مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى قۇرۇلغانلىقى ئېلان قىلىنىدۇ. تەشكىلى ئىشلىرىغا بۇ كومىتېت مەسئۇل بولىدىغان ئورتا ئاسىيا لېژيونىمۇ «ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرەش ئىتتىپاقى» دەپ ئاتىلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان، ھىملېرگە يازغان بىر پارچە خېتىدە بۇ كومىتېتنىڭ رەسمىي قۇرۇلۇش كۈنىنى 1942- يىلى 14- نويابىر دەپ كۆرسەتكەن. 21 كىشىلىك بۇ كومىتېتتا رەئىستىن باشقا يەنە بىر باش كاتىپ، ھەربىيلىك، تەلىم- تەربىيە، بىلىم، ئەدەبىيات، نەشرىيات، ئاخبارات، سەھىيە، دىن قاتارلىق ساھەلەر بويىچە بۆلۈم باشلىقلىرى بىلەن مۇئاۋىن بۆلۈم باشلىقى قاتارلىق كىشىلەرمۇ بار ئىدى. كومىتېتنىڭ قۇرۇلغانلىقىنى ئېلان قىلىش بىلەن بىرگە، تۆۋەندىكىچە بىر ئۇقتۇرۇشمۇ بىرلىكتە ئېلان قىلىنغان ئىدى. بۇ ئۇقتۇرۇش تەپسىلىي كۆزدىن كۆچۈرۈلگەندە، رەھبەرلىك قىلىش بىلەن لىدېرلىك ئورنى جەھەتتە ئىنتايىن ئېنىق بەلگىلىمىلەر قويۇلغانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ:
بۇ كومىتېت ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك (بۈگۈنكى ۋە كېلەچەكتىكى) بارلىق سىياسىي ئىشلارغا رەھبەرلىك قىلىدۇ ۋە ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرەش ئىتتىپاقىغا يېتەكچىلىك قىلىدۇ. ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق كومىتېتى، ئورتا ئاسىيا مىللىي ھۆكۈمىتىنىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلىدۇ. كومىتېتنىڭ قۇرۇلۇشى بىردىن- بىر رەھبەر پىرىنسىپىغا ئاساسلانغان بولۇپ، بۇ رەھبەر، كومىتېت رەئىسى ۋە پۈتۈن ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ لىدېرى بولغان ۋەلى قېيۇمخاندۇر. ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك (بۈگۈن ۋە كەلگۈسىدىكى) بارلىق ئىشلار ۋەلى قېيۇمخاننىڭ باشقۇرۇشىدا بولىدۇ.
ئۇقتۇرۇشنىڭ ئاخىرىدا بۇ بەلگىلىمىلەر گېرمانىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن تەستىقلانغانلىقى كۆرسىتىلگەن. كېيىنكى يىللاردا ئېغىر زىددىيەتلەر ۋە تالاش- تارتىشلارغا سەۋەب بولىدىغان بىردىن- بىر رەھبەر − فۈھرېر پىرىنسىپى، قېيىمخاننىڭ دېيىشىدىن قارىغاندا يالغۇز گېرمانىيەدىكى پائالىيەتلەر بىلەن چەكلىنىپ قالمايتتى. «مىللىي ئورتا ئاسىيا» مەجمۇئەسىدىكى سوئال- جاۋاب شەكلىدىكى بىر ماقالىدا بىر لېژيونېرنىڭ “كېلەچەكتە ئورتا ئاسىيانىڭ تۈزۈمى قانداق بولىدۇ؟” دېگەن سوئالىغا “ئورتا ئاسىيامۇ بىردىن- بىر رەھبەر پىرىنسىپى بويىچە باشقۇرۇلىدۇ. بەلكىم رەھبەرنىڭ ئەتراپىدا مەسلىھەتچىلەر بۆلىشى مۇمكىن” دېگەن جاۋاب بېرىلگەن بولۇپ، بىردىن- بىر رەھبەر پىرىنسىپىغا قارشى چىققانلارغا قەتئىي يول قويۇلمايدۇ دەپ بايان قىلىنغان.
بۇ كومىتېت بىلەن بىرگە يەنە ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىئانە توپلاش ساندۇقىمۇ قۇرۇلغان. ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا قاتناشقان ھەر بىر ئەسكەرنىڭ ئايلىق مائاشىدىن 1 مارك، تۆۋەن دەرىجىلىك ئوفىتسېرلاردىن 2 مارك، يۇقىرى دەرىجىلىك ئوفىتسېرلاردىن بولسا 5- 15 مارك (رېيچسمارك، گېرمانىيە ئىمپېرىيە ماركى − ئا. ھ. ئىزاھاتى) ئەتراپىدا ياردەم پۇلى بۇ ساندۇق ئۈچۈن تۇتۇپ قېلىناتتى. كومىتېت قۇرۇلغانلىقى ئېلان قىلىنغان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» نۇسخىسىدا لېژيون قوماندانى مىڭ بېشى (مايور − ئۇ.ت) ئېرنېكنىڭ بۇ ساندۇقنى قوللاپ قۇۋۋەتلەپ يازغان بىر پارچە ماقالىسىمۇ ئېلان قىلىنغان ئىدى. ھەر ئايدا بۇ ئۇسۇل بىلەن يىغىلغان پۇل م ت ب ك نىڭ پائالىيەتلىرى ئۈچۈن ئىشلىتىلەتتى. شۇنداق قىلىپ، گېرمانىيە ھۆكۈمىتىنىڭ بىۋاسىتە ياردىمى بولماي تۇرۇپمۇ كومىتېتنىڭ مەۋجۇتلۇقى كاپالەتكە ئىگە قىلىنىدىغان بولغان.
1942- يىلى دېكابىر ئېيىدا، ۋەلى قېيۇمخان 4 ھەپتىلىك تۈركىيە زىيارىتىگە ئاتلىنىدۇ. ئۇنىڭ بۇ زىيارىتى گېرمانىيەنىڭ تۈركىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى فون پاپېننىڭ تەلىپىگە ئاساسەن ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئىدى. پاپېن، باش ئەلچى شۇلېنبۇرگقا قېيۇمخاننىڭ تۈركىيەگە كېلىپ تۈركىيە رەھبەرلىرى بىلەن كۆرۈشۈپ لېژيون توغرىلىق ئۇلارغا مەلۇمات بېرىشىنىڭ پايدىلىق بولىدىغانلىقىنى ئېيتقان. ئېھتىمال، تۈركىيە سىياسىي ساھەسىگە گېرمانىيەنىڭ شەرق ئىشلار سىياسەتلىرىدە تۈركى قۇۋۇمدىكىلەرگە ئالاھىدە كۆڭۈل بۆلۈۋاتقانلىقىنى ئىسپاتلاشنىڭ ئەمىلى پاكىتى قاتارىدا كۆرسىتىشنى مەقسەت قىلغان بۆلىشى مۇمكىن. نېمىسلار بۇ ۋاقىتلاردا تۈركىيە يولغا قويۇپ كېلىۋاتقان بىتەرەپلىك سىياسىتىنى ئۆزلىرىنىڭ پايدىسىغا ئۆزگەرتىش ئۈچۈن پۈتۈن چارىلارنى ئىشقا سېلىشقا كىرىشكەن ئىدى. تۈركىيە تەۋەسىدە پايدىلىق ۋەزىيەت يارىتىش ئۈچۈن ۋەلى قېيۇمخاننىڭ قولىغا لېيبراندتنىڭ ئىمزاسى بار ئورتا ئاسىيانىڭ مۇستەقىللىقىنى ئېتىراپ قىلغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان بىر پارچە ماتېرىيالنىمۇ تۇتقۇزغان ئىدى. قېيۇمخان، بۇ زىيارەت جەريانىدا تۈركىيە باش قوماندانلىق شتابى ۋە خەۋپسىزلىك ئورگىنى مەسئۇللىرى بىلەن كۆرۈشۈپ چىقىدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ يېقىن دوستلىرىدىن كونا ت م ب چىلار بىلەنمۇ بىرگە سۆھبەت ئۆتكۈزىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان تۈركىيەدىن قايتىشىدا گېرمانىيە رەھبەرلىكى ئۇنىڭغا دىپلومات دېگەن سالاھىيەت بېرىپ مۇددەتسىز دىپلومات پاسپورتى بېرىدۇ (ۋەلى قېيۇمخان، 1991- يىلقى شەخسى كۆرۈشۈشتە، ئادلون يىغىنىغا تەييارلىق قىلىش ۋاقىتلىرىدىلا ۋەلى قېيۇمخانغا دىپلومات پاسپورتى بېرىلگەنلىكىنى، ھەر تۈرلۈك ئۇچرىشىشلارنىڭ ھەممىسىلا دىپلوماتىيە دەرىجىسىدە بولغانلىقىنى ئېيتىدۇ. تۈركىيە زىيارىتىدىن كېيىن، ئۇنىڭ مەيلى پاسپورتى بولسۇن، مەيلى دىپلومات ئورنى بولسۇن مۇددەتسىز قىلىپ ئۆزگەرتىلگەنلىكىنى تەكىتلەيدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).

ئورتا ئاسىيا لېژيونى ئالدىنقى سەپلەردە
مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى (م ت ب ك) قۇرۇلۇشى بىلەن بىرگە، ئورتا ئاسىيا لېژيونىمۇ بۇ كومىتېتنىڭ ھەربىي تارمىقى ھالىغا كېلىدۇ. شۇ سەۋەبتىن، لېژيوندا يولغا قويۇلغان ئۇسۇللار بىلەن ئىشلىتىلگەن بەلگىلەر بۇ قاراشنى گەۋدىلەندۈرگىدەك ھالغا كەلتۈرۈپ قايتا تۈزۈپ چىقىلىدۇ. لېژيون قوماندانلىقىغا مەسئۇل مىڭبېشى خوپتمان ئېرنېك، ئۇنىڭدىن كېيىن ئۇنىڭ ئورنىغا تەيىنلەنگەن مىڭبېشى ئوبېرست موللېرمۇ مىللىي كومىتېتنىڭ پائالىيەتلىرىگە كۈچلۈك ياردەمچى بولۇپ، م ت ب ك نىڭ لېژيونلارغا كۆرسىتىدىغان تەسىرىنى كۈچەيتىش تەدبىرلىرىنى ئىجرا قىلىشقا تىرىشىدۇ.
لېژيونلارغا ئەۋەتىلىدىغان ئەسكەرلەرنى تاللاش ئىشى م ت ب ك غا باغلىق بولۇپ، پۈتۈنلەي ئورتا ئاسىيالىقلاردىن تەشكىل تاپقان بىر مۇنچە ئۆمەكلەر تەرىپىدىن تاللىنىشقا باشلىنىدۇ. ھەربىي تەلىم- تەربىيىسىنى پۈتتۈرگەن ئۇرۇش ئەسىرلىرى، ئۆز مىللىي بايراقلىرى ئاستىدا، قۇرئان ئالدىدا، قىلىچلىرىنى كىرىشتۈرگەن ھالدا ئىككىدىن قاتار بولۇپ قەسەم قىلىشاتتى؛ شۇنداق قىلىپ رەسمىي جەڭچى بولغان ھېسابلىناتتى. كومىتېت تەرىپىدىن لېژيون ئۈچۈن لايىھىلەنگەن بايراق مۇستاپا چوقاي ئوغلى تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، ت م ب نىڭ 1939- يىلقى قۇرۇلتىيىدا تەستىقلانغان بايراقنىڭ دەل ئۆزى ئىدى. يەنى يېرىمى قىزىل، يېرىمى ھاۋارەڭ بولۇپ، ئوتتۇرىسىدا ئاي- يۇلتۇزى بار ئىدى. ئەمما گىرۇزىيەلىكلەر بىلەن ئەرمەن مىللىي كومىتېتلىرى ئاي- يۇلتۇزنى پان تۈركىزم سىمۋولى دەپ نارازىلىق بىلدۈرۈپ تۇرۇۋېلىشىدۇ. بۇ تۈردىكى نارازىلىقلارنى نېمىس دائىرىلىرىمۇ قوللاپ بەرگەنلىكى سەۋەبلىك ئاي- يۇلتۇز ئورنىغا ياي بىلەن ئوق رەسىمى ئالماشتۇرۇلىدۇ.
(رەسىم ئورنى)
ئورتا ئاسىيا لېژيون جەڭچىلىرى ئىشلەتكەن يەڭ بەلگىسى، ھەربىي بايراق ۋە گرىپلەر
ئۆزبېك ۋە تۈركمەن ئەسكەرلىرىنىڭ “ئاللا بىز بىلەن” دېگەن سۆزلەر يېزىلغان يەڭلىك
قازاق ۋە قىرغىز ئەسكەرلىرىنىڭ “تەڭرى بىز مېنېن” دېگەن سۆزلەر يېزىلغان يەڭلىك
قولغا تاقىلىدىغان ئورتا ئاسىيا لېژيون گېربى
ئورتا ئاسىيا لېژيون ھەربىي بايرىقى
ئورتا ئاسىيالىق داڭلىق شائىر ئابدۇلخەمىت سۇلايمان چولپاننىڭ “گۈزەل پەرغانە” دېگەن شېئىرى “گۈزەل ئورتا ئاسىيا” دەپ ئۆزگەرتىلىپ مىللىي مارش قىلىپ قوبۇل قىلىنغان (بۇ شېئىرنىڭ مىللىي مارش قىلىپ ئىشلىتىلگەن نۇسخىسى تۆۋەندىكىچە ئىدى:
گۈزەل ئورتا ئاسىيا سەنگە نە بولدى،
سەبەپ ۋاقىتسىز گۈللەرىڭ سولدى،
ئاھ گۈللەرىڭ سولدى.
چىمەنلەر بەرباد، قۇشلار ھەم پەرياد،
ھەممىسى ماخزۇن بولمەسمىدىر شاد،
ئاھ بولمەسمىدىر شاد.
بىلمەم نە ئۈچۈن قۇشلار ئۇچماز باغچەلەرىڭدە،
ئاھ باغچەلەرىڭدە.
بىرلىكىمىزنىڭ تەپرەنمەز تاغى،
ئۈمىدلەرىمىزنىڭ سۆنمەز چىراغى،
ئاھ ئورتا ئاسىيا باغى.
قوزغال خەلقىم يېتەر شۇنچە جەۋرى جەپالار،
ئاھ جەۋرى جەپالار.
ئاھ بايراغىڭنى قەلبىم ئويغانسىن،
قۇللىغ، ئاسارەت بارچەسى يانسىن.
قۇر يېڭى دەۋلەت، ياۋلار ئۇتانسىن،
ئۆسىپ ئورتا ئاسىيا قەدرىڭ كۆتەرسىن،  ئاھ قەدرىڭ كۆتەرسىن.
يايراپ ياشناپ ئۆز ۋەتەننىڭ گۈل باغلارىندە،
ئاھ گۈل باغلارىندە.
− ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئورتا ئاسىيالىق جەڭچىلەرنىڭ ھەربىي فورمىلىرىغا مەخسۇس بەلگىلەرمۇ قادالغان ئىدى. سول يېڭى ئۈستىدە بىر مەسچىت رەسىمى ئەتراپىنى “ئاللا بىز بىلەن” دېگەن سۆزلەر چۆرىدەپ يېزىلغان. قازاق ۋە قىرغىز ئەسكەرلەرنىڭ ھەربىي كىيىملىرىدە بولسا “تەڭرى بىز مېنېن” دەپ يېزىلغان ئىدى. ياقىسىدىكى رەڭلىك سىزىق ئۈستىدىكى ئاي- يۇلتۇز، بۇ ئەسكەرنىڭ ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا تەۋە جەڭچى ئىكەنلىكىنى كۆرسىتەتتى.
«ئۇلۇغ گېرمانىيە رادىئوسى» (گروس دېۇتش رۇندفۇنك − ئا.ھ. ئىزاھاتى) تەۋەسىدىمۇ مىللىي لېژيونلار ئۈچۈن مەخسۇس بۆلۈملەر قۇرۇلغان ئىدى. بۇ بۆلۈملەردىن بىرى ئورتا ئاسىياغا تەۋە بولۇپ، ئورتا ئاسىيالىق لېژيونېرلەرگە قارىتىپ ئاڭلىتىش بېرەتتى. رادىئو ئاڭلىتىش ئورتا ئاسىيا مارشى چېلىنىپ باشلىناتتى، ئاندىن ھەربىيلەرگە مۇناسىۋەتلىك، دىنغا مۇناسىۋەتلىك ۋە مەدەنىيەتكە مۇناسىۋەتلىك تېمىلار بويىچە سۆھبەتلەر ئۇيۇشتۇرۇلاتتى. شۇنىڭدەك يەنە ناخشا- مۇزىكىلار بېرىلەتتى، خەۋەرلەر بېرىلەتتى. ئەڭ چوڭ لېژيون قىسمى ئورتا ئاسىيا لېژيونى بولغانلىقى ئۈچۈن ئەڭ ئۇزۇن ئاڭلىتىشمۇ بۇ بۆلۈمنىڭ ئىشى ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە، گېرمانىيەنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارىتىلغان خەلقئارالىق سەۋىيىدە تەشۋىقات پروگراممىلىرىمۇ بار بولۇپ، ئورتا ئاسىيا كومىتېتىنىڭ بەزى ئەزالىرى بۇ بۆلۈمدە ۋەزىپىگە ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئىدى. بۇ ئاڭلىتىشلارنىڭ مەزمۇنلىرىنى گويببېلسنىڭ يېتەكچىلىكىدىكى تەشۋىقات تەشكىلاتى بەلگىلەپ بېرەتتى.
(رەسىم ئورنى)
ئورتا ئاسىيا لېژيون قىسىملىرىدىن بىرىگە بايراق تاپشۇرۇش مۇراسىمىدىن بىر كۆرۈنۈش. 1943
(رەسىم ئورنى)
ئورتا ئاسىيالىق لېژيونېرلار ھەربىي پاراتتا
لېژيوندىكى تەلىم- تەربىيە جەريانىدا ئەسكەرلەرگە نېمىس تىلى ئۆگىتىشمۇ چىڭ تۇتۇلغان ئىدى. نېمىس خەلقىنى تېخىمۇ تولۇق تونۇش، شۇ ئارقىلىق جاسارەتلەندۈرۈشنى مەقسەت قىلىپ ئەسكەرلەرنى گۇرۇپپىلار بويىچە پات- پات بېرلىن قاتارىدىكى مەركىزى چوڭ شەھەرلەرگە ئاپىرىپ ساياھەت قىلدۇرۇپ كېلەتتى. يەنە بىر تەرەپتىن مىللىي كومىتېتلارنىڭ پائالىيەتلىرىنى پۈتۈنلەي مىللىي لېژيونلار دائىرىسىدە چەكلەپ تۇتۇشقىمۇ ئالاھىدە تىرىشىلغان بولۇپ، گېرمانىيە جامائەتچىلىكىگە قارىتا خەۋەر بېرىش ئىشلىرىغا قەتئىي يول قويۇلمايتتى. شۇنىڭغا قارىماي لېژيونېرلەرگە قارىتىلغان سىياسىي تەشۋىقات پائالىيەتلىرىگە كۈچلۈك ياردەم قىلىناتتى. شۇڭا، مىللىي ئورتا ئاسىيا كومىتېتى لېژيون قىسىملىرى ئىچىدە ياكى قىسىمدىن ئايرىلىپ ئالدىنقى سەپكە كەتكەن مۇستەقىل مىللىي قىسىملار ئارىسىدا تەشۋىقات پائالىيەتلىرىنى كەڭ كۆلەمدە قانات يايدۇرۇپ كەلمەكتە ئىدى. بۇ تۈر تەشۋىقاتلاردا مىللىي مۇستەقىللىققا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر ئاساسى تېما قىلىناتتى. يەنى تولۇق مۇستەقىللىققا ئېرىشىش ئىشى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۇرۇشتا يېڭىلىشى، بولشېۋىكچىلىق بىلەن ئۇرۇس شوۋىنىزمنىڭ گۇمران قىلىنىشى ئارقىلىقلا قولغا كەلتۈرۈشكە بولىدىغان بىر ئىش دەيدىغان كۆزقاراش ئالاھىدە تەكىتلىنىپ تەشۋىق قىلىناتتى. جەڭچىلەرگە سىڭدۈرۈلىدىغان يەنە بىر ئاساسى ئىدىيە، ئورتا ئاسىيانىڭ بۆلۈنمەس پۈتۈنلۈك قارىشى بولۇپ، ھەرقانداق بىر شارائىت ئاستىدا قوۋمۋازلىققا قەتئىي يول قويماسلىق ھەققىدە كۈچلۈك تەشۋىقات قانات يايدۇرۇلغان ئىدى. ئاڭلىتىشلاردىمۇ بولشېۋىكچىلىق بىلەن ئۇرۇس شوۋىنىزمىغا قارشى كۈرەش قىلىش ھەرىكىتى كۈچلۈك تەشۋىق قىلىنىپ، نېمىسلار بىلەن بىرگە قاتنىشىۋاتقان بۇ ئۇرۇشنىڭ ئەسلى غايىسىنىڭمۇ ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئۈچۈن دەيدىغان قاراش گەۋدىلىك تەشۋىق قىلىنماقتا ئىدى:
ئورتا ئاسىيالىق يىگىتلىرىمىزنىڭ مىللىي ھېسسىيات كۈچى نېمىس دوستلىرىمىزنىمۇ ھەيران قالدۇرماقتا. بىز ئورتا ئاسىيا جەڭچىلىرى ئۆزىمىزنىڭ مىللىي ھەرىكىتى ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقى ھۆكۈمىتىنى تۈپ يىلتىزىدىن قومۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن قوراللاندۇق. نېمىس ئاكىلىرىمىز بىلەن بىرگە سوۋېتقا قارشى جەڭ قىلىمىز، ئورتا ئاسىيادا مىللىي مۇستەقىللىق بايرىقىمىزنى قاداش غايىسى ئۈچۈن جەڭگە ئاتلاندۇق.
ئورتا ئاسىيادىن مىڭلارچە كىلومېتىر يىراقتىكى گېرمانىيە ئۇرۇش سەپلىرىدە ئېلىپ بېرىلىۋاتقان بۇ ئۇرۇشنىڭ مەقسىتىنى مەنتىقلىق بىر ئاساسقا ئورنىتىش شەرت ئىدى. جەڭچىلەر ئارىسىدا “بۇ ئۇرۇشنىڭ ئورتا ئاسىيا بىلەن نېمە مۇناسىۋىتى بار؟” ياكى “مېنىڭ بۇ يەرلەردە نېمە ئىشىم بار؟” دېگەندەك سوئاللارنىڭ ئىمكان قەدەر ئوتتۇرىغا چىقماسلىقى ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىلەتتى. شۇنىڭ ئۈچۈن، يۇقىرىقىدەك قاراشلارنىڭ ئۇرۇش جەريانى بويىچە بارلىق ئاڭلىتىشلاردا قايتا- قايتا تەكرارلىنىپ كەلگەنلىكى مەلۇم.
مىللىي كومىتېت قۇرۇلغاندىن كېيىن ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ دائىرىسى بىلەن، بۇ يەردە تەلىم ئالغاندىن كېيىن ئالدىنقى سەپلەرگە يولغا سېلىنغان قىسىملارنىڭ سانىمۇ زور دەرىجىدە ئارتماقتا ئىدى. 1942- يىلىنىڭ ماي ئېيىدىن ئاۋۋال كەلتۈرۈلگەن ئەسكەرلەر ئۇششاق ئەترەتلەرنى ئاساس قىلغان، شۇنىڭدەك ئادەتتە ئارقا سەپ ئامانلىق ساقلاش دېگەندەك ئىشلىرىغىلا قويۇپ كېلىنگەن بولسا، ئۇنىڭدىن كېيىنكى دەۋرلەردە كەلتۈرۈلگەن ئەسكەرلەر چوڭ- چوڭ قىسىم ھالىدا بىۋاسىتە ئالدىنقى سەپلەرگە ئۇرۇش قىلىش ئۈچۈن يولغا سېلىنغان. بۇ ئەترەتلەرنىڭ ھەر بىرىدە 130~150 تىن ئەسكەر 4 تىن كىچىك ئەترەتلەرگە ئايرىلىپ ئۇرۇشقا سېلىنغان بولۇپ، ئوفىتسېرلىرى بىلەن قوشۇلۇپ مەخسۇس خىزمەتلەرگە تەيىنلەنگەنلەر بىلەن بىرلىكتە 750 كىشىلىك قىسىملار ھالىتىدە يولغا سېلىنماقتا ئىدى. ھەر بىر ئەترەتنىڭ يۇقىرى دەرىجىلىك ئوفىتسېر شتاتلىرى، ئەسكەر سانىنىڭ 15 پىرسەنت قىسمى نېمىسلاردىن تەشكىل قىلاتتى.
ئۇرۇش جەريانىدا ئالدىنقى سەپلەردە ئۇرۇشقا قاتناشقان ئورتا ئاسىيا قىسىملىرىنىڭ سانى بىلەن ئۇلارنىڭ قايسى ئۇرۇش سەپلىرىدە جەڭ قىلغانلىقىنى ئېنىق بىلگىلى بولمىدى. فېلد مارشال مانستېيننىڭ قوماندانلىقى ئاستىدىكى جەنۇبى بۆلۈنۈش ئارمىيىسىگە مۇناسىۋەتلىك ئېلان قىلىنغان بىر بۇيرۇقتىكى ئارمىيىگە مەنسۇپ شەرق لېژيونلار تىزىملىكىگە قارىغىنىمىزدا، مەركىزى شتاب گۇرۇپپىسىدا 1- ۋە 4- نومۇرلۇق برونېۋىك قىسىملىرىدا، بۇ ئۇرۇش سېپىگە قاراشلىق 6- كورپۇس تەركىبىدە نۇرغۇن ساندا ئورتا ئاسىيا قىسىملىرى ۋەزىپە ئۆتىگەنلىكى مەلۇم.
دوكتور بايمىرزا ھېيتىنىڭ بەرگەن مەلۇماتلىرىغا ئاساسەن، 1944- يىلىغا كەلگىنىدە گېرمانىيە سېپىگە ئەۋەتىلگەن ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەر سانى 180 مىڭ كىشى ئەتراپىدا دەپ مۆلچەرلەش مۇمكىن (181 مىڭ 402 نەپەر). ئۇندىن باشقا يەنە، نېمىس ھەربىي كىيىمىدە يۈرىدىغان ئەمما ئىشچى قاتارىدا ئىشلىتىلگەن 85 مىڭ ئەتراپىدا ئورتا ئاسىيالىقنىڭمۇ بارلىقى مەلۇم. 180 مىڭ كىشىلىك ئۇرۇشقا قاتناشتۇرۇلغان ئەسكەر ئىچىدە ئورتا ئاسىيالىق ئوفىتسېر سانى ئاران 87 نەپەر ئىكەن. بۇلارنىڭ 13 نەپىرى مىللىي كومىتېتقا، 51 نەپىرى گېرمانىيە باش قوماندانلىقىغا ۋە 23 نەپىرى بولسا ئېس- ئېسچىلار (س س) تەشكىلاتىغا مەنسۇپ كىشىلەر ئىكەن (كاروي: «مۇستەملىكە قىلىنغان زېمىنلار» 346- بەت. ئەمما دوكتور بايمىرزا ھېيتى ئورتا ئاسىيالىق ئوفىتسېر سانىنىڭ بۇنىڭدىن خېلى كۆپ ئىكەنلىكىنى ئېيتقان بولسىمۇ، بۇ ھەقتە ئېنىق بىر سانلىق مەلۇمات بېرەلمىدى − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا كەلتۈرۈلۈپ تەلىم- تەربىيە بېرىلگەندىن كېيىن ئالدىنقى سەپكە ئەۋەتىلگەن قىسىملار، پۈتكۈل ئۇرۇش جەريانىدا سوۋېت ئىتتىپاقى كۈچلىرىگە قارشى ئىنتايىن قاتتىق جەڭلەرنى قىلغان. ستالىنگراد ئۇرۇشىدا ئۈچ ئورتا ئاسىيا باتاليونى ئەڭ ئاخىرقى بىر ئادىمى قالغۇچە جەڭ قىلىپ ئاخىرى ھەممىسى قىرىلىپ تۈگىگەنلىكى مەلۇم. لېژيوننىڭ 450- باتاليونى 1942- يىلىنىڭ ماي ئايلىرىدا ئۇكرائىنانىڭ جامپول رايونىدىكى ئۇرۇشلاردا ئۆزىدىن نەچچە ھەسسە كۈچلۈك دۈشمەن قىسىملىرىنى تارمار كەلتۈرۈۋېتەلىگەن ئىدى. بۇ ئۇرۇشتا، بۇ باتاليوندا ئارانلا 2 نەپەر نېمىس ئوفىتسېرى بار بولۇپ، جەمئىي ئەسكەر چىقىمىمۇ پەقەت 28 نەپەر بىلەن چەكلەنگەنىكەن. خاركوۋ ئەتراپىدىكى يەنە بىر ئورتا ئاسىيا باتاليونىمۇ ئۇرۇس قىسىملىرىنىڭ قورشاۋى ئىچىدە قالغىنىدا دۈشمەن سېپىنى يېرىپ قورشاۋدىن قۇتۇلۇپ چىقىپ تۇرۇقلۇق، قورشاۋ يېرىدە قالغان ئىنتايىن ياخشى كۆرىدىغان نېمىس قوماندانىنىڭ جەسىتىنى قايتۇرۇپ چىقىمىز دەپ قايتا دۈشمەن ئارىسىغا بېرىشقا جاسارەت قىلالىغۇدەك قەھرىمانلىقنىڭ تىپىك ئۈلگىسىنى كۆرسەتكەنلىكى مەلۇم. ئالدىنقى سەپ دوكلاتلىرىنى كۆرگەن ھىتلېرمۇ، مۇسۇلمان تۈركلەرنىڭ جەڭ قىلىش ماھارىتىگە قول قويۇشقا مەجبۇر بولغانىكەن.
(رەسىم ئورنى)
ت م ب ك رەئىسى ۋەلى قېيۇمخان ئورتا ئاسىيا لېژيونىدا ۋەزىپە ئۆتەۋاتقان ئورتا ئاسىيالىق ئوفىتسېرلار بىلەن بىرگە. 1943- يىلى ئۆكتەبىر
نېمىسلار، ئۇرۇش جەريانىدا سوۋېت ئارقا سەپلىرىگە قارىتا بۇزغۇنچىلىق پائالىيەتلىرى بىلەنمۇ شۇغۇللىناتتى. بۇ پائالىيەتلەرنىڭ مەقسىتى، ئورتا ئاسىيا لېژيونىدىن تاللىنىپ جاسۇسلۇققا قارشى رازۋېدچىك قىلىپ يېتىشتۈرۈلگەن ئىشپىيونلىرىنى دۈشمەن ئارقا سەپلىرىگە پاراشۇت ئارقىلىق تاشلاپ پايدىلىنىش ئىدى. بۇ مەقسەتتە، 1941- يىلىنىڭ ماي ئېيىدا، يەنى بارباروسسا ھەرىكىتى باشلانماي تۇرۇپ، «ۋاللى- 1» نامىدا مەخسۇس ئاخبارات بۆلۈمى تەشكىل قىلىنغان ئىدى. بۇ بۆلۈمدە يېتىشتۈرۈلگەن مەخسۇس تەربىيىلەنگەن ئىشپىيونلار سوۋېت ئىتتىپاقىنى ئىچىدىن يىمىرىش مەقسىتىدە ئارقا سەپلەردە پائالىيەت قىلىشى، بۇزغۇنچىلىق ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىش ۋە مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدا ئۆچمەنلىك قوزغاش ئۈچۈن كۈشكۈرتۈش بىلەن شۇغۇللىنىش پىلانلانغان ئىدى.
1942- يىلىنىڭ ياز ئايلىرىدا كاپكازىيە رايونى نېمىسلار قولىغا ئۆتىشى نەتىجىسىدە، بۇ يەردىكى ئايرودروملاردىن بۇ مەقسەتلەر ئۈچۈن پايدىلىنىش شارائىتىنى يارىتىلغان ئىدى. شۇڭا قىرىملىق مۈستەجىپ ئۈلكۈسال، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى دەۋرىگە مۇناسىۋەتلىك كۈندىلىك خاتىرىلىرىدە، بېرلىندا تونۇشۇپ قالغان بىر ئورتا ئاسىيالىقنىڭ ئېيتىپ بەرگەنلىرىنى تۆۋەندىكىچە نەقىل كەلتۈرىدۇ:
مەن بىر ئۆزبېك. تاشكەنتلىك. ئىسمىم ئوسمانبەگ، 28 ياشقا كىردىم. ئورتا ئاسىيانىڭ داڭلىق كىشىلىرىدىن مۇنەۋۋەر قارىنىڭ ئىنىسى رۇستەم قارىنىڭ ئوغلى بولىمەن. بولشېۋىكلەر 1933- يىلى ئاتامنى ئۆلتۈرۈۋەتتى. قىزىل ئارمىيىدە زاپاس تەغمەن ( ئەڭ تۆۋەن ئوفىتسېر تۈرى. − ئۇ. ت) دەرىجىسى بىلەن ئۇرۇشقا ئەۋەتىلگەن ئىدىم. بىر ھەپتىدىن كېيىن ۋيازمادا ئاپتوموبىل بىلەن ئىككى نەپەر تۈرك، ئۈچ نەپەر ئۇرۇسنى بىرگە ئېلىپ قېچىپ نېمىسلارغا ئەل بولدۇق. مانا بۈگۈن رەئىسىمىز ۋەلى قېيۇمخاننىڭ لېژيونىدىكى بىر جەڭچىمەن. بۇ كۈنلەردە، مېنى دۈمبەمگە پاراشۇت ۋە تېلېگراف رادىئوسىنى باغلاپ ئايروپىلان بىلەن رۇسىيە ھاۋا تەۋەسىگە ئاپىرىپ تاشلىماقچى. مەن بۇ تەرەپكە ئۇ يەردىكى ئەھۋاللاردىن مەلۇمات يوللايمەن، پۇرسەت تاپالىسام ئۆزبېكىستانغا بېرىۋېلىپ بۇزغۇنچىلىق تەشۋىقاتى بىلەن شۇغۇللىنىشقا تىرىشىمەن.
يەنە شۇ يىللاردا زادى قانچە كىشى ئىكەنلىكىنى ئېنىقلاشقا پەقەتلا مۇمكىن بولمىغان، ئەمما 12 دىن ئارتۇق كىشىدىن تەشكىل تاپقانلىقى مۆلچەرلەنگەن بىر ئەترەت، يالغان ھۆججەتلەر بىلەن ئورتا ئاسىيانىڭ ھەر قايسى يەرلىرىگە مەخپىي كىرگۈزۈلگەن ئىكەن. بۇ كىشىلەر ئورتا ئاسىيادىكى مەخپى تەشكىلاتلار ئىچىگە كىرىپ، تاشكەنت، ئالمۇتا، دۈشەنبە قاتارلىق شەھەرلەردە پائالىيەت قىلغان. بۇ جاسۇسلار كاپكازىيىدىكى نېمىس مەسئۇل خادىملىرى بىلەن سىمسىز تېلېگراف ئالاقىسى ئورنىتىپ، قىلغان ئىشلىرىدىن ئۇلارنى خەۋەردار قىلىپ يېڭى تاپشۇرۇقلارنى ئېلىپ تۇرغان. بېلارۇسىيەدە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىق گېنېرال مىر قاسىم بۇ گۇرۇھتىكىلەرنىڭ پائالىيەتلىرىنى پاش قىلىنىشىنىڭ ئالدىنى ئېلىپ تۇرۇۋاتقان ئەڭ مۇھىم بىرى ئىدى. ئۇرۇشتا سوۋېت تەرەپنىڭ ئۈستۈنلۈككە ئېرىشكەنلىكى مۇقىملىشىپ قالغان 1944- يىللىرى، ئارقا سەپتە پائالىيەت قىلىۋاتقان بۇ گۇرۇپپىلار ئوتتۇردىن غايىب بۆلىشىدۇ. ئەلىخان ئاغائوغلى يېتەكچىلىكىدىكى بىر گۇرۇپپا قازاقىستان تەۋەسىگە ئەۋەتىلگەنلىكى، قىزىل ئارمىيە قىسىملىرىنىڭ قولىغا چۈشۈپ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھەققىدىكى بەزى خەۋەرلەر 1960- يىللار كوممۇنىست مەتبۇئاتلىرىدىمۇ ئېلان قىلىنغان ئىدى.
ۋەلى قېيۇمخان، بۇ ھەقتە ئېنىق بىرەر سان ۋە ئىسىم بېرەلمىگەن بولسىمۇ، ئورتا ئاسىيادا پائالىيەت قىلىش ئۈچۈن نۇرغۇن ساندا گۇرۇپپىلار يېتىشتۈرۈلگەنلىكىنى، كېيىن بۇ گۇرۇپپىلار كاپكازىيىدىكى مەيدانلاردىن ئۇچقان ئايروپىلانلار بىلەن ئارقا سەپلەرگە پاراشۇت بىلەن تاشلانغانلىقىنىڭ راست ئىش ئىكەنلىكىنى ئېيتىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان يەنە ئۇرۇش ئاخىرلىشىش ۋاقىتلىرىغا كەلگىنىدە بۇ گۇرۇپپىدىكىلەرنىڭ ھەممىسىگە تۇرغان يېرىڭلاردا ئىزىڭلارنى يوقىتىۋېتىڭلار دېگەن بۇيرۇق بېرىلگەنلىكىنى ئېيتىدۇ.
ئەنە شۇ تۈردىكى داستان خاراكتېرىدىكى ئۇتۇقلىرىغا قارىماي، نېمىسلار مۇسۇلمان تۈركى گۇرۇپپىلارغا نىسبەتەن ئىزچىل ئىشەنمەي كەلگەن. ئورتا ئاسىيا لېژيونىدا ياكى ئالدىنقى سەپلەردىكى قىسىملاردا ۋەزىپە ئۆتەۋاتقان نېمىس ئەسكەرلىرى ئورتا ئاسىيالىق ئوفىتسېرلارنىڭ بۇيرۇقلىرىنى ئاڭلىمايتتى. ئۇلارنى كۆزگە ئىلمايتتى ۋە تەڭ دەرىجىلىك ئۇنۋاندىكىلەر ئىچىدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتا ئوخشاش مۇئامىلە قىلىشمايتتى. تۈركى قىسىملىرىغا تارقىتىلغان قوراللار ئاساسەن ئالغاندا سوۋېتلەردىن ئولجا ئېلىنغان قوراللار بولۇپ، گېرمانىيەدە ئىشلەنگەن قوراللارغا سېلىشتۇرغاندا سۈپىتى تۆۋەن ئىدى. بۇلاردىنمۇ يامىنى كوممۇنىزمنىڭ ئەسلى مەنبەسى ئاسىيالىقلار دەپ قارايدىغان ناتسىستلار نەزەرىيىسى ھېلىغىچە ئەمەلدىن قالمىغان بولۇپ، ئېس- ئېس گۇرۇپپىلىرى بۇ نەزەرىيە بويىچە ئىش قىلىشاتتى. بۇ تۈردىكى كەمسىتىلىشلەر، ئۇرۇشنىڭ كېيىنكى يىللىرىدا شەرق ئۇرۇش سېپىدىكى ئۇرۇس ئەمەس مىللەتلەر ئەسكەرلىرى ئارىسىدا ئەسكەردىن قېچىشنىڭ كۆپىيىشىگە سەۋەب بولىدۇ.
بۇ جەرياندا ئۇرۇشنىڭ غالىبلىرى ئورۇن ئالماشتۇرۇپ، بىر قىسىم ئۇرۇش سەپلىرىدە نېمىسلار چېكىنىشكە باشلايدۇ. نېمىس قوماندانلىرى، سوۋېت سەپلىرىگە ئۆتۈپ كېتىشىدىن قورقۇپ باشقا مىللەتلەردىن تەشكىل تاپقان لېژيونلارنى غەرب ئۇرۇش سەپلىرىگە يۆتكەپ ئىشلىتىشنىڭ تېخىمۇ بىخەتەر بولىدىغانلىقىنى ئويلاشقا باشلايدۇ. دېگەندەك، 1943- يىلىنىڭ ئەتىياز ئايلىرىدا مىللىي لېژيونلارنى فىرانسىيە بىلەن ئىتالىيە تەرەپلەرگە يۆتكەش قارارى چىقىرىلىدۇ. شۇ ئارقىلىق سوۋېت تەشۋىقاتىنىڭ لېژيونلارغا تەسىر كۆرسىتىشىدىن ساقلانماقچى بولغان. ھەربىي تەلىم- تەربىيە ئالغان لېژيونلارنىڭ غەرب ئۇرۇش سېپىگە يۆتكىۋېتىلىشى، بولشېۋىزم بىلەن سوۋېتلەرنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئارزۇسىدا شەرق ئۇرۇش سەپلىرىدە جەڭ قىلىۋاتقان ئەسكەرلەر ئارىسىدا ئىدىيىۋى قالايمىقانچىلىقلار ئوتتۇرىغا چىقىشىغا باشلايدۇ. بۇ ئىدىيىۋى قالايمىقانچىلىقتىن ساقلىنىش ئۈچۈن، گېزىت- ژۇرناللاردا بۇ ھەقتە كۈچلۈك تەشۋىقات قانات يايدۇرۇلىدۇ. مىللىي ئورتا ئاسىيا ژۇرنىلىنىڭ 1943- يىلى فېۋرال سانىدا قېيۇمخان يازغان بىر باش ماقالىدا ئەسكەرلەرگە قارىتا مۇنداق خىتاب قىلىدۇ:
ئۇرۇسلارنىڭ دوستى ھېسابلانغان جاھانگىر دۆلەتلەر بىزنى يوقىتىش ئۈچۈن ئۇرۇش قىلماقتا. بىز بۇنى ياخشى بىلىمىز. شۇڭا ئۇلار ئورتا ئاسىيا دۈشمەنلىرى ھېساپلىنىدۇ. ئورتا ئاسىيا دۈشمەنلىرىگە قارىتا ئۆچمەنلىكىمىز زەھەردىنمۇ كۈچلۈك، قىلىچتىنمۇ ئۆتكۈر.
بۇ ژۇرنالنىڭ يەنە بىر سانىدا، بۇ مەسىلە تېخىمۇ ئاشكارا ئوتتۇرىغا قويۇلغان:
بىز نەدە بولساق بولايلى، كىم بىلەن ئۇرۇشساق ئۇرۇشايلى، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئۈچۈندۇر. قەدىرلىك ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەر، مەيلى فرانسىيەدە، مەيلى ئىتالىيەدە، مەيلى شەرق ئۇرۇش سېپىدا بولغىن، قولۇڭدىكى قورالىڭنى مەھكەم تۇت. ئورتا ئاسىيانى مۇستەقىل قىلىش ئۈچۈن ھەرىكەتكە ئاتلان. نېمىس دۈشمەنلىرى بىزنىڭمۇ دۈشمىنىمىز، تارىخى دۈشمىنىمىزنى يوقىتايلى!
كېيىنكى يىللاردا، ۋەلى قېيۇمخان ئورتا ئاسىيا لېژيونى بىلەن بەزى قىسىملارنى غەرب ئۇرۇش سېپىغا يۆتكەش ئىشى ئۇنىڭ تەلىپىگە ئاساسەن ئىشقا ئاشۇرغانلىقىنى ئېيتىدۇ. بۇنىڭ سەۋەبى ئۇرۇش سەپلىرىدە ئەسىرگە چۈشىدىغان ئورتا ئاسىيالىقلار ئۇرۇسلارنىڭ قولىغا ئەمەس ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر قولىغا ئەسىرگە چۈشسە تېخىمۇ ياخشىراق بولىدۇ دەپ ئويلىغانلىدىن بولغانلىقىنى ئېيتىدۇ. راست دېمىسىمۇ، نېمىس سەپلىرىدە جەڭگە قاتناشقان سوۋېت گراجدانلىرى ئۇرۇسلار تەرىپىدىن قارا فاشىستلار دەپ قارىلىپ، قولغا چۈشكەن يېرىدە دەرھال ئېتىپ تاشلانماقتا ئىدى. ۋەلى قېيۇمخاننىڭ بۇنداق ئىزاھلىرىغا قارىماي، مىللىي لېژيونلارنىڭ ئۇرۇش سېپىنى ئالماشتۇرۇشىغا ئوخشاش بۇنداق ئىستراتېگىيىلىك ۋە يۇقىرى دەرىجىلىك ئورۇندىن كېلىدىغان بىر قارار، ھەر قانداق بىر مىللىي كومىتېت رەئىسىنىڭ تەسىرى نەتىجىسىدە ئېلىنغانلىقىغا ئىشىنىش ھەقىقەتەن تەس. بۇنداق سەپ ئالماشتۇرۇش ئىشىنىڭ گېرمانىيە ئارمىيىسى رەھبەرلىرىنىڭ ئىستراتېگىيىلىك ئەندىشىلىرى سەۋەبىدىن ئوتتۇرىغا چىققانلىقىغا ئىشىنىش تېخىمۇ مەنتىقىلىقتەك بىلىنمەكتە. بۇنىڭ سەۋەبى نېمە بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر، بۇنداق بىر قارار ئېلىنىشىدىن كېيىن، ئورتا ئاسىيا قىسىملىرى ھەر ئىككىلا ئۇرۇش سېپىدا جەڭ قىلىشقا باشلايدۇ.
(رەسىم ئورنى)
م ت ب ك رەئىسى ۋەلى قېيۇمخان شەرق لېژيونلىرى باشقوماندانى گېنېرال ۋ. ھېيگېندورف بىلەن بىللە
(رەسىم ئورنى)
ۋەلى قېيۇمخان تۆمۈر باتاليون كوماندىرى مايور خاۋپتمان ئەرنك بىلەن بىللە

1943- يىلىدىكى ۋەزىيەت
1943- يىلى، م ت ب ك ئۈچۈن ئىنتايىن نەتىجىلىك ئۆتكەن، ئەمما ئۆز ۋاقتىدا يەنە ھەر تۈرلۈك مەسىلىلەرمۇ ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىغان بىر يىل ئىدى. بۇ يىلدا شەرق ئالدىنقى ئۇرۇش سېپى بۇندىن كېيىن داۋاملىق ئالغا ئىلگىرىلەش ئىمكانىيىتى قالمىغانلىقى ئېنىق ئوتتۇرىغا چىقىپلا قالماي، ھەتتا نۇرغۇن سەپلەردە كەينىگە چېكىنىش ۋەزىيىتىمۇ بارلىققا كەلگەن ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، ئىشغال قىلىش پىلانلانغان رايونلاردا يولغا قويۇلىدىغان ھاكىمىيەت تۈزۈمىنىڭ قايسى شەكىلدە بۆلىشى لازىملىقى ھەققىدىكى مۇنازىرىلەر گېرمانىيە دائىرىلىرىنىڭ كۈندىلىك مۇزاكىرىلىرىدە ئاساسى جەھەتتىن ئۇنتۇلۇپ قېلىۋاتاتتى. بۇنداق بىر ۋەزىيەت، ئوستمىنىستىرىيۇم بىلەن مىنىستىر روزېنبېرگنىڭ تەسىرىنىڭ كۈندىن- كۈنگە تۆۋەنلەپ كېتىۋاتقانلىقىدىنمۇ دېرەك بېرەتتى. دەسلىپىدە مىللىي كومىتېتلارنىڭ سىياسىيلاشتۇرۇلۇشىغا قەتئىي قارشى چىقىپ كەلگەن روزېنبېرگمۇ ئەمدىلىكتە فون مەندېنىڭ ئۇلارغا تېخىمۇ كۆپ ئەركىنلىك بېرىش دېگەنگە ئىشىنىدىغان بىرىگە ئايلانغان ئىدى.
ئۇ ۋاقىتقىچە مىللىي كومىتېتلارنىڭ پائالىيەتلىرى ئۆز لېژيونلىرى دائىرىسى بىلەن چەكلىنىپ قالغان ئىدى. كومىتېتلار ئۆزلىرىگە قارايدىغان ھەيئەتلەر ۋاسىتىسىگە تايىنىپ ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى شەرق ئىشچىلىرى ياكى لېژيون جەڭچىسى دەپ ئايرىپ، كېيىن ئۆز لېژيونلىرى دائىرىسى ئىچىدە ئۇلارغا تەلىم- تەربىيە بېرىپ جەڭگە تەييارلاش ئىشلىرىغا مەسئۇل قىلىنغان ئىدى. ھەربىي تەلىم ئېلىپ بولۇپ ئالدىنقى سەپلەرگە يولغا سېلىنغاندىن كېيىن، بۇ قىسىملار بىلەن مىللىي كومىتېتلار ئوتتۇرىسىدا ھېچقانداق مۇناسىۋەت قالمايتتى. جەڭچىلەر نېمىس قىسىملىرىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەن كۈنىدىن باشلاپ مىللىي كومىتېتلار بۇ لېژيون قىسىملىرى بىلەن ھەرقانداق مۇناسىۋەتتە بولۇشىغا قەتئىي يول قويۇلمايتتى. شۇ يىلى ياز ئايلىرىدا قوبۇل قىلىنغان بىر قارار بويىچە، مىللىي كومىتېتلارغا قارايدىغان تەشۋىقاتچىلارغا ئالدىنقى سەپلەردىكى قىسىملار ئارىسىغا بېرىپ ئۆز مىللىي قىسىملىرىدا پائالىيەت قىلىشىغىمۇ يول قويۇشىدۇ. شۇنداق قىلىپ، جەڭچىلەرنى روھى جەھەتتىن رىغبەتلەندۈرۈش ئارقىلىق ئۇرۇشتا تېخىمۇ كۆپ نەتىجە يارىتىشىنى تەلەپ قىلىشىدۇ. بۇ قارار بىلەن بىرگە، مىللىي كومىتېتلار نېمىس ئارمىيىسى ئۇرۇش قىلىۋاتقان بارلىق ئالدىنقى سەپلەردە ئۆز ۋەتەنداشلىرىغا قارىتا ئەركىن پائالىيەت قىلىش ھوقۇقىنى قولغا كەلتۈرىدۇ.
بۇ قارار ئىجرا قىلىنىشى بىلەن تەڭ، م ت ب ك بۇنىڭ ئۈچۈن لازىملىق بەكلا كۆپ ئادەم كۈچىگە ئېھتىياجى تۇغۇلىدۇ. ئالدىنقى سەپلەردە تارقاق جايلاشقان ئون مىڭلىغان ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەرگە قارىتىلغان سىياسىي تەشۋىقات پائالىيەتلەرنى قانات يايدۇرۇش ئۈچۈن بەكلا كۆپ تەشۋىقات خادىمىغا ئېھتىياجلىق بولماقتا ئىدى. م ت ب ك مۇنچە كۈپ تەشۋىقات خادىم ئورنىنى تولۇقلاش ئۈچۈن پوتسدام شەھىرىدە بىر كۇرس ئېچىپ نۇرغۇن مىقداردا ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرنى بۇ ئىش ئۈچۈن تەربىيىلەشكە باشلايدۇ. بۇ كۇرس جەريانىدا كۇرسانتلارغا “گېرمانىيە بىلەن بىز، ئەركىنلىك دېگەن نېمە، ئورتا ئاسىيا تارىخى، بۈگۈنكى ئۇرۇشنىڭ كېلىپ چىقىش سەۋەبلىرى، ئورتا ئاسىيا خەلقى ۋە يەھۇدىيلار، گېرمانىيەنىڭ ئىجتىمائىي سىياسەتلىرى، گېرمانىيەنىڭ زېمىن يېتىشمەسلىك مەسىلىلىرى، خەلقىمىزنىڭ ئۆتمۈشتە ۋە بۈگۈن قانات يايدۇرۇپ كېلىۋاتقان كۈرەشلىرىنىڭ سەۋەبلىرى، لېژيونلاردىكى تەشۋىقاتچىلارنىڭ ۋەزىپىلىرى” دېگەندەك تېمىلار بويىچە ھەر تۈرلۈك لېكسىيىلەر سۆزلىنەتتى. تەشۋىقات تەربىيىسىنىڭ مۇھىم نۇقتىسىنى نېمىسلار يولغا قويۇپ كېلىۋاتقان سىياسەتلەرنىڭ توغرا ئىكەنلىكى، ئۇرۇش قوزغىغان تەرەپ گېرمانىيە ئەمەسلىكى، يەھۇدىيلارنىڭ بۇ ئۇرۇشنىڭ پارتلىشىدا ئوينىغان رولى، گېرمانىيە- ئورتا ئاسىيا مۇناسىۋەتلىرى دېگەندەك مەسىلىلەرگە قاراتقان ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە تەشۋىقاتچى نامزاتلىرىغا: ئورتا ئاسىيا لېژيونى ئۈچۈن ئېيتقاندا تۈپكى مەقسەت ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئىكەنلىكى چۈشەندۈرۈلمەكتە ئىدى. بۇ لېژيونلار كەلگۈسىدە ئورتا ئاسىيا مىللىي ئارمىيىسىنىڭ يادروسىنى تەشكىل قىلىدۇ دەيدىغان قاراش تەشۋىق قىلىناتتى.
بۇ جەرياندا، مىللىي كومىتېت ئوستمىنىستىرىيۇمنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ نەشرى قىلىۋاتقان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىغا قوشۇمچە قىلىپ، ئارمىيە ئالىي قوماندانلىقى (ئو ك ۋ) بىلەن بىرلىكتە ھەپتىلىك بىر گېزىت چىقىرىشقىمۇ كىرىشكەنىدى. بۇ گېزىتكە «يېڭى ئورتا ئاسىيا» دەپ ئات قويۇلغانىدى. قېيۇمخان، ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق تەشكىلاتىنىڭ چەتئەلدە (تۈركىيەدە − ئا.ھ. ئىزاھاتى) چىقارغان تۇنجى ژۇرنىلىنىڭ ئىسمىنى بۇ گېزىتكە قويۇش ئارقىلىق، ئۆ يېتەكچىلىك قىلىۋاتقان بۇ ھەرىكەتنى ت م ب ھەرىكىتىنىڭ داۋامى ھېساپلىنىدۇ، دەيدىغان تەسىراتنى پەيدا قىلىش ئويىدا بولغان بۆلىشى مۇمكىن. بۇ گېزىت جەمئىي تۆت بەتلىك بولۇپ، ئاساسەن ئالغاندا ئۇرۇش خەۋەرلىرى مەزمۇن قىلىنغان ئىدى. بۇ گېزىتنىڭ تۇنجى سانى 1943- يىلى 3- مارت كۈنى چىققان بولۇپ، تا ئۇرۇش تۈگىگەن كۈنگىچە نەشردىن توختىمايدۇ.
ۋەلى قېيۇمخان، ئەتراپىدىكى 30 دەك ياردەمچىلىرىدىن تەشكىل تاپقان م ت ب ك گە تايىنىپ باشقا مىللىي كومىتېتلارغا قارىغاندا كۆرۈنەرلىك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن ئىدى. كومىتېت يەنە ئەدەبىيات بۆلۈمى تەرىپىدىن «مىللىي ئەدەبىيات» دەيدىغان، ئاساسلىقى مەدەنىيەت ئىشلىرىغا مۇناسىۋەتلىك يەنە بىر نەشرى ئەپكارىنىمۇ قۇرۇپ چىققان بولۇپ، بۇ ژۇرنال يىلدا 5 سان چىقىرىدۇ. بۇلاردىن باشقا يەنە، ھەرخىل تېمىلاردا كىتاب ۋە بروشۇرلارنىمۇ بېسىپ تارقىتىدۇ (ۋەلى قېيۇمخان بىلەن م ت ب ك تەرىپىدىن ئۇرۇش مەزگىلىدە بىر گېزىت، ئىككى ژۇرنال ۋە 28 كىتاب چىقارغان. «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا: 1942- يىلى 15- ئىيۇندىن باشلاپ ھەر ئايدا ئىككى سان چىقىرىپ تۇرغان. ھەر سان 80 مىڭ نۇسخىدىن بېسىلغان. بۇ ژۇرنال ئۇرۇش تۈگىگەندىن كېيىنكى بىر مەزگىللەرگىچە داۋاملىق چىقىرىلغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئەڭ ئاخىرقى سانى 1975- يىلى 134- ئا دېگەن سان بىلەن چىققان. «مىللىي ئەدەبىيات» ژۇرنىلى بولسا 1943- يىلى يىل بېشىدىن تارتىپ ئايلىق ژۇرنال بولۇپ چىقىرىلغان. «يېڭى ئورتا ئاسىيا» گېزىتى 1942- 1945- يىللىرى ئىچىدە ئورتا ئاسىيا لېژيونى تەرىپىدىن ھەپتىلىك چىقىپ تۇرغان. «ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرى» ‹ۋەلى قېيۇمخان›، «ئورتا ئاسىيا تارىخى» ‹بايمىرزا ھېيتى›، «ھىندىستان ئىنقىلابچىلىرى» ‹ئابدۇراۋوپ پىتىرات›، «ئاباي»، «ئۇلۇغ تىمۇرى»، «ئابىلەي»، «ماناس»، «جاۋىنگېردىڭ كۈندىلىك دەپتىرى»، «مەختۇم قۇلى»، «يېرىم قالدى» ‹بەت نېمىس›، «مېنىڭ تۇيغۇلارىم» ‹م. روشەن›، «يۈرەك تولقۇنلارى» ‹خوشنۇد، شېئىر كىتابى›، «ئۆلگەنلەر» ‹ق. قورقىت›، «تولقۇن جىرى»، «تۇھپە» ‹ماسرۇر، شېئىرلار كىتابى›، «قېيۇمخان» ‹كوللېكتىپ يازغان›، «قۇربان» ‹م. روشەن، رومان›، «كۆك تېپە» ‹كۇرنان›، «قېيۇمخان كىم؟» ‹ئاھ جان›، «ۋەلى قېيۇمخان ماقالىلەر توپلىمى» ‹2 توم›، «ئۆزبېكىستان گرامماتىكىسى» ‹ئا. فون گابائىن›، «قان» ‹ئابدۇللا، تارىخى رومان›، «بېلىقچى قىزى» ‹م. روشەن، سەھنە ئەسىرى›، «سايران» ‹نېمىس بەد، رومان› قاتارلىق كىتابلار چىقىرىلغان. بۇ كىتابلار مىللىي بىرلىك كومىتېتىنىڭ ئىلمى- ئەدەبى بۆلۈمى تەرىپىدىن تەييارلانغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئۇلار بۇ تەشۋىقات قوراللىرىنىڭ ھەممىسىنى بىۋاسىتە ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەرگە بېغىشلىغان بولۇپ، ئۇرۇشتىن قالسا، خەلقئارالىق سىياسەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك تېمىلار ئۈستىدە بەكلا ئاز توختالغان. ئۇرۇش جەريانىدا بېسىلغان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا ھەمدە «يېڭى ئورتا ئاسىيا» گېزىتىدە تۈركىيەگە مۇناسىۋەتلىك پەقەت بىرلا پارچە ماقالە بېسىلغانلىقى مەلۇم. بۇ ماقالىدە تۈركىيەنىڭ ئۇرۇش جەريانىدىكى بىتەرەپلىك سىياسىتى ھىمايە قىلىنغان بولۇپ، ئۇلارنى ئا ق ش بىلەن ئەنگلىيەگە ئوخشاش جاھانگىر كۈچلەرنىڭ ئالدام خالتىسىغا چۈشۈپ كەتمەسلىكى تەكىتلەنگەن.
(رەسىم ئورنى)
نېمىس ئۇرۇش سەپلىرىدە جەڭ قىلغان ئورتا ئاسىيالىق جەڭچىلەر ئۈچۈن نەشرى قىلىنغان  1944- يىلى 5- يانۋار«يېڭى ئورتا ئاسىيا» گېزىتى،
ۋەلى قېيۇمخان، بۇ بۇ پائالىيەتلىرىنىڭ ھەممىسىدىلا پروفېسسور فون مەندېنىڭ كۈچلۈك ياردىمىگە ئېرىشكەنلىكىنى ئېيتىدۇ. ئەينى دەۋردىكى شارائىتلار كۆزدە تۇتۇلغىنىدا، قېيۇمخان بىلەن ئۇنىڭ گۇرۇپپىسىدىكى كىشىلەر ھەقىقەتەن ئاكتىپ پائالىيەت قىلىپ كەلگەنلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. 1943- يىلىدىكى شارائىتلار ئاستىدا ئىككى ژۇرنال ۋە بىر گېزىت چىقىرالىغانلىقى، ئىشلەتكەن ئادەملىرىنىڭ ھەممىسىنى ئۆزى تاللىيالىغانلىقى م ت ب ك دىن باشقا ھېچبىر كومىتېتتا كۆرۈلمىگەن بىر ئەھۋال ئىدى. كومىتېت يولغا قويغان ھەمكارلىق ساندۇقى لايىھىسىگە تايىنىپ خېلى مۇھىم ماددىي ئەركىنلىككە ئېرىشىۋالغان ئىدى. پروفېسسور فون مەندېنىڭمۇ ياردەم قىلىشى بىلەن، ئون بەش ئەتراپىدا ئورتا ئاسىيالىق ھەر تۈرلۈك گېرمانىيە ئالىي مەكتەپلىرىگە ئوقۇشقا كىرگۈزۈلگەن. م ت ب ك ئەزاسى بولغان ھۈسەيىن ئىكرامخان ئۆز ئەسلىمىلىرىدە 1944- يىلى كومىتېتقا ئەزا بولۇپ كىرگەن ۋاقتىدا 4 نەپەر ھەر تۈرلۈك كەسىپلەر بويىچە دوتسېنت، 3 نەپەر مېدىتسىنا دوكتور، 3 نەپەر شائىر ۋە يەنە بىر قانچە كىشى مۇخبىرلىق كەسپى بىلەن شۇغۇللىنىدىغان 34 كىشىنىڭ كومىتېتتا خىزمەت قىلىۋاتقانلىقىنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ. ۋەلى قېيۇمخاننىڭ شەخسى تەسىرى بىلەن نېمىسلارنىڭ باشقا يەرلىكلەرگە قارىغاندا ئورتا ئاسىيالىقلارغا تېخىمۇ كۆپرەك بىتەرەپ پوزىتسىيە تۇتقانلىقى تۈپەيلىدىن مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىنى پۈتكۈل ئۇرۇش دەۋرى بويىچە گېرمانىيەدە پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان مۇساپىرلار ھەرىكىتى ئىچىدىكى ئەڭ كۈچلۈك ۋە ئەڭ تەشكىلچان ئورگان ھالىغا كەلتۈرگەن دېيىشكە بولىدۇ.

مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى ئىچىدە ئۆكتىچىلىك

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

13^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-8-21 17:29:18 | ئايرىم كۆرۈش

مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى ئىچىدە ئۆكتىچىلىك
بۇ ئورگاننىڭ كېڭىيىپ كۈچىيىشىگە ئەگىشىپ بەزى مەسىلىلەرمۇ ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلايدۇ. كومىتېت پائالىيەتلىرى بىر- بىرىدىن يىراق، ئوخشىمىغان ئۇرۇش سەپلىرىگە تارقالغان ئورتا ئاسىيا قوشۇنلىرى ساھەسى بويىچە قانات يايدۇرۇلۇۋاتقانلىقى، شۇ سەۋەبتىن ئۆزئارا ئالاقىلىشىش جەھەتلەردە ھەر تۈرلۈك قىيىنچىلىقلارنى كەلتۈرۈپ چىقىرىشتەك بىر قاتار سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، بۇ قىسىملارنى بىر قوللۇق تىزگىنلەپ تۇتۇشمۇ تەسكە توختىماقتا ئىدى. ئەزەربەيجاندىن باشقا تۈركى قوۋملاردىن كەلگەن بارلىق ئەسكەرلەرنىڭ ھەممىسى ئورتا ئاسىيا لېيجونلىرىغا يوللىنىپ تۇرغانلىقىمۇ يۇقىرىقى قىيىنچىلىقلارغا يېڭى قىيىنچىلىقلارنىڭ قوشۇلۇشىنى كەلتۈرۈپ چىقارماقتا ئىدى. بولۇپمۇ ئىدىل ئۇرال تۈركىلىرى، قىرىملىقلار ۋە قازاق تۈركىلىرى ئۆز مىللىي كومىتېتلىرىنى قۇرۇپ چىقىشنى تەلەپ قىلىشماقتا ئىدى. شۇنداق قىلىپ، 1943- يىلىنىڭ بېشىدا قازاق تۈركىلىرىدىن كارېس قاناتباي ۋە ئىدىل ئۇرال تۈركىلىرىدىن ئەخمەت تۆمۈر قاتارلىق كىشىلەر گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى رىبېنتروپقا، شەرق ئىشلىرى مىنىستىرى روزېنبېرگكە ۋە ئېس- ئېسچىلار لىدېرى ھىملېرگە ئىلتىماس سۇنۇپ، قازاقىستان بىلەن ئىدىل ئۇرال رايونلىرىدىن كەلگەنلەرنى بىر يەرگە يىغىپ ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بىر كومىتېت قۇرۇپ چىقىش كېرەك دەيدىغان تەلەپنى ئوتتۇرىغا قويۇشىدۇ (مۈھلېن، «كرېست بىلەن قىزىل يۇلتۇز ئوتتۇرىسىدا» 95- بەت ۋە يەنە «مىللىي ئورتا ئاسىيا» نىڭ 79- سان 16- بەتلىرىدە ئەخمەت تۆمۈرنىڭ ئەسلىمىلىرىدە بۇ ھەقتە ھېچقانداق گەپ يوق. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئۇلار بۇ جەھەتتىكى تەلەپلىرى بىلەن بىرگە، ۋەلى قېيۇمخان توغرىلىقمۇ نۇرغۇنلىغان قارىلاش پىكىرلىرىنى تەڭ ئوتتۇرىغا قويۇشىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە مىللىي كومىتېتنىڭ ئورتا ئاسىياغا ۋەكىللىك قىلالمايدىغانلىقىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويۇشقان ئىدى. ئۇلار، كومىتېت بىلەن لېژيونلارنى بىردىن- بىر رەھبەر پىرىنسىپى بويىچە باشقۇرۇپ كېلىۋاتقان ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ئۆزبېك بولغانلىقى سەۋەبىدىن بۇ كومىتېت ئۆزبېكلەرنىڭ باشقۇرۇشىغا چۈشۈپ قېلىۋاتقانلىقى، ئۆزبېكلەرگە ئالاھىدە ئىمتىيازلارنى بېرىۋاتقانلىقىدەك بىر قاتار گۇناھلارنى ئارتىشقان ئىدى. ھۆكۈمرانلىق قىلىش بىلەن رەھبەرلىك ئىشلىرىنى بىرلا كىشى قولغا كىرگۈزۈۋالىدىغان ھەر قانداق بىر سىستېمىدا كۆرۈلگىنىدەك، م ت ب ك تەركىبىدىمۇ ئۆكتىچىلىك باش كۆتۈرۈپ چىقىپ، بۇ ئۆكتىچىلەر كۈندىن كۈنگە كۈچىيىپ بارماقتا ئىدى.
ئۇلارنىڭ بۇ تۈردىكى ئۆكتىچىلىك پائالىيەتلىرى ئېس- ئېسچىلارنىڭ قوللاپ قۇۋۋەتلىنىشىگە ئېرىشكەنلىكى ئېنىق. ئەمما ئۇ ۋاقىتلاردا كۈچ- قۇدرىتى پەللىگە يەتكەن قېيۇمخاندەك بىرىگە قارىتىلىدىغان بىرەر ھەرىكەت چوقۇم نېمىس ئورگانلىرىدىكى بىرەر كىشىنىڭ ياكى بىر قانچە كىشىنىڭ كۈچلۈك ھىمايىسى بولماي تۇرۇپ ئۇنى يېڭىپ چىقىش ھەرگىز مۇمكىن ئەمەس ئىدى. شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى بۇ تۈر ئىشلارنىڭ بار- يوقلۇقىنى تەكشۈرۈپ كۆرۈش، شۇ ئارقىلىق بىرەر قارار چىقىرىش مەقسىتىدە پروفېسسور فون مەندې يېتەكچىلىكىدە بىر تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى تەشكىل قىلىدۇ. بۇ ئارىدا ئۆكتىچىلەر ھەرىكىتىگە مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەر «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدىمۇ ئەكس ئېتىشكە باشلايدۇ. «ئورتا ئاسىيا خەلقى ۋە كوممۇنىزم» تېمىلىق بىر ماقالىسىدە قېيۇمخان مۇنداق دەپ يازىدۇ:
بىزلەر بۇ يەردە ئورتا ئاسىيا ئەركىنلىكى ئۈچۈن قولىغا قورال ئالغان جەڭچىلەر ھېسابلىنىمىز. شۇنداق ئىكەن، ئىچىمىزدىكى پىتنە- پاسات تېرىيدىغان كىشىلەرگە ھەرگىز يوچۇق قالدۇرماسلىقىمىز كېرەك. ئەگەر بۇنداق پىتنە- پاسات تېرىيدىغان ھەرىكەتلەر كۆرۈنگىدەكلا بولىدىكەن، بۇزغۇنچىلار، گەپ تاپچىلار، تۆھمەتخورلار ۋە ئىنساپسىزلار ئارىمىزدا پەيدا بولىدىغانلا بولىدىكەن، ئىستىقبالىمىز ئېغىر كۈنلەرگە مۇپتىلا بولىدۇ دېگەن گەپ. شۇڭا، ھەممە ئادەم ئۆزىگە تاپشۇرۇلغان ۋەزىپىنى ئورۇنداشتىن باشقا ئىشلارغا ئارىلاشماسلىقى كېرەك. شۇ چاغدىلا خەلقىمىز ئالدىدا يۈزىمىز يەرگە قاراپ قالمايدۇ.
بۇ سۆز بىلەن بۆلگۈنچىلىك قىلغۇچىلار ھەققىدە لېژيوندىكى ئەسكەرلەر بىلەن سىياسىي كادىرلارغا ئاگاھلاندۇرۇش بەرگەن ۋەلى قېيۇمخان، ئۆزىنى بۇرۇن جاھانگىر دۆلەتلەر بىلەن مۇناسىۋەت باغلاپ كەلگەن دەيدىغان بوھتانلارغا قارشى تۆۋەندىكىچە جاۋاب بېرىدۇ:
مەن دېموكراتچى، لىبېرالىست ۋە كاپىتالىزم يولىدا ماڭغان ئۇنداق ئەللەر بىلەن ھېچقاچان مۇناسىۋەت قىلغان ئەمەسمەن. ئۇنداق دۆلەتلەرگە ئىزچىل قارشى ئىكەنلىكىمنى بىلدۈرۈپ كەلدىم، شۇنىڭدەك ئۇ تۈردىكى دۆلەتلەر بىلەن مۇناسىۋەت قىلىپ كېلىۋاتقان بىرەرى بىلەنمۇ ئارىلاشمىدىم. بۇ دېگەنلىرىمنىڭ راستلىقىنى بۈگۈنكى كۈندە ھەممە ئادەم ئېنىق بىلىدۇ دەپ قارايمەن.
يەنە بىر تەرەپتە، ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ كوماندىرى مايور ھوپتمان ئېرنېكمۇ بۇ مۇنازىرىگە قېتىلغان بولۇپ، ئۇ، ئورتا ئاسىيا كومىتېتىغا قارشى پائالىيەت قىلىۋاتقانلارنى مۇنداق دەپ ئاگاھلاندۇرىدۇ:
مەن سىزنىڭ كىملىكىڭىزنى سۈرۈشتە قىلىپ ئولتۇرمايمەن. مەن پەقەت “سەن ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن نېمە ئىشلارنى قىلدىڭ؟” دەپلا سورايمەن. قازاق، قىرغىز، ئۆزبېك ۋاھاككازامۇسەن؟ دەپ سوراپ يۈرمەيمەن. مەن پەقەت “ئورتا ئاسىيالىقمۇسەن؟” دەپلا سورايمەن. ئورتا ئاسىيالىقلار مېنىڭمۇ دوستۇم ھېساپلىنىدۇ.
بۇلاردىن شۇنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇكى، گېرمانىيە ئارمىيىسىدە ئورتا ئاسىيانى بىر پۈتۈن ئەل دەپ قوبۇل قىلىدىغانلىقى، قوۋملار بويىچە پائالىيەت قىلىشقا يول قويمايدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. تېخىمۇ مۇھىم بولغىنى، ئۆزىنى ئورتا ئاسىيالىق دېمەيدىغانلارنى دوستىمىز ئەمەس دەپ قارايدىغانلىقىنى، قوۋملار بويىچە سىياسەت بىلەن شۇغۇللىنىشنى ئويلايدىغانلار دۈشمەن دەپ قارىلىدىغانلىقى ئېنىق تەكىتلەنگەن. 1943- يىلىنىڭ باشلىرىدا، بېرلىندا ئۇيۇشتۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا كەچلىكى مەرىكىسىدە گېرمانىيە ئارمىيىسىگە ۋاكالىتەن ھوپتمان ئېرنېك، تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى نامىدا باش ئەلچى شۇلېنبۇرگ ھەمدە شەرق ئىشلار مىنىستىرلىقى نامىدا ئىجتىمائىي ئىشلار بۆلۈم باشلىقى لېيبراندت قاتارلىق كىشىلەرنىڭ بۆلىشى، بۇ ئورگانلارنىڭ ھەممىسىلا دېگۈدەك ۋەلى قېيۇمخان بىلەن ئورتا ئاسىيا كومىتېتىنى تولۇق يۆلەپ كېلىۋاتقانلىقىنى بىلدۈرەتتى.
بۇنداق ئۈچ ئورۇننىڭ ھىمايىسىنى ئارقا تىرەك قىلغان ۋەلى قېيۇمخاندەك بىرىگە قارشى ئۆكتىچىلىك قىلىدىغانلار مەيلى ئېس- ئېسچىلارنى ئارقا تىرەك قىلىشقان بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر، ئۇلارنىڭ قېيۇمخاننى يېڭەلىشىنى پەرەز قىلىش ھەرگىز مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دېگەندەك، فون مەندې مەسئۇللۇقىدا قۇرۇلغان تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى ۋەلى قېيۇمخانغا ئارتىلغان بارلىق قارىلاشلارنى ئاساسسىز دەپ قاراپ، مەخسۇس “قازاق- ئىدىل ئۇرال كومىتېتى” دەيدىغان بىر ئورگاننىڭ قۇرۇلۇشىغا ھاجەت يوق دېگەن خۇلاسىنى چىقىرىدۇ.
1943- يىلى ئۆكتەبىر ئېيىدا ئوستمىنىستىرىيۇم، گېرمانىيە ئارمىيە باش قوماندانلىقى (ئو ك ۋ)، ئېس- ئېسچىلار، ئېس- د قاتارلىق ئورگانلارنىڭ ئورتاق ماقۇللۇقى بىلەن مىللىي كومىتېتلارنى مىللىي ۋاكالەتچىلىك دەرىجىسىگە كۆتۈرۈش قارارى قوبۇل قىلىنىدۇ. بۇنداق بىر قارارنىڭ قوبۇل قىلىنىشى سىياسىي جەھەتتە بەكلا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ئىش بولۇپ، بۇندىن كېيىن گېرمانىيە ھۆكۈمىتى بارلىق مىللىي كومىتېتلارنى ئۆز ۋەتىنىنىڭ سىياسىي ۋەكىللىرى دەپ قوبۇل قىلىدىغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. بۇ ئىشلار ئەسلىدە پروفېسسور فون مەندېنىڭ ئوتتۇرىغا قويغان “ھەر بىر مىللەت ئۆزىنىڭ ئاپتونومىيىلىك قۇرۇمىغا ئىگە بۆلىشى لازىم” دەيدىغان قارىشىغا ئاساسلانغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە. بۇنداق بىر قارار قوبۇل قىلىنغاندىن كېيىن، ئورتا ئاسىيا مىللىي ۋاكالەتچىلىكىگە ۋەلى قېيۇمخاننى رەئىس، دوكتور باي مىرزا ھېيتىنى مۇئاۋىن رەئىس دەپ رەسمىي تەستىقلىغان ھېسابلاندى.

ئېس- ئېسچىلارنىڭ تۇرانچىلىق مەيدانى ۋە شەرقى تۈرك قوۋملار قوشۇنى
1943- يىلى ئەتىياز ئايلىرىنىڭ ئاخىرلىرى بويىچە نېمىسلارنىڭ شەرق سىياسەتلىرىدە روزېنبېرگنىڭ تەسىرى بارغانسېرى ئاجىزلاشقا باشلىغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. كۈچلۈك بېسىملار نەتىجىسىدە، يېقىن دوستى لېيبراندتنى شەرق ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ سىياسىي بۆلۈم مەسئۇللۇقىدىن قالدۇرۇپ، ئۇنىڭ ئورنىغا ئېس- ئېسچىلار گېنېرالى بەرگېرنى تەيىنلەشكە مەجبۇر بولىدۇ. مىللىي سىياسەت جەھەتتە گېرمانىيە ئورگانلىرى ئىچىدە ئېغىر پىكىر ئىختىلاپلىرى ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىغان بولۇپ، ئالدىنقى سەپلەردىكى چېكىنىش ۋەقەلىرىنىڭ كۆرۈلۈشىگە ئەگىشىپ ئېس- ئېسچىلار تەشكىلىنىڭ تەسىرىمۇ كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە كۈچىيىشكە باشلايدۇ.
ئۇزۇنغا قالماي، ئېس- ئېسچىلار تەشكىلاتى ئۆز تەۋەسىدە تۈركىي قوۋملار بىرلەشمە كۈچى تەشكىللەش لايىھىسىنى تۈزۈپ ئىشقا كىرىشتۈرىدۇ. بۇ لايىھە، داڭلىق تۈركۈلوگ كلېينوۋنىڭ ئاسسىستېنتى دوكتور رېينيېر ئولزشا دېگەن بىرىنىڭ ئەسىرى ئىدى. ئولزشا، مىللەت مەسىلىسىگە ناتسىستىزم ئىدىيىسىگە تۈپتىن زىت بىر ئۇسلۇب بىلەن قارايدىغان بىرى بولۇپ، بولشېۋىكچىلىقنى ئاجىزلىتىشنىڭ بىردىن- بىر كۈچى − تۈركىي قوۋملار ئىتتىپاقىدۇر، دېگەنگە قەتئىي ئىشىنەتتى. ئولزشا، رىم ئىمپېرىيىسىنىڭ يىمىرىلىشىدىن بۇيان دۆلەت قۇرالىغان ۋە بۇ قۇرۇلغان دۆلەتنى ساقلاپ قالالىغان قۇدرەتكە ئىگە ئىككىلا ئىرق بار بولۇپ، بۇنىڭ بىرى “نېمىس ئىرقى”، يەنە بىرى “تۇرانلار” دەپ قارايتتى. ئولزشا، بولشېۋىكچىلىقنى پەقەت بۇ ئىككى ئىرق بىرلىشىپ ھەرىكەت قىلغىنىدىلا ئاندىن مەغلۇپ قىلغىلى بولىدۇ دەپ ھېسابلايتتى. ئۇ، ئېس- ئېسچىلار رەھبەرلىرىنى، بولۇپمۇ ھىملېرنى بۇ تۈردىكى قاراشلىرىغا قايىل قىلغان ئىدى. ئىلزشا، بۇ تۈر سىياسىي قارىشىغا مۇۋاپىق كېلىدىغان ئورگاندىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن لازىم بولىدىغان بارلىق تەستىقلارنى قولغا كەلتۈرۈپ، بۇ ئىشلارغا مۇناسىۋەتلىك ئېس- ئېسچىلارنى درېسدېندىكى مەركىزىگە يىغىپ پائالىيىتىنى باشلىۋېتىدۇ.
نېمىس دائىرىلىرى، تۈرك ئىتتىپاقى دېگەن بۇنداق قاراشنى ئۆزلىرى ئۈچۈن ھەر ۋاقىت ئېغىر تەھدىت پەيدا قىلىدۇ دەپ قاراپ كېلىۋاتقان بىر ئەھۋالدا، بۇنداق زور بىر ئۆزگىرىش قىلغانلىقى ھەقىقەتەن ھەيران قالارلىق ئەھۋال ئىدى. ناتسىستلار، ئەسلىدە سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغاندىن كېيىنكى ھۇجۇم قىلىش نىشان قىلىپ تۈركىيەنى تاللاپ ئېلىشقان ئىدى. مۇنداق ئېيتقاندا، ئەگەر پىلانلانغان نىشانلارنى قولغا كىرگۈزۈش ئىشلىرى ئەمەلگە ئېشىپ بولغاندا، كەلگۈسىدە تۈرك دۇنياسىنىڭ بىردىن- بىر مۇستەقىل دۆلىتى بولغان تۈركىيە بىلەن توقۇنۇشۇپ قېلىشتىن ساقلىنىش مۇمكىن ئەمەس دېگەنلىك ئىدى. بۇنداق بىر ئەھۋالدا، ئەگەر توقۇنۇش يۈز بەرمىدى دېگەندىمۇ، بىتەرەپ تاشقى سىياسەت يۈرگۈزۈپ كېلىۋاتقان تۈركىيەنىڭ ئىتتىپاقداشلار سېپىگە قېتىلىپ ئۇرۇشقا قاتنىشىش ئېھتىمال يەنىلا كۈچلۈك ئىدى. بۇنداق بىر ئەھۋالدا، نېمىسلار ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىۋاتقان تۈركىي ئەسكەرلەرنىڭ قايسى تەرەپتە تۇرۇپ ئۇرۇش قىلىش مەسىلىسىدە گېرمانىيە بەكلا كۆپ ئەنسىرەيتتى. 1941- 1943- يىللار ئىچىدە بۇ گۇرۇپپىلارنىڭ بىر يەرگە يىغىلىشىغا ياكى بىرلەشكەن سىياسىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىشىغا رۇخسەت قىلماي كەلگەنلىكىنىمۇ، بۇ تۈردىكى ئەنسىرەشلىرىنىڭ نەتىجىسى دېيىش مۇمكىن ئىدى. ئەمما، 1943- يىلىدا تۈركىيە بىلەن بىۋاسىتە توقۇنۇشۇپ قېلىش ئېھتىمال يوقالغان دېيىش مۇمكىن. ھەقىقەتەن بۇ كۈنلەردە نېمىسلار پۈتۈن سەپ بويىچە چېكىنىش ۋەزىيىتى ئاستىدا تۇرماقتا ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، نېمىسلار ئۈچۈن ئۇرۇش سېپىدىكى تۈركى قوۋملار ئارىسىدا تۇرانچىلىق ھىيلىسىنى ئىشقا سېلىشنىڭ قورققۇدەك يېرى قالمىغان دېيىشكە بولاتتى.
ئۇلزشا، بۇنىڭ ئۈچۈن ئاۋۋال بىر يادرولۇق ھەربىي قوشۇن قۇرۇپ چىقىش لازىم، دەپ قارايدۇ. بۇ ئىشقا ئەڭ مۇۋاپىق كىشى 450- باتاليون كوماندىرى مايېر مادېر ئىدى. بۇ پەيتلەردە ئورتا ئاسىيا لېژيونىدا تەسىرى كۈچلۈك كوماندىرلاردىن بىرى بولغان مادېر بىلەن ۋەلى قېيۇمخان ئۇزۇندىن بېرى كېلىشەلمەي كەلمەكتە ئىدى. مايېر، ئورتا ئاسىيا كومىتېتىغا قارشى ئىكەنلىكىنى ھەر پۇرسەتتە تىلغا ئېلىپ كېلىۋاتقان بىرى ئىدى. ئاقىۋەتتە، ئورتا ئاسىيا لېجيونىنىڭ ئەڭ كۈچلۈك قوشۇنلىرىدىن بىرى ھېسابلىنىدىغان 450- باتاليون، كوماندىرى كاپىتان مايېر مادېر بىلەن بىرگە ۋاففېن ئېس- ئېس (ئېس- ئېسچىلارنىڭ ئەسكىرى قانىتى − ئا.ھ. ئىزاھاتى) قا ئۆتكۈزۈپ بېرىلىدۇ. بۇ تابۇر (باتاليون − ئۇ. ت) قايتا  رەتلىنىپ ۋە ئەسكەر سانى كۆپەيتىلىپ ئالاي (پولك − ئۇ. ت) دەرىجىسىگە كۆتۈرۈلىدۇ. بۇنداق ئۆزگەرتىلىش قالغان تۈركى قوۋم قوشۇنلىرىدىمۇ يولغا قويۇلىدۇ. يەنى ھەر مىللىي قىسىملار ئۈچۈن ئىككى باتالىيونلۇق پولكلار تەشكىل قىلىنىدۇ. ئاندىن ئورتا ئاسىيا، ئەزەربەيجان، قىرىم ۋە ئىدىل ئۇرال پولكلىرى بىر يەرگە كەلتۈرۈلۈپ نېمىس باش قوماندانلىقىغا بېقىنماي بىۋاسىتە ئېس- ئېسچىلارغا قارايدىغان شەرق تۈرك قوۋملار قوشۇنى تەشكىللىنىدۇ. بۇ قىسىمنىڭ ئەسكەر سانى يېتەرلىك بولمىغاچقا، شەرقى تۈرك قوۋملار قىسىملىرى بىلەن ئۇنىڭغا تەۋە پولكلار، 1944- يىلىغىچە ئۇرۇش قىلىش قىسمى ئورنىدا ئىشلىتىلمەستىن سىياسىي تەشۋىقات قوشۇنى سۈپىتىدە پايدىلىنىلغان ئىدى. بۇ ھەربىي قىسىمغا ياردەمچىلىك قىلىش مەقسىتىدە سىياسىي خاراكتېرلىك بىر تەشكىلى ئورگان قۇرۇش زۆرۈرىيىتىمۇ ئوتتۇرىغا چىققانىدى. بۇ مەقسەتتە يەنە بىر ئورتا ئاسىيا پائالىيەت گۇرۇپپىسى تەشكىل قىلىنىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان بىلەن چىقىشالمىغانلىقى سەۋەبىدىن ئورتا ئاسىيا كومىتېتىدىن چىقىرىۋېتىلگەن ئەزالار بۇ ئورگاننىڭ ئاساسىنى تەشكىل قىلاتتى.
ئېس- ئېسچىلارنىڭ بۇ تۈر پائالىيەتلىرى ۋەلى قېيۇمخان بىلەن م ت ب ك نىڭ قاتتىق نارازىلىقىنى قوزغايدۇ. قېيۇمخان، نېمىس رەھبەرلىرى ئارىسىدا ۋە «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا بۇنىڭغا قارشى ھەرىكەت باشلايدۇ:
م ت ب ك، قەبىلىۋازلىققا ھەرگىز يول قويالمايدۇ. … كېمىكى بۇنداق بىر سىياسىي يولدا مېڭىپ قەبىلىۋازلىقنى تەرغىب قىلىشقا ئۇرۇنىدىكەن، ئۇ كىشى تا بۈگۈنگىچە بولشېۋىكچىلىق تەسىرىدىن قۇتۇلالمىغان بىرى ھېساپلىنىدۇ. بۇ تۈردىكى كىشىلەرنى ئارىمىزدىن تازىلاپ چىقىرىۋېتىشىمىز كېرەك. ئۇنداق كىشىلەر بىزنىڭ مىللىي مەۋجۇدىيىتىمىزنى يىمىرىش، يوقىتىشنى ئۆزلىرىگە مەقسەت قىلىشقان كىشىلەر ھېساپلىنىدۇ. … ئۇنداق كىشىلەرنى ئورتا ئاسىيالىقلارغا زىيان كەلتۈرىدىغان مىكروبلار دەپ قارايمىز.
ۋەلى قېيۇمخاننىڭ بۇ ئىشقا قارشى ئېلىپ بارغان بارلىق ھەرىكەتلىرىگە قارىماي، ئولزشا بىلەن مادېر ئىككىسى بۇ ئىشقا كىرىشىپ خېلى كۆرۈنەرلىك ئىلگىرىلەشلەرنى قولغا كەلتۈرىدۇ. نەتىجىدە، ئېس- ئېسچىلار تەۋەسىدە مۇستەقىل بىر سىياسىي ۋە ئەسكىرى تەشكىللىنىش بارلىققا كەلتۈرۈلىدۇ. شۇنداقتىمۇ، ئۇلار بۇ خىل ئارزۇسىنى ئىشقا ئاشۇرالىشى ئۈچۈن ئورتا ئاسىيا لېژيونىدەك 180 مىڭ ئەسكەرگە تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان كۈچلۈك تەشكىلات ھالىغا كېلىش لازىملىقىنى ياخشى بىلەتتى. ھازىرچە ئۇلار تەشكىل قىلغان شەرق قۇۋۋىتىدىكى ئەسكەر سانى ئاران ئالتە مىڭ نەپەرگە يەتكەن بولۇپ، تەلەپتىن بەكلا يىراق ئىدى. قالغان مىللەتلەرنىڭ كومىتېتلىرى بەكلا ئاجىز، ئۇلارنىڭ لېژيونىغا قارايدىغان ئەسكەر سانىمۇ بەكلا ئاز ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، بۇ ئىككى رىقابەتچى كۈچلەردىن بىرى بولغان ۋەلى قېيۇمخان ئۇلارنىڭ ئالدىدىكى ئەڭ چوڭ توسالغۇ ھېسابلىناتتى. ئۇلار، ئەگەر بۇ كىشىدىن قۇتۇلالىغىنىدا ئارزۇ قىلىشقان نۇقتىغا يېتىش تەس ئەمەس دەپ قارىشاتتى. بۇ مەقسەتتە، ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىدە گېپى ئۆتىدىغان بىردىن- بىر ئورگاننىڭ م ت ب ك لا بۆلىشى توغرا ئەمەس، بۇ ئىشتا شەرق قۇۋۋىتىگىمۇ ئورۇن قالدۇرۇش كېرەكلىكىنى تىلغا ئېلىپ نېمىس مەسئۇللىرى ئارىسىدا بۇ ھەقتە سىياسىي پائالىيەت قىلىشقا كىرىشىدۇ. شۇنىڭغا قارىماي، لېيبراندتنىڭ ئورنىغا شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقى سىياسىي بۆلۈم مەسئۇللۇقىغا تەيىنلەنگەن بەرگېر، بىر ئېس- ئېسچىلار گېنېرالى بولۇشىغا قارىماي يەنىلا ۋەلى قېيۇمخان تەرەپتە تۇرۇپ ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىدە بىردىن- بىر مۇراجىئەت قىلىنىدىغان ئورۇن، بۇ ئىشلارغا مەسئۇل بولۇپ كېلىۋاتقان ۋەلى قېيۇمخانلا بۆلىشى كېرەك دەيدىغان بىر ھۆججەت چىقىرىدۇ. شۈبھىسىزكى، بۇنداق بىر قارارنىڭ چىقىرىلىشىدا فون مەندې ئالاھىدە رول ئوينىغانلىقى ئېنىق. رەسمىي قارار قىلىنغان بۇ بەلگىلىمە بارلىق ئۆكتىچىلىك ھەرىكەتلىرىنى جىمىتىپلا قويىدۇ. شۇنىڭدەك، بۇ قارار، ۋەلى قېيۇمخان ۋە ئۇنىڭ تەشكىلى ئۈچۈن تا ئۇرۇش تۈگىگىچە ئورنىنى ساقلىيالىشىدا كۈچلۈك ئاساس بولۇپ بېرىدۇ.
بۇ ئىشلاردىن كېيىن، ئولزشامۇ ۋاقتىنچە كەينىگە چېكىنىپ تۇرۇش كېرەكلىكىنى ھېس قىلىدۇ. نەتىجىدە، ئۇمۇ قېيۇمخان بىلەن يارىشىشقا مەجبۇرى بولىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئولىزشا گۇرۇھى ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىدە بىردىن- بىر مەسئۇل كىشى ھېسابلىنىدىغانلىقىنى قوبۇل قىلىشىدۇ. بۇنىڭغا جاۋابەن ۋەلى قېيۇمخانمۇ ئېس- ئېسچىلار تەركىبىدە قۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا پولكلىرىغا ياردەم قىلىش ۋەدىسىنى بېرىدۇ. ئېس- ئېس ئورتا ئاسىيا پولكىنىڭ پولك كوماندىرلىقىغا ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ ئەڭ داڭلىق كوماندىرلىرىدىن بىرى بولغان غۇلام ئالىم تەيىنلىنىدۇ. سابىق قىزىل ئارمىيە چاۋۇشى (ئون بېشىدىن كېيىن ئوتىلدىيە كوماندىرى بولالايدىغان ئەسكەرلىك دەرىجىسى، سېرژانت − ئۇ. ت) بولغان غولام ئالىم، ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا قېتىلغاندىن كېيىن تۆمۈر كرېست مېدالىدىن تارتىپ نېمىس ئارمىيىسى تەۋەسىدە بېرىلىدىغان بارلىق مېداللارغا ئېرىشكەن بىرى بولۇپ، پولكوۋنىك ئۇنۋانىغا ئېرىشكەن قابىلىيەتلىك بىر ھەربىي ئىدى.
مەيلى ئولىزشا ياكى مادېر بولسۇن، بىرىنچى مەيدان ئېلىشىشتا يېڭىلىپ قالغىنىغا قارىماي ئاسانلىقچە بولدى قىلىدىغان كىشىلەردىن ئەمەس ئىدى. قېيۇمخانمۇ م ت ب ك دە ۋە لېژيوندا پۈتۈن تىزگىنلەرنى ئۆز قولىدا تۇتۇپ كەلمەكتە ئىدى. شۇنداقتىمۇ ئالدىنقى سەپلەردە كۆپلىگەن قوماندانلارنىڭ قولىغا چېچىلىپ كەتكەن يۈزلىگەن ئورتا ئاسىيا ھەربىي قىسىملىرىنى تىزگىنلەپ تۇرالىشىمۇ ئاسان ئىش ئەمەس ئىدى. دېگەندەك، بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن بۇ ھەربىي قىسىملار ئىچىدە ئورتا ئاسىيا مىللىي ھۆكۈمىتى دېگەن ئىمزا بىلەن م ت ب ك ۋە قېيۇمخانغا قارشى ئۇقتۇرۇشلار تارقىلىشقا باشلايدۇ. ئەزەربەيجان تۈركىلىرىدىن سۇلايمانوۋ بىلەن قىرغىز تۈركىلىرىدىن ھاسان ئابدۇللايېۋ يېتەكچىلىكىدىكى بىر قىسىم كىشىلەر تەرىپىدىن يېتەكلىنىۋاتقان بۇ تۈردىكى پائالىيەتلەرنى مايېر مادېرمۇ قوللاپ قۇۋۋەتلەپ بەرمەكتە ئىدى. ئابدۇللايېۋ- سۇلايمانوۋ گۇرۇھىدىكىلەر 1944- يىلىنىڭ مارت ئېيىدا بۇ تۈر پائالىيەتلەرنى يەنىمۇ ئىلگىرىلىتىپ، قېيۇمخاننى ئۇجۇقتۇرۇۋېتىش ئۈچۈن بېرلىنغا سۇيىقەستچىدىن بىرنى يولغا سېلىشىدۇ. ئەمما ئۇ ۋاقىتلاردا ۋەلى قېيۇمخان بېرلىن سىرتىدا بولغاچقا سۇيىقەست ئىشقا ئاشمايدۇ. قېيۇمخان، بۇ سۇيىقەست پىلانىدىن خەۋەر تاپىدۇ. «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا بۇ ۋەقە مۇنداق بايان قىلىنغان:
مايېر مادېر، 1942- يىللىرىدا ئادەتتىكى بىر باتاليون كوماندىرى ئىدى. ئۇ، خام خىيالچى بىرى بولغاچقا، ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىگە دائىر ئىشلار بىلەن شۇغۇللىنىش ئويىغا كەلگەن ئىدى. ئەمما بىز ئۇنى ئۇنىڭ ھەمراھلىرى بىلەن قوشۇپ دەرھال بۇ ئىشتىن يىراقلاشتۇردۇق. شۇنداق قىلىپ، مادېرمۇ جىم تۇرماي ئېس- ئېسچىلار بىلەن كېلىشىپ مىللىي ھەرىكەتلەر بىلەن قىلچە مۇناسىۋىتى بولمىغان كىشىلەرنى يېنىغا تارتىپ، ئۆزىنىڭ خام خىيالىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش يولىغا كىرىشتى. … مايېر مادېرچىلار ۋەلى قېيۇمخاننى ئۆلتۈرۈش ئۈچۈن نەچچە قېتىملاپ سۇيىقەست پىلانلاشقان ئىدى. 1943- يىلى جىزاقلىق جورابايېۋنى ۋەلى قېيۇمخانغا سۇيىقەست قىلىش ئۈچۈن يولغا سالىدۇ. ئەمما بۇ كىشى ۋەلى قېيۇمخاننى كۆرۈشى بىلەن ھەممىگە ئىقرار بولۇپ تەسلىم بولىدۇ.
بۇ ۋەقە پاش بولغاندىن كېيىن، ئابدۇللايېۋ بىلەن سۇلايمانوۋلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان 6 نەپەر سۇيىقەستچى ئو ك ۋ تەرىپىدىن دەرھال قولغا ئېلىنىپ ئېتىپ تاشلىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ، بۇ ئىشتا مادېرنىڭ خام خىيالىغا ئىشىنىپ قالغانلار بۇنىڭ بەدىلىنى جانلىرى بىلەن تۆلەيدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن مايېر مادېرنىڭمۇ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغانلىقى ھەققىدە گەپلەر تارقىلىپ يۈرگەن بولسىمۇ، ئۇنىڭ ئۆلتۈرۈلگەنلىكى ھېچقاچان ئىسپاتلانمايدۇ (مۇھلېن، «كرېست بىلەن قىزىل يۇلتۇز ئوتتۇرىسىدا»، 97- بەت. ئۇندىن باشقا يەنە، قېيۇمخان بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن سۆھبەتتە قېيۇمخانمۇ مايېر مادېر قولغا ئېلىنىپ ئۆلۈم جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنغانلىقىنى ئېيتىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ ئىككى ئادەمدىن بىرى بولغان رېينيېر ئولزشامۇ ئاجايىپ بىر تەقدىرگە دۇچ كەلگەنلىكى مەلۇم: ئولزشا، تا ئۇرۇش تۈگىگەن كۈنلەرگىچە درېستېندىكى ئېس- ئېسچىلار مەركىزىدە ئىشلىگەن بولۇپ، كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقىدىن پاناھلىق تىلەيدۇ. ئۇنىڭ بۇ قىلغىنى، ئۇ ئەسلىدە بىر سوۋېت جاسۇسىمۇ دەيدىغان گۇماننى پەيدا قىلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان بۇ ھەقتە مۇنداق دەيدۇ:
1943- يىلى كومىتېتىمىزغا بۇرھانوپ دېگەن بىر ئەسىر كېلىدۇ. بۇ كىشى ئۆزىنى 1923- يىلى گېرمانىيەگە ئەۋەتىلىپ، 3 يىل ئوقۇپ قايتۇرۇپ كېتىلگەن بالا ئوقۇغۇچىلاردىن بېرىمەن دەپ تونۇشتۇرىدۇ. مەن ئۇنى بىر كۆرۈشتىلا دېگەندەك ئىشەنچ قىلىپ قىلىپ كېتەلمىدىم. شۇڭا ئۇنىڭغا ھېچقانداق بىر ۋەزىپە بەرمىدىم. ئەمما ئۇ كىشى دېرسدېنگە بېرىپ ئولزشانىڭ قېشىدا ئىشلەشكە باشلىغان. كېيىن ئۇ يەنە ئولزشانىمۇ ئالداپ يۈرۈپ رۇسىيەگە ئېلىپ كەتكەنىكەن. شۇڭا، ئەسلىدە ئولزشا ئۇرۇس جاسۇسى ئەمەس، ئەمما بەكلا خىيالپەرەس بىر ئادەم ئىدى. شۇڭا ئۇ، بورھانوپقا ئالدىنىپ سوۋېت تەرەپكە ئېلىپ كېتىلگەن بۆلىشى مۇمكىن.

گېنېرال ۋلاسوۋ ۋە رۇسىيە ئازادلىق ئارمىيە پىلانى
ھىملېر، شۇ يىللىرى ئېس- ئېسچىلار قول ئاستىدا پائالىيەت قىلىدىغان ئىنتايىن كەڭ دائىرىلىك بىر ھەرىكەت پىلانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ئۈچۈن تۇتۇش قىلىدۇ. ھىملېرنىڭ بۇ پىلانى، ئاساسى جەھەتتىن بولشېۋىكچىلىققا قارشى كۆزقاراشلار ئاساسىغا قۇرۇلغان بىر ھەرىكەت پىلانى ئىدى. ئۇنىڭ بۇ پىلانىدا پان ئىسلامچىلىق بىلەن تۈرك ئىتتىپاقى دەيدىغان نەزەرىيىلەرمۇ قوشۇمچە خىزمەت قىلىدىغان ئۈگىلەر قاتارىدا ئىشقا كىرىشتۈرۈلەتتى. ئۇنىڭ بۇ پىلانىنى ئىشقا ئاشۇرۇشقا كېرەكلىك بولغان رولچىلارنىمۇ ئاساسى جەھەتتىن تەييار دېيىشكە بولاتتى. بۇ رولچىلاردىن بىرىنچى ئورۇندا تۇرىدىغان، ئەڭ مۇھىم كىشى ھېسابلىنىدىغان ئادەم سابىق قىزىلئارمىيە گېنېرالى ۋلاسوۋ دەيدىغان بىرى ئىدى. ئۇلار بۇ كىشىنى نېمىسلار بىلەن بىرلىشىپ بولشېۋىك رۇسىيەسىگە قارشى جەڭ قىلىشقا ماقۇل كەلتۈرۈشىدۇ. ۋلاسوۋ، ئەسلىدە كونا چار رۇسىيە ئارمىيىسىدە ئوفىتسېر بولۇپ ۋەزىپە ئۆتىگەن بىر ھەربىي بولغانلىقى ئۈچۈن، ئۇنى بولشېۋىكلەرگە قارشى ئۇرۇش قىلىش مەسىلىسىدە قايىل قىلىشمۇ ئۇنچە بەك قىيىنغا چۈشمەيدۇ. شۇنداقتىمۇ، بۇنداق بىر ئىشتا ھەر قايسى مىللەتلەردىن بولغان بارلىق سوۋېت ئۇرۇش ئەسىرلىرى مېنىڭ قوماندانلىقىم ئاستىدا بۆلىشى كېرەك دېگەن تەلەپنى ئالدىنقى شەرت قىلىپ تۇرۇۋالىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن، ئاۋۋال ۋلاسوۋ ئۆزى بىۋاسىتە قوماندانلىق قىلىدىغان بىر سىياسىي كومىتېت قۇرۇلۇشى، شۇ ئاساستا رۇسىيە ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن تەشكىل تاپقان رۇسىيە ئازادلىق ئارمىيىسىنى قۇرۇپ چىقىشقا توغرا كېلەتتى. ئاندىن ھەر قايسى مىللەتلەرگە تەۋە لېجيونلار بىلەن مىللىي كومىتېتلار، بولشېۋىكلەرگە قارشى كۆزقارىشى ئاساسىدا قۇرۇلغان ۋلاسوۋ رەئىسلىكىدىكى كومىتېتقا قارايدىغان بۆلىشى لازىم ئىدى. بۇ ۋاقىتتا، ئەنگلىيەگە قارشى مەيدانى بىلەن داڭ چىقارغان قۇددۇس مۇپتىسى ئەل ھاج ئىمىن ھۈسەيىننىمۇ گېرمانىيەگە ئېلىپ كېلىنگەن بولۇپ، ئۇنىڭغا درېسدېندا بىر ئىمام يېتىشتۈرۈش مەكتىپى قۇرۇپ بەرگەن بولۇپ، بولشېۋىك رۇسىيەسىگە قارشى ئۇرۇش قىلىدىغان مۇسۇلمان قىسىملار بىلەنمۇ ھەمكارلىق ئورنىتىش مەقسەت قىلىناتتى.
بۇ پىلان ئوتتۇرىغا قويۇلۇشى بىلەن تەڭ، مىللىي كومىتېت يېتەكچىلىرى ئارىسىدا قاتتىق نارازىلىق پەيدا بولىدۇ (تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى شەرق ئىشلار بۆلۈمىنىڭ مۇدىرى ئوتتو براۋتىگام، 1968- يىلى ئېلان قىلغان بىر ئەسلىمىسىدە، ئېس- ئېسچىلار بىلەن ۋلاسوۋ ئوتتۇرىسىدا كېلىشىم تۈزۈلۈشى بىلەن تەڭ، ئۇكرائىنا مىللىي ھەرىكىتىنىڭ يېتەكچىسى خېتمان سكورۇپاتسكى، ئۇرۇس كازاكلىرىنىڭ گېنېرالى كراسنوۋ بىلەن م ت ب ك رەئىسى ۋەلى قېيۇمخان باشچىلىقىدىكى بارلىق مىللىي تەشكىلاتلار بۇ لايىھىگە قەتئىي قارشى ئىكەنلىكىنى بىلدۈردى دەپ يازىدۇ. بۇ ئاپتور يەنە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىنىڭ بۇنداق بىر لايىھىنى قوللىمايدىغانلىقىنىمۇ ئالاھىدە تەكىتلەپ كۆرسىتىدۇ. … − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ھەرقايسى مىللىي يېتەكچىلەر بىر ئۇرۇس گېنېرالىنىڭ يېتەكچىلىكى ئاستىدا تەشكىل قىلىنىدىغان بىر ئورگانغا قاتناشمايدىغانلىقىنى بىلدۈرۈشىدۇ. ۋلاسوۋ پىلانى يېڭىدىن مۇزاكىرە قىلىنىۋاتقان پەيتلەردىلا «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى بۇنىڭغا قارشى بىر جامائەت پىكرى پەيدا قىلىشقا كىرىشكەن ئىدى:
بىز رۇسىيە- بولشېۋىك جاھانگىرلىكى ۋە بۇ دۆلەتنىڭ دوستلىرى بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىش دېگەندەك گەپلەرنى قەتئىي قوبۇل قىلالمايمىز. … ياش ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا بۇنداق بىر ھەمكارلىققا ماقۇل دەيدىغان ھېچكىم يوق.
ئوتتۇرىغا چىققان بۇ تۈر نارازىلىقلارغا قارىماي، بۇ پىلاننى ئوتتۇرىغا قويۇۋاتقانلار بۇ پىلانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا قەتئىي چىڭ تۇرماقتا ئىدى. ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي ئۇرۇس بولمىغان مىللەتلەرنىڭ لېژيونلىرى ئىچىدە رۇسىيە ئازادلىق ئارمىيىسى تەركىبىگە قوشۇلۇپ كېتىشلىرى ھەققىدە كەڭ كۆلەملىك تەشۋىقات قانات يايدۇرۇلىدۇ. بۇنداق بىر ۋەزىيەتكە قارىتا م ت ب ك دىكىلەرمۇ ئۆز پوزىتسىيىسىنى ئىپادىلەشكەن بولۇپ، ئۇلار ئۆزلىرىنىڭ نەشرىيات ئەپكارىغا تايىنىپ بۇنىڭغا قارشى ھۇجۇمغا ئۆتىدۇ:
ياۋروپادا ياشايدىغان ياكى ئەسىرگە چۈشكەن ئۇرۇسلار، ئۆز ۋەكىللىرىنى ئورتا ئاسىيالىق ياشلار تۇرغان چېدىرلارغا ئەۋەتىپ مىللىي مۇستەقىللىق سىياسىتىمىز بىلەن مىللىي ئىتتىپاقىمىزغا قارشى تۇرىدىغان گەپلەرنى تارقىتىپ يۈرمەكتە. بىزنىڭ ئۇلارغا بېرىدىغان جاۋابىمىز: بىز ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئۈچۈن جەڭ قىلماقتىمىز. بىزنىڭ گېرمانىيە تەرىپىدە تۇرۇپ ئۇرۇشقا قاتنىشىۋاتقانلىقىمىزنىڭ سەۋەبى ئەنە شۇ مۇستەقىللىق ئۈچۈندۇر.
بىزدە ئىنتېرناتسىئونالنى دەيدىغان ئالاھىدىلىك يوق. شۇ سەۋەبتىن بىزدە ئىنتېرناتسىئوناللىق جاھانگىرلىك كۆزقارىشى بولمىغانلىقى ئۈچۈن ر ئو ئا نىڭ ئۇرۇس تۇپرىقى ئۈچۈن ئېلىپ بېرىۋاتقان كۈرىشىگىمۇ قارشى ئەمەسمىز. ئەگەر ۋلاسوۋ ئۆز كۈچىگە، ئۆزىنىڭ ئۇرۇسلىرىغا تايىنىپ ئۆز خەلقىنى ۋە تۇپرىقىنى بولشېۋىكلەردىن ئازاد قىلالىغىنىدا، بۇنى ئەمەلگە ئاشۇرالىسا، بۇ ئۇلارنىڭ ئۆز خەلقى ئۈچۈن ياخشى بىر ئىش قىلىپ بەرگىنى ھېساپلىنىدۇ. … ر ئو ئا نىقابىغا پۈركىنىپ يۈرگەن كىشىلەر بولسا ۋە بۇ كىشىلەر ئورتا ئاسىيا ئەسكەرلىرىنى ئازدۇرۇشقا ئۇرۇنغىنىدا، ھەتتا ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ بىلىكىگە تاقالغان «ئاللا بىز بىلەن» دېگەن يەڭ بەلگىسىنى چىقارتقۇزۇپ ئورنىغا ر ئو ئا بەلگىسىنى تاقاڭلار دەيدىكەن، … ئۇلار بولشېۋىك جاسۇسلىرى ھېساپلىنىدۇ.
«مىللىي ئورتا ئاسىيا» باش ماقالىلىرىدە ئەكس ئەتكەن بۇ تۈر قاراشلار بىلەن م ت ب ك، يالغۇز بولشېۋىكلەرگىلا قارشى تۇرۇپ كەلگەن بولماي، رۇسىيە جاھانگىرلىكىكىمۇ قارشى تۇرۇپ كەلگەنلىكىنى ئوچۇق ئوتتۇرىغا قويۇۋاتقانلىقىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە بۇ باش ماقالىلەرنىڭ قۇرلىرىدا بۇنداق بىر سىياسەتنى ھىمايە قىلىدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارغىمۇ ئەسكەرتىش بېرىلگەن. پروفېسسور مەندېنىڭ كېيىنكى يىللاردا ئىپادىلىگىنىدەك، كومىتېتلارنىڭ ئورتاق ئارزۇلىرى پەقەت بولشېۋىكلاردىنلا قۇتۇلۇش ئەمەس بەلكى ئۇرۇس ھاكىمىيىتىدىنمۇ قۇتۇلۇشنى تەلەپ قىلىش ئىدى. ئۆز مىللىتىنىڭ تولۇق مۇستەقىللىقى ئۈچۈن ئۇرۇش قىلىۋاتقان بۇ كىشىلەر بىر ئۇرۇس گېنېرالىنىڭ بۇيرۇقى ئاستىغا كىرىپ قېلىشىنى ئەقىلگە كەلتۈرۈش ھەرگىز مۇمكىن بولىدىغان ئەھۋال ئەمەس ئىدى. ئەسلىدە بۇ مەسىلىدە نېمىس گېنېراللىرى ئوتتۇرىسىدىمۇ بىرەر ئورتاق كۆزقاراشنىڭ يوقلۇقى مەلۇم. جەنۇبى سەپ كورپۇسلار قوماندانى فېلد مارشال ماننستېيىننىڭ دىپلومات درىكسېنگە يازغان بىر پارچە خېتىدە بۇ ھەقتىكى ئوخشىمىغان قاراشلىرىنى ئېنىق ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتكەن ئىدى:
ئۇرۇسلار بىلەن باشقا مىللەت خەلقلىرى بولشېۋىكلەرگە قارشى كەڭ كۆلەملىك ھەرىكەتكە ئاتلىنالىسا نېمە دېگەن ياخشى بولاتتى. ئەمما ئۇلارغا ئورتاق بىر نىشاننى كۆرسىتىپ بېرىش ئۇنداق ئاسان ئىش ئەمەس. ئۇلارنىڭ مەنپەئەت توقۇنۇشى ئۆز ئىچىدىمۇ چىگىشلىشىپ كەتكەن بولۇپ، خېلى ۋاقىتتىن بېرى بىزنىڭ مەنپەئەتلىرىمىزگىمۇ زىت بولۇپ كەلمەكتە. پارچىلىۋېتىش ئۈچۈن كۈچ چىقىرىش ئىشىنى بۇرۇنلا ئوتتۇرىغا قويۇش، ئەڭ مۇھىمى ئىشغال قىلىنغان يەرلەردە مۇۋاپىق بىر شەكىلدە ئۆز غايىلىرىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن تەييارلىق قىلىش، ئەڭ توغرا يول تۇتقانلىقىمىز بولىدۇ.
بۇ ھادىسىلەرنىڭ كۆرۈلۈشىگە قارىماي، ئېس- ئېسچىلار رەھبەرلىكى بۇ ھەقتىكى قارىشىدا چىڭ تۇرىدۇ ۋە بۇ ھەقتە ئۇرۇنۇشلىرىنى توختاتماي داۋام قىلىپ بارىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان بۇ لايىھىگە ئەڭ كۈچلۈك قارشى تۇرۇپ كېلىۋاتقانلىقى ئۈچۈن، ئۇنىڭغا بولغان سىياسىي بېسىممۇ كۈندىن كۈنگە كۈچىيىپ بارىدۇ.

ئورتا ئاسىيا مىللىي ھۆكۈمىتىنىڭ قۇرۇلۇشى
1944- يىلى گېرمانىيە ئۈچۈن ئېيتقاندا يىمىرىلىش يولىغا قاراپ تېزلىكتە ئىلگىرىلەۋاتقانلىقى، ئۇرۇشتا پۈتۈن سەپلەر بويىچە مەغلۇب بولىۋاتقانلىقى ئېنىق ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىغان بىر يىل ئىدى. شۇندىن باشلاپ نېمىس رەھبەرلىرىنىڭ غالىبلارچە كۆرەڭلىك قىلىشلىرى بىلەن سۆزلىشىپ مەسىلە ھەل قىلىشقا قەتئىي يېقىن يولىماسلىقتەك ئىرادىلىرى يوقىلىشقا باشلىغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئورنىنى ئالدىغا كەلگەن پۈتۈن پۇرسەتلەردىن پايدىلىنىشنى، يارىشىپ قېلىشنى ئارزۇ قىلىدىغان كۆزقاراشلار دەسسىمەكتە ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، مىللىي كومىتېتلار تېخىمۇ ئەركىن پائالىيەت قىلالايدىغان ھالغا كەلگەن ئىدى. بۇنداق بىر مۇھىت ئىچىدە ئۆزىنىڭ سىياسىي ئاساسىنى پۇختىلىۋېلىشنى ئويلىغان م ت ب ك، 8~10- ئىيۇل كۈنلىرى ئۈچ كۈنلۈك بىر قۇرۇلتاي چاقىرىش قارارىنى ئالىدۇ.
قۇرۇلتاي يېرى ئۈچۈن ۋيېننا تاللىنىدۇ. بۇ قۇرۇلتايغا ئالدىنقى سەپتىكى قىسىملاردىن، ئورتا ئاسىيا لېژونلىرىدىن ھەمدە م ت ب ك دىن سايلانغان 537 نەپەر ھەيئەت ئەزا قاتناشقان بولۇپ، قۇرۇلتايغا جەمئىي 36 پارچە دوكلات سۇنۇلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان ئېچىلىش نۇتقىدا قۇرۇلتاينى «مىللىي مەجلىس» دەپ تەرىپلەيدۇ. قۇرۇلتاي بويىچە ۋلاسوۋ كومىتېتىنى ئېتىراپ قىلماسلىق، ئۇنىڭغا قاتناشقانلارنى ۋەتەن خائىنى دەپ ھېسابلاش ھەمدە رۇسىيە جاھانگىرلىكىنىڭ ھەرقانداق بىر تۈرىگە قارشى تۇرىدىغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان قارارلار قوبۇل قىلىنىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە ئۇرۇسلارنىڭ ئورتا ئاسىيانى بىر قانچە جۇمھۇرىيەتلەرگە پارچىلىۋېتىش سىياسىتى رەت قىلىنىپ، پەقەت بىرلا ۋە ئەركىن ئورتا ئاسىيا بۆلىشى قوبۇل قىلىنغان، يېڭىدىن قۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى ئېتىراپ قىلىنمايدىغانلىقى تەكىتلەنگەن ئىدى. ئورتا ئاسىيادا يېڭىدىن قۇرۇلىدىغان دۆلەت − ئەركىن ئىقتىسادى تۈزۈمنى يولغا قويغان مەدەنىيەتلىك تۈزۈم بىلەن باشقۇرۇلىدىغان ۋە دىنى ئەركىنلىك قاتارىدىكى ئاساسلىق پرىنسىپلار ئاساسىدا بىر تۈزۈم قوبۇل قىلىنىدۇ دەپ قارار قىلىنىدۇ. ھاكىمىيەت تارتىپ ئېلىنغاندىن كېيىن ئورتا ئاسىيادا كومپارتىيە چەكلىنىدىغان بولىدۇ. بۇ قۇرۇلتاي، قوقان ۋە ئالاش ئوردا ھۆكۈمەتلىرى بىلەن 1922- يىلقى ئورتا ئاسىيا تۈرك مۇسۇلمانلىرى قۇرۇلتىيىدىن كېيىنكى تۆتىنچى قۇرۇلتاي دەپ قوبۇل قىلىشىدۇ.
بىردىن- بىر نامزات كۆرسىتىش پىرىنسىپى بويىچە ئېلىپ بېرىلغان سايلامدىن كېيىن، ۋەلى قېيۇمخان قايتىدىن رەئىسلىككە سايلىنىدۇ. رەئىس تەرىپىدىن كۆرسىتىلگەن 13 كىشى كومىتېت ئەزالىقىغا سايلىنىپ، ئۇلاردىن 7 نەپىرى باشقارما باشلىقى قىلىپ تەيىنلىنىدۇ. بۇ كىشىلەر دوكتور باي مىرزا ھېيتى، دوكتور سەئىت كېرىمى، ئەرگەش شىرمەت، سەتتار ئالمانبەك، ئا. زاۋكىيي، روشەنبەك ۋە ئايتباي قاتارلىقلار ئىدى. بۇنىڭدىن باشقا يەنە 70 كىشىلىك بىر مىللىي قۇرۇلتاي تەشكىل قىلىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ، چەتئەلدە تۇنجى قېتىم بىر ئورتا ئاسىيا ھۆكۈمىتى ۋە ئورتا ئاسىيا قۇرۇلتىيى تەشكىللەنگەن ھېسابلاندى. ئادولف ھىتلېرنىڭ قۇرۇلتاينى تېلېگراف يوللاپ تەبرىكلىگەنلىكى ۋە ۋەلى قېيۇمخانغا بىر مېدال تەقدىم قىلغانلىقى گېرمانىيە رەھبەرلىكىنىڭ ئېتىراپ قىلىنىشىغا ئېرىشكەنلىكىنى كۆرسىتىش جەھەتتە مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئىدى.
1945- يىلىنىڭ 24- مارت كۈنى ئوستمىنىسترىيۇم، مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىنى «ۋاقىتلىق ئورتا ئاسىيا مىللىي ھۆكۈمىتى» دەپ ئېتىراپ قىلغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ. ئورتا ئاسىيا لېژيونىمۇ رەسمىي تۈردە «ئورتا ئاسىيا مىللىي ئارمىيىسى» دەپ قوبۇل قىلىنىدۇ. بۇ ئارىدا، قالغان مىللەتلەرنىڭ ۋاكالەتچىلىرىمۇ مىللىي كومىتېت سەۋىيىسىگە كۆتۈرۈلگەن ئىدى. مىللىي ھۆكۈمەت سالاھىيىتىگە ئېرىشكەن م ت ب ك گە يەنە گېرمانىيە ۋە ئىتتىپاقداشلىرى بىلەن دىپلوماتىك مۇناسىۋەت قۇرۇش ھوقۇقىمۇ بېرىلگەن. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى بويىچە نېمىسلار بىلەن بىرگە جەڭ قىلغان مىللەتلەردىن مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىغىلا مىللىي ھۆكۈمەت دەرىجىسى بېرىلگەنلىكى، بۇ قارارنىڭ بەكلا كېچىكىپ قوبۇل قىلىنغانلىقى سەۋەبىدىن بىرەر ئەمەلىي قىممىتىنىڭ يوقلۇقىنى ھېسابقا ئالمىغاندا، چەتئەلدە رەسمىي ئېتىراپ قىلىنغان بىردىن- بىر ئورتا ئاسىيا ھۆكۈمىتى بولۇش نۇقتىسىدىن ئالغاندا، بۇ ھۆكۈمەت ھەقىقەتەن مۇھىم تارىخى ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ھۆكۈمەت ھېساپلىنىدۇ.

مۇقەررەر ئاقىۋەت
1944- يىلىنىڭ 14- نويابىر كۈنى، ۋلاسوۋنىڭ رۇسىيە خەلق ئازادلىق كومىتېتى (ك ئو ن ر، كومىتېت ئوسبوۋوژېنيا نارودو روسسى − ئا.ھ. ئىزاھاتى) قۇرۇلغانلىقى ئېلان قىلىنىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە بۇ كومىتېتقا قاراشلىق رۇسىيە ئۇرۇش ئەسىرلىرى ۋە شەرق ئىشچىلىرىدىن تەشكىل تاپقان «رۇسىيە ئازادلىق ئارمىيىسى» (ر ئو ئا، رۇسكايا  ئوسۋوبدىتېل نېيا ئارمىيا − ئا.ھ. ئىزاھاتى) مۇ قۇرۇلغان ئىدى. ئېس- ئېسچىلار لىدېرى ھىملېر، شەرق ئىشلىرى مىنىستىرى روزېنبېرگنى قىستاپ يۈرۈپ ئۆزىنىڭ لايىھىسىنى قوبۇل قىلدۇرۇپ، پىلانىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا كىرىشىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ھىملېر بىلەن روزېنبېرگ ئىككىسى ۋلاسوۋ بىلەن كېلىشىپ، بۇ ئىشنى رەسمىي ھۆججەت شەكلىدە كەلتۈرۈۋالىدۇ. ئېلان قىلىنغان بۇ توختامنامىنىڭ ئاساسلىق پرىنسىپلىرى تۆۋەندىكىچە ئىدى:
رۇسىيە بولشېۋىكلەردىن ئازاد قىلىنغاندىن كېيىن رۇسىيە بىر مۇستەقىل دۆلەت ھالىغا كەلتۈرۈلىدۇ، دۆلەت تۈزۈمىنى خەلق ئۆزى بەلگىلەيدۇ. 1939- يىلىدىن بۇرۇنقى رۇسىيە چېگراسى كۈچكە ئىگە قىلىنىدۇ، … قىرىم ئۆز ئالدىغا مۇستەقىل بىر رايون ھالىغا كەلتۈرۈلىدۇ، ئۇرۇس كازاكلىرىغىمۇ ئەڭ يۇقىرى دەرىجىدە سىياسىي مۇستەقىللىق بېرىلىدۇ؛ ئۇرۇسلاردىن باشقا خەلقلەرگە ئەڭ ئالىي مەدەنىي ئاپتونومىيە بېرىلىدۇ.
ھىملېرنىڭ بۇ پىلانىدا ئورتا ئاسىيا، ئىدىل ئۇرال ۋە قىرىم كومىتېتلىرى شەرقى تۈرك شۇراسىنى، ئەزەربەيجان، شىمالى كاپكازىيە، گىرۇزىيە ۋە ئەرمېنىيە قاتارىدىكى كومىتېتلار بولسا كاۋكاز شۇراسىنى تەشكىل قىلىدىغان، كېيىنچە بۇ ئىككى شۇرا بىرلەشتۈرۈلۈپ بىر پۈتۈن فېدېراتىپ دۆلەت شەكلىدە ك ئو ن ر غا قارايدىغان قىلىنغان.
ئەمما، بۇنداق بىر قارارغا ۋەلى قېيۇمخان باشچىلىقىدىكى بارلىق مىللىي كومىتېت يېتەكچىلىرى قەتئىي قارشى چىقىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان، ۋلاسوۋ كومىتېتى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىنى ئوتتۇرىسىدا يۈز بەرگەن سۈركىلىشلەرنى تونۇشتۇرۇپ كېلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ئېس- ئېسچىلار يېتەكچىلىرى بىزنى ۋلاسوۋ بىلەن بۇ ھەقتە كۆرۈشۈشىمىز لازىملىقىنى، بۇ ھەقتە سۆزلىشىشىمىز لازىملىقىنى ئېيتتى. مەن، گىرۇزىيە ۋاكالەتچىسى كېدىيا ۋە يەنە بىر گېستاپو ئەمەلدارى بىلەن بىرگە ۋلاسوۋلارنىڭ مەركىزىگە باردىم. ئۇ يەردىكى زال ئىچى ئۇرۇسلار بىلەن لىق تولغان ئىكەن. بىز ئىچىگە كىردۇق. كېدىيا بېرىپ ۋلاسوۋ بىلەن قول ئېلىشىپ كۆرۈشتى. مەن ئۇنىڭ بىلەن قول ئېلىشمىدىم. ۋلاسوۋ بىزگە ئۆزىنىڭ پىلانىنى تونۇشتۇرۇپ نۇرغۇن گەپلەرنى قىلدى. ۋلاسوۋغا تەۋە ئەسكەر سانى بەكلا ئاز ئىدى. شۇڭا ئۇ بىزنىڭ ئەسكەرلىرىمىزدىنمۇ پايدىلانماقچى بولۇۋاتقانىكەن. مەن ئۇنىڭ گېپى تۈگىگەندىن كېيىن سۆز ئېلىپ دېدىم: “بىز سىزنىڭ بۇ كومىتېتىڭىزنى ئېتىراپ قىلمايمىز. شۇنداق ئىكەن، بىزنىڭ سىزلەر بىلەن ھەمكارلىشىپ بىرلىكتە پائالىيەت قىلىشىمىز مۇمكىن ئەمەس.” گىرۇزىن كېدىيامۇ مەن دېگەندەك گەپلەرنى قىلغاندىن كېيىن، ئۇ يەردىن قايتىپ چىقتۇق. … ئەتىسى، مەن يارىدارلار تۇرۇۋاتقان بىر مەركىزى لاگېرنى زىيارەت قىلىپ كېلىشكە كېتىۋاتقىنىمدا، ئۇدۇلىمىزدىن كېلىۋاتقان بىر قاراماشىنا كېلىپ مەن ئولتۇرغان پىكاپنى پەستتىكى يارغا ئۇرۇپ چۈشۈرۈۋەتتى. مەن بۇ سۇيىقەستتىن يارىدارلىنىپ بىر ئاي بالنىستتا داۋالاندىم. پەرىزىمچە بۇ ۋەقەنى گېستاپو پىلانلىغان بۆلىشى مۇمكىن ئىدى. ئۇلار، مېنىڭدىن قۇتۇلسىلا ئۆزلىرىنىڭ پىلانىنى توسالغۇسىز ئىشقا ئاشۇرالايمىز دەپ ئويلاشسا كېرەك. لېجيوندىكى جەڭچىلىرىمىز نېمىسلارغا: “ئەگەر بىزنى ۋلاسوۋغا قوشۇلۇپ كېتىڭلار دەپ زورلايدىغان بولساڭلار، ئۇ چاغدا بىزمۇ سىلەرگە قارشى جەڭ قىلىمىز” دەپ چىڭ تۇرغاچقا، نېمىسلارمۇ بۇ نىيىتىدىن ياندى. نېمىسلار، بۇ ئارىدا ۋلاسوۋ پىلانى يولغا قۇيۇلۇۋاتقان بۇ جەرياندا بىزنى ئۆز ئىختىيارىمىزغا قويۇپ بەردى. ئەمما ئېس- ئېسچىلار تەۋەسىدىكى غۇلام ئالىم كوماندىرلىقىدىكى ئورتا ئاسىيا پولكىنى ۋلاسوۋنىڭ تەشكىلاتىغا قارايدىغان قىلىشقان ئىدى. بۇ ئەھۋال ئەسكەرلەر ئارىسىدا بەكلا قاتتىق غۇلغۇلا پەيدا قىلىۋەتتى. شۇڭا نۇرغۇن ئەسكەرلەر غۇلام ئالىمنىڭ ئەسكەرلىرى غۇلام بىلەن بىرلىكتە باندىتلار سېپىگە قوشۇلۇپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقاردى.
راست دېگەندەك، بىر ئۇرۇس گېنېرالىنىڭ قوماندانلىقى ئاستىدا تۇرۇپ جەڭ قىلىش، ئۇرۇس بولمىغان باشقا مىللەتلەرگە تەۋە ئەسكەرلەر ئۈچۈن بەكلا ئېغىر كېلەتتى. ئېس- ئېسچىلار رەھبەرلىكى بۇ تۈردىكى ئەخمىقانە بەلگىلىمىدە چىڭ تۇرۇۋېلىشى سەۋەبىدىن، ئېس- ئېسچىلار تەشكىلاتى تەۋەسىدىكى ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەردىن 900 دەك ئەسكەر سوۋېتلار تەرەپكە ئۆتۈپ كېتىدۇ. بۇ تۈردىكى ئۆتۈپ كېتىشلەر ئىچىدىكى ئەڭ مۇھىملىرىدىن بىرى ۋاففېن ئېس- ئېستىكى تۈرك پولكى كوماندىرى، ئۇرۇش قەھرىمانى بولغان غۇلام ئالىمنىڭ 200 دەك ئەسكىرى بىلەن چېخوسلوۋاكىيىدىكى كوممۇنىستلار پارتىزانلىرىغا قوشۇلۇپ كېتىش ۋەقەسى ھېساپلىنىدۇ (كاروي، «ئىشغال قىلىنغان زېمىنلار»، 346- بەت. پاترىك فون مۇھلېن، «كرېست بىلەن قىزىل يۇلتۇز ئوتتۇرىسىدا» دېگەن ئەسىرىدە بۇ رەقەمنى 400- 500 ئەتراپىدا دەپ كۆرسىتىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). م ت ب ك رەئىس مۇئاۋىنى دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن خۇسۇسىي سۆھبەت جەريانىدا بۇ ۋەقەنى تۆۋەندىكىچە بايان قىلىدۇ:
ۋلاسوۋنىڭ رۇسىيە خەلق ئازادلىق كومىتېتى رەسمىي قۇرۇلۇشى بىلەن تەڭ، ئېس- ئېسچىلار تەۋەسىدىكى قىسىملارنىمۇ ۋلاسوۋ كومىتېتىغا قارايدىغان قىلىشقان ئىدى. بۇ ئەھۋال، رۇس بولمىغان مىللەتلەرنىڭ، بولۇپمۇ ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەرنىڭ كۈچلۈك نارازىلىقىنى قوزغىغان ئىدى. ئۇ ۋاقىتلاردا چېخوسلوۋاكىيىدە كوممۇنىستلار پارتىزانلىرىغا قارشى جەڭ قىلىۋاتقان پولكوۋنىك غۇلام ئالىم مېنى يېنىغا چاقىرتتى. دېكابىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا، يەنى ك ئو ن ر نىڭ قۇرۇلۇشىدىن بىرەر ئايدەك ۋاقىت ئۆتكەن بىر ۋاقىتلاردا غۇلام ئالىم تۇرغان مىياۋا شەھىرىگە باردىم. سۆزلىشىش جەريانىدا غۇلام، ئەگەر ۋلاسوۋنىڭ قوماندانلىقىغا ئۆتۈش ھەققىدىكى بۇيرۇق ئەمەلدىن قالدۇرۇلمايدىكەن، قوزغىلاڭ كۆتۈرىمىز دەپ كېسىپ ئېيتتى. ئاخىرىدا مېنىڭ بېرىپ مەسئۇل كىشىلەر بىلەن ئەڭ ئاخىرقى بىر قېتىم ئۇلارنىڭ تەلىپىنى يەتكۈزۈپ بېقىشىمنى قارار قىلىشتى. بۇنىڭغا ئوخشايدىغان قىيىنچىلىق ئەزەربەيجانلىق ئەسكەرلەردىمۇ بار ئىدى. ئەزەربەيجان كومىتېتىنىڭ رەئىسى فەتخالى ئەپەندى بىلەن بىرگە شەرق ئىشلىرى مىنىستىرلىقىنىڭ مەسئۇلى، ئېس- ئېسچىلار گېنېرالى بەرگېرنىڭ قېشىغا بېرىپ ئەھۋالنى ئېيتتۇق. ئەمما بەرگېر بۇ قاراردىن يانغىلى بولمايدىغانلىقىنى ئېيتتى. بەرگەن پىكىرلىرىنىڭ ھېچقانداق پايدىسى بولمىغانلىقى ئۈچۈن، غۇلام ئالىم نېمىسلار بىلەن توقۇنۇشتا بىر مۇنچە نېمىس ئەسكىرىنى ئۆلتۈرۈپ بىر قىسىم ئەسكەرلىرىنى ئېلىپ باندىتلار سېپىغا ئۆتۈپ كېتىدۇ.
بۇ ۋەقە، ئېس- ئېسچىلارنىڭ بارلىق پىلانلىرىنى ئاستىن- ئۈستۈن قىلىۋېتىدۇ. شۇنداق قىلىپ ۋلاسوۋ يېتەكچىلىكىدە بولشېۋىكلەرگە قارشى بىر بىرلەشمە ئارمىيە تەشكىل قىلىش لايىھىسى ئېغىر زەربىگە ئۇچرايدۇ (غۇلام ئالىم ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندا سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكەن بولۇپ، ئەنجان شەھىرىدە نېفىت تېخنىكومىنىڭ مەكتەپ مۇدىرى بولۇپ خىزمەت قىلىدۇ. سوغۇق ئۇرۇش يىللىرىدا رادىئولاردا تەشۋىقات نۇتۇقلىرى سۆزلەپ يۈرىدۇ. بايمىرزا ھېيتى غۇلام ئالىمنى 1961- يىلى لوندوندا ئۇچراتقانلىقىنى ئېيتىدۇ. گېنېرال ۋلاسوۋ بولسا ئۇرۇسلار تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىپ موسكۋاغا ئېلىپ كېتىلىپ، ۋەتەن خائىنى دېگەن جىنايەت بىلەن سوتلاپ ئۆلۈم جازاسى بېرىپ ئېتىپ تاشلايدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
1945- يىلىنىڭ ئاپرېل كۈنلىرى، ئۇرۇش ئاياغلىشىشقا ئاز قالغان كۈنلەردە م ت ب ك ئۈچۈن كۈتۈلمىگەن بىر ۋەقە يۈز بېرىدۇ. قارېس قانات باي (قارېس قانات باي 1911- يىلى قازاقىستاندا تۇغۇلغان. مىنېرالوگىيە ئىنژېنېرى بولۇپ قازاقىستان ۋە تاتارىستاندا ئىشلىگەن. ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى مەزگىللىرىدە نېمىسلارغا ئەسىرگە چۈشۈپ ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا قېتىلغان. م ت ب ك نىڭ سېكرېتارى بولغان. كېيىنچە كومىتېتتىن چىقىپ كېتىپ تۈرك ئېلى گۇرۇھىنى تەشكىل قىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) باشچىلىقىدا ئۆكتىچى بىر گۇرۇپپا م ت ب ك دىن چىقىپ كېتىپ ئورتا ئاسىيا شۇراسىنى قۇرۇپ چىقىدۇ. بۇ شۇرانىڭ رەئىسلىكىگە قارېس قانات باي، مۇئاۋىنىغا ئەخمەت ئۆمەرجان تەيىنلىنىدۇ. بۇ گۇرۇھنىڭ قالغان ھەيئەتلىرى ھەسەن قايغىن، ئەسىمبات غەيرەتى ۋە رەھىم بۇرھانزادە قاتارلىقلاردىن تەشكىل تاپىدۇ. بۇ شۇرا قۇرۇلۇپ ئۇزۇن ئۆتمەي ۋلاسوۋ يېتەكچىلىكىدىكى رۇسىيە خەلقلىرىنى ئازاد قىلىش تەشكىلاتىغا قوشۇلۇپ كېتىدۇ. ئەمما بۇ كۈنلەردە ئۇرۇش ئاخىرلىشىۋاتقان كۈنلەر بولۇپ، نېمىس ھاكىمىيىتى پۈتۈنلەي يىمىرىلىۋاتقان بىر ۋاقىتلار ئىدى. شۇڭا، ئۇلارنىڭ ۋلاسوۋچىلارغا قوشۇلۇش قارارى ئاتاقتا قوشۇلۇش دېگەندىن باشقا بىرەر مەنىنى بىلدۈرمەيتتى.
ئۇرۇش ئاخىرقى كۈنلەرگە كېلىپ قالغانىدى. مىللىي كومىتېتلارنىڭ يېتەكچىلىرى باشقا دۆلەتلەرگە قېچىپ كېتىشنىڭ كويىدا ئىدى. نېمىس دائىرىلىرىمۇ ئۇلارغا قىلچە توسالغۇلۇق قىلىشمايدۇ، ھەتتا ئۇلارنىڭ چەتكە چىقىشلىرى ئۈچۈن لازىم بولغان بارلىق تونۇشتۇرۇشلارنى تەل قىلىپ ياردەمدە بولىدۇ. ئەزەربەيجان كومىتېتىنىڭ رەئىسى فەتخالى ئەپەندى مىسىرغا، شىمالى كاۋكاز كومىتېتى يېتەكچىسى ئەلىخان قانتۆمۈر بىلەن گىرۇزىيە كومىتېتىنىڭ رەئىسى كېدىيا شۋېتسارىيەگە يولغا سېلىۋېتىلگەنىدى. ۋەلى قېيۇمخان بولسا، كومىتېت ھەيئىتىدىكى دوستلىرى بىلەن بىرگە نېمە كۈننى كۆرسە بىرلىكتە كۆرۈش ئىرادىسىگە كەلگەنلىكى ئۈچۈن، گېرمانىيەدىن ھېچ يەرگە كەتمەيدىغانلىقىنى ئېيتىپ، گېرمانىيەدىن چىقىپ كېتىشى ھەققىدىكى بارلىق تەكلىپلەرنى رەت قىلىدۇ.

ئۇرۇشنىڭ ئاخىرلىشىشى ۋە نيۇرىمبېرگ سوتى
گېرمانىيە تەسلىم بولۇشتىن بىر ئاي ئاۋۋال، يەنى ئۇرۇش بېرلىن كوچىلىرىدا داۋاملىشىۋاتقان كۈنلەردە، بىر قىسىم م ت ب ك ئەزالىرى ئورتا ئاسىيالىق لېژيونلار تەرىپىدىن مۇھاپىزەت قىلىنىۋاتقان ماريېنباد بازىرىدا (ئۇ يەر بۈگۈن چېخ چېگراسى ئىچىدە قالغان بولۇپ، ئۇ يەرگە ماريېنسكا لازنا دەپ نام بېرىلگەن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) ئۇچرىشىش ئۈچۈن بېرلىندىن ئايرىلىدۇ. يەنە بىر گۇرۇپپا كىشىلەر ئىتالىيەگە، 162- ئورتا ئاسىيا تۈمەنى تۇرۇۋاتقان جايلارغا ئەۋەتىلىدۇ (ھۈسەيىن ئىكرام، سەئىد كېرىمى، روزى نەزەرلەر بۇ گۇرۇپپىدا ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇنىڭدىن سەل ئاۋۋال م ت ب ك غا قارشى ئۆكتىچىلىك بايرىقىنى كۆتۈرۈپ تەشكىلدىن چىقىپ كەتكەن، كېيىن ئورتا ئاسىيا شۇراسىنى قۇرغان ئۆكتىچى گۇرۇپپا ئەزالىرى بولسا شتۇتگارت تەرەپكە قاراپ يولغا چىققانىدى (قارەس قانات باي، ئۆمەر ئەخمەتجان، ئەھەت سەلىمى قاتارلىقلار − ئا. ھ. ئىزاھاتى). ماريېنباد بازىرىنى مەركەز قىلىپ تاللىۋېلىشتىكى ئاساسلىق سەۋەب، بۇ يەردىكى نېمىس قوشۇنلىرىنىڭ قوماندانى گېنېرال ۋېرنېر بىلەن شەھەر قوماندانى مايور ھېيپېلنىڭ م ت ب ك بىلەن يېقىن مۇناسىۋىتى بولغان ھەربىيلەردىن بولغانلىقى ئىدى. ۋەلى قېيۇمخان، مۇئاۋىنى دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەن بىرگە بۇ شەھەرگە بېرىۋالىدۇ. بۇ شەھەر بازىرى ئامېرىكا بىلەن رۇسىيە ئارمىيىسى ئىشغال قىلغان يەرلەرنىڭ كېسىشكەن نۇقتىسىغا جايلاشقان بىر يەرگە ئايلىنىپ قالغان ئىدى. ماي ئېيىنىڭ دەسلەپكى كۈنلىرىدە رۇسىيە قوشۇنلىرى بۇ يەرگە 14 كىلومېتىردەك يېقىنلاپ كەلگەن بولۇپ، چېخ قىزىللار پارتىزانلىرى ھەر تەرەپتىن ھۇجۇم قىلىپ تۇرماقتا ئىدى. 5- ماي كۈنى ئامېرىكا قوشۇنلىرى بۇ جاينى ئىشغال قىلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان ئامېرىكا قوشۇنلىرىنىڭ قوماندانىغا ۋە س ئى س (كونتېر ئىنتېللىگېنس كورپۇس، جاسۇسلۇققا قارشى ئاخبارات قىسمى − ئا.ھ. ئىزاھاتى) مەسئۇلىنىڭ ئالدىغا بېرىپ م ت ب ك تەشكىلاتى بىلەن ئۇنىڭ سىياسىي ئورنى ھەققىدە مەلۇمات بېرىدۇ. س ئى س مەسئۇلى بولغان كىشىنىڭ كونا كاپكازىيىلىك كۆچمەن بولغان بىر ئامېرىكالىقنىڭ ئوغلى بۆلىشى قېيۇمخاننىڭ دوكلاتىغا قۇلاق سېلىشى ئۈچۈن ھەقىقەتەن بىر تەلەي ھېسابلىناتتى. بۇ جەرياندا ئەۋەتىلگەن كومىتېتقا مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلار ئامېرىكا ئارمىيىسى قوماندانلىق شتابى تەرىپىدىن مۇھاكىمە قىلىنىپ ئېيزىنخاۋېرنىڭ ئىمزاسى بىلەن قېيۇمخاننىڭ قولغا ئېلىنىشى ھەققىدىكى بۇيرۇق كېلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، 22- ماي كۈنى ۋەلى قېيۇمخان م ت ب ك ئەزالىرى ۋە يەنە بىر قىسىم ھەربىي مەسئۇل كىشىلەر (تەخمىنەن 120 دەك كىشى) بىلەن بىرگە قولغا ئېلىنىدۇ. ماريېنباد شەھەر ئەتراپىدىكى ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەر بولسا يۈك پويىزلىرىغا ئولتۇرغۇزۇلۇپ رۇسىيەلىك مەسئۇل كىشىلەرگە تاپشۇرۇپ بېرىلىش ئۈچۈن سوۋېتلەرنىڭ ئىشغال قىلىۋالغان پراگاغا يولغا سېلىنماقتا ئىدى. قولغا ئېلىنغان م ت ب ك ئەزالىرىنىڭ قولىدا گېرمانىيە تەستىقلىغان مۇھاجىرلىق تونۇشتۇرۇشلىرى بار بولۇپ، ئۇلار پۇقرا خىزمەتچىلەر دەپ كۆرسىتىلگەن ئىدى. شۇڭا ئۇلار ھەققىدە بىۋاسىتە قولغا ئېلىش بۇيرۇقىمۇ يوق ئىدى. ۋەلى قېيۇمخان قولغا ئېلىنىش ۋاقتىدا ئېھتىيات ئۈچۈن نازارەت ئاستىدا تۇتۇپ تۇرۇلماقتا ئىدى. ۋەلى قېيۇمخاننىڭ تەلىپى، شۇنىڭدەك س ئى س مەسئۇلىنىڭ ئىجابىي تىرىشچانلىق كۆرسىتىشى نەتىجىسىدە كومىتېت ئەزالىرى گېرمانىيەگە قايتىشى ئۈچۈن رۇخسەت قىلىنىپ قويۇپ بېرىلىدۇ.
كومىتېت ئەزالىرى كېتىشى بىلەن تەڭ، گېنېرال ئېيزىنخاۋېر تەرىپىدىن قول قويۇلغان يەنە بىر بۇيرۇق كېلىپ، ۋەلى قېيۇمخاننى رۇسىيەلىكلەرگە ئۆتكۈزۈپ بېرىش تەلەپ قىلىنغان ئىدى. دەل شۇ پەيتتە، چېخ پارتىزانلىرى ۋەلى قېيۇمخان نازارەت ئاستىدا تۇتۇپ تۇرۇلغان جايغا بىر قېتىملىق سۇيىقەستلىك ھۇجۇم قوزغايدۇ. مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقان بۇ سۇيىقەستلىك ھۇجۇم ئەسلىدە قېيۇمخاننىڭ ئۆلۈمدىن قۇتۇلۇپ قېلىشىغا سەۋەب بولغان بىر ۋەقە ئىدى. شۇ ۋەقەدىن كېيىن، ئامېرىكالىقلار قېيۇمخاننى ئۇرۇسلارغا ئۆتكۈزۈپ بېرىش نىيىتىدىن ۋاز كېچىپ، ئۇلارنى ئاۋۋال پىلسەن شەھىرىگە، كېيىن يەنە نيۇرىمبېرگ شەھىرىگە ئېلىپ كېتىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ئىككى يىلدەك داۋاملىشىدىغان سوراققا تارتىلىش، سوتلىنىش ۋە تۈرمىدە يېتىش دەۋرى باشلىنىدۇ.
ئىتتىپاقداشلار ئوتتۇرىسىدا تۈزۈلگەن يالتا كېلىشىمىگە ئاساسەن، ئۇرۇش تۈگىگەندىن كېيىن ھەر بىر دۆلەت ئۆزىنىڭ ۋەتەنداشلىرىنى قايتۇرۇپ ئالىدىغان بۆلىشى كېرەك ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، فىرانسىيە، ئىتالىيە قاتارلىق دۆلەتلەردە ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر ئارمىيىسىگە ئەل بولغان بارلىق سوۋېت ۋەتەنداشلىرى تۈركۈم- تۈركۈملەپ سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتۇرۇلماقتا ئىدى. بۇ قايتۇرۇلغان سوۋېت يۇرتداشلىرى سوۋېت تەرەپكە تاپشۇرۇلۇشى ھامان ئۇجۇقتۇرۇۋېتىلدى. جېنىنى ساقلاپ قالالىغان ئىنتايىن ئاز بىر قىسىملىرى 20- 25 يىلدىن كېسىلىپ سىبىرىيىگە سۈرگۈنگە ھەيدەلدى. بۇنداق جازالاش بىلەن ئون مىڭلىغان ئورتا ئاسىيالىق ئۆلتۈرۈۋېتىلىدۇ. داچياۋ ئەتراپىدا قايتۇرۇلۇش ئۈچۈن بىر ئۆيگەغا قامالغان 30 دەك ئورتا ئاسىيالىق ئوفىتسېر رۇسىيەلىكلەرنىڭ قولىغا تىرىك چۈشۈپ قالماسلىق ئۈچۈن ئۆزلىرىنى بىنا بىلەن قوشۇپ كۆيدۈرۈپ ئۆلۈۋېلىشتەك ۋەقەلەر بۇ تۈر تراگېدىيىلەرنىڭ پاجىئەلىك ئۈلگىلىرىنى نامايان قىلماقتا ئىدى. 1943- يىلى شەرقى فرونتتىن ئىتالىيە ئۇرۇش سېپىگە يۆتكەلگەن 162- ئورتا ئاسىيا دېۋىزىيىسى ئامېرىكا قوشۇنلىرىغا ئەل بولغان ئىدى. تەسلىم بولغان بۇ دېۋىزىيىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى پاراخوتلار بىلەن دېڭىز يولى ئارقىلىق توشۇلۇپ سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتۇرۇلىدۇ (بۇ ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى توشۇپ ماڭغان پاراخوتلار تۈركىيەنىڭ چاناق قەلئە ۋە ئىستانبۇل بوغۇزلىرىدىن ئۆتۈپ كېتىۋاتقانلىرىدا بىر قىسىم ئەسىرلەر پاراخوتتىن ئاتلاپ قېچىشقا ئۇرۇنغان بولسىمۇ، تۈركىيە دائىرىلىرى تەرىپىدىن قايتا تۇتۇلۇپ ئۇرۇسلارغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
چارە ئىشلىتىپ گېرمانىيەدە قويۇپ بېرىلىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلىگەنلەرنىڭمۇ بېشىدا ھەر دائىم ئوۋلىنىش پاجىئەسى بار ئىدى. بارلىق نېمىس شەھەرلىرىدە ئامېرىكا، ئەنگلىيە، فىرانسىيە ۋە رۇسىيە ھەربىيلىرىدىن تەشكىل تاپقان تۆتتىن- تۆتتىن تەشكىل قىلىنغان گۇرۇپپىلار ھەربىي ماشىنىلىق شەھەر ئىچىنى قېزىپ يۈرۈشەتتى. ئۇلار قارا چاچلىق، شەرقلىق ئىكەنلىكى بىلىنىپ تۇرغان ئادەملىرىنى كۆرگەنلا يېرىدە ئوۋلىشاتتى. بۇ ئۇسۇل بىلەن قولغا چۈشكەن كونا سوۋېت ۋەتەنداشلىرى دەرھال ئۇرۇس ھەربىيلىرىگە تاپشۇرۇپ بېرىلەتتى. ئەنە شۇ يولدا تۇتۇلۇپ قالغان ئەخمەتجان ئۆمەرخان بىلەن سۇلتان مۇراتتىن ئىبارەت ئىككى نەپەر م ت ب ك ئەزاسى ئۆزلىرىنى تۈركىيە تۈركلىرىدىن ئىكەنلىكىگە ئىشەندۈرۈپ يۈرۈپ ئاران جېنىنى ساقلاپ قالالىغانلاردىن ئىدى.
م ت ب ك مۇئاۋىن رەئىسى بايمىرزا ھېيتى بىلەن بىر قىسىم ئەزالار نيۇرىمبېرگ ئارقىلىق مىيۇنخېنغا كېلىۋالغان ئىدى. ئۇلار مىيۇنخېندىكى ھەربىي قاچقۇنلىرىغا ياردەم قىلىش لاگېرلىرىدا بىر مەزگىل ياشايدۇ. رازاق باقى، بۇرھانىدىن قاسىم ۋە قادىربەك قاتارىدىكى كومىتېت ئەزالىرى ئۇلاردەك تەلەيلىك ئەمەس ئىدى. ئۇلار سوۋېت ئەسكەرلىرىنىڭ قولىغا چۈشۈپ ئۆلتۈرۈلىدۇ. بۇ ئارىدا م ت ب ك ئەزالىرى تۈركىيە باش قوماندانلىق شتابىنىڭ 8- ئامېرىكا ئارمىيىسى تەۋەسىدە تۇرۇۋاتقان ۋاكالەتچى يۈزبېشى ئىخسان ئۈنېسان بىلەن ئالاقىلىشىپ ئورتا ئاسىيا لېژيونى ئوفىتسېر- ئەسكەرلىرىنىڭ تۈركىيە تەرىپىدىن ئۆتكۈزۈۋېلىنىشى ئۈچۈن ئىلتىماس سۇنىدۇ. ئۇنېسان بۇ ئىلتىماسنى م ت ب ك تەرىپىدىن بېرىلگەن تىزىملىك بىلەن بىرگە قوشۇپ ئەنقەرەگە ئەۋەتكەن بولسىمۇ، ئەنقەرە ھۆكۈمىتى تەرەپتىن ھېچقانداق بىر تىۋىش چىقمايدۇ.
ئۇرۇش ئاخىرلىشىپ بىر مەزگىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، سوۋېت ئىتتىپاقى ئىشغال قىلىۋالغان ئەللەردە ئۇلارغا بېقىنىدىغان قورچاق ھۆكۈمەتلەر تىكلەيدىغانلىقى ئاشكارا ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلايدۇ. دېمەك ئۇرۇسلار كوممۇنىزمنى ياۋروپاغا كېڭەيتىش نىيىتىدە ئىدى.
بۇ ۋاقىتتا ئېيزىنخاۋېر ئېلان قىلغان يەنە بىر بۇيرۇق بىلەن تۇتۇلغان سوۋېت ۋەتەنداشلىرىنىڭ سوۋېتلەرگە قايتۇرۇلۇشىغا مۇناسىۋەتلىك بەلگىلىمىنىڭ ئىجرا قىلىنىشى ئەمەلدىن قالدۇرۇلىدۇ. ئەمما بۇ بۇيرۇق ئېلان قىلىنىشتىن بۇرۇن يۈزمىڭلىغان ئەسىر سوۋېتلار تەرەپكە قايتۇرۇپ بولۇنغان ئىدى. بۇ ۋەقەلەردىن كېيىن، گېرمانىيەنىڭ غەربلىكلەر تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنغان قىسىملىرىدا 6- 7 مىڭدەك تۈركى ئىرقىدىن بولغان ئۇرۇش ئەسىرلىرى ساقلىنىپ قالغان. بۇلاردىن بىرەر مىڭدەكى ئورتا ئاسىيالىق بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئارىسىدا م ت ب ك ئەزالىرىمۇ بار ئىدى.
1941- يىلىدىن باشلاپ قولغا چۈشكەن 400000 مىڭ ئەتراپىدىكى ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىنىڭ تەقدىرىنى، مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاقى كومىتېت ئەزاسى ئېرگەش شىرمەت رەسمىي تۈردە مۇنداق خۇلاسىلەيدۇ:
ئۇرۇش جەريانىدا نېمىسلار تەرىپىگە ئۆتۈپ كەتكەن ياكى ئۇلارغا ئەسىرگە چۈشكەنلەرنىڭ ئىچىدە بىزنىڭ يۇرتداشلىرىمىزدىن 400 مىڭ ئەتراپىدا ئادەم بار ئىدى. ئەسىرلەر لاگېرلىرىدا نېمىسلار تەرىپىدىن ئاچ قالدۇرۇلۇپ ئۆلتۈرۈلگەنلەر، يەھۇدىيكەنسەن، موڭغۇلكەنسەن ياكى كوممۇنىستكەنسەن دەپ ئۆلتۈرۈلگەنلەر بىلەن ھەر تۈرلۈك كېسەللىكلەر بىلەن ئۆلگەنلەرنى قوشۇپ ھېسابلىغىنىمىزدا 90~100 مىڭدەك قېرىندىشىمىز ئۆلۈپ كەتتى. بۇ لاگېرلاردىن چىقىرىلغان بىرەر يۈز مىڭدەك قېرىندىشىمىزنىڭ قولىغا قورال تۇتقۇزۇلۇپ ئەسكەر قىلىندى. قالغان 200 مىڭدەكى ئۇرۇش سەپلىرىدە شەرق ئىشچىسى نامىدا ئىشلىتىلدى. غەرب ئۇرۇش سېپى ئېچىلىشىغا كەلگۈچە بىزنىڭ قېرىنداشلىرىمىز شەرق ئۇرۇش سەپلىرىدە سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى جەڭگە قاتناشتى. غەرب فرونتىنىڭ ئېچىلىشى بىلەن تەڭ، مىللىي كومىتېت ھەر تۈرلۈك باھانىلەرنى كۆرسىتىپ يۈرۈپ ئەسكەرلىرىمىزدىن 70- 75 مىڭغا يېقىنىنى غەربى سەپلەرگە يۆتكىۋالىدۇ. غەربكە يۆتكىۋېلىشىمىزدىكى مەقسەت، ئۇرۇشتا ئەسىرگە چۈشىدىغان قېرىنداشلىرىمىز سوۋېتلار قولىغا ئەمەس غەرب ئىتتىپاقداشلىرىنىڭ قولىغا ئەسىر چۈشىشىنى مەقسەت قىلىش ئىدى. … بۇ ئەسكەرلىرىمىزنىڭ كۆپ قىسمى ئىتالىيە ۋە فىرانسىيەگە ئورۇنلاشتۇرۇلغانىدى. … ئۇرۇش ئاخىرلاشقىنىدا ئۇ قېرىنداشلىرىمىزنى ئۇرۇسلارغا ئۆتكۈزۈپ بېرىشكە باشلىدى. … بىز بۇنى توسۇپ قالالمىدۇق. شۇنداق قىلىپ غەرب سەپلەردىن 70 مىڭدەك قېرىندىشىمىز مەجبۇرى تۈردە رۇسىيەگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلدى. ئۇرۇش تۈگىگەندىن كېيىن، بىز گېرمانىيەنىڭ بولۇڭ- پۇچقاقلىرىدا يوشۇرۇنۇپ يۈرگەن قېرىنداشلىرىمىزنى قايتىدىن تېپىپ يىغىشقا كىرىشتۇق. نەتىجىدە، پۈتكۈل ياۋروپادا ئاران مىڭدەك قېرىندىشىمىزنىڭ ساق قالغانلىقى ئوتتۇرىغا چىقتى.
خۇلاسە قىلغىنىمىزدا، ئۇرۇش بويىچە 300 مىڭ ئەتراپىدا ئورتا ئاسىيالىق لېژيونېر ياكى شەرق ئىشچىسى سۈپىتىدە نېمىسلار ئۈچۈن ئالدىنقى سەپلەردە ئۇرۇشقا سېلىنغانلىقى ياكى ئىشقا سېلىنغانلىقى مەلۇم. بۇلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى شەرق ۋە غەرب ئۇرۇش سەپلىرىدە جېنىدىن ئايرىلدى. ئۇلاردىن قالغانلار بىرەر مىڭ كىشىنى ھېسابقا ئالمىغاندا ھەممىسى دېگۈدەك سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەن. 4 يىل داۋاملاشقان گېرمانىيە- رۇسىيە ئۇرۇشى ئورتا ئاسىيالىقلارغا يالغۇز نېمىس تەرەپتىلا 400000 جانغا توختايدۇ. رۇسىيە تەرىپىدە قانچىلىك قېرىندىشىمىزنىڭ چىقىم بولغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات بولمىسىمۇ، بۇ چىقىمنىڭ يۇقىرىقى ساندىن كۆپ ئۈستۈن ئىكەنلىكى مۇقەررەر. تارىختىن بېرى، بۇ تۈركىلەر بەلكىم ئۆزىنىڭ خوجايىنى بولمىغان باشقا بىر خوجايىنلار ئۈچۈن تۇنجى قېتىم جان تىكىپ خىزمەت قىلىشتى. شۇنىڭدەك ئۆزلىرى بىلەن قىلچە مۇناسىۋىتى بولمىغان بىر ئۇرۇشنىڭ ھەر ئىككىلا سېپىدە قىرىلىپ تۈگىدى. يازغۇچى ئولاف كاريونىڭ ئېيتقىنىدەك: ئۇلارنىڭ ۋەزىپىلىرى ئىككى ئىمپېرىيە ئوتتۇرىسىدا ئوينالغان شاھمات تاختىسى ئۈستىدە پېشكا بولۇپ بېرىش ئىدى. مانا بۇ − ئۇرۇش سەپلىرىدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ پاجىئەلىك تراگېدىيىسى.

ئۇرۇش دەۋرىدە تۈركىيە

بۇنداق گەپلەر ئۈچۈن مەسئۇلىيەتنى ئۈستۈمگە ئېلىشتىن مەن ھەرگىز قورقمايمەن. مېنىڭ ئۆز ئۈستۈمگە چۈشكەن مەسئۇلىيەتنى بەجا كەلتۈرۈشۈمگە ھېچكىم توسالغۇلۇق قىلالمايدۇ. مېنىڭ مۇقەددەس ئېتىقادلىرىمدىن بەرسىمۇ دەل شۇ تۈرك ئىتتىپاقلىقىنى قۇرۇپ چىقىشتۇر. مېنىڭ بىردىن- بىر قورقىدىغىنىم − خەلقىمنىڭ ئەپكارىدۇر.
                                                      −زەكى ۋەلىدى تۇغان
   1944 - يىلى 7- سېنتەبىر، تۈركچىلىك- تۇرانچىلىقنى سوتلاش مەھكىمىسىدىكى ئۆزىنى ئاقلاش نۇتقىدىن

تۈركىيە، ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى ۋاقىتلاردىن تارتىپ ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر ياكى مىھۋەر (ئوق مەركىزى − ئۇ. ت) دۆلەتلەرنىڭ ئۆز سېپىدە تۇرۇپ ئۇرۇشقا قاتنىشىشىنى تەلەپ قىلىپ كەلگەن، بۇ مەقسەتتە كۈچلۈك سىياسىي بېسىم ئاستىدا قالغان دۆلەتلەردىن بىرى ئىدى. 1939- يىلى 19- ئۆكتەبىر كۈنى، فىرانسىيە، تۈركىيە ۋە ئەنگلىيە ئوتتۇرىسىدا ئۈچ تەرەپلىك بىر كېلىشىم ئىمزالىنىدۇ. ئۇرۇش باشلىنىپ بىر يىلغا قالمايلا نېمىسلار بالقانلارنى ئىشغال قىلىشى، كەينىدىنلا بۇلغارىيەنىڭ 1941- يىلى مارت ئېيىدا ئوق مەركىزى دۆلەتلەر سېپىغا قوشۇلۇشى بىلەن نېمىس قوشۇنلىرى تۈركىيە بوسۇغىسىغا كېلىپ قالغان ئىدى. بۇ ۋاقىتتا ئىران، سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن ئەنگلىيە تەرىپىدىن ئىشغال قىلىنىدۇ. سۈرىيەدىمۇ نېمىسلار بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىۋاتقان فىرانسىيە ۋىسى ھاكىمىيىتى مەۋجۇت ئىدى. ئىراقتا بولسا، نېمىسلارغا مايىل رېشىت ئېلى رەئىسلىكىدىكى بىر ئوفىتسېرلار گۇرۇھى ھاكىمىيەتنى تارتىپ ئالغان ئىدى. نەتىجىدە، تۈركىيەنىڭ يېرىمى سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن ئەنگلىيە ئىگىلىۋالغان يەرلەرنىڭ قورشاۋىدا، قالغان يېرىمى بولسا نېمىس تەسىرى ئاستىدا قالغان بىر ئوت چەمبىرىكى ئىچىگە قاپسىلىپ قالغان ھالدا ئىدى.
1941- يىلىنىڭ ئىيۇن ئايلىرى تۈركىيە ئۈچۈن ئېيتقاندا، ئۇرۇشنىڭ كېلەچەك تەقدىرى بەلگىلىنىپ بولغان بىر دەۋر ھېسابلىناتتى. نېمىس تاشقى ئىشلار مىنىستىرى رىبېنتروپ تۈركىيەنى ئەسكەر ۋە ئۇرۇش ماتېرىياللىرىنى ئۆتكۈزىدىغان كۆۋرۈك سۈپىتىدە پايدىلىنىش نىيىتىدە تۈركىيەگە بېسىم ئىشلىتىشكە كىرىشكەن ئىدى. بۈ كۈنلەردە گېرمانىيە مۇنداق ئىككى يول ئېغىزىدا تۇراتتى: يا تۈركىيەنى بېسىۋېلىپ ياۋروپا- ئاسىيا بوغۇزىنى قولغا كىرگۈزۈشى كېرەك يا بولمىسا خېلىدىن بېرى تەييارلىق قىلىپ كېلىۋاتقان بارباروسسا ھەرىكىتىنى باشلاپ سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن كۈچ سىنىشىش كېرەك. ئەگەر ئىككىنچى خىل يول تاللانغىنىدا، تۈركىيەگە قارشى ئۇرۇشنى سوۋېت ئىتتىپاقىنى مەغلۇپ قىلغاندىن كېيىنگە قالدۇرۇشقا توغرا كېلەتتى. بۇ ھەقتە گېرمانىيە باش قوماندانلىق شتابى قوماندانى ھالدېر 1940- يىلى 24- نويابىر كۈنى يازغان كۈندىلىك خاتىرىسىگە، ئەگەر تۈركىيە تەرەپكە قاراپ ئىلگىرىلەش قارارى ئېلىنغىنىدا، رۇسىيەگە قارىتىلىدىغان ھەرىكەت پىلانىنى ھازىرچە قويۇپ تۇرۇشقا توغرا كېلىدۇ دەپ يازىدۇ.
ھىتلېر بولسا، بۇ مەسىلە ھەققىدىكى قارارىنى خېلى بۇرۇنلا بېكىتىپ بولغاندەك كۆرۈنەتتى. سوۋېت تاشقى  مىنىستىرى مولوتوۋ بىلەن ئۆتكۈزگەن سۆھبىتىدە، سوۋېت تەرەپ ھىتلېرغا ئىستانبۇل بوغۇزى (بوسبورۇس بوغۇزى، مەرمەر دېڭىزى بىلەن قارا دېڭىزنى تۇتاشتۇرىدىغان بوغاز − ئۇ. ت) بىلەن چاناققەلئە بوغۇزى (داردانېل بوغۇزى، مەرمەر دېڭىزى بىلەن ئېگە دېڭىزى ھەم ئاق دېڭىز − ئوتتۇر دېڭىزنى تۇتاشتۇرىدىغان بوغاز − ئۇ. ت) دا سوۋېت ھەربىي بازىسىنى قۇرۇش، ئوتتۇراشەرقنى سوۋېت تەسىر دائىرىسى قىلىپ بېكىتىش دېگەندەك تەلەپلەرنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ.
ئەمما ھىتلېر بولسا لېبېنستراۋۇم نامىدىكى ھاياتلىق ساھەسى دەپ قارىغان رايونلارنى، ياكى بولمىسا ئىستراتېگىيىلىك مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە تۈركىيە بوغۇزلىرىنى ۋە ياكى نېفىت بايلىقى كۆمۈلگەن ئوتتۇرا شەرقنى ھەرگىز سوۋېت ئىتتىپاقىغا تاشلاپ بېرىش نىيىتى يوق ئىدى. بۇنداق بىر خەۋپ ئاستىدا، دەسلەپكى ھۇجۇم نىشانى قىلىپ سوۋېت ئىتتىپاقىنى تاللىۋالىدۇ. بۇ جەرياندا تۈركىيە نىشانىنى بىر چەتكە قويۇپ تۇرۇشقا توغرا كېلەتتى. ھىتلېر بولسا، مولوتوۋ بېرلىندىن ئايرىلىپ 3 ھەپتە ئۆتكەندىن كېيىن، يەنى 1941- يىلى يانۋاردا بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ تەييارلىقلىرىنى باشلاش بۇيرۇقىنى چۈشۈرىدۇ.
بۇ ئىشلاردىن كېيىن، گېرمانىيەنىڭ تۈركىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى فون پاپېن قاتارىدىكى نېمىس دائىرىلىرى تۈركىيەگە مۇناسىۋەتلىك سىياسەتلىرىنى ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە ئىتتىپاقداشلاردىن يىراق تۇتۇش ئارقىلىق تۈركىيەنى ئۇرۇشنىڭ سىرتىدا قالدۇرۇشتىن ئىبارەت پىلان ئاساسىدا ھەرىكەت قىلىشقا باشلايدۇ. پاپېن، تۈركىيەنىڭ 50 دىۋىزىيىلىك ھەربىي كۈچىنى بىتەرەپ ھالەتتە تۇتۇپ تۇرۇش زۆرۈر، بۇنى دىپلوماتىيىلىك يوللار بىلەن ھەل قىلىشىمىز كېرەك دەپ قارايتتى. بۇنداق قاراشقا ئاساسەن، تۈركىيە بىلەن ئېلىپ بېرىلغان سۆھبەتلەر 1941- يىلىنىڭ 18- ئىيۇن ئېيىغىچە داۋام قىلىپ، شۇ كۈنى تۈركىيە- گېرمانىيە دوستلۇق ۋە ئۆزئارا تاجاۋۇز قىلىشماسلىق شەرتنامىسىنىڭ ئىمزالىنىشى بىلەن نەتىجىلىنىدۇ. بۇ شەرتنامىگە تايىنىپ ئۇرۇش سېپىنىڭ جەنۇبىي قانىتىنىڭ بىخەتەرلىكىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىۋالغان ھىتلېر، پۈتۈن دىققىتىنى ھاياتلىق ساھەسى دەپ قارىغان رايوندىكى سوۋېت ئىتتىپاقىغا مەركەزلەشتۈرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، تۈركىيە بىلەن شەرتنامە ئىمزالىنىپ بىرەر ھەپتىمۇ ئۆتمەي، يەنە 22- ئىيۇن سەھەردە بارباروسسا ھەرىكىتىنى باشلاش بۇيرۇقىنى بېرىدۇ.
تۈركىيە، ئۆزىگە ئىنتايىن ئېغىر تەھدىت بولۇۋاتقان بۇ ئىككى چوڭ كۈچنىڭ بىر- بىرى بىلەن تۇتۇشۇپ قېلىشى نەتىجىسىدە خاتىرجەم بولۇپ چوڭقۇر بىر نەپەس ئېلىۋالىدۇ. شۇ ۋاقىتلاردا ئەنگلىيە باش ئەلچىسى تەييارلىغان بىر دوكلاتتا، تۈركىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ساراجئوغلىنىڭ بۇنىڭدىن بەكلا خۇشال بولغانلىقى بايان قىلىنغان ئىدى. خۇددى شۇنىڭدەك، مارشال فەۋزى چاقماقمۇ ئەنگلىيە ئەلچىخانىسىنىڭ ھەربىي ۋەكىلىگە گېرمانىيە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ئۇرۇشتا ئۆز كۈچىنى خورىتىپ بۆلىشىنى ئارزۇ قىلىدىغانلىقىنى، ئەگەر گېرمانىيە تەرەپ رۇسىيەنى تېز ئارىدا مەغلۇپ قىلىۋېتىپ قالسا، گېرمانىيەنىڭ كېيىنكى ھۇجۇم قىلىش نىشانى چوقۇم تۈركىيە بولىدۇ دەپ ئوچۇق كۆرسىتىپ ئۆتكەن.

ئۇرۇش دەۋرلىرىدە تۈركچىلىك ئېقىملىرى ۋە تۈركىيە- گېرمانىيە مۇناسىۋەتلىرى
گېرمانىيە ئارمىيىسىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى تۇپراقلىرىدىكى ھۇجۇملىرىنىڭ تېز سۈرئەتتە ئىلگىرىلەپ مېڭىشى مۇھاجىرەتتىكى تۈركى يېتەكچىلىرى ئارىسىدىلا قاتتىق ھاياجان پەيدا قىلىۋەتكەن بولماي، بەلكى تۈركىيەدىكى تۈركچى ساھەلىرىدىكىلەرنىمۇ كۈچلۈك ھاياجانغا سېلىۋېتىدۇ. ئۇلار بۇ ۋەزىيەتتىن بەكلا خۇشال ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلىنىپ كەتكۈدەكلا بولىدىكەن، ئۇ يەردىكى رۇسىيە مۇستەملىكىسى ئاستىدا قالغان تۈركى رايونلاردا مۇستەقىل دۆلەتلەر قۇرۇلۇشى مۇمكىن دەيدىغان بىر ئۈمىد ھەممىنى ھاياجانلاندۇرماقتا ئىدى. نېمىسلار بىرىنچى يىلىدا قىرىمنى بۆسۈپ ئۆتۈپ كاپكازىيەگە يېتىپ بارىدۇ. نېمىسلار ئىشغال قىلغان رايونلاردا قانداق بىر سىياسەت يۈرگۈزۈپ ھاكىمىيەت تىكلەيدىغانلىقى، بۇ رايونلارنىڭ كەلگۈسى ئىستىقبالىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقى تۈركىيە دائىرىلىرىنىمۇ قىزىقتۇرماقتا ئىدى. گېرمانىيەدىكى تۈركىيە ئەلچىسى ھۈسەيىن گەرەدە، نېمىس مەسئۇللىرى بىلەن كۆرۈشكىنىدە ئۇرۇش ئەسىرلىرى بىلەن ئىشغال قىلىنغان تۈركلەر يۇرتلىرىغا قارىتا قانداق مۇئامىلە قىلىشلىرى كېرەكلىكى ھەققىدە ئۆز پىكىرلىرىنى ئېنىق ئوتتۇرىغا قويغانىدى. گەرەدەنىڭ ۋېيزشاكېر ۋە رىبېنتروپ بىلەن ئۆتكۈزگەن سۆھبەتلىرى نېمىس ھۆججەتلىرىدىن ناھايىتى ئېنىق كۆرۈنۈپ تۇراتتى:
باش ئەلچى، كاپكازىيە خەلقلىرىنى بىرەر تەڭپۇڭلۇق رولىنى ئوينايدىغان دۆلەت شەكلىگە كەلتۈرۈلۈپ بىر يەرگە يىغىش كېرەكلىكىنى ئېيتتى. شۇنىڭدەك ھەزەر دېڭىزىنىڭ شەرقىدىكى يەرلەردىمۇ مۇستەقىل بىر تۇران دۆلىتى قۇرۇشقا بولىدىغانلىقىنى ئىما قىلدى.
باش ئەلچى گەرەدە، 20 كۈن ئۆتكەندىن كېيىن رىبېنتروپ بىلەن ئۆتكۈزگەن بىر قېتىملىق سۆھبەتتە بۇرۇنقىسىدەك ئۇنداق ئېنىق گەپ قىلمىغانلىقى بىلىنمەكتە:
تۈركىيەنىڭ كاپكازىيە چېگراسىغا يېقىن يەرلەردە ھەمدە ھەزەر دېڭىزىنىڭ شەرقىدە ياشايدىغان تۈركىلەر ھەققىدە سورىغان سوئالىمغا گەرەدەنىڭ بەرگەن جاۋابىدا، تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئۆز چېگرالىرى سىرتىدىكى يەرلەردىن ھېچقانداق بىر تەمەسىنىڭ يوقلۇقىنى، ھېچ بولمىغاندا بۇنى بىر ھۆكۈمەت سىياسىتى قىلغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئۇنىڭ دېيىشىچە، تۇرانچىلىق كۆزقارىشى بۈگۈن تۈركىيەدە مەۋجۇت بىر ئېقىم ھېسابلانمايدىكەن. … ئەنگلىيە ئەگەر بىر كاۋكاز ئۇرۇش سېپى ئېچىش ئارزۇسىدا بولغىنىدا، تۈركىيە ھۆكۈمىتى بۇنىڭغا قانداق پوزىتسىيىدە بولىدۇ دەپ سورىغىنىمدا، تۈركىيە بۇنداق بىر ھەرىكەتنى قوللاپ قۇۋۋەتلىشى مۇمكىن ئىكەنلىكى ھەققىدە ئايلاندۇرۇپ جاۋابلارنى بەردى. … بېرلىنغا قايتىشىدا ھېر ۋېيزىشاكىر بىلەن ئۆتكۈزگەن ئىككىنچى قېتىملىق سۆھبىتىدىمۇ تۈركىيە بۇ يەرلەردىن ھېچقانداق بىر تەلىپى يوقلۇقىنى قايتىلاپ ئېيتتى.
بۇ ۋاقىتلاردا باش ئەلچى فون پاپېن، نېمىس تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە يوللىغان بىر پارچە دوكلاتىدا، تۈركىيەدىكى تاشقى تۈركلەر مەسىلىسىگە مۇناسىۋەتلىك كىشىلەر ۋە بۇ ساھەدىكىلەر ھەققىدە كەڭ دائىرىلىك مەلۇماتلارنى بەرگەن ئىدى. بۇ ھەقتە ئىستانبۇل خەلق ۋەكىلى شۈكرى يېڭىباغچە، ئەنۋەر پاشانىڭ ئىنىسى نۇرى قىللىغىل پاشا، پروفېسسور زەكى ۋەلىدى تۇغان، ئەخمەت سەئىد غاپپار (قىرىمئەر)، كابۇلدا تۇرۇشلۇق باش ئەلچى مەخمۇت شەۋكەت ئەسەندال، مۇساۋاتچىلار لىدېرى مەھەممەت ئىمىن رېسۇلزادە ۋە ئۇنىڭ مۇئاۋىنى مىرزا بالا قاتارىدىكى كىشىلەرنى تىلغا ئالغان. ماتېرىيالنىڭ ئاخىرىدا پاپېن ئىشەنچلىك ئادەم دەپ كۆرسەتكەن بىر كىشى (ھۈسنۈ ئەمىر ئەركىلەت − ئا.ھ. ئىزاھاتى) تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلغان بىر تەكلىپنىمۇ قوشۇمچە قىلغان:
گېرمانىيە شەرقى جەنۇبتا ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە كۈچلۈك بىر دۆلەت قۇرۇپ چىقىشىشى، ۋاسىتىلىك يوللار بىلەن ئۇرۇسلارنى ئىزچىل تۈردە نازارەت قىلىپ تۇرۇشقا ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىشى كېرەك. ئۇكرائىنا بۇ ئىشقا ئۇيغۇن كەلمەيدۇ. ئۇكرائىنالار سلاۋيان بولۇپ، ھەرقانداق بىر شارائىتتا بۇلغار ياكى سېربلارغا ئوخشاش رۇسىيە بىلەن ئورتاق بولغان تارىخىنى ئېسىگە كەلتۈرۈپ قېلىشلىرى مۇمكىن. ئەمما تۈركىيە ئۈچۈن ئېيتقاندا بۇنداق بىر ئەھۋالنىڭ كۆرۈلۈش ئېھتىمالنى ھەرگىز پەرەز قىلماسلىق كېرەك.
بۇلاردىن مەلۇم بولغىنىدەك، تۈركىيە، مەيلى ھەربىي مەسئۇللىرى ۋاسىتىسى ياكى باش ئەلچىسى ۋاسىتىسىگە تايىنىپ بولسۇن، چېگرا سىرتىدىكى ۋەزىيەتتىن ھېچقانداق تەلىپى بولمايدىغانلىقىنى رەسمىي دۆلەت سىياسىتى قىلىپ كېلىۋاتقانلىقىنى ئىزچىل تەكىتلەپ كەلگىنى بىلەن، غەيرىي رەسمىي شەكىلدە كاپكازىيە بىلەن ئورتا ئاسىيا رايونلىرىدا نېمىسلار قانداق قىلىشلىرى كېرەكلىكى توغرىلىق مەسلىھەتلەرنى بېرىپ كەلمەكتە ئىدى. نېمىسلار، تۈركىيەنىڭ بۇ تۈردىكى ئىپادىلىرىنى بىلىپ تۇرۇقلۇق ئۇلارنىڭ كاپكازىيە بىلەن ئورتا ئاسىيادا تۈركى دۆلەتلىرىنىڭ قۇرۇلۇشىغا دائىر ئىشلارغا قىزىقمايدىكەن دەپ ئويلىشىنى تەسەۋۋۇر قىلىش ئەسلا مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دېگەندەك بۇ ھادىسىلەرنى ئومۇمىي يۈزلۈك مۇھاكىمە قىلىپ چىققان رىبېنتروپ، پاپېنغا يوللىغان بىر پارچە تېلېگراممىسىدا تۈركلەرنىڭ خېلىدىن بېرى بېسىقىپ قالغاندەك كۆرۈنگەن جاھانگىرلىك ئارزۇلىرىنى قايتىدىن قوزغاشقا تىرىشىشىمىز لازىم دەپ بۇيرۇق قىلىدۇ.
نېمىس ئارمىيىسى ئەسىرگە ئالغان تۈركىي ئىرقىدىن بولغان ئەسكەرلەرنىڭ ئەھۋالى ئۈستىدە ياۋروپادا تۇرۇۋاتقان مۇساپىر تۈركىي يېتەكچىلەرنىلا كۆڭۈل بۆلۈپ كېلىۋاتقان بولماي، تۈركىيەدە تۇرۇۋاتقانلارمۇ بۇ ئىشقا كۆڭۈل بۆلمەكتە ئىدى. ئورتا ئاسىيا مەسىلىرى بويىچە ئالدىنقى ئورۇندا تۇرىدىغان زەكى ۋەلىدى تۇغان بۇ مەسىلىگە مۇناسىۋەتلىك مۇنتىزىم تەشكىلى پائالىيەت ھالىنى بەرپا قىلىش كېرەكلىكىنى ئوتتۇرىغا قويماقتا ئىدى. بۇ مەقسەتتە ئىستانبۇل ۋالىيلىقىغا مۇراجىئەت قىلىپ بىرەر ياردەم تەشكىلاتى قۇرۇپ چىقىش ھەققىدىكى تەلىپىنى ئۇقتۇرىدۇ. ئىستانبۇل ۋالىسى (تۈركىيەدە، ۋالىيلىقنى ھەرگىز ۋىلايەتلىك ھۆكۈمەت ئورنىغا ئوخشىتىش مۇمكىن ئەمەس. ئادەتتە يەرلىك ھۆكۈمەت ئورگانلىرى شۇ يەرلىك ئومۇمى سايلام ئارقىلىق تەشكىللەنگەن يەرلىك قۇرۇلتاينىڭ ئىجرائىي ئورگانلىرى بولۇپ، ئادەتتە مەركىزى ھۆكۈمەتتىن مۇستەقىل دېگۈدەك ھەرىكەت قىلىدۇ. ئەمما يەرلىك ھۆكۈمەت ئورگانلىرىدىن مۇستەقىل ھالدا يەرلىك ھۆكۈمەتلەرنى تەپتىش قىلىدىغان، ئامانلىققا مەسئۇل بولىدىغان ۋالىيلىق مەھكىمىسى دېگىنى بولسا، مەركىزى ھۆكۈمەت تەيىنلەيدىغان بىر ئورگان. − ئۇ. ت) لۇتپى قىردار، بۇ ئىشنى كېيىنچە تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق جىنايىتى بىلەن ۋەلىدىنى سوتقا تارتقان مەزگىللەردە تۆۋەندىكىچە بايان قىلىپ ئۆتىدۇ:
گېرمانىيە- رۇسىيە ئۇرۇشى داۋاملىشىۋاتقان، رۇسىيە كەينىگە چېكىنىپ، نېمىسلار ئۇلارنىڭ قوشۇنلىرىدىكى ئورتا ئاسىيالىق تۈركىلەردىن بىر قىسمىنى ئەسىرگە چۈشۈرگەن 1941- يىلىدىكى بىر ۋاقىتلار ئىدى. بىر كۈنى دوكتور ھاسان فەرىت جانسۈيەر مېنىڭ بىلەن كۆرۈشكىلى كىرىپتۇ. ئۇ، زەكى ۋەلىدى تۇغان ئىككى نەپەر دوستى بىلەن كېلىپ ياردەملىشىش جەمئىيىتىدىن بىرنى قۇرۇش توغرىلىق مېنىڭ بىلەن كۆرۈشمەكچى ئىكەنلىكىنى ئېيتتى. ئۇلار بىلەن كۆرۈشۈش ئۈچۈن ۋاقىت بەلگىلەپ بەردىم. بەلگىلەنگەن كۈن كەلگەندە زەكى ۋەلىدى بىلەن ئەخمەت قاراتاغلىق ئىككىسى يېنىغا بىر ئايال كىشىنىمۇ بىرگە ئېلىپ قېشىمغا كىردى. … ئۇلار ماڭا سۇنغان ئىلتىماسىدا، نېمىسلارنىڭ قولىغا ئەسىرگە چۈشكەن ئورتا ئاسىيالىق ئىرقداشلىرىنىڭ گېرمانىيەدە بەكلا قىيىن ئەھۋالدا تۇرۇۋاتقانلىقى ھەققىدە توختىلىپ كېلىپ، ئۇلارغا ياردەم قىلماقچى بولۇۋاتقانلىقىنى؛ بۇنىڭ ئۈچۈن بۇ يەردە تۇرىدىغان يېقىن تونۇشلىرى ئارىسىدا ياردەم پۇلى توپلاش ئۈچۈن جەمئىيەتتىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش نىيىتىگە كەلگەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويۇشتى. ئۇلار بىزدىن ئەنە شۇنداق بىر ياردەملىشىش جەمئىيىتىدىن بىرنى قۇرۇپ چىقىشلىرىغا رۇخسەت بېرىشىمىزنى تەلەپ قىلىشتى. مەن ئۇلارنىڭ قۇرماقچى بولۇۋاتقان بۇ جەمئىيىتىنىڭ سىياسەت بىلەن ئاز- تولا چېتىشلىقى بارلىقىنى ھېس قىلغانلىقىم ئۈچۈن، ئۇلارغا بۇ ھەقتە ھۆكۈمىتىمىز بىلەن كۆرۈشۈپ ئاندىن جاۋاب بەرسەم دەپ ئېيتتىم. دېگىنىم بويىچە، ئۇلارنىڭ بۇ تۈر تەلىپىنى ھۆكۈمەتكە ئېيتتىم. ھۆكۈمەت ماڭا، ئۇلارنىڭ بۇنداق بىر تەلەپتە بۆلىشى ھەقىقەتەن ئەسىرلەر ئۈچۈن پايدىلىق بولىدىغانلىقى ئېنىق، شۇنداقتىمۇ بىزنىڭ يەنە بىر تەرەپتىكى ئىرقداشلىرىمىزغا خەۋپ كەلتۈرۈپ چىقىرىش ئېھتىمالىنىڭ بارلىقىنىمۇ كۆزدە تۇتقىنىمىزدا، بۇنداق بىر ياردەم جەمئىيەت قۇرۇلۇشىغا يول قويماسلىق كېرەك دېگەن جاۋابنى بېرىشتى.
تېگى قىرىملىق، پېنسىيىگە چىققان گېنېرال ھەم يازغۇچى ھۈسنۈ ئەركىلەت بىلەن ھەربىي مەكتەپلەر قوماندانى ئېلى پۇئات ئەردەن ئىككىسىنىڭ شەرق ئۇرۇش سېپىگە قىلغان زىيارىتىنى ئەنە شۇ نۇقتىدىن مۇھاكىمە قىلىشقا توغرا كېلىدۇ. 1941- يىلىنىڭ 30- سېنتەبىر كۈنىدىكى فون گروتې ئىمزاسىدىكى بىر مەخپى دوكلاتتا، بۇ ئىككى گېنېرالنىڭ زىيارەتلىرىنىڭ قانداق پىلانلىنىپ ئورۇنلاشتۇرۇلغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇماتلار بېرىلگەن. بۇ زىيارەت تەكلىپى تۈركىيە تەرەپتىن ئوتتۇرىغا قويۇلغانىدى:
تۈركلەر خېلى ۋاقىت بۇرۇن ئەلچىخانا ھەربىي مەسلىھەت ۋاكالەتچىمىز ۋاسىتىسى ئارقىلىق رېيچ باش قوماندانلىق شتابىدىن ئىككى نەپەر ھەربىي يازغۇچىنىڭ شەرق ئۇرۇش سېپىنى زىيارەت قىلىپ كېلىشىنى تەلەپ قىلغان ئىدى. … باشقوماندانلىق شتاب قوماندانىنىڭ ماقۇللۇقى بىلەن ھازىرغىچە گېزىت مۇخبىرلىقىنى قىلىپ كېلىۋاتقان، نېمىسلارنى ھىمايە قىلىدىغان خەۋەر ۋە ماقالىلىرى بىلەن تونۇلغان ئىككى نەپەر تۈركىيە گېنېرالى، يەنى ھۈسنۈ ئەركىلەت بىلەن ئېلى ئىخسان سابىس ئىككىسى 1- سېنتەبىردىن ئېتىبارەن شەرق فرونتىنى زىيارەت قىلىپ كېلىشكە تەكلىپ قىلىندى. بۇ قېتىمقى كۆزدىن كۆچۈرۈش پائالىيىتى شۇ كۈنگە كەلگۈچە باشقوماندانلىق شتابى تەشۋىقات بۆلۈمى بىلەن تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى نەشرىياتچىلىق بيۇروسى ھەمكارلىقىدا پۈتۈنلەي نەشرىياتچىلىق ۋە تەشۋىقات تېمىسى سۈپىتىدە ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان.
ئەمما تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئاخىرقى كۈنلەردە گېنېرال ئېلى ئىخسان سابىسنىڭ ئورنىغا شۇ كۈنلەردە ھەربىي ئاكادېمىيە قوماندانى ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالغان ئېلى فۇئات (ئەردەن) نى كۆرسەتتى. گېنېرال فۇئات، ئىستراتېگىيە ۋە تاكتىكا جەھەتتە تۈركىيەنىڭ ئەڭ مۇھىم گېنېرالى دەپ تونۇلغان بىرى. بۇنداق ئادەم ئالماشتۇرۇش نەتىجىسىدە بۇ زىيارەت، بەكلا چوڭ ۋە ئەڭ مۇھىمى سىياسىي مەنىگە ئىگە بىر زىيارەتكە ئۆزگەردى. 253- قېتىملىق ۋە 29- سېنتەبىر كۈنىدە ئەۋەتىلگەن تېلېگرامما ئارقىلىق باش ئەلچىمىز فون پاپېنمۇ بۇ ھەقتە توختالغان ئىدى. شۇ سەۋەبتىن دۆلەت مۇداپىئە رەئىسى بىلەن ئارمىيە باش قوماندانلىق شتابى يولى بىلەن فۇھرېرگە بىر تونۇشتۇرۇش دوكلاتى بېرىلىش بىلەن بىرگە، فۇئاتنىڭ زىيارىتى پايدىلىق بىر زىيارەت بولىدۇ دەپ قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويغان.
زىيارەت ۋاقتى ھەربىي ئىشلار سەۋەبىدىن بىر ھەپتە ئالدىغا سۈرۈلدى. باش ئەلچى فون پاپېن تۈركلەرنى باش قوماندانلىق شىتابتا قوبۇل قىلىش ۋە فىرانسىيە ئۇرۇش مەيدانلىرىنى كۆزدىن كۆچۈرۈش دېگەن مەسىلە مەۋجۇت ئەمەسلىكىنى ئېيتقان. بۇ ئىشتىن ئەلچىمىز رىتتېرنى بۇنىڭدىن خەۋەردار قىلىمىز.
ئېلى ئىخسان سابىس بۇرۇن گېرمانىيەدە ئوقۇغان بولۇپ، بىرىنچى ئارمىيە قوماندانى ۋەزىپىسىنى ئۆتىگەن، كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئىسمەت ئىنۆنۈ بىلەن كېلىشەلمىگەنلىكى ئۈچۈن پېنسىيىگە چىقىرىلغان بىر گېنېرال ئىدى. ئۇ، «تەسۋىرى ئەفكار» گېزىتىدە ماقالىلەر يېزىپ تۇرۇۋاتقان، شۇنىڭدەك يەنە نېمىس تىلىدا چىقىدىغان «تۈركىش پوست» گېزىتىنىڭ باش تەھرىرى بولۇپ ئىشلىمەكتە ئىدى. دەسلىپىدە ئەركىلەت پاشا بىلەن بىرلىكتە گېرمانىيە ئۇرۇش فرونتىنى كۆزدىن كۆچۈرۈش ساياھىتىگە چىقىش تەكلىپ قىلىنغان بولسىمۇ، كېيىن ئورنىغا ئەردەن پاشانى ئالماشتۇرۇش تەلەپ قىلىنغان. ئەردەن پاشا، ھەربىي مەكتەپلەر قوماندانى ۋەزىپىسىدىكى بىرى بولۇپ، ئەمىلى ۋەزىپە ئۆتەپ كېلىۋاتقان ۋەزىپە ئۈستىدىكى بىر گېنېرال ئىدى. بۇ كىشىنىڭ سابىس ئورنىغا ئالماشتۇرۇلغانلىقى، گېرمانىيە- رۇسىيە فرونتى زىيارىتىنى گېزىتلەردە ئىختىيارى مۇخبىرلىق قىلىپ كېلىۋاتقان ئىككى نەپەر پېنسىيىگە چىقىۋالغان ھەربىينىڭ ساياھىتى بولۇشتىن ھالقىپ، تۈركىيە ئارمىيىسى بىلەن گېرمانىيە ئارمىيىسى ئوتتۇرىسىدىكى رەسمىي مۇناسىۋەت سەۋىيىسىگە كۆتۈرۈلگەن ئىدى. گېنېرال ئەردەن، 1941- يىلى ئۆكتەبىر ئېيىدىكى گېرمانىيە زىيارىتىدىن خېلى ۋاقىت بۇرۇن، يەنى بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ دەسلەپكى كۈنلىرىدە گېرمانىيە باش ئەلچىسى فون پاپېنغا كاپكازىيىدە تۈركى خەلقلىرى ياشايدىغان يەرلەردە تەڭپۇڭلۇق رولىنى ئوينايدىغان بىر مۇنچە تۈركى دۆلەتلەرنى قۇرۇپ چىقىشنى ھىمايە قىلىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان بىرى ئىدى.
گېنېرال ئەردەن، شەرق ئۇرۇش فرونتى زىيارىتىدىن كېيىن بېرلىندا گېرمانىيە رەھبەرلىرى بىلەن ئىلىپ بارغان كۆرۈشۈش جەريانىدىمۇ بۇ پىكرىنى قايتا تەكرارلايدۇ. گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مۇستەشارى ۋېيزىشاكېرنىڭ رىبېنتروپقا سۇنغان دوكلاتىدا بۇ كۆرۈشۈشكە مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلار تەپسىلىي بايان قىلىنغان. بۇ مەلۇماتلارغا قارىغاندا بۇ گېنېراللارنىڭ زىيارەتلىرىنى، نېمىس مەسئۇللىرى بىلەن ئۇچۇرۇشۇش جەريانىدا تۈركى ئىرقىدىكى ئۇرۇش ئەسىرلىرىدىن پايدىلىنىش ھەققىدىكى پىكىرلەرنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى بىلەن كاپكازىيەنىڭ كەلگۈسى تەقدىرىگە مۇناسىۋەتلىك مەسلىھەتلەرنىڭ، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ خەۋىرى بولماي ۋە ئۇنىڭ ماقۇللۇقى بولماي تۇرۇپ شەكىللەنگەن دەپ قاراش توغرا ئەمەس. دېگەندەك ئۇلار تۈركىيەگە قايتىپ كەلگىنىدىن كېيىن گېنېرال ئەردەن، تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ساراجئوغلى ۋە باشقوماندان فەۋزى چاقماقمۇ قاتناشقان بىر قېتىملىق يىغىندا، جۇمھۇر رەئىس ئىسمەت ئىنۆنۈگە تەپسىلىي مەلۇمات بېرىپ ئۆتىدۇ. گېرمانىيە باشئەلچىسى پاپېن بەرگەن مەلۇماتلاردىن قارىغاندا، بۇ يىغىن جەمئىي 6 سائەت داۋام قىلغان بولۇپ، شۇنىڭدىن قارىغاندا ئىسمەت ئىنۆنۈ بۇ قېتىمقى زىيارەتكە ھەقىقەتەن ئالاھىدە ئەھمىيەت بەرگەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە.
گېنېرال ئەركىلەت تۈركىيەگە قايتىپ كەلگەندىن كېيىن قىرىملىق لىدېر جاپپار سىيىت ئەخمەت قىرىمەرنىڭ ماقۇللۇقىنى ئېلىپ، قىرىم مىللىي ھەرىكىتىنىڭ داڭلىق كىشىلىرىدىن ئەدىگەر قىرىمال بىلەن مۇستەجىپ ئۈلكۈسال ئىككىسىنى گېرمانىيەگە يولغا سېلىشنىڭ يولىنى قىلىشقا كىرىشىدۇ. بۇ ئىككى داڭلىق قىرىملىق تۈركنى گېرمانىيەگە ئەۋەتىش ئىشىغا تۈركچى ساھەدىكىلەرلا كۆڭۈل بۆلۈپ قالماستىن، ھەتتا تاشقى ئىشلار مىنىستىرى ساراجئوغلىمۇ بىۋاسىتە كۆڭۈل بۆلۈشكە باشلىغان. 1941- يىلى سېنتەبىر ئېيىنىڭ بېشىدا ئەنقەرەگە كەلگەن قىرىملىق لىدېر جاپپار سىيىت ئەخمەتنىڭ بۇ ھەقتىكى تىرىشچانلىقى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى يۈز بەرگەن ئىشلارنى مۇستەجىپ ئۈلكۈسال تۆۋەندىكىچە بايان قىلىدۇ:
جاپپار قىرىمەر سېنتەبىرنىڭ باشلىرىدا ئەنقەرەگە كېلىدۇ. قىرىمەر، تاشقى ئىشلار مىنىستىرى شۈكۈر ساراجىئوغلى ۋە گېرمانىيە باش ئەلچىسى فون پاپېن ئىككىسى بىلەن كۆرۈشۈپ بىزنىڭ بېرلىنغا بېرىشىمىز ھەققىدە سۆزلىشىپ ئاساسى جەھەتتىن ئورتاق پىكىرگە كېلىشىدۇ. … گېرمانىيە كونسۇلخانىسىغا بېرىپ كېلىشىمىز ئۈچۈن 25 كۈندەك ۋاقىت كەتتى. بۇ جەرياندا جاپپار قىرىمەر ئەپەندى ۋە ئۇنىڭ سەپداشلىرى بىلەن ئۇچۇرۇشۇپ تۇرغان ئىدۇق. ئەنۋەر پاشانىڭ ئىنىسى نۇرى پاشا ۋە ھ. ھۈسنۈ ئەركىلەت پاشا بىلەنمۇ ئارىلاپ كۆرۈشۈپ تۇراتتۇق. سۆھبەتلىرىمىز ئاساسلىقى بېرلىندىكى ھەرىكەت ساھەلىرىمىز، پائالىيەتلىرىمىز ئۈستىدە بولغان ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە، ئەگەر قىرىمغا بارالىغىنىمىزدا ئۇ يەردىكى قېرىنداشلىرىمىز بىلەن بىرگە قىلىدىغان ئىشلار بىلەن پروگراممىلىرىمىز ھەققىدىمۇ كۆپ توختالغان ئىدۇق.
بۇ ۋاقىتتا، ئەركىلەت پاشا، گېرمانىيەدىكى زىيارىتى جەريانىدا ئۇلارنى قىزغىن كۈتۈۋالغان باش ئەلچى فون خېنتىگ بىلەن سۆزلەشكىنىدە بۇ ئىككى كىشىدىن قىرىمدا پايدىلىنىشقا بولىدىغانلىقى ھەققىدە مەلۇمات بەرگەن:
يېقىندا ۋىزا ئالغان مۇستەجىپ فازىل بىلەن ئەدىگە كامال (قىرىمال) دىن ئىبارەت ئىككى ئەپەندى سىزنىڭ بىلەن كۆرۈشكىلى كېلىدۇ. ئۇلار قىرىمدا نېمىسلارغا ياردەملىشىپ ئىشلىمەكتە. شۇنىڭدەك يەنە ئۇلار قىرىم تۈركىلىرىگە ياردەملىشىش ئىشلىرىغىمۇ مەسئۇل قىلىنغان. پروفېسسور ئىدرىس (ئالىمجان ئىدرىس − ئا.ھ. ئىزاھاتى) قا بۇ ھەقتە خەت يازدىم، شۇنىڭدەك ئۇنىڭغا يازغانلىرىمنىڭ ھەممىسىنى سىزگە تەرجىمە قىلىپ بېرىشىنى ئىلتىماس قىلدىم. مۇستەجىپ دېگەن كىشى ئادۋوكات ھەم يازغۇچى بىرى. بۇرۇن بىر سوتچى ئىدى. ئەدىگەمۇ يۇقىرى مەلۇماتلىق ياش بىرى. ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىلىسىلا قىرىمدا (ئەسلى قىرىملىق دېمەكچى بولسا كېرەك − ئاپتوردىن). ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىسىلا ئىشەنچلىك كىشىلەر. مەن سىزدىن ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىسىنىلا قىرىمغا ئەۋەتىشىڭىزنى، ئۇلاردىن قىرىمدا تۈرك- نېمىس ئورتاق مەنپەئەتلىرى ئۈچۈن پايدىلىنىشىڭىزنى تەلەپ قىلىمەن. ئۇلار نېمىسچە بىلمىگىنى بىلەن، رۇسچىنى ياخشى سۆزلىشەلەيدۇ. ئۇلارمۇ ئۇزۇنغا قالمايلا نېمىسچىنى ئۆگىنىۋېلىشى مۇمكىن.
بۇ تىرىشچانلىقلار نەتىجىسىدە، ئەدىگە قىرىمال بىلەن مۇستەجىپ ئۈلكۈسال ئىككىسى 1941- يىلى نويابىردا گېرمانىيەگە بېرىپ قىرىمغا مۇناسىۋەتلىك ئۇچۇرۇشۇش ۋە پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىشقا باشلايدۇ. بۇ جەرياندا فون پاپېن گېرمانىيەگە يوللىغان مەلۇماتلاردىن قارىغاندا، تۈركىيە رەھبەرلىكى بىلەن گېرمانىيە باش ئەلچىخانىسى ئوتتۇرىسىدا تاشقى تۈركىلەر لىدېرلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ئۇچرىشىشلارنىڭ داۋام قىلىپ كەلگەنلىكىنى كۆرۈۋېلىشقا بولىدۇ.
بۈگۈن مۈرسەل باكۇ پاشا مېنىڭ يېنىمغا زىيارەتكە كېلىپ مارشال چاقماق بىلەن كەڭ دائىرىلىك بىر سۆھبەت ئۆتكۈزگەنلىكىنى ئېيتتى. مارشال، ئۇنىڭغا بۇ مەسىلىگە چېتىلىدىغان پۇقرالارغا مۇناسىۋەتلىك كىشىلەرنى ۋاقىتنى ئۇزاتماستىن گېرمانىيەگە ساياھەت قىلىش ئۈچۈن رۇخسەت بېرىلىدىغانلىقىنى ئېيتقان. ئوفىتسېرلار مەسىلىسىدە ھازىرچە تۇرۇپ تۇرساق دەيدىغان قاراشتا ئىكەن. تۈركىيە ئارمىيىسىدە ئۇ يەرنى ياخشى بىلىدىغان نۇرغۇنلىغان كونا كاپكازىيىلىك، بولۇپمۇ ئەزەرى ئوفىتسېرلار مەۋجۇت. ئەگەر ئىشلار ئوڭۇشلۇق بولغىنىدا، زۆرۈر تەلەپ قىلساق ئۇلارنىمۇ يۇرتىغا بېرىپ كېلىشىگە رۇخسەت قىلىقىدەك.
بۇ خەتتە تىلغا ئېلىنغان پۇقرا كىشىلەر دېگىنى گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى رۇسىيە كومىسسىيىسىنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن بېرلىندا مۇساپىر لىدېرلىرىنى بىر يەرگە كەلتۈرۈش مەقسىتىدە چاقىرىلغان ئادلون يىغىنى ئۈچۈن چاقىرتىلغان كىشىلەر كۆزدە تۇتۇلغان بۆلىشى مۇمكىن. چۈنكى، باش ئەلچى شۇلېنبۇرگ مۇساپىر يېتەكچىلىرىنىڭ تەكلىپنامىلىرىنى 1942- يىلى ئاپىرىلدا ئەۋەتكەن بولۇپ، ئۇ يىغىن ماي ئېيىدا ئېچىلغان ئىدى. ئەمما تەكلىپ قىلىنىدىغان ھەربىي كىشىلەرنىڭ كىملەر ئىكەنلىكى ھەققىدە ئېنىق بىر ئىزاھات يوق.

ساراچئوغلى ۋە دۆلەت تۈركچىلىك
تۈركىيە باش مىنىستىرى رەپىق سايدام ۋاپات بولغاندىن كېيىن، 1942- يىلى ئىيۇل ئېيىدا شۈكرۈ ساراجئوغلى ھۆكۈمەت تەشكىل قىلىپ، 5- ئاۋغۇست كۈنى تۈركىيە بۈيۈك مىللەت مەجلىسىدە يېڭى ھۆكۈمەتنى ماقۇللاش ئۈچۈن ئاۋازغا قويۇلىدۇ. باش مىنىستىر ساراجئوغلى سۇنغان ھۆكۈمەت پروگراممىسىدا شۇ كۈنگىچە پەقەتلا كۆرۈلمىگەن كىشىنى جەلپ قىلىدىغان يېڭىچە چۈشەندۈرۈش ئىدى. ساراجئوغلى قۇرۇلتاي سەھنىسىدىن تۈركچىلىك ھەققىدە ئىزاھات بېرىپ، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى بۇ ئۇقۇمنى قانداق چۈشىنىدىغانلىقىنى، يىغىن خاتىرىسىگە خاتىرىلىنىشى بويىچە تۆۋەندىكىدەك بايان قىلىدۇ:
دوستلار، نۆۋەتتە دۇچ كېلىۋاتقان ئۆتكۈنچى قىيىنچىلىقلار ئۈستىدە توختالغىنىمىزدىن كېيىن، ئەمدى ھەر دائىم كۈچلىنىۋاتقان ۋە ھېچقاچان ئۆزگەرمەيدىغان ئىمانىمىز، مەۋجۇتلۇقىمىز ئۈستىدىمۇ ئازراق توختىلىپ ئۆتسەك دەپ قارايمەن.
دوستلار، بىزنىڭ ئىرقىمىز تۈرك. بىز تۈركچىلەرمىز، بىز مەڭگۈ تۈركچىلەردىن بولۇپ قالىمىز (قۇرۇلتاي زالىدا ئاپىرىن ساڭا! دېگەن سادالار بىلەن تەڭ گۈلدۈراس ئالقىشلار ياڭرايدۇ). بىزنىڭ ئۈچۈن تۈركچىلىك ئۇقۇمى قېنىمىزغىلا مۇناسىۋەتلىك ئىش بولۇپ قالماي، ئەڭ كېمىدە شۇنىڭچىلىك ۋىجدانى ۋە مەدەنىيەت مەسىلىسى بۆلىشى كېرەك دەپ قارايمەن (ئاپىرىن دېگەن سادالار بىلەن تەڭ گۈلدۈراس ئالقىشلار ياڭرىدى). بىز ئازىيىپ بارىدىغان ياكى ئازايتىدىغان تۈركچىلەردىن ئەمەسمىز. بىز كۆپىيىدىغان ۋە كۆپەيتىدىغان تۈركچىلەردىنمىز. بىز ھەر زامان مانا بۇ يولدا كۈرەش قىلىمىز.
ئۇرۇش ھېلىغىچە نېمىسلارنىڭ غالىبىيىتى بىلەن ئىلگىرىلەۋاتقان، سوۋېتلار تىزگىنى ئاستىدىكى بىر قىسىم تۈركىلەر رايونى نېمىسلارنىڭ قولىغا ئۆتۈۋاتقان بىر دەۋردە، بۇنداق بىر نۇتۇقنىڭ ئىچكى- تاشقى جامائەتچىلىك ئارىسىدا قايسى خىل ئىنكاسلارنى قوزغايدىغانلىقىنى چۈشىنىش تەس ئەمەس ئىدى. بۇ ۋاقىتتا تۈركىيە ھۆكۈمەت دائىرىلىرى 1930- يىللاردا تۈركچىلىك ژۇرناللىرىنى تاقىۋەتكەنلىكى ھەققىدىكى سەلىبى مۇئامىلىلىرىنىمۇ بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ، داڭلىق تۈركچىلەر تەرىپىدىن قوزغىتىلغان ژۇرنالنى ئەسلىگە كەلتۈرۈش جەھەتتىكى ھەرىكەتلەرگىمۇ يول قويماقتا ئىدى.
بۇنداق بىر سىياسەتنىڭ تەبىئىي نەتىجىسى سۈپىتىدە 1940~1942- يىللىرى ئارىسىدا «چىنار تۈۋىدە»، «كۆك بۆرە»، «تەڭرى تاغ»، «بوزقۇرت»، «ئەرگەنەقون»، «تۈرك يۇرتى»، «ئورخۇن»، «قوپۇز»، «تۈرك سازى» ۋە «تۈرك غايىسى» دېگەندەك تۈركچىلىك ژۇرناللار چىقىشقا باشلايدۇ. بۇ دەۋر بويىچە بۇ ژۇرناللاردىن پەقەت بەرسىلا، يەنى «بوزقۇرت» ژۇرنىلىنىڭ بىرلا سانى چەكلىنىپ يىغىۋېلىندى. بۇ ژۇرنالنىڭ 11- سانىنى يىغىۋېلىشتا، تۈركىيە بىلەن بىر قاتاردا سوۋېت ئىتتىپاقى، چىن، ئافغانىستان، ئىران ۋە ئىراقتىكى تۈركىيلەر ياشايدىغان يەرلەرنى تولۇق كۆرسىتىپ بېرىدىغان خەرىتىدىن بىرىنىڭ مۇقاۋا رەسىمى قىلىپ بېسىلغانلىقى باھانە قىلىپ كۆرسىتىلگەنىدى.
بۇلاردىنمۇ مۇھىم بولغىنى، ھاكىمىيەت ئۈستىدە تۇرۇۋاتقان جۇمھۇرىيەت خەلق پارتىيىسىنىڭ داڭلىق كىشىلىرىدىن سابىق ئادالەت مىنىستىرى مەخمۇت ئەسەت بوزقۇرت بىلەن كېيىنكى ۋاقىتلاردا يېزا ئىگىلىك مىنىستىرلىكىگە تەيىنلىنىدىغان شەۋكەت رېشىت خاتىپئوغلى قاتارىدىكى سىياسەتچىلەر «بوزقۇرت»، «چىنار تۈۋىدە» ۋە «كۆك بۆرە» قاتارىدىكى ژۇرناللاردا ماقالىلەر ئېلان قىلغانلىقىمۇ، بۇنىڭ مۇھىم سەۋەبلەردىن بىرى ئىدى. تۈرك مەتبۇئاتلىرى ئارىسىدا تەسىرى كۈچلۈك، ھەمدە تىراژىمۇ يۇقىرى بولغان «جۇمھۇرىيەت» گېزىتىنىڭ باش تەھرىرى نادىر نادى دېگەن كىشى نېمىسپەرەس كىشى دەپ تونۇلاتتى. يەنە تىراژى يۇقىرى گېزىت «تەسۋىرى ئەفكار» مۇ نېمىسپەرەس ماقالىلەرنى ئېلان قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. ھۈسنۇ ئېمىر ئەركىلەت بىلەن ئېلى ئېھسان سابىسقا ئوخشاش بىر قىسىم پېنسىيىگە چىققان گېنېراللار، كۈندىلىك مەتبۇئاتلاردا گېرمانىيەنىڭ ئۇرۇش ستراتىگىيىلىرىنى ماختايدىغان ماقالىلەرنى ئېلان قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. سابىس يەنە گېرمانىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ چىقىرىلىۋاتقان «تۈركىش پوست» گېزىتىنىڭمۇ باش تەھرىرلىكىنى قىلماقتا ئىدى. بىرلا پارتىيە ھاكىمىيەت سوراپ كېلىۋاتقان بىر دۆلەتتە يۇقىرىقىدەك ئەھۋاللارغا يول قويۇپ كېلىۋاتقانلىقى، ھۆكۈمەتنىڭ ۋاسىتىلىك شەكىلدە بۇ تۈردىكى ئىشلارنى قوللاپ كېلىۋاتقانلىقىدىن دېرەك بېرەتتى. بۇنداق بىر ۋەزىيەت ئاستىدا تۈركىيە باش مىنىستىرىنىڭ قۇرۇلتاي ئېچىلىش نۇتقىدا يۇقىرىدا ئۈزۈندى قىلىپ كۆرسىتىلگەن سۆزلەرنى سۆزلىشى، بولۇپمۇ تۈركچىلىك ساھەلەردە قەلبىدىكى ئارزۇ- ئۈمىدلىرىنى ھىمايە قىلىدىغان بىر ھۆكۈمەت سىياسىتى يولغا قويۇلماقتا دېگەن تەسىراتنى پەيدا قىلغان ئىدى.
فون پاپېن، شۇنىڭدىن 20 كۈندەك ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، يېڭى تۈركىيە باش مىنىستىرىنى تۇنجى قېتىم زىيارەت قىلىدۇ. ساراجئوغلى بۇندىن ئاۋۋال تاشقى ئىشلار مىنىستىرى بولۇپ ۋەزىپە ئۆتىگەن بىرى بولغانلىقى ئۈچۈن، پاپېن بۇ باش مىنىستىرنى ياخشى تونۇيتتى. پاپېن، يېڭى باش مىنىستىر بىلەن كۆرۈشۈشتىن كېيىن، گېرمانىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە «تۈركىيە يېڭى باش مىنىستىرىنىڭ تۈركىيە ئازسانلىق مىللەتلىرى بىلەن رۇسىيەنىڭ كەلگۈسى تەقدىرى ھەققىدىكى قاراشلىرى» دېگەن تېمىلىق بىر دوكلات يوللايدۇ. بۇ دوكلاتتا، ھەقىقەتەن قىزىقارلىق مەسىلىلەر تىلغا ئېلىنغان ئىدى:
يېڭىدىن باش مىنىستىرلىققا تەيىنلەنگەن ساراجئوغلى ئەپەندىنى بۈگۈن تۇنجى قېتىم زىيارەت قىلدىم. تۈركىيەدىكى ئومۇمى ئەھۋالى ھەققىدە ھۆكۈمەتنىڭ قاراشلىرىنى بىلىپ بېقىش ئۈچۈن، كۆرۈشۈشتە مەن ئۇنىڭدىن تۈنۈگۈن نۇماندىن تەلەپ قىلغىنىمدەك رۇسىيە مەسىلىسى ھەققىدىكى قاراشلىرىنى سورىدىم. باش مىنىستىر ماڭا بۇ مەسىلىدە بىر تۈرك بولۇش ۋە باش مىنىستىر بولۇش سۈپىتى بىلەن ئايرىم جاۋاب بېرىدىغانلىقىنى ئېيتتى.
بىر تۈرك بولۇش سۈپىتى بىلەن رۇسىيەنىڭ يىمىرىلىشىنى بەكلا ئارزۇ قىلىدىغانلىقىنى، بۇ ئارزۇ تۈركلەر نەچچە ئەسىردىن بېرى خىيال قىلىپ كەلگەن بىر ئارزۇ ئىكەنلىكىنى، ئەگەر بۇ ئىشنى فۈھرېر ئىشقا ئاشۇرالىسا ئىنتايىن چوڭ بىر دەۋر ياراتقانلىق بولىدىغانلىقىنى ئېيتتى. ھېچقانداق بىر تۈركىيەلىك، ھەتتا ئەنگلىيەپەرەس بولغان يالچىن (تاشقى ئىشلار مىنىستىرى نۇمان مەنەمەنچىئوغىلىنى دېمەكچى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) مۇ بۇ ھەقتە ئۇنىڭدىن باشقىچە ئويلىمايدىغانلىقى ئېنىق. تۈركىيەنىڭ ئىرقى كۈرىشىگە سادىق ئىكەنلىكىنى بىلدۈرۈپ قەسەم قىلغان ۋاقتىدىمۇ بۇ ئارزۇسىنى ۋاسىتىلىك ئوتتۇرىغا قويغانىدى.
بۇ يېڭى باش مىنىستىر، فۈھرېرنىڭ ئازسانلىق مىللەت رايونلىرىنىڭ كەلگۈسىدىكى ئورنى ھەققىدىكى پىلانىدىن خەۋىرى يوق ئىدى. بۇ رايونلارنىڭ نوپۇسىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى تۈركى ئىرقىغا مەنسۇپ كىشىلەردىن تەشكىل تاپقانلىقى ئۈچۈن، تۈركىيەنىڭ بۇ رايوندىكى مەسىلىلەرنىڭ ھەل قىلىنىش ئەھۋالىغا ئالاھىدە قىزىقىپ كېلىۋاتقانلىقى ھەقلىق بىر قىزىقىش دەپ قارىلىشى كېرەك. باش مىنىستىر، سۆھبەت ئارىسىدا مېنىڭ بۇرۇن ئېيتقان فۈھرېرىمىزنىڭ يوليورۇقىغا ئاساسەن باش جۇمھۇر (پرېزىدېنت) غا يېڭى ياۋروپادا تۈركىيەنىڭ شەرقى جەنۇبتا قۇدرەتلىك قورغانلىق رول ئوينايدىغانلىقىنى، بۇنىڭغا ئاساسەن رۇسلاشتۇرۇلغان يەرلەردىكى تۈركى ئىرقى ئامىللىرىنىڭ ئېتىبارغا ئېلىنىشى كېرەكلىكى ھەققىدە ئېيتقانلىرىمنى ئەسكەرتىپ ئۆتتى. ئۇ جايلاردىكى زىيالىيلار − ئەگەر ئۇ يەرلەردە شۇنداق زىيالىيلار ھېلىمۇ بار دەپ قارالغىنىدا − ئۇلار بىر بولسا بولشېۋىكلەرگە باش ئېگىپ بولغانلىقى ياكى بولمىسا بولشېۋىكلەر تەرىپىدىن يوقىتىلغانلىقى مۇقەررەر ئىدى. شۇنداق بولغانلىقى ئۈچۈن، بۇ ئەللەردىكى ياش ئەۋلادلارنىڭ بىر قىسمىنى گېرمانىيە ئۇنىۋېرسىتېتلىرىغا، يەنە بىر قىسمىنى بولسا تۈركىيەدىكى ئۇنىۋېرسىتېتلارغا ئەۋەتىش كېرەك؛ شۇنداق قىلغاندا بۇ ياش ئەۋلادلار كېلەچەكتە بۇ ئىككى ئامىل ئارىسىدا كۈچلۈك تەسىرگە ئىگە ھەمكارلىق ئورنىتىشقا كاپالەتلىك قىلىدىغان كۈچكە ئايلىنالايدۇ.
گېرمانىيە، بۇ ئەللەردىن بەلگىلىك مىقداردا كۆچمەنلەرنى ئۇلارنىڭ پىكىرلىرىنى قوبۇل قىلدۇرۇش ۋە خىزمەتلىرىدىن پايدىلىنىش ئۈچۈن ئىمپېرىيىگە چاقىرتىلغان ئىدى (مۇساپىر لىدېرلىرى بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن ئادلون يىغىنىنى كۆزدە تۇتماقتا. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ كىشىلەرنىڭ بەزىلىرى تۈركى ئازسانلىق مىللەتلىرى تۇرىدىغان ئەللەرگە مۇستەقىللىق بېرىلمەيدىغانلىقى، بۇ يەرلەر نېمىس دائىرىلىرى بىلەن نېمىس ساقچىلىرىنىڭ باشقۇرۇشىدىكى دۆلەتلەرگە ئۆزگەرتىلىدىغان بولدى دەپ قارىشىپ قايتىپ كېتىشكەن ئىدى. تۈركىيە باش مىنىستىرى، بۇ ھەقتە فۈھرېرنىڭ ئەنە شۇنداق بىر پىلانى بارلىقىغا ئىشىنەتتى. ئەگەر رۇسىيە پات يېقىندا پۈتۈنلەي مەغلۇپ قىلىنغۇدەك بولسا، ئۇرۇس بولمىغان ئازسانلىقلار جايلاشقان بۇ ئەللەر بىزدىن ئەركىنلىك ۋە قايتىدىن قۇرۇشقا ياردەم بېرىشىمىزنى ئۈمىد قىلىدىغانلىقىنى كۆرەلىگەن بولاتتۇق. بىز ئۇلارنىڭ بۇنداق بىر ئۈمىدتە بۆلىشىنى ھەقىقەتەن قۇرۇق قالدۇرماسلىقىمىز كېرەك ئىدى. ئۇنداق بولمىغاندا، بۇ ئازسانلىق مىللەتلەر بىزنى ئارماندا قويۇشى مۇمكىن. بۇ يەرگە كەلگۈچە باش مىنىستىر بىر تۈرك بولۇش سۈپىتى بىلەن سۆزلىدى. ئۇ بىر باش مىنىستىر سۈپىتىدە رۇسىيەدىكى ئازسانلىق مىللەتلىرىگە قارىتىلىدىغان قىرغىنچىلىق ئۈچۈن كىچىككىنە بولسىمۇ پۇرسەت بەرمەسلىك ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىش، ئۆزىنىڭ بىر ۋەزىپىسى ئىكەنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويدى. …
سۆھبەت جەريانىدا باش مىنىستىرنىڭ يۇقىرىقىدەك پىكىرلىرىنى ئوچۇق ئوتتۇرىغا قويغانلىقى ئۈچۈن مەن ئۇنىڭغا رەھمىتىمنى بىلدۈرۈش بىلەن بىرگە، قولغا كەلتۈرگەن جايلارنى تەرەققىي قىلدۇرۇش بىلەن ئۇ يەرلەرنى باشقۇرۇش ئىشلىرىدا تۈركىيە بىلەن بولغان ھەمكارلىقلارنى قانداق يولغا قويۇشىمىز كېرەكلىكىنى، ياكى بولمىسا تۈركىيە مەنپەئەتلىرىگە قايسى دەرىجىدە ئەھمىيەت بېرىشىمىز كېرەكلىكى ھەققىدە سوئال قويدۇم. خۇددى تۈنۈگۈن نۇماننىڭ كۆرسىتىپ ئۆتكىنىدەك، ساراجئوغلىمۇ زۆرۈر تېپىلغىنىدا ئەمەلىي مەسىلىلەرنى مەخپى شەكىلدە مېنىڭ بىلەن كۆرۈشۈپ تۇرۇش ياكى بولمىسا بۇ ھەقتىكى مەسىلىلەر  ئۈستىدە كۆرۈشىدىغان ئۈچىنچى بىر ئادەمنى بەلگىلەشكە بولىدىغانلىقىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتتى. باش مىنىستىرنىڭ بۇ دېگەنلىرىدىن شۇنى چۈشەندىمكى، ئۇ، رۇسىيەدىكى، بولۇپمۇ كاپكازىيىدىكى ۋەزىيەتنى بىرمۇ- بىر كۆزىتىپ كېلىۋاتقانلىقىنى، بۇ جەھەتلەردە مېنىڭ بىلەن يېقىن مۇناسىۋەتنى ساقلاشنى ئارزۇ قىلىدىغانلىقىنى ئارزۇ قىلىدىكەن.
پاپېن بۇ ئۇچرىشىشتا ئوتتۇرىغا قويۇلغان مەسىلىلەرنى شۇ ۋاقىتلاردا تۈركىيەدە زىيارەت قىلىۋاتقان پروفېسسور مەندې ۋە كۆچمەنلەر گۇرۇپپىسىدىكىلەرگە مۇناسىۋەتلىك يەنە بىر نېمىس مەسئۇلى بولغان زىممېرمان بىلەن بىرگە ئولتۇرۇپ تەھلىل قىلىشقان. ئاندىن مۇنداق خۇلاسىگە كېلىشكەن:
تۈركلەر، ئەگەر نېمىس دۆلىتىنىڭ ھەر قايسى ساھەلىرىدىكى ئازسانلىق مىللەتلەرنىڭ ئاكتىپ ھەمكارلىقى كاپالەتكە ئىگە قىلىنغىنىدا ۋە بۇ جەھەتتە يېتىشتۈرۈلگىنىدە، − تەبىئىيكى بۇنداق نېمىس روھى، ئىقتىسادى ۋە ھەربىي جەھەتتىكى ئاۋانگارتلىق تەۋەسى ئىچىدە بۆلىشى كېرەك − ئۇرۇس مەسىلىلىرى ئۈچۈن ھەل قىلغۇچ تەدبىر بولالايدىغانلىقىغا ئىشىنەتتى، مەنمۇ شۇنداق بولىدىغانلىقىغا پۈتۈنلەي قوشۇلىمەن. بۇ ھەقتە ئالدىمىزدىكى ئۈلگىلەرگە ئاساسلىنىپ (يەنى، ياپونىيە ئۈلگىسى) كاپكازىيە ۋە كاسىپى دېڭىزىنىڭ نېرىسىدىكى ئەللەرنىڭ ھەرقايسىسىدا كۆرۈنۈشتە يەرلىككە ۋەكىللىك قىلىدىغان كىشىلەرنى تېپىشقا تىرىشچانلىق كۆرسىتىشىمىز كېرەك. تاللانغان بۇ ئاۋانگارت كىشىلەر بىلەن بىرلىكتە مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالالايدىغان نېمىس رەھبەرلىكىمۇ بولغىنى ياخشى. نېمىس رەھبەر كەينىدە تۇرۇپ مەسلىھەتچىلەردەك كۆرۈنۈش بىلەن بىرگە، ئەمەلىيەتتە باشلامچىلىق قىلىدىغان، قارار قىلىدىغان مەسئۇلىيەتنى ئۈستىگە ئالىدىغان ئادەم ئورنىدا ۋەزىپە ئۆتىشى كېرەك. بۇ بۆلۈمنىڭ قول ئاستىدا يەرلىك كىشىلەرنىڭمۇ يېتەرلىك دەرىجىدە يۇقىرى دەرىجىلىك رەھبەرلىك ئورۇنغا ئىگە قىلىنىشى لازىم. ھازىرمۇ مەۋجۇت بولۇپ تۇرغان ئازسانلىق مىللەتلەردىن تەشكىل تاپقان لېجيونلار، بۇ ئەتراپتىكى ھەرخىل جايلاردىكى قوراللىق كۈچلەرنى تەشكىل قىلىدىغان قابىلىيەتلىك يادرو كۈچ بولالايدۇ. تاشقى كۆرۈنۈشتە قوراللىق كۈچلەر بىلەن ساقچى تەشكىلاتلىرى مۇمكىن بولغان جايلاردا يەرلىكلەر تەرىپىدىن تەشكىل قىلىنىشى كېرەك.
ھەر يەر ئۈچۈن باشلامچى بولالايدىغان يەرلىك كىشىلەرنى تاللاش مەسىلىسىدە نۇمان ۋە ساراجئوغلى ھەققىدە دېگەنلىرىمدىن كېيىن ئېيتقىنىمدەك، ھەر دائىم تەسىر قىلالايدىغان تۈرك تەۋەسىدىكى كىشىلەرنىڭ كۆزقاراشلىرىنى قولغا كەلتۈرەلەيمەن. بۇ ئۇسۇل بىلەن يېڭى سىياسىي ئورگانلار ھەققىدە ئورتاق مەنپەئەتدارلىق نۇقتىلىرىنى تېپىپ چىقالىشىمىز مۇمكىن.
بۇ تەكلىپ لايىھىسى، ئۇ يەرلەردە رۇسىيەنىڭ ئۇكرائىنا ۋە ئىشغال قىلىنغان باشقا رايونلىرىدا تەشكىل قىلىنىدىغان نېمىس ھۆكۈمەت ۋە ھاكىمىيەت شەكلىدىن تۈپتىن پەرق قىلىدۇ. شۇنداقتىمۇ كاپكازىيىنىڭ نېرىسىدىكى يەرلەر بىلەن ھەزەر دېڭىزى نېرىسىدىكى ئەللەرگە مۇناسىۋەتلىك تەكلىپىمگە قوشۇمچە قىلىپ، بۇ جايلاردا دىققەت قىلىشىمىزغا تېگىشلىك بىرىنچى دەرىجىلىك مۇھىم ئورۇندا تۇرىدىغان تاشقى سىياسەت مەسىلىسىمۇ بارلىقىنى تەكىتلەپ ئۆتمەكچىمەن. تۈركىيەنىڭ ياردىمى بولماي، ئۇلارغا ئورتاق بولغان مۇھەممەد دىنىغا ئېتىقاد قىلىدىغان ئامىللارنىڭ ھەممىسىنى بىر يەرگە كەلتۈرۈپ ھەمكارلاشماي تۇرۇپ، بۇ دۆلەتلەرنى نېمىس ساقچىلىرىنىڭ كۈچىگىلا تايىنىپ قولدا تۇتۇپ تۇرالىشىمىز ۋە ئۇ يەرلەرنى باشقۇرالىشىمىزمۇ مۇمكىن. ئۇنداق بولغىنىدا، تۈركىيە يېڭى ياۋروپا ئىتتىپاقىنىڭ سىرتىدا قالدۇرۇلغان ھېساپلىنىدۇ. بۇنداق بىر كەمتۈك تۈزۈلمە، ئۆزىنىڭ يېتەرسىزلىكىنى دەرھال ئوتتۇرىغا چىقىرىدىغانلىقى ئېنىق. غالىپ نېمىس قوشۇنلىرى كاپكازىيىدىن پەسكە قاراپ يۈرۈش قىلىشى بىلەن تەڭ، بۇ ئەللەردە يېڭى ھاكىمىيەت ئامىللىرى دەرھال ئىشقا كىرىشتۈرۈلۈشى شەرت بولغىنىى ئۈچۈن، فۈھرېرىمىز بۇ مەسىلىدە بۇرۇن بەلگىلىگەن سىياسىي قاراشلىرى دائىرىسىدە بەلگىلەش لازىم بولماقتا.
پاپېننىڭ بۇ دېگەنلىرىدىن، ئۆزىنى ھىتلېرنىڭ بۇ ھەقتىكى قاراش ۋە پىلانلىرىغا تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان بىرى ئىكەنلىكىگە بەكلا ئىشىنىدىغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. ئەمما ناتسىستلار ھۆكۈمىتى بولسا، ئىشغال قىلغان رايونلارنى مۇستەملىكىسى قىلىۋېلىش ئىرادىسىگە بۇرۇنلا قاچان كېلىپ بولغان ئىدى. ئۇ كۈنلەردە، نېمىسلار سوۋېتلەرگە قۇل بولغان مىللەتلەرگە ئەركىنلىك ئاتا قىلىش ياكى تۈركىيەنى بۇ تۈر ئىشلارغا بىرلىكتە ئارىلاشتۇرۇش دەيدىغان گەپلەرنى خىيالىغىمۇ كەلتۈرۈپ قويمىغان ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، رۇسىيە فرونتى يېڭى باشلانغاندىلا نېمىس مەسئۇل كىشىلىرى ئىچىدە ئۆزئارا يېزىشقان خەت- چەكلىرىدە بۇ ھالەت بەكلا ئېنىق ئوتتۇرىغا قويلغان.
ئەنۋەر پاشانىڭ ئىنىسى، كارخانىچى نۇرى قىللىغىل پاشا 1941- يىلى سېنتەبىر ئايلىرىدا لېيپزىگ سودا يەرمەنكىسىگە قاتنىشىشنى باھانە قىلىپ گېرمانىيەگە بارغىنىدا، تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى مەسلىھەتچىسى ۋېيزشاكېر بىلەن، ھەمدە سىياسىي بۆلۈم مۇدىرى ۋويېرمانلار بىلەن كۆرۈشىدۇ. نۇرى پاشا ئۆزىنىڭ بۇ قېتىمقى كۆرۈشۈشنىڭ تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ خەۋىرى بار بىر كۆرۈشۈش ئىكەنلىكىنى ئېيتىپ كېلىپ، گېرمانىيەگە كېلىشتىن بۇرۇن باش مىنىستىر رەفىق سايدام بىلەن كۆرۈشۈپ ئۇنىڭغا مەلۇمات بەرگەنلىكىنى ئېيتقان. بۇ كۆرۈشۈشتىن كېيىن ۋويىرمان تاشقى ئىشلار مىنىستىرى رىبېنتروپقا بىر دوكلات سۇنۇپ، بۇ كۆرۈشۈش ھەققىدە تەپسىلىي مەلۇمات بېرىدۇ. بۇ دوكلاتتا گېرمانىيە ئىشغال قىلغان رايونلار، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ بىر قىسىم تەلەپلىرى ۋە تۈركى ئىرقىدىن بولغان ئەسىرلەرگە مۇناسىۋەتلىك كۆزقاراش ۋە ئارزۇلىرى ئوچۇق ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ.
ۋويىرماننىڭ دېيىشىچە، نۇرى پاشا تۈركى ئىرقىدىكى ئەسىرلەرنى ئايرىم لاگېرلارغا توپلاپ تەشكىللەپ چىقىش لازىملىقى، ئۇلارغا تەلىم- تەربىيە بېرىپ سوۋېتلەرگە قارشى پايدىلىنىش لازىملىقى، تۈركىي خەلقلەر ياشايدىغان رايونلاردىكى ھاكىمىيەت (قىرىم، كاپكازىيە قاتارىدىكى جايلارنى دېمەكچى) يەرلىك تۈركى خەلقلەرگە ياكى مۇسۇلمانلارغا تاپشۇرۇپ بېرىلىشى، بېرلىندا ئۆزىنىڭمۇ ياردەمدە بولۇش خىيالىدا بولغان بىر تەشۋىقات مەركىزى قۇرۇپ چىقماقچى بولۇۋاتقانلىقى دېگەندەك بىر قاتار تەكلىپ- تەلەپلەرنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىكەن. ۋويىرمان يەنە تۈركىيەدىكى تۈركچىلەر تۈركىيە چېگراسى سىرتىدا ياشايدىغان تۈركى خەلقلىرى ئۈچۈن مۇستەقىل دۆلەتلەر قۇرۇپ چىقىلسا دەيدىغان تەلەپلىرى بارلىقىنى ئېيتىپ كېلىپ، بولۇپمۇ ئاغدۇرۇپ تاشلىنىدىغان سوۋېت ئىتتىپاقى ئۈستىگە قۇرۇلىدىغان بۇ دۆلەتلەر تۈركىيە تەرىپىدىن دەخلى- تەرۇزغا ئۇچرىمايدىغانلىقىنى، ئەمما تۈركىيەدىن سىياسىي يوليورۇق ئېلىشى لازىملىقى تەلىپىنىڭ بارلىقى ئۈستىدە مۇھاكىمىلەر يۈرگۈزگەن. بۇ دېيىلگەن جايلار ئەزەربەيجان، داغىستان، تاتارىستان، ئورتا ئاسىيا، ئەينى ۋاقتىدا چىن ئىشغالىيىتى ئاستىدا تۇرۇپ سوۋېتلەرنىڭ تەسىرى ئاستىدا تۇرۇۋاتقان شەرقى ئورتا ئاسىيا قاتارلىق يەرلەرنى كۆزدە تۇتماقتا ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە ئىراندىكى، مۇسۇل بىلەن كەركۈك قاتارلىق جايلاردىكى تۈركىلەر ياشايدىغان جايلارمۇ تەسىر دائىرىسى تەۋەسىگە كىرىش ئېھتىماللىقى تونۇشتۇرۇلغان. ئاتاتۈركنىڭ بىر قىسىم چېگرالارنى قايتا رەتكە سېلىنىش ئارزۇسىدا بولغىنىدىن تاشقىرى، تۈركىيەنىڭ بۈگۈنكى چېگرالىرى ئىچىدە قېلىشى كېرەك دەپ قارالغان تاشقى سىياسەتلىرىگە مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەردە ۋويىرمان ئوتتۇرىغا قويغان نارازىلىققا قارىتا، نۇرى پاشا ئاتاتۈركنىڭ بۇنداق بىر سىياسەتنى سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدە ئوتتۇرىغا چىققان ئەمەلىي ئەھۋالغا قاراپ ئەنسىرەپ ئوتتۇرىغا قويغانلىقىنى بايان قىلغان. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يىمىرىلىش ۋەزىيىتى شەكىللەنگىنىدە بۇنداق بىر ئەنسىرەشنىڭمۇ ئەمەلدىن قالىدىغانلىقى كۆرسىتىلگەن. شۇنىڭدەك يەنە تۈركىيە ئەسلىدىنلا يېڭى زېمىن قولغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن ئەمەس، بەلكى يېڭى تۈركى دۆلەتلىرىنىڭ قۇرۇلۇشىنى ئارزۇ قىلىدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ ئۆتكەن. ۋويىرمان تىلغا ئالغان بۇ جايلار بىلەن رۇسىيەنىڭ 19- ئەسىرلەردە ئورتا ئاسىيا ۋە كاپكازىيە ئىشغالىيىتىنى كۆرسىتىدىغان ئىككى پارچە خەرىتىمۇ تەييارلىغان بولۇپ، بۇ خەرىتىلەر دوكلاتقا قوشۇمچە قىلىنغان. بۇ دوكلاتتا، مۇھىم بولغان نۇقتا سىياسىي بۆلۈم مۇدىرىنىڭ بۇ مەسىلىلەرگە مۇناسىۋەتلىك يۈرگۈزگەن تەھلىللىرى ئىدى. دوكلاتتا ۋويىرمان مۇنداق دەيدۇ:
تۈركىيەنىڭ بېقىندىسى بولۇپ قالىدىغان يېڭى تۈركى ئىرقىدىن تەشكىل قىلىدىغان دۆلەتلەرنىڭ قۇرۇلۇشىنى باشقا تۈردە باھالاش كېرەك. … تۈركىيەنىڭ مۇسۇل رايونىنى قولغا كەلتۈرۈش پىلانىنى توغرا چۈشەنسەكمۇ، ئۆزىمىزنىڭ نېفىت مەنپەئىتىمىزنى كۆزدە تۇتقىنىمىزدا، ئۇلارنىڭ بۇ خىيالىنى ھەرگىز غەيرەتلەندۈرۈپ قويماسلىقىمىز شەرت. شۇنىڭدەك، بۇنىڭ ئورنىغا باتۇم بىلەن باكۇنى تۈركلەرگە تۇتقۇزۇپ قويۇشنى ھەرگىز خىيال قىلىشقا بولمايدۇ.
قالغان نۇقتىلارغا كەلسەك، پەرەز قىلىشىمچە كاپكازىيە تەۋەسى ۋە تۈركى خەلقلىرى ئارىلاش ياشايدىغان ۋولگا- ئۇرال ئوتتۇرىسىدىكى يەرلەر بىلەن ھەزەر دېڭىزىنىڭ شەرقىدە ياشايدىغان ئورتا ئاسىيا تەۋەسى ئوتتۇرىسىدا ھەل قىلغۇچ پەرقلەر بار. سوۋېت ئىتتىپاقى ئۇرۇشتا يېڭىلىغاندىن كېيىن، كونا رۇسىيە ئىمپېرىيىسىنىڭ بىپايان زېمىنلىرى چەتئەل تەسىر دائىرىسى ئاستىدا قالماستىن نېمىس تەسىر دائىرىسى ئىچىگە كىرىدىغان بۆلىشى كېرەك. كاپكازىيە سىرتىدىكى ھەمدە ۋولگا بىلەن ئۇراللار ئوتتۇرىسىدىكى جايلاردا تۈركىيە بىلەن سىياسىي ئىتتىپاق قۇرۇشقا، نەتىجىدە ئۇلارنىڭ مۇناسىۋەتلىرى شۈبھىسىزكى پۈتكۈل كۈچى بىلەن ئۇ ئەللەرنى ئۆز يېنىغا تارتىشقا ئۇرۇنىدىغان تۈركىيە سىياسىتىدىكى ئۆزگىرىشلەرگە بېقىنىدىغان دۆلەتلەرنى شەكىللەندۈرۈش بىزنىڭ مەنپەئەتلىرىمىزگە پۈتۈنلەي زىيانلىق. ئەمما ئورتا ئاسىيانىڭ ئەھۋالى بۇلارغا پەقەتلا ئوخشىمايدۇ.
ئەگەر رۇسىيە تولۇق ئاجىزلاشتۇرۇلغان كۈنلەردە ئەنگلىيەلىكلەر يەنىلا ھىندىستاندا تۇرىۋەرگىدەك بولغىنىدا، ئەنگلىيە جاھانگىرلىكى ئورتا ئاسىيا- سىبىرىيە تۆمۈريولى ئارقىلىق سىرتقا قىسمەن بولسىمۇ ئېچىۋېتىلگەن، ئىقتىسادى جەھەتتە ئىستىقبالى پارلاق (كېۋەزچىلىك) بۇ رايونلارنى چوقۇم قولغا كەلتۈرۈشكە ئۇرۇنىدۇ. بۇ رايونلار جۇغراپىيىلىك ئورۇن جەھەتىدىكى سەۋەبلەر تۈپەيلىدىندىمۇ كەلگۈسىدە گېرمانىيەنىڭ تەسىر دائىرىسىگە كىرەلمەي قېلىشى مۇمكىن. شۇ سەۋەبتىن، پەرىزىمچە بۇ جايلاردا تۈركىيە بىلەن ئىتتىپاقداش ئېتنىك تۈركىي دۆلەتلەر قۇرۇشنى تەشۋىق قىلماسلىق توغرا يول تۇتقانلىق بۆلىشى كېرەك.
بۇ مۇلاھىزىلەردىن مەلۇمكى، گېرمانىيە، ئىشغال قىلىدىغان بۇ جايلارغا مۇستەقىللىق ياكى بولمىسا ئاپتونومىيە بېرىشنى پەقەتلا خىيالىغا كەلتۈرۈشمىگەن ئىدى. ئەسلىدىنلا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىشغال قىلىنىشى ئاخىرلاشقۇدەك بولسا، ئىشغال قىلىنىش نۆۋىتى تۈركىيەگە كېلەتتى. ئەنە شۇ سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن پاپېننىڭ بۇ مەسىلىگە تۇتقان پوزىتسىيىسى بېرلىن دائىرىلىرى ئارىسىدا قاتتىق ئەكس تەسىر پەيدا قىلىۋېتىدۇ. بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن، تاشقى ئىشلار  مىنىستىرى رىبېنتروپ، پاپېنگە مۇنداق بىر بۇيرۇقنى ئەۋەتىدۇ:
26- ۋە 28- ئاۋغۇست كۈنلىرى ئەۋەتكەن دوكلاتىڭىزدىن مەلۇم بولۇشىچە، تۈركىيە دۆلەت رەھبەرلىرى بىلەن ئۆتكۈزگەن ئەڭ ئاخىرقى قېتىملىق سۆھبىتىڭىزدە كاپكازىيە بىلەن سابىق سوۋېت رۇسىيەسى تەۋەلىكىدە ياشايدىغان تۈركى قوۋملاردىن بولغان خەلقلەر ھەققىدىكى تۈركىيە مەنپەئەتلىرىگە مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر قايتا- قايتا مۇزاكىرە قىلىنغان، تۈركىيەنىڭ بۇ مەسىلىلەرنى ھەل قىلىش جەھەتتە قانچىلىك تۆھپىسى بولىدىغانلىق مەسىلىلىرى تالاش- تارتىش قىلىنغانىكەن. مەيلى نۇمان ئەپەندى ياكى ساراجئوغلى بولمىسۇن، بۇ ئىش سەۋەبىدىن بۇ ھەقتە تۈركىيەنىڭ مەنپەئەتلىرىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ، مەيلى يوشۇرۇن بولسۇن ياكى ئۈچىنچى بىر كىشىنى ۋاسىتە قىلىش يولى بىلەن بولسۇن بىزگە بۇ جەھەتتە ياردەم قىلالايدىغانلىقى ھەققىدىكى تەكلىپلىرىدىن بېشارەت بەرگەن ئىكەن، تۈركىيە ئاشكارا بىتەرەپلىكىنى داۋاملاشتۇرۇشقاتىرىشچانلىق كۆرسىتىشى بىلەن بىرگە، ئۆزلىرىنىڭ تەلەپلىرىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويۇشقان ئىكەن.
ھازىرچە تۈركىيە ھۆكۈمىتى بىلەن بۇ مەسىلىلەر ئۈستىدە سۆزلىشىشنىڭ قىلچە پايدىسى يوق. دەل ئەكسىچە، بۇ تۈردىكى كۆرۈشۈشلەر بۇنداق مەسىلىلەرنىڭ بىر تەرەپ قىلىنىشىغا يامان تەسىر كۆرسىتىپ قويۇشى مۇمكىن. شۇنىڭدەك يەنە، تۈركىيەگە بۇ ھەقتىكى ئارزۇ ۋە تەلەپلىرىنى بىزگە يەتكۈزۈش پۇرسىتىنى يارىتىپ بېرىشىڭىزغىمۇ ئېھتىياجلىق ئەمەسمىز. شۇنىسى ئېنىقكى، بۇ جەھەتتىكى تۈركىيەنىڭ بۇ مەنپەئەتلىرىنى دەپ ئۇرۇشۇۋاتقان دۆلەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئاساسى سىياسىي پوزىتسىيىلىرىنى بىزنىڭ پايدىمىزغا ئۆزگەرتەلىگۈدەك كۈچكىمۇ ئىگە ئەمەسلىكى ھەممىگە ئايان.
شۇنداق بولغاچقا، بۇ مەسىلىلەر ھەققىدە ئۇلار بىلەن كۆرۈشۈپ يۈرمەسلىكىڭىزنى، ئەگەر تۈركلەر ئۆزلىرى بۇ ھەقتىكى مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويغۇدەك بولسا ئىمكانىيەتنىڭ بارىچە ئېھتىياتچانلىق بىلەن جاۋاب بېرىشكە تىرىشىشىڭىزنى ئۆتۈنىمەن.
بۇ بۇيرۇق، پاپېننىڭ سوۋېتلەردىكى تۈركى رايونلىرىغا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلىرىنى توختىتىشقا مەجبۇرلايدىغان ئەڭ ئاخىرقى بۇيرۇق ئىدى. ئەسلىدە، رىبېنتروپنىڭ بۇ مەسىلىلەرنىڭ تۈركىيە تاشقى سىياسىتىگە كۆرسىتىدىغان تەسىرى ئۈستىدە قىلغان تەھلىللىرى ھەقىقەتەن ئورۇنلۇق تەھلىل ئىدى. تۈركىيە ھۆكۈمىتى نېمىسلارنىڭ تۈرك رايونلىرىدا يولغا قويماقچى بولۇۋاتقان سىياسەتلىرىگە قاراپ ئۆزىنىڭ سىياسىي پوزىتسىيىسىنى ئۆزگەرتىپمۇ كەتمەيتتى. تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ئاساسلىق سىياسىتى، نىمىلا بولسا بولسۇن ئۆزلىرىنىڭ بىتەرەپلىك سىياسىتىدە چىڭ تۇرۇش ھەمدە بۇ ئۇرۇشقا قاتناشماسلىق پىرىنسىپى ئاساسىغا قۇرۇلغان ئىدى. تۈركىيەدە تۇرۇۋاتقان ئەنگلىيە باش ئەلچىخانىسى تەرىپىدىن تەييارلانغان، فورېيگن ئوفىسنىڭ جەنۇبى ئىشخانا مەسئۇلى گ. ل. كلۇتتۇن تەھلىل قىلىپ چىققان 1942- يىلى 22- ئىيۇن كۈنىدىكى «تۈركىيەنىڭ زېمىن تەلەپلىرى» ماۋزۇلۇق دوكلاتىدا، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ بۇ ھەقتىكى سىياسەتلىرىنى ناھايىتى ئىخچام خۇلاسىلەپ بەرمەكتە ئىدى:
تۈركىيەدە تۇرانچىلىق بەكلا ئومۇملاشقان بولۇپ، بۇ ئىدىيىگە ئەڭ يېقىن كىشىلەر ئىران بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىدا بۇ قاراشنى كېڭىيىشنى ئارزۇ قىلىپ يۈرمەكتە. ئەمما بۇ ھەرىكەت ئاساسى جەھەتتىن مەخپى پائالىيەت تۈسىنى ئالغان بولۇپ، مەخسۇس دائىرىلەرنىڭ ياردەمگە ئېرىشەلمىگەندەك كۆرۈنىدۇ. شۇنىڭغا قارىماي يەنىلا ھۆكۈمەت بۇ ھەرىكەتنى بېسىقتۇرۇش ئۈچۈن تولۇق تىرىشچانلىق كۆرسەتمەيۋاتقانلىقى ئېنىق.
تۈركىيە ھۆكۈمەت دائىرىلىرى، تاشقى سىياسەتتە بولغىنىدەك ئىچكى سىياسەتلىرىدىمۇ مۆتىدىل سىياسەت يۈرگۈزۈشكە تىرىشقان بولۇپ، چېكىدىن ئاشۇرىۋېتىشلەرگە يول قويماي كەلمەكتە ئىدى. مەسىلەن، نېمىسپەرەسلىكى بىلەن تونۇلغان تۈركىيەنىڭ گېرمانىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى خۇسراۋ گەرەدە، 1942- يىلىنىڭ 23- ئاپرېل كۈنى تۈركلەر كۇلۇبىدا ئۆتكۈزۈلگەن بىر قېتىملىق يىغىلىشتا سوۋېت ئىتتىپاقىنى كۆزدە تۇتقان ھالدا تۈركلەرنىڭ ۋەھشىي تارىخى دۈشمىنىنىڭ ئاقىۋەتتە مەغلۇبىيەتكە يۈز تۇتۇۋاتقانلىقىنى ئىپادىلەيدىغان بىر نۇتۇق سۆزلەيدۇ. ئۇنىڭ بۇ باھاسىغا ھۆكۈمەت تەرەپ قاتتىق نارازى بولىدۇ. تۈركىيە- گېرمانىيە مۇناسىۋەتلىرىدە شۇنچە مۇۋەپپەقىيەتلىك دىپلوماتىيىلىك مۇناسىۋەت قىلىپ كېلىۋاتقان گەرەدەنى ۋەزىپىسىدىن ئېلىپ تاشلاپ، ئۇنىڭ ئورنىغا ساففەت ئارىقاننى باش ئەلچى قىلىپ تەيىنلەيدۇ. ئەسلىدە تۈركىيە دائىرىلىرى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ مەغلۇبىيىتىدىن ئىچىدىن خۇشال بولۇپ يۈرگەن بولسىمۇ، بۇنىڭدەك ھېسسىياتلىرىنى يوشۇرۇن تۇتۇپ كەلمەكتە ئىدى. يەنە بىر تەرەپتىن تۈركىيەنى ئۇرۇشقا سۆرەپ كېلىش جەھەتتىكى نېمىسلارنىڭ بېسىمىنى يەڭگىللىتىش، سوۋېتلەردىن كېيىن ھۇجۇم قىلىش نۆۋىتىنىڭ تۈركىيەگە كېلىشى ئېھتىمالنى ئەڭ تۆۋەن دەرىجىگە چۈشۈرۈش ئۈچۈنمۇ نېمىسلارنى رەنجىتىپ قويماسلىققا تىرىشىدىغان بىر سىياسەت يۈرگۈزۈشكە ئەھمىيەت بېرىپ كەلمەكتە ئىدى. تۈركىيە تاشقى سىياسەتلىرىدىلا ئەمەس، ئىچكى سىياسەتلىرىدىمۇ ئۇرۇشنىڭ تەرەققىياتىغا چىڭ باغلىنىپ ھەرىكەت قېلىۋاتقان ئىدى.

ۋەلى قېيۇمخاننىڭ تۈركىيە زىيارىتى

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

14^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-8-21 17:30:28 | ئايرىم كۆرۈش

ۋەلى قېيۇمخاننىڭ تۈركىيە زىيارىتى
ۋەلى قېيۇمخان، 1942- يىلىنىڭ دېكابىر ئېيىدا گېرمانىيەنىڭ تۈركىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى فون پاپېننىڭ تەلىپىگە بىنائەن تۈركىيەگە كېلىدۇ. ئۇ يىللاردا نېمىس قوشۇنلىرى دون ۋادىسى بىلەن شىمالى كاپكازىيىنى ئىشغال قىلىپ، گىرۇزىيە بىلەن ئەزەربەيجان چېگراسىغا كېلىپ تاقاشقان ئىدى. نېمىسلار نۆۋەتتە، ئەزەربەيجان نېفىت مەنبەلىرىنى قولغا كەلتۈرۈشنى مەقسەت قىلماقتا ئىدى. فون پاپېن، ۋەلى قېيۇمخاندىن تۈركىيە مەسئۇللىرى بىلەن كۆرۈشۈپ چىقىشىنى ھەمدە ئۇلارغا م ت ب ك بىلەن لېژيون ھەققىدە مەلۇمات بېرىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. ئەمما ۋەلى قېيۇمخان بولسا، تۈركىيە يېتەكچىلىرى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەرنى ئۆز مەقسىتى ئۈچۈن پايدىلىنىش نىيىتىدە ئىدى. ئۇ يەنە تۈركىيەدىكى ت م ب ئەزالىرى ۋە باشقا تاشقى تۈرك قوۋملىرى بىلەن مۇناسىۋەت ئورنىتىشنىمۇ مەقسەت قىلماقتا ئىدى. ۋەلى قېيۇمخان، شۇ ۋاقىتتىكى تۈركىيە زىيارىتى ئۈستىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ئىستانبۇلغا كېلىپ ئاۋۋال مىللىي بىخەتەرلىك تەشكىلات مەسئۇللىرى بىلەن كۆرۈشتۈم. نېمىسلار پۇقراچە كىيىنگەن مىللىي لېجيون ئەسكەرلىرىنى تۈركىيە ئارقىلىق كاپكازىيە تەرەپلەرگە كىرگۈزۈۋېتىشنى نىيەت قىلىشىۋاتقانلىقىنى ئېيتتىم. ئەمما بۇنداق بىر ئىشقا تۈركىيە مەسئۇللىرى بەك قىزىقمايدىغاندەك قىلاتتى. ئۇلارنىڭ دېيىشىچە، بۇ ئىش ئاشكارىلىنىپ قالسا تۈركىيە ئۇرۇشقا قاتنىشىش خەۋىپى يۈز بېرىدىغانلىقىدىن ئەنسىرەيدىكەن. ئەمما مەن نېمىس قوشۇنلىرىنىڭ شەرق ئۇرۇش سېپىدە، بولۇپمۇ ستالىنگراد ئالدىدا توختاپ قالغانلىقىغا قاراپ نېمىسلار بۇ ئۇرۇشتا يېڭىلىپ قالارمۇ قانداق دەپ گۇمانلىنىشقا باشلىغان ئىدىم. ئۇ ۋاقىتلاردا لېجيوندا 100 مىڭدىن ئارتۇق ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەر، 70 مىڭدەك ئىشچى بار ئىدى. مەن ئەسلىدە، نېمىسلار بۇ ئۇرۇشتا يېڭىلىپ قالغۇدەك بولسام بۇ ئەسكەر ۋە ئىشچىلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمىنى تۈركىيەگە كەلتۈرۈۋېلىش ئىمكانىيىتىنىڭ بار- يوقلۇقىنى بىلمەكچى ئىدىم. مەن ئۇلار بىلەن كۆرۈشۈش جەريانىدا تۈركىيە دائىرىلىرىنىڭ بۇنداق بىر ئىشقا قانداق قارايدىغانلىقىنى بىلىشكە تىرىشتىم. بۇ ئىشقا تۈركىيە دائىرىلىرى ئېنىق بىر نېمە دېمەي گەپ يورغىلىتىپ تۇرۇۋېلىشتى. يەنە بىر ئىشنىمۇ ئۇلارغا ئوچۇق ئېيتتىم: ئەگەر نېمىسلار تۈركىيەگە قارشى بىۋاسىتە ئۇرۇش قىلماقچى بولىدىكەن، ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەر ھەرگىز گېرمانىيە تەرىپىدە تۇرۇپ ئۇرۇش قىلمايدۇ.
تۈركىيە مەسئۇللىرى نېمە ئۈچۈندۇر ئۇكرائىنا تەشكىلاتلىرى بىلەن ئالاقىلىشىش تەلىپىنى ئوتتۇرىغا قويۇشتى. بۇ تەلەپكە بىنائەن مەنمۇ دەرھال گېرمانىيەگە تېلېفون قىلىپ ستېچكونى تۈركىيەگە ئەۋەتىڭلار دەپ تەلەپ قىلدىم. ستېچكو بىلەن گېنېرال بېندېرې چەتئەلدە ئۇكرائىنا مىللىي ھۆكۈمىتىنى قۇرۇپ چىقىشقان ئىدى. ستېچكو ئىستانبۇلغا يېتىپ كېلىشى بىلەن تەڭ، دەرھال ئۇنى ئەنقەرەگە ئېلىپ باردىم. ئەنقەرەگە بېرىپلا ستېچكونى مىللىي بىخەتەرلىك تەشكىلاتىغا ئاپىرىپ مۇدىر ئىشخانىسىغا كىرگۈزۈپ قويۇپ چىقىپ كەتتىم. ئۇلار نېمىلەر دېيىشكەنلىكىنى بىلمىدىم. كېيىن ستېچكودىن نېمە ھەققىدە سۆزلەشكەنلىكىنىمۇ سورىمىدىم. تۈركىيە، بىرىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن قۇرۇلغان ئۇكرائىنا ھۆكۈمىتىنى بىرىنچى بولۇپ ئېتىراپ قىلغان دۆلەت بولغاچقا، ئۇلار بەكلا ئاسان دوستانە شەكىلدە سۆھبەتكە كىرىشىپ كەتكەنىدى. فون پاپېن بىزنىڭ بۇ تۈردىكى مۇناسىۋەتلىرىمىز ھەققىدە بەك زىغىرلاپ سوراپ يۈرمىدى. بىزنىڭ دېگەنلىرىمىزنى تولۇق قوبۇل قىلىپ، بەك چۇخچىلاپ يۈرمىدى.
پەرىزىمچە، پاپېن تۈركىيەنىڭ ئۇرۇشقا قاتنىشىشىنى بەك خالاپ كەتمەيدىغاندەك قىلاتتى. …
ئىستانبۇلدا ئورتا ئاسىيالىق زىيالىيلار بىلەنمۇ كۆرۈشتۈم. ئۇلار بىلەن نۇرى پاشانىڭ ئۆيىدە كۆرۈشكەنىدىم. ئۇ يەردە زەكى ۋەلىدى، ئوسمان غوجا ئوغلى، ھەيدەربەگ، ئەخمەتجان ئوكاي، تاھىر چاغاتاي، ئابدۇلۋاھاپ ئوكتاي قاتارلىق كىشىلەر بار ئىدى. ئۇلار، سابىق ت م ب چىلار سىياسىي مەركىزىمىز تۈركىيەدە تۇرۇۋەرسۇن، بۇ ھەرىكەتنىڭ يادروسىنى بىز تەشكىل قىلايلى دەپ تەلەپ قىلىشتى. مەن ئۇلارغا بۇنداق بىر ئىمكانىيەتنىڭ يوقلۇقىنى ئېيتتىم. … بىر- ئىككى كۈن ئۆتكەندىن كېيىن «تۈركى مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى» دېگەن بىر يەردە يىغىن ئېچىلىدىغان بولۇپ، يىغىندا مەندىن بىر نۇتۇق سۆزلەپ بېرىشنى تەلەپ قىلىشتى. نۇرى پاشاغا “مەن پان تۈركىزم دېگەندەك قاراشلارنى قوللىمايمەن” دەۋېدىم، “ئۇنداق بولسا ئۇ يىغىنغا سەن قاتناشما” دېدى.
ۋەلى قېيۇمخان، تۈركىيەدىكى رەسمىي ياكى غەيرىي رەسمىي كۆرۈشۈشلەردە كۈتكەن مەقسىتىگە يىتەلمەي گېرمانىيەگە قايتىپ كېتىدۇ. قېيۇمخان، تۈركىيەدىكى كۆرۈشۈشلەردە ت م ب گۇرۇپپىسىدىكىلەر بىلەن يولغا قۇيۇلىدىغان ستراتىگىيىلەر مەسىلىسىدە بىر پىكىرگە كېلەلمىگەن بولسىمۇ، ئۇلار بىلەن داۋاملىق مۇناسىۋەت قىلىپ تۇرۇشنى نىيەت قىلغان ئىدى. دېگەندەك، كېيىنكى ۋاقىتلاردا «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلغان بەزى ماقالىلىرى ۋە ئۆزىنىڭ بىۋاسىتە ئېيتىپ بەرگەنلىرىدىن قارىغاندا، كونا ت م ب چىلار بىلەن بولغان ئالاقىسىنى تا ئۇرۇش تۈگىگىچە ئۈزمىگەن. ئۇنىڭ ئۈچۈن م ت ب ك باستۇرغان گېزىت- ژۇرناللارنىڭ تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئوتتۇرىسىدا تونۇشتۇرۇلۇشى، تارقىتىلىشى بەك مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ھېسابلىناتتى. ۋەلى قېيۇمخان بۇ جەھەتتە ت م ب چىلارنىڭ كۆرسەتكەن ياردەملىرى بىلەن مۇناسىۋەتلەرنى توختىتىپ قويماي داۋاملاشتۇرغانلىقىنى تونۇشتۇرۇپ مۇنداق دەيدۇ:
م ت ب ك تەرىپىدىن نەشرى قىلدۇرۇلۇۋاتقان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» بىلەن قالغان ژۇرناللار گېرمانىيە دىپلوماتىيىلىك پوسۇلكىلىرى بىلەن بىرگە تۈركىيەگە ئەۋەتىلەتتى. بۇ ژۇرناللارنى ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي تاپشۇرۇۋېلىپ تارقىتاتتى.
ۋەلى قېيۇمخان، ت م ب ئەزالىرىدىن ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي ۋاپات بولغىنىدا «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلغان بىر ماقالىدا مۇنداق دەپ يازىدۇ:
ئۇرۇش مەزگىللىرىدىمۇ مۇناسىۋەتلىرىمىز ئىنتايىن سەمىمىي ئىدى ۋە زىچ ئالاقە قىلىپ تۇراتتۇق. … رەھمەتلىك ئۇرۇش دەۋرلىرىدە بېرلىنغا كېلىپ مۇستەقىللىق يولىدا بىرگە پائالىيەت قىلىشنى بەكلا ئارزۇ قىلغان ئىدى. ھەتتا ئۇنىڭ بىلەن تاھىر چاغاتاي ئىككىسىنىڭ رەسمىيەتلىرىنى ئۆتەپ بۇ ئىشنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنى پىلانلاشقانىدۇق. نېمىشقىدۇر ئۇلار بېرلىنغا كېلىپ پائالىيەت قىلىشقا پۇرسەت چىقىرالمىدى.
سابىق ت م ب چىلاردىن ئىبراھىم يارقىن بولسا، بۇ ئىشلارنى پۈتۈنلەي باشقىچە بىر شەكىلدە بايان قىلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان بىلەن ئوتتۇرىسىدىكى كېلىشەلمەسلىكلەر پرىنسىپال مەسىلىلەر ئۈستىدە روي بەرگەن بولۇپ، ئۇرۇش ئاخىرلاشقان كۈنلەرگىچە بۇنداق كېلىشەلمەسلىك داۋام قىلغانلىقىنى ئېيتىدۇ:
ۋەلى قېيۇمخان تۈركىيەگە كەلگىنىدە بىز بىلەن كۆرۈشۈپ، بىزنىمۇ مىللىي ھەرىكەتلەرگە قاتنىشىشىمىزنى تەلەپ قىلدى. ئەمما بىز ۋە تاھىر چاغاتاي قاتارىدىكى ت م ب ئەزالىرى، گېرمانىيەنىڭ سوۋېت تەسىر دائىرىسى ئاستىدا تۇرغان تۈركى قوۋملار ياشايدىغان جايلار ھەققىدىكى سىياسەتلىرىنى توغرا كۆرمىگەن ئىدۇق. ئۇ ۋاقىتلاردا گېرمانىيە قىرىمنى تارتىپ ئالغىنى بىلەن ئۇ يەردىكى تۈركىلەرگە مۇستەقىللىقىنى بەرمىگەن ئىدى. ئۇكرائىنانى، بالتىق ئەللىرىنىمۇ تارتىپ ئېلىپ ئۇ يەرلەرنىمۇ ئۆزىنىڭ مۇستەملىكىسىگە ئايلاندۇرۇۋېلىشقانىدى. تاھىر بۇلارنى ئوتتۇرىغا قويۇۋېدى قېيۇمخان نېمىسلارنىڭ ئورتا ئاسىياغا ئازادلىق (ئەركىنلىك) بېرىدىغانلىقىنى، بۇنىڭ ئۈچۈن نېمىسلار ۋەدە بېرىشكەنلىكىنى ئېيتتى. دېمىسىمۇ ئۇنىڭ قولىدا نېمىسلار ئورتا ئاسىيانى مۇستەقىل دۆلەت دەپ تونۇغانلىقى ھەققىدە، بىلمىدىم قايسى بىرى تەرىپىدىن ئىمزالانغان بىر قەغىزىمۇ باردەك قىلاتتى. شۇنداقتىمۇ بىز يەنىلا قايىل بولمىدۇق. قېيۇمخاننىڭ بۇ تەلىپىنى قوبۇل قىلىشمىدۇق. زەكى ۋەلىدى بۇ ئىشلارغا بەكلا ھەۋەس قىلغان ئىدى. ئەمما سەۋەبىنى بىلمىدىم، ئۇنىڭ بۇ ئارزۇسى ئىشقا ئاشمىدى (ئىبراھىم يارقىن بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن شەخسى سۆھبەتتىن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ۋەلى قېيۇمخانمۇ، زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ بۇ ئىشقا راستىنىلا بەك قىزىققانلىقىنى ئېيتىدۇ:
زەكى ۋەلىدى م ت ب ك بىلەن لېجيون مەسىلىسىگە بەكلا قىزىققانىدى. ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىدە بىز بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىشنى ئارزۇ قىلاتتى. مەن گېرمانىيەگە قايتقىنىمدىن كېيىن، يەنى 1943- يىلى، ۋەلىدىمۇ نۇرى پاشانىڭ ياردىمى بىلەن بېرلىنغا كەلدى. بۇ ئارىدا ئىتتىپاقداش كۈچلىرىنىڭ بومباردىمانى باشلىنىپ كەتكەنىدى. بېرلىنمۇ بومباردىمان قىلىنماقتا ئىدى. ۋەزىيەت بەكلا خەتەرلىك ئىدى. شۇڭا ئۇزۇن تۇرمايلا قايتىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. ئۇرۇش تۈگىگەندە مېنىڭ بىلەن بىرگە ھەرىكەت قىلىشنى تەكلىپ قىلغانىدى. ئەمما مەن ئۇنىمىدىم. مېنىڭ بىلەن ھەمكارلىشىش ئىشى پۈتمىگەچكە، ئاخىرى بىزدىن ئايرىلىپ كېتىپ تۈرك ئېلى گۇرۇپپىسىنى قۇرۇپ چىققان قاناتباي بىلەن قايغۇنلارنىڭ پائالىيەتلىرىگە ياردەمچى بولدى.
ئەسلىدە، زەكى ۋەلىدى تۇغان ئەسىرلەرگە ياردەم قىلىش جەمئىيىتىنى قۇرۇش ئىشىغا رۇخسەت قىلىنمىغان پەيتلەردە، يەنى 1941- يىلى، گېرمانىيەگە بېرىۋېلىش ئۈچۈن تىرىشىپ كۆرگەن بولسىمۇ مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلارنىڭ رۇخسىتىنى ئالالمىغان ئىدى. ئۇنىڭدىن كېيىن، يەنى 1943- يىلى، گېرمانىيەگە بېرىش پۇرسىتىگە ئېرىشىدۇ. گېرمانىيە باش ئەلچىسى فون پاپېن بىلەن نۇرى قىللىغىل پاشا ئىككىسىنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ قولغا كەلتۈرگەن زىيارەت پۇرسىتى بىلەن ساھىبخانىلىقنى تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى رۇسىيە شۆبىسى ئۈستىگە ئالغان ئىدى. مېھمان كۈتۈۋالغۇچىسى يەنىلا شۇ فون خېنتىڭ دېگەن كىشى ئىدى. بۇ ھەقتە تۇغان ئۆزىنىڭ ئەسلىمىلىرىدە، پۈتۈنلەي باشقا بىر سەۋەبتىن ناتسىستلارنىڭ مېھمىنى بولۇپ بېرلىنغا بارغانلىقىنى ئېيتىدۇ:
ئۇرۇش ۋاقتىدا، بېرلىندا ئادلون مېھمانخانىسىدا ناتسىستلارنىڭ مېھمىنى بولۇپ تۇرۇۋاتقىنىمدا نەرسە- كېرەكلىرىم بىلەن يازغان نەرسىلىرىمنىڭ ياتاقتىن چىقىپ كەتكەن ۋاقىتلىرىمدا ئاختۇرۇلغانلىقىنى سەزدىم. شۇڭا بارلىق ھۆججەتلىرىمنى شۇ ۋاقىتلاردا بېرلىندا تۇرۇشلۇق باش ئەلچىمىز بولغان ساففەت ئارىقان ئەپەندىگە تاپشۇرۇپ، “بۇ نەرسىلەرنى ئىستانبۇلغا ئۆزۈڭ يولغا سېلىۋىتەرسەن” دەپ تاشلاپ كەتتتىم.
ۋەلىدى يەنە ئۆزىنىڭ ئەسلىمىلىرىدە بۇ دۆلەت ھەققىدە ھەمدە گېرمانىيەدىكى ئۇچرىشىشلارغا مۇناسىۋەتلىكئىشلار ھەققىدە باشقا ھېچقانداق مەلۇمات بەرمەيدۇ. ۋەلىدى بۇ قېتىمقى زىيارىتى جەريانىدا، ۋەلى قېيۇمخان بىلەن قايتىدىن ئۇچراشقان بولسىمۇ، ئۇلار يەنىلا بىرەر پىكىر بىرلىكىگە كېلەلمىگەچكە تۈركىيەگە قايتىپ كېتىشكە مەجبۇر بولغان.
قېيۇمخان تۈركىيەگە كەلگەن ۋاقىتلاردا ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق (ت م ب) ئەزالىرى 10- دېكابىر كۈنىدە ئىستانبۇلدا يىغىلىپ، مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىنكى رەھبەرلىك گۇرۇپپىسىنى قايتىدىن رەتكە سېلىپ چىقىشقان. ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي، چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتى ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ۋەزىيەتنى چوقاي ئوغلىنىڭ رەپىقىسىگە يازغان بىر پارچە خېتىدە تۆۋەندىكىدەك بايان قىلىدۇ:
مۇستاپا ئەپەندىنىڭ ۋاپاتى رەسمىي يوللاردىن سەل كېچىكىپ بولسىمۇ بىزگە يېتىپ كەلدى. بۇ شۇم خەۋەرنى ئاڭلىغاندىن كېيىن بارلىق ت م ب ئەزالىرىنى چاقىردىم. شۇ ۋاقىتلارنىڭ تۈركىيەسىدىكى نازۇك ۋەزىيەتكە قارىماي 3 كۈن ئىچىدە ئىستانبۇلغا يىغىلىپ بولدۇق. ھەممىمىزنى قاتتىق چۈچۈتۈۋەتكەن ۋە ئېغىر قايغۇغا چۆمدۈرگەن بۇ شۇم خەۋەر، شۇ كۈنلەردە ئىنتايىن مۇھىم بىر ئوپېراتسىيە ئۈستىدە ياتقان مەجدىدىن ئەپەندىدىنلا سىر تۇتۇلغانىدى. بۇ تەزىيە خەۋىرى بىر مەزگىل بۇ يەردىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغىمۇ ئۇقتۇرۇلمىغىنىدەك، مەتبۇئاتقىمۇ ئېلان بېرىلمىدى. 1942- يىلىنىڭ 10- دېكابىر كۈنى ئېچىلغان ئومۇمىي يىغىندا مۇستاپا چوقاينىڭ ۋاپاتى سەۋەبىدىن ئوتتۇرىغا چىققان بوشلۇق مۇزاكىرە قىلىنىپ، ئاخىرىدا مەرھۇمنىڭ ئوڭ قولى ھېسابلىنىدىغان دوكتور تاھىر چاغاتاينىڭ رىياسەتچىلىكىدە بەش كىشىلىك مەركىزى ھەيئەت سايلاندى. شۇنىڭدەك، بۇندىن كېيىن ئىشلار بۇرۇنقى يولى بويىچە داۋاملاشتۇرۇلىدىغانلىقى قارار قىلىندى.
1943- يىلىنىڭ يانۋار ئېيىدا، ئۇزۇن يىل ت م ب باش سېكرېتارلىق ۋەزىپىسىنى ئۆتەپ كېلىۋاتقان مەجدىدىن دەلىل، داۋالىنىۋاتقان ھەيبەلى ئارىلى ساناتورىيىسىدە ۋاپات بولىدۇ. مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن ئىرادىلىك، كۈرەش شىجائىتى ئۇرغۇپ تۇرغان بۇ كىشىدىنمۇ ئايرىلىپ قېلىش نەتىجىسىدە، ت م ب پائالىيەتلىرى زور دەرىجىدە ئاقساشقا باشلاپ، تەشكىلاتمۇ جىمجىتلىق ئىچىگە چۆكۈپ قالىدۇ.

تۈركى مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقىدىن ئېمىنئۆنۈ خەلق ھۇجرىسىغىچە
ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقىنىڭ تۈرك مەدەنىيەت جەمئىيىتىگە ئۆزگەرتىلىش ئىشلىرى، ھۆكۈمەتنىڭ يېڭى چىقارغان جەمئىيەت قۇرۇش قانۇنىغا مۇۋاپىقلاشتۇرۇلۇپ 1940- يىلىنىڭ ياز ئايلىرىدا پۈتتۈرۈلىدۇ. 7- ئىيۇلدا چاقىرىلغان قۇرۇلتايدا ت ت ي ئى نىڭ ئەڭ ئاخىرقى باشلىقى ئەخمەتجان ئوقۇي، گېرمانىيەدىن تۈركىيەگە قايتىپ كەلگەن ت م ب گۇرۇپپىسىدىكىلەر بىلەن قاتتىق زىتلىشىپ قالىدۇ. بۇ يەردە، ئاتاتۈركنىڭ ۋاپاتىدىن كېيىن تۈركىيەگە قايتىپ كەلگەن زەكى ۋەلىدى تۇغان بۇ قۇرۇلتاي ئەسناسىدا ئۇزۇندىن بۇيان ئۆزى قارشى تۇرۇپ كېلىۋاتقان ت م ب گۇرۇپپىسىدىكىلەر بىلەن بىرلىكتە ھەرىكەت قىلغىنى قىزىق ئىش ئىدى. ئىككى تەرەپ ئوتتۇرىسىدا يۈز بەرگەن قاتتىق تالاش- تارتىشلار نەتىجىسىدە، سايلام ئېلىپ بېرىش توختىتىلىپ، قۇرۇلتايمۇ كېيىنگە قالدۇرۇلىدۇ.
21- ئىيۇل كۈنى ئۆتكۈزۈلگەن ئىككىنچى قېتىملىق يىغىندا، تاھىر چاغاتاي بىلەن زەكى ۋەلىدى تۇغان ئىككىسى ھىمايە قىلغان گۇرۇپپا يېڭىلىپ، ت ت ي ئى نىڭ سابىق باشلىقى ئەخمەتجان ئوقۇي تۈرك مەدەنىيەت جەمئىيىتىگە باشلىق بولۇپ سايلىنىدۇ. ئىجرائىيە كومىتېتى ئىلھام ئالغۇ، مۇھىددىن سارت، ئەخمەت پاختا ۋە ئەخمەت ئىچمەكلى قاتارىدىكى كىشىلەردىن تەشكىل تاپىدۇ. قۇرۇلتايدىن 5 ئاي ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئەخمەت ئىچمەكلىنىڭ ئىستېپا بېرىشى سەۋەبىدىن بوشىغان ئورۇنغا تولۇقلاپ ساپلىنىدىغان نامزاتلاردىن مەجدىدىن دەلىل بىلەن ياقۇپ ئەلبېك ئىككىسى بۇ ۋەزىپىنى قوبۇل قىلىشتىن باش تارتىدۇ. بۇ ئەھۋال، ت ب م چىلار بىلەن ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقى ئىچىدىكى مۇناسىۋەتلەرنىڭ كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئېغىر دەرىجىدە بۇزۇلغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. بۇ قۇرۇلتاي بىلەن بىر قاتاردا 1927- يىلىدىن بۇيان مەۋجۇتلۇقىنى ساقلاپ كېلىۋاتقان ت ت ي ئى نىڭ قانۇنى مەۋجۇتلۇقىغىمۇ خاتىمە بېرىلگەن ھېسابلاندى.
(رەسىم ئورنى)
تۈرك مەدەنىيەت ئىتتىپاقىنىڭ 1940- يىلقى قۇرۇلتىيىدىن كېيىن تارتىلغان رەسىم. سولدىن بىرىنچى كىشى مەجدىدىن دەلىل، تۆتىنچى كىشى زەكى ۋەلىدى تۇغان ۋە ئۇنىڭ يېنىدىكىسى ئەخمەتجان ئوقۇي. ئىستانبۇل 1940. 07. 07
يېڭىدىن قۇرۇلغان تۈرك مەدەنىيەت ئىتتىپاقىنىڭ 43 ماددىلىق نىزامنامىسىدە جەمئىيەتنىڭ مەقسەتلىرى تۆۋەندىكىچە بەلگىلەنگەن ئىدى:
تۈركى ئىرقىدىن بولغان، يىراق ۋىلايەتلىرىدىن كەلگەن، ياردەمگە موھتاج بولغان بەكلا نامرات، يېتىم ۋە كېسەلچان كىشىلەرگە، ئوقۇغۇچى ۋە شۇنىڭغا ئوخشىغانلارغا ماددىي ۋە مەنىۋى ياردەم قىلىشنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش بىلەن بىرگە، بۈيۈك تۈرك مەدەنىيىتىنىڭ كېڭەيتىلىشى ۋە تەرەققىياتى ئۈچۈن پائالىيەت كۆرسىتىدۇ. (2- ماددا) … ئىتتىپاق ئىچىدە مىللىي ھەمكارلىق ۋە خەيرخاھلىق ئاساس قىلىنىدۇ. (3- ماددا) … ئىتتىپاق قەتئىي تۈردە سىياسىي ئىشلارغا ئارىلاشمايدۇ ۋە سىياسەتكە ۋاسىتە بولمايدۇ. (4- ماددا). 5- ماددىدا، تۈرك ئىرقىدىن بولغان، ئائىلە ئەزالىرىنىڭ بىرەرى ھېچقانداق بىر رەۋىشتە يات ئىرقتىكىلەر بىلەن باغلانمىغان 18 يېشىنى تولدۇرغان ھەرقايسى تۈرك قوۋمىدىن بولغان كىشى بۇ ئىتتىپاققا ئەزا بولالايدۇ دەپ كۆرسىتىلگەن. دۆلەتنىڭ قاتتىق تەكشۈرۈشىدىن ئۆتكەن نىزامنامىنىڭ بۇ ماددىسى شۇ كۈنلەردىكى دۆلەت ھاكىمىيىتىنىڭ ئىرقلار مەسىلىسىدىكى ئىنچىكىلىكىنى ئەكس ئەتتۈرگەن دېيىشكىمۇ بولاتتى. ئۇ ۋاقىتلاردا، ئىتتىپاق خۇددى بۇرۇنقىدەك مەدىنى خاراكتېردىكى پائالىيەتلىرىنى قانات يايدۇرۇپ كېلىدۇ. بۇ ئىتتىپاقنىڭ بۇ تۈردىكى ئىشلىگەن پائالىيەتلەردىن قولدا قالغان پەقەت بىرلا ھۆججەت بار بولۇپ، دوكتور ئابدۇللا زېھنى سويسال تەرىپىدىن «خانلىق دەۋرىدە قىرىم تۈرك مەدەنىيىتى» دېگەن تېمىدىكى ئىلمىي دوكلات يىغىنىدا تارقىتىلغان بروشۇرلا ساقلىنىپ قالغان ئىدى. بۇرۇن، ت ت ي ئى مەركىزى بولغان سۇلتان ئەخمەت بۇخارا تەككە بىناسىدا پائالىيەت قىلىپ كەلگەن ئىتتىپاق، 1941- يىلى 30- نويابىر كۈنى ئىككىنچى نۆۋەتلىك قۇرۇلتىيىنى چاقىرغان بولۇپ، ئەخمەتجان ئوقۇي قايتىدىن رەئىسلىككە سايلىنىدۇ.
1942- يىلى تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى تەشكىلىدە يېڭىدىن ئۆزگەرتىلىش بولىدۇ. تۈرك دۇنياسىغا مۇناسىۋەتلىك بارلىق كىشىلەر بىلەن ئورگانلار تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى ئېتىراپىغا توپلاندى. بۇ ئىتتىپاق بىر مەنىدە بىر پۈتۈن مەركىزى ئورگان ھالىغا ئۆزگەرگەن ئىدى. شۇنداقتىمۇ بۇنداق بىرلىشىش راستىنىلا چىن يۈرەكتىن تەشكىل قىلىنغان بىر بىرلىشىش ئىكەنلىكىگە بىر نېمە دېمەك قىيىن. ئىدىل- ئۇرال ھەرىكىتى يېتەكچىلىرىدىن بولغان ئېلى ئېقىش، تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى ھەققىدە مۇنداق مەلۇماتلارنى بەرمەكتە:
1927- يىلى ئىستانبۇلدا قۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقى تەشكىلاتى، ھۆكۈمەتنىڭ ئاگاھلاندۇرۇشىغا ئاساسەن 1940- يىلى چاقىرغان قۇرۇلتىيىدا ئىسمىنى «تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى» دېگەنگە ئۆزگەرتىدۇ. جەمئىيەتنىڭ تۈزۈلمىسى ئىتتىپاقداش تەشكىلات شەكلىدە بولۇپ، ئىدىل ئۇرال، ئورتا ئاسىيا، كاپكازىيە ئىتتىپاقى، ئەزەربەيجان ۋە قىرىم جەمئىيەتلىرىنىڭ بىرلەشتۈرۈلۈشىدىن شەكىللەنگەن بۇ مەركەز، بىز ياشلارنىڭ مىللىي رۇھ بىلەن يېتىشتۈرۈلۈشىمىزگە ئالاھىدە زور تۆھپىسى بولغانىدى. بۇ مەركەزدە ھەر يىلى 3 قېتىم چوڭ كەچلىك پائالىيىتى ئۇيۇشتۇرۇلۇپ، ھەر تۈرلۈك ئىلمى دوكلات ۋە يىغىنلار ئۆتكۈزۈلۈپ تۇراتتى. ئاياز ئىساقى بۇ مەركەز قۇرۇلمىسى ئاستىدا ئۈچ ئاي مۇددەت ئىچىدە ھەر قېتىم 75 مىنۇتتىن 9 قېتىم ئىلمى دوكلات بېرىدۇ.
تۈرك دۇنياسىدىن كەلگەن كىشىلەر بىلەن ئۇلاردىن تەشكىللەنگەن ئورگانلارنىڭ بىرلا مەركەزگە قارايدىغان ھالدا باشقۇرۇلۇشى، ھۆكۈمەت تەرەپنىڭ ھەرقايسى گۇرۇپپىدىكى كىشىلەرنى تىزگىنلىشىنى بەكلا ئاسانلاشتۇرۇپ بەرمەكتە ئىدى. ئەنۋەر پاشانىڭ ئىنىسى نۇرى پاشا (قىللىغىل) نىڭ تىرىشچانلىق كۆرسىتىشى نەتىجىسىدە، چاغالئوغلى دېگەن يەردىكى كونا بىر مېھمانساراي تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقىغا بېرىلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ ھەر بىر ھۇجرىسىغا بىردىن جەمئىيەتنى ئورۇنلاشتۇرۇشقا بولىدىغان شەكلىدە جايلاشتۇرۇلغان ئىدى. ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىلى، ئىتتىپاق مەركىزى ت ت ي ئى نىڭ بۇرۇنقى بىناسىغا، يەنى سۇلتان ئەخمەت جامىسى يېنىدىكى بۇخارا تەككەسىگە كۆچۈرۈلىدۇ.
تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى، 1942- يىلىنىڭ ئىيۇل ئېيىدىن باشلاپ «تۈرك مەقسىتى» نامىدا بىر ئايلىق ژۇرنال چىقىرىشقا باشلايدۇ. مەسئۇل مۇھەررىرلىكىگە داڭلىق ئالىم ئەخمەت جاپپار ئوغلى تەيىنلەنگەن بۇ ژۇرنالنىڭ كىرىش سۆزىدە «تۈرك مەقسىتى» نىڭ ئەڭ چوڭ ۋەزىپىلىرىدىن بىرى، ھەر تۈرلۈك رايونلارغا بۆلۈنگەن بارلىق ئىرقداشلارنى تونۇشتۇرۇش ۋە ئۆز ئارا تونۇشۇشتىن ئىبارەت بۆلىشى كېرەك دەپ يېزىلغان ئىدى. پروفېسسور فۇئات كۆپرۈلۈ، ئەخمەت جافەر ئوغلى، مۇھەررەم فەيزى توغاي، قادىرجان قافلى قاتارىدىكى تۈرك دۇنياسىنىڭ داڭلىق كىشىلىرى بۇ ژۇرنالدا ماقالىلەر ئېلان قىلماقتا ئىدى. كۈندىلىك سىياسىي ۋەزىيەتكە قىلچە يېقىن يولىماي، پۈتۈنلەي ئىلمى خاراكتېرىدىكى ماقالىلەر بېسىلىپ تۇراتتى. ھەر سانىغا تۈرك دۇنياسىنىڭ ھەرقايسى رايونلىرىغا مۇناسىۋەتلىك بىر پارچە ماقالە بېسىلىدىغان شەكىلدە رەتكە سېلىنغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ تۈرك دۇنياسىنىڭ مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى كۆزقارىشىغا تايانغان نەشرىياتچىلىق قائىدىسى ئوتتۇرىغا قۇيۇلغانىدى. يەنى بىر مەنىدە ئىسمائىل گاسپىراللىنىڭ “تىلدا، پىكىردە، ئىشتا بىرلىك” دېگەن داڭلىق شوئارىنىڭ پىكىر بىرلىكى ساھەسى ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان ھېسابلىناتتى.
ئەپسۇسكى، تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ بۇ تۈر پائالىيەتلىرىنىڭ ئۆمرى ئۇزۇنغا بارالمايدۇ. ئۇرۇشتا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كۈچىيىپ بېرىشىغا ئەگىشىپ، تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ تۈركچىلىك گېزىت- ژۇرناللىرىغا، تۈركچىلىك تەشكىلاتلىرىغا ۋە بۇ تۈردىكى ئېقىملارغا بولغان كۆزقارىشىمۇ ئۆزگىرىشكە، بۇ تۈردىكى پائالىيەتلەرگە بولغان قىزغىنلىقىمۇ ئازىيىشقا باشلايدۇ. بىر مەزگىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، ھۆكۈمەت تەرەپتىن بىۋاسىتە پەيدا قىلىنغان تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق دېلولىرىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى بىلەن بىر قاتاردا تۈرك مەدەنىيەتلىرى ئىتتىپاقى پېچەتلىنىدۇ. ئىتتىپاقنىڭ پېچەتلىنىشى ھەققىدە ئېلى ئاقىش كۈندىلىك خاتىرىسىدە مۇنداق دەپ يازىدۇ:
ئۇ ۋاقىتلاردا، بىزنىڭ تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى مەركىزىمىزدە ئورتا ئاسىيا ۋە ئىدىل- ئۇرال شۆبىلىرىنىڭ بەكلا ئاكتىپ پائالىيەت قىلىپ كەتكەنلىكى سەۋەبلىك، ئەنقەرەدىكى سوۋېت باش ئەلچىخانىسىدىكىلەرنىڭ دىققىتىنى ئۆزىگە جەلپ قىلىۋالىدۇ. نەتىجىدە ماي ئېيىدا دەۋرنىڭ جۇمھۇر رەئىسى ئىسمەت ئىنۆنۈگە قارىتىلغان بېسىملارنىڭ كۈچىيىشى نەتىجىسىدە پېچەتلىۋېتىلدى. شۇنداق قىلىپ، 3 يىل جەريانىدا ئاكتىپ پائالىيەت كۆرسىتىپ كېلىۋاتقان ئىتتىپاقداشلىق تۈسىنى ئالغان مەركىزىمىزدىن مەھرۇم بولۇپ قالدۇق. ئۇ دەۋرلەردە زەكى ۋەلىدى قاتارلىق تۈرانچىلار قولغا ئېلىندى.
پېچەتلەنگەن تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ بارلىق مال- مۈلكى ئېمىنئۆنۈ خەلق ھۇجرىسىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى گەۋدىسىنى تەشكىل قىلغان تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ مىللىي پائالىيەتلىرىدە ئىنتايىن مۇھىم رول ئويناپ كېلىۋاتقان ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقىمۇ مەۋجۇتلۇقىغا رەسمىي خاتىمە بېرىدۇ.

تۈركىيە ئىچكى سىياسىتىدىكى ئۆزگىرىشلەر ۋە تۈركچىلىك ژۇرناللىرىنىڭ پېچەتلىنىشى
1942- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدىن ئېتىبارەن گېرمانىيە قوشۇنلىرىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى ھەرىكەتلىرى ئاساسەن بىر ئىزدا توختاپ قالغان ۋەزىيەت شەكىللىنىپ، نېمىس قوشۇنلىرى ستالىنگراد ئالدىدا ئىنتايىن ئېغىر مەغلۇبىيەتكە ئۇچرايدۇ. ئۇرۇشنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىغا پايدىلىق بولۇپ ئۆزگىرىش ئىشارەتلىرى كۆرۈلۈشكە باشلىشى بىلەن تەڭ، شۇ كۈنلەرگىچە مىللەتچى ئېقىمدىكىلەرگە قارىتا نىسبەتەن ياخشى پوزىتسىيىسىدە بولۇپ كېلىۋاتقان تۈركىيە ھۆكۈمىتى بۇ پوزىتسىيىسىنى ئاستا- ئاستا ئۆزگەرتىشكە باشلايدۇ. 1943- يىلىنىڭ يانۋار ئېيىدا، بۇنىڭدىن سەل بۇرۇن ھاسان فەرىت جانسۈيەر مەسئۇللۇقىدا قايتىدىن بېسىلىشقا باشلانغان «تۈرك يۇرتى» دېگەن ژۇرنال پېچەتلىنىدۇ. ئۇنىڭ كەينىدىنلا پېچەتلىنىش نۆۋىتى تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ ئورگان ژۇرنىلى بولغان «تۈرك مەقسىتى» ژۇرنىلىغا كېلىدۇ. تۈركچىلىك ئېقىمىنىڭ داڭلىق يېتەكچىلىرىدىن بىرى بولغان نىھال ئاتسىزنىڭ «تۈرك سازلىرى» دېگەن سىناق ژۇرنىلى تېخى ئەندىلا تۇنجى سانىنى چىقىرىشى بىلەن تەڭ پېچەتلىنىشكە دۇچ كېلىدۇ. يەنە بىر تۈركچى ژۇرنال «كۆك بۆرە» مۇ پېچەتلىنىش ئاقىۋىتىگە مۇپتىلا بولىدۇ. رىزا نۇر تەرىپىدىن 1942- يىلىنىڭ ماي ئېيىدا نەشرى قىلىنىشقا باشلانغان «تەڭرى تاغ» ژۇرنىلى بولسا، نۇرنىڭ سېنتەبىر ئېيىدا ۋاپات بۆلىشى بىلەن تەڭ ئۆزلۈكىدىن مەتبۇئات ساھەسىدىن چېكىنگەن ھېسابلاندى. شۇنداققىلىپ، 1941- يىلىنىڭ ئاۋغۇست ئېيىدىن بېرى ئورخان سەيفى ئورخۇن تەرىپىدىن ھەپتىلىك نەشرى قىلىنىۋاتقان «چىنار تۈۋىدە» دېگەن ژۇرنىلىدىن باشقا بارلىق تۈركچىلىك ژۇرناللىرى پېچەتلەنگەن ھېسابلاندى. يۈز بەرگەن بۇ ۋەقەلەرگە قارىماي، سوۋېت ئىتتىپاقى تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭ تۈركچىلىك مەتبۇئاتلىرى بىلەن تۈركچىلىك ئېقىملىرىغا قارشى بۇ تۈردىكى پوزىتسىيىسىنى بەكلا سىلىق مۇئامىلە قىلىپ كېلىۋاتىدۇ دېيىشىپ، بۇ جەھەتتىكى ھەر بىر ۋەقەنى رەسمىي ۋە غەيرىي رەسمىي يوللاردىن بۇ پايدىلىنىپ نارازىلىق بىلدۈرۈشنىمۇ ھەرگىز توختاتمايدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ قارىشىچە، پان تۇرانچىلىق خاراكتېرىنى ئالغان تۈردىكى بارلىق پائالىيەتلەر ئۇلارغا قارشى پائالىيەت ھېسابلىنىدىكەن، بۇ تۈردىكى ھەرىكەتلەرگە نېمىس ھۆكۈمىتى بىۋاسىتە ياكى ۋاسىتىلىك شەكىلدە ياردەم قىلىپ كەلمەكتىمىشكەن. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كۈچلىنىپ بېرىشىغا ئەگىشىپ بۇ تۈردىكى ئاگاھلاندۇرۇشلار تۈركىيە دائىرىلىرىگىمۇ تەسىر قىلىشقا باشلىغان ئىدى. ئىدىل- ئۇرال مىللىي مەركىزىنىڭ يېتەكچىلىرىدىن ئېلى ئاقىشنىڭ ئەسلىمىلىرىدە خاتىرىلەنگەن تۆۋەندىكى سۆزلەر سوۋېت ئىتتىپاقىدىن كېلىۋاتقان نارازىلىق ۋە بۇ نارازىلىقلارغا مۇناسىۋەتلىك تۈركىيە دائىرىلىرىنىڭ ئىپادىلىرى ھەققىدە كۆرسىتىشكە بولىدىغان تىپىك مىسال بولۇپ ھېساپلىنىدۇ:
تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقى پېچەتلىنىشتىن بىر قانچە ئاي ئاۋۋال، بىر قېتىملىق تانسا كېچىلىكى ئورۇنلاشتۇرماقچى بولغان ئىدۇق. بىر پارتىيە ھاكىمىيەت ئۈستىدە بولۇپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن، ساقچى ئىدارىسىدىن رۇخسەت ئېلىش ئورنىغا پارتىيە مۇپەتتىشلىرىدىن رۇخسەت ئېلىشقا مەجبۇر ئىدۇق. بىر دوستۇم بىلەن بىرگە خەلق پارتىيىسى مۇپەتتىشى سۇئات خەيرى ئۈرگۈپلۇنىڭ يېنىغا كىردۇق. ئۇمۇ بۇ تانسا كېچىلىكىگە رۇخسەت قىلمىدى. بۇ كىشى “رۇسىيە باش ئەلچىسى بىزنى چاقىرىپ ئازارلايدىكەن، بۇنداق بىر خەۋپكە كۆز يۇمالمايمەن، بىز ئۇلاردىن ئېھتىيات قىلىشىمىز كېرەك” دەپ باھانە كۆرسەتتى.
ئۇرۇشنىڭ ئاقىۋىتى سوۋېتلەرنىڭ پايدىسىغا نەتىجىلىنىدىغانلىقى كۆرۈلۈشكە باشلىشى بىلەن، تۈركىيەدىكى سولچىلار جانلىنىشقا باشلايدۇ. ئىيۇل ئايلىرىدا ئىستانبۇل ئۇنىۋېرسىتېتىنىڭ ئوقۇغۇچىلىرى ئوتتۇرىسىدا «ئەڭ چوڭ خەتەر» ماۋزۇلۇق بىر بروشۇر تارقىلىشقا باشلايدۇ. بۇ بروشۇردا پان تۈركچىلىك ئېقىملىرى تەنقىد قىلىنغان بولۇپ، بۇ ئېقىمدىكىلەرنىڭ كەينىدە چەتئەل كۈچلىرى بارلىقى يېزىلغان ئىدى. بۇ بروشۇردا يېزىلىشىچە، پان تۈركچىلىك ئېقىمىنىڭ ۋەكىللىرى تۈركىيەنى ئىشغال قىلىشقا تەييارلانغان نېمىس فاشىستلىرى بىلەن ھەمكارلىق ئورناتقانىمىش؛ ئەنگلىيە- سوۋېت رۇسىيەسىگە قارشى سىياسەت يۈرگۈزمەكتىمىش؛ ئۇلارنىڭ غەرىزى تۈركىيەنىڭ بىتەرەپلىكىگە بۇزغۇنچىلىق قىلىش، تۈركىيەنى گېرمانىيە تەرىپىدە تۇرۇپ ئۇرۇش قىلىشقا سۆرەپ كىرىش ئىكەنمىش. بروشۇردا يەنە، بۇ تۈر ھەرىكەتلەرنىڭ باشلامچىلىرى دەپ قارالغان زەكى ۋەلىدى تۇغان، ئاياز ئىساقى، مەمتىمىن رەسۇلزادە، مۇھەررەم فەيزى توغاي ۋە ئەخمەت جاپپار ئوغلى قاتارلىق تاشقى تۈرك لىدېرلىرى باشلىغان پائالىيەتلەر نەتىجىسىدە تۈركىيە تاشقى سىياسىتىنى زىيانغا ئۇچرىتىپ كېلىۋاتىدۇ دەپ قارىماقتا ئىدى. بروشۇردا، بۇ تۈر ھەرىكەتلەرنى قوللاپ قۇۋۋەتلەپ كەلگەن ئېلى ئېھسان سابىس بىلەن ھۈسەيىن ھۈسنۈ ئەركىلەت قاتارىدىكى گېنېراللار، پەيامى سافا، نىھال ئاتسىز، يۈسۈف زىيا ئورتاچ ۋە ئورخان سەيفى ئورخۇن قاتارىدىكى تۈركچىلىك يازغۇچىلىرىمۇ تەنقىدلەنگەن ئىدى. بۇ يازغۇچىلار تەرىپىدىن چىقىرىلىۋاتقان «بوزقۇرت»، «كۆك بۆرە»، «چىنار تۈۋىدە» قاتارىدىكى ژۇرناللار زىيانلىق مەتبۇئات دەپ تونۇشتۇرۇلىدۇ.
سىياسىي ساقچىلار، ئۇزۇنغا قالماي «ئەڭ چوڭ خەتەر» ماۋزۇلۇق بۇ بروشۇرنىڭ ئاپتورىنى تېپىپ چىققان. بۇ بروشۇرنى ئىستانبۇل شەھەرلىك ھۆكۈمىتىنىڭ كادىرلىرىدىن پارىس ئەركمەن يېزىپ تارقاتقانلىقىغا ھۆكۈم قىلىشىدۇ. بۇ ۋەقە خېلىلا كۈچلۈك داۋراڭ پەيدا قىلىۋېتىدۇ. بولۇپمۇ بۇ بروشۇرنىڭ ئۇرۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ رەسمىي ئورگان گېزىتى «پراۋدا» گېزىتىدە بېسىلىشى، بۇ ۋەقەنىڭ خاراكتېرىنى خېلى زور دەرىجىدە ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. نەتىجىدە كۈچلۈك مۇنازىرىلەرنىڭ قوزغىلىشىغا سەۋەبچى بولىدۇ. بۇ بروشۇرنىڭ مەزمۇنلىرى ت ب م م دىكى مۇزاكىرىلەردىمۇ ئوتتۇرىغا چۈشىدۇ. ج خ پ (جۇمھۇرىيەت خەلق پارتىيىسى، جۇمھۇرىيەت قۇرغۇچى ۋە ئۆتكەن ئەسىرنىڭ 40- يىللىرى ئاخىرغىچە بىر پارتىيىلىك تۈزۈم بىلەن يالغۇز ھاكىمىيەت تۇتۇپ كەلگەن بۇرژۇئا سولچىل پارتىيە − ئۇ.ت) باش سېكرېتارى جەۋات كېرىم ئىنجەدايى، قۇرۇلتاي سەھنىسىدە بۇ بروشۇردا تىلغا ئېلىنغان قاراشلارنى قاتتىق تەنقىدلەپ كېلىپ، ھۆكۈمەت ئەزالىرىدىن بۇ دېيىلگەن خەتەر ئەمەلىيەتتە بارمۇ- يوق دەپ سورايدۇ.
ھۆكۈمەتكە ۋاكالىتەن بۇ سوئالغا جاۋاب بېرىش ئۈچۈن سەھنىگە چىققان تاشقى ئىشلار مىنىستىرى نۇمان مەنەمەنچى ئوغلى، تۈركچىلىكنىڭ تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنىڭ ھازىرقى چېگرالىرى بىلەن چەكلەنگەن بىر ئۇقۇم ئىكەنلىكىنى بايان قىلىپ كېلىپ، تۈركىيە سىرتىدا ياشايدىغان تۈركلەرگە پەقەت بەخت ۋە پاراۋانلىق تىلەش بىلەن چەكلىنىدىغانلىقىنى تەكىتلەپ كۆرسىتىدۇ. تۈركىيەدە پان تۈركىست دەيدىغان بىر ئېقىم مەۋجۇت ئەمەسلىكىنىمۇ تىلغا ئالغان مەنەمەنچى ئوغلى، باش مىنىستىر ساراجئوغلىنىڭ ئېيتقىنىدەك، بىز تۈركلەردىنمىز، تۈركچىلەردىنمىز دېگەن سۆزلەر بىلەن نۇتقىنى تاماملايدۇ.
شۈبھىسىزكى، بۇ تۈر ھادىسىلەر تۈركىيەدىكى چەتئەللىك دىپلوماتلىرىنىڭمۇ ئالاھىدە دىققىتىنى جەلپ قىلاتتى. تۈركچىلىك ئېقىملار ۋە پارىس ئەركمەن تەرىپىدىن بېسىپ تارقىتىلغان بروشۇرغا قارىتا ئەينى ۋاقتىدىكى ئا ق ش نىڭ تۈركىيەدە تۇرۇشلۇق باش ئەلچىسى لاۋېرىنس ستېينخارد ۋەزىيەتنى خېلى ئېنىق باھالايدۇ:
پانتۈركىزم بىلەن چېكىدىن ئاشقان ناتسىستىزم ھەرىكەتلىرىنىڭ يېتەكچىلىرى زوراۋانلىق كۆزقاراشلىرىغا جاھىللىق بىلەن چىڭ تۇرۇپ ئىشىنىدىغان ئوق مەركىزى كۈچلىرىنىڭ ھىمايىچىلىرى ھېساپلىنىدۇ. ئەمما ئۇلارنىڭ تەسىرىنىمۇ ئۇنچىۋالا بەك مۇبالىغە قىلىۋېتىشنىڭمۇ ھاجىتى يوق. چۈنكى تۈركىيە جامائەتچىلىكى ئارىسىدا باشقا ئەللەردە ياشاۋاتقان تۈركىي ئىرقىدىن بولغانلارغا قارىتا نورمال بىر ھەۋەس باردەك قىلغىنى بىلەن، مەيلى ھۆكۈمەت تەۋەسىدە بولسۇن ياكى جامائەتچىلىك ئارىسىدا بولسۇن، كېڭەيمىچىلىك قاراشلىرىنى ھىمايە قىلىدىغان ئەھۋاللارنى ئۇچراتقىلى بولمايدۇ. سىرتتا ياشايدىغان تۈركىلەرنىڭ خالىسا تۈركىيەگە كېلىۋېلىپ تۈركىيە ۋەتەنداشلىقىغا ئۆتىۋېلىشىنى قوللاپ كەلگەن بولسىمۇ، ئۇلار چېگرالىرىنى كېڭەيتىش تۈرىدىكى بىر ئارزۇدا بولۇپ باققان ئەمەس.
ئەنقەرەدە ھۆكۈمەت بىلەن تەشۋىقات ساھەلىرىدە شۇنچىۋالا كۈچلۈك داۋالغۇشلارنى قوزغىغان، ھەتتا تاشقى ئىشلار مىنىستىرىنىڭ قۇرۇلتاي سەھنىسىگە چىقىپ چۈشەندۈرۈشىگە سەۋەب بولغان بۇ بروشۇر، سولچى تەرەپلەردىن، بولۇپمۇ ئۇلار تەرىپىدىن ئىقتىسادى ياردەم قىلىنمىغان دەپ قارالغاندىمۇ، بۇ تۈر بىر بروشۇرنى سوۋېت دائىرىلىرى تەرىپىدىن يازدۇرغانلىقى ھەققىدىكى گەپلەر بۇ ئارىدا تارقىلىپ يۈرمەكتە. بۇنىڭ ئىسپاتى قىلىپ بۇ كىتابچىنىڭ راۋان بىر تىلدا ئۇرۇسچىغا تەرجىمە قىلىنىپ پراۋدا گېزىتىگە كۆچۈرۈپ بېسىلغانلىقىنى دەلىل قىلىپ كۆرسىتىشمەكتە. مەتبۇئات تەھرىراتىدىكى بىر مەسئۇل كىشىنىڭ پىكرىگە ئاساسلانغىنىمىزدا، بۇ بروشۇرنىڭ ئاپتورى باھالاشلاردا كۆرسىتىلگىنىدەك زەكېرىيا سەرتئەل بولماستىن، بەلكى، يەنە شۇ كىشىنىڭ قابىلىيەتلىك ۋە سولچىلارغا تېخىمۇ يېقىن بولغان خانىمى سەبىخە سەرتئەل ئىكەنلىكى مەلۇم. شۇنى ئەسلىتىپ ئۆتۈش زۆرۈركى، بۇ بروشۇرنى كەڭ دائىرىدە تارقىتىپ جامائەتچىلىكنىڭ دىققىتىنى قوزغىغان ئورۇن، ئەسلىدە سەرتئەل خانىم نەشرى قىلىپ كېلىۋاتقان «تاڭ» گېزىتىدۇر.
بۇ ۋەقەلەرنىڭ ئاقىۋىتىدە پارىس ئەركمەن قولغا ئېلىنىدۇ، تۈركچىلەر بىلەن كوممۇنىزم تەرەپدارلىرى ئوتتۇرىسىدا كەلگۈسىدە باشلىنىدىغان كەڭ كۆلەملىك كۈرەشنىڭ دەسلەپكى ئىشارەتلىرىدىن بىرى بولۇپ قالىدىغان بۇ ھادىسە، كېيىن بىر بۇلۇڭغا تاشلاپ قويۇلىدۇ (پارىس ئەركمەن، 1946- يىلى ت ك پ باش سېكرېتارى دوكتور شەفىق ھۈسنۈ دەغمەر بىلەن بىرگە قايتىدىن قولغا ئېلىنىپ 3 يىللىق قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
1944- يىلىغا كەلگىنىدە، نېمىسلارنىڭ ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولىدىغانلىقى ئېنىقلىشىپ قالغان، تېخىمۇ مۇھىمى ئۇرۇشتىن كېيىنكى كۈچ سېلىشتۇرمىسىدا سوۋېتلەرنىڭ ئەڭ مۇھىم ھەل قىلغۇچ كۈچ بولۇپ قالىدىغانلىقى كۆرۈلۈشكە باشلىغان ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، ئۇرۇش جەريانىدا تاشقى كۈچ تەڭپۇڭلۇق ۋەزىيىتىگە مۇۋاپىق يول تاللاپ كەلگەن، شۇنىڭغا ماس ئىچكى سىياسەت بەلگىلەپ كېلىۋاتقان تۈركىيە ھۆكۈمىتى ئۈچۈن، مۇناسىۋەت جەھەتتە يېڭىچە يول تۇتۇشىغا مەجبۇر بۆلىشىدىن ساقلىنالىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. شۇڭا، ھۆكۈمەت، ئۇرۇش قايسى يۈزلىنىشكە قاراپ كېتىۋاتقانلىقى ئېنىق كۆرۈلۈشكە باشلىغان 1943- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدىن باشلاپ تاشقى تۈركلەرگە مۇناسىۋەتلىك تەشكىلاتلار پائالىيەتلىرىنى چەكلەش ۋە تۈركچىلىك ژۇرناللىرىنى پېچەتلەشكە تۇتۇش قىلىدۇ. شۇنداقتىمۇ، ئۇرۇش يېڭى باشلانغان ۋاقىتلاردىكى گېرمانىيەگە يېقىنچىلىق قىلغانلىق سىياسەتلىرىنىڭ ئىزلىرىنى تولۇق سۈپۈرۈپ تاشلىيالىشى ئۈچۈن كەسكىن بۇرۇلۇش ياساپ، نۇرغۇن خىزمەت ئىشلىشىگە توغرا كېلەتتى.

3- ماي ۋەقەسى ۋە زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ قولغا ئېلىنىشى
1944- يىلىنىڭ مارت ئېيىدا، نىھال ئاتسىز «ئورخۇن» ژۇرنىلىدا باش مىنىستىر ساراجئوغلىغا قارىتىپ يازغان بىر پارچە خېتى سەۋەبىدىن باشلانغان بىر قاتار ھادىسىلەر، ئاتسىز بىلەن ساباھىدىن ئېلى ئوتتۇرىسىدىكى مىللەتچى- كوممۇنىست جېدىلىگە ئايلىنىدۇ. ساباھىدىن ئېلى، ئاتسىزنى سوتقا ئەرز قىلىدۇ، 3- ماي كۈنى سوت كۈنى قىلىپ بېكىتىلگەن بولسىمۇ، سوتتىن بۇرۇن كوممۇنىزمغا قارشى نامايىشلار يۈز بېرىپ كەينىدىنلا قولغا ئېلىنىشلار باشلىنىدۇ. قولغا ئېلىنغانلار ئىچىدە زەكى ۋەلىدى توغانمۇ بار ئىدى. 14- ماي كۈنى زەكى ۋەلىدىنىڭ ئۆيىگە كەلگەن 1- شۆبە مۇدىرى زەكى ئەپەندى بىلەن ئامانلىق ئىشلار مەسئۇلى خەمىت ئوزان، زەكى ۋەلىدىدىن بىر كېلىشىمنامىنىڭ ئورىگىنالىنى تاپشۇرۇشنى تەلەپ قىلىپ تۇرۇۋالىدۇ. بۇنداق بىر كېلىشىمنامىدىن خەۋىرى يوقلۇقىنى بىلدۈرگەن زەكى ۋەلىدىنىڭ ئۆيى ئاختۇرۇلىدۇ. ساقچىلار ئۇنىڭ ئۆيىدىن ھېچنەرسە تاپالمىغانلىقىغا قارىماي، ۋەلىدىنى يەنىلا قولغا ئېلىشىدۇ. ئۇلارنىڭ دېيىشىچە، تۈركچىلەرنىڭ داڭلىق كىشىلىرى ئۆز ئىچىدە بىر كېلىشىم تۈزۈشكەنىمىش.
بۇ قېتىمقى قولغا ئېلىنىشنىڭ دائىرىسى بىلەن بۇ قولغا ئېلىنىشنىڭ خاراكتېرىنى ھاسان ئېلى يۈجەل رەئىسلىكىدىكى بىر كومىسسىيە بېكىتىشكەن ئىدى. 3- ماي ھادىسىلىرىدىن كېيىن تەشكىل قىلىنغان بۇ كومىسسىيە، جامائەت تەرتىپىگە بۇزغۇنچىلىق قىلىش مەقسەت قىلىنغان بۇ ۋەقەلەر پان تۈركچى ئىدىيىسىنى ھىمايە قىلىدىغان بەزى كىشىلەر تەرىپىدىن كۈشكۈرتۈپ پەيدا قىلىنغان دەپ قارالماقتا ئىدى. بۇ كومىسسىيە تەرىپىدىن تەييارلانغان مەخسۇس دوكلاتلاردا، بۇ كىشىلەر تەرىپىدىن چىقىرىلغان ھەر تۈرلۈك گېزىت- ژۇرناللارنى پېچەتلەش، ئۇلارنىمۇ قولغا ئېلىش كېرەك دەپ قارالغان ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە، قولغا ئېلىنىشى لازىم دەپ قارالغان 47 كىشىلىك بىر تىزىملىك تۈزۈپ چىقىرىلغانىدى. بۇ تىزىملىكتە زەكى ۋەلىدى تۇغان، جاپپار سىيىت ئەخمەت قىرىمئەر، ئابدۇقادىر ئىنان، ئەخمەت جاپپار ئوغلى قاتارىدىكى تاشقى تۈركلەردىن بولغان ئالىملار، نىھال ئاتسىز، پەيامى سافا، قادىرجان كاپلىق، ئورخان شايىق كۆكياي، رەمزى ئوغۇز ئەرق، رەخا ئوغۇز تۈركقان، ھۈسەيىن نامىق ئورقۇن، ھاسان فەرىت جانسۈيەر، نۇرۇللا بارمەن، مۇزەپپەر ئېرىش، سېيىت بىلگىچ قاتارىدىكى داڭلىق تۈركچىلەر، ھۈسنۈ ئەركىلەت، ئالپارسلان تۈركەش، فەتھى تەۋەت ئوغلى قاتارىدىكى پېنسىيىگە چىققان ياكى ۋەزىپە ئۈستىدىكى ئەسكەرلەرمۇ بار ئىدى. بۇ دوكلات ئىچكى ئىشلار مىنىستىرلىقى تەرىپىدىن ئىستانبۇل ھەربىي ھالەت قوماندانلىقىغا ئەۋەتىلگەن بولۇپ، بۇ تىزىملىكتە ئىسمى يېزىلغانلاردىن 23 نەپىرى قولغا ئېلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىللاردا ھاسان ئېلى يۈجەل رەئىسلىكىدە ئەنقەرە ۋالىسى نەۋزات تاڭدوغان، فاتىخ رىفقى ئاتاي ۋە يەنە بەزى دۆلەت كادىرلىرى تەرىپىدىن تەييارلانغان تىزىملىكتىكى 47 نەپەر كىشىنىڭ ھەممىسىنىڭلا قولغا ئېلىنماسلىقىدا، جۇمھۇرىيەت خەلق پارتىيىسىنىڭ باش سېكرېتارى مەخمۇت شەۋكەت ئەسەندالنىڭ كۆرسەتكەن تىرىشچانلىقلىرى رول ئوينىغانلىقى مەلۇم بولىدۇ. بۇ مەسىلىدە سەمەت ئاغا ئوغلى مۇنۇلارنى يازىدۇ:
نىھال ئاتسىزنىڭ ماقالىلىرى بىلەن باشلانغان 19- ماي قولغا ئېلىنىش ۋەقەلىرى ھەقىقەتەن تېررورلۇق تۈسىنى ياراتقان ئىدى. شۇ دەۋرنىڭ سودىيىلىرى “بۇ كىشىلەرنىڭ ئەسلى ۋەزىپىلىرى بىزنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش” دەپ قارىشىپ، ئاز- تولا مىللەتچى دەپ تونۇلغان ھەممە ئادەمنى تۈرمىگە قاماشنى تەلەپ قىلىپ تۇرغىنىدا بۇ ھادىسە يۈز بېرىدۇ. ئەسەندال بۇنىڭغا قارشى سەكرەپ ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. “مەنمۇ بىر مىللەتچىمەن، قولغا ئېلىشنى قارار قىلىشقان بولساڭلار ئاۋۋال مېنى قولغا ئېلىڭلار” دەيدۇ. ئۇنىڭ دەرۋىشلەرچە مىجەزىدىن، روھانىي مېڭىسىدىن، تەجرىبىلىك بولۇپ پىشىپ كەتكەن تەمتىرىمەسلىكىدىن بۇنداق سەكرەپ چىقىدىغانلىقىنى كۈتمىگەنلەر دەسلىپىدە ھەيران قېلىشقان، ئاندىن ئاقىۋىتى ۋەتەن مەنپەئىتى ئۈچۈنلا ئەمەس بەلكى ئۆزلىرى ئۈچۈنمۇ زىيانلىق بولىدىغان بۇ تۈردىكى قارارلىرىدىن يېنىۋالغان ئىدى.
شۇنداق قىلىپ، بىردىن بىر ئورتاق ئالاھىدىلىكى، تۈركچى ژۇرناللارغا ماقالە يازغانلىق، تۈرك تارىخى بىلەن تۈرك مەدەنىيىتى ساھەسىدە ئىلمى دوكلاتلار بەرگەنلىك ۋە بۇ ھەقتە كىتابلار يازغانلىقى ئۈچۈنلا قولغا ئېلىنماقچى بولغان ئابدۇقادىر ئىنان، پەيمى سافا، سەمەت ئاغا ئوغلى، ئەخمەت جاپپار ئوغلى، مۇھەررەم فەيزى توغاي، نىغمەت ئاقدەس قۇرئات، زىيايىدىن پەخرى فىندىكئوغلى، نىھات سەمى بانارلى، ئوسمان تۇران،مۇكرىمىن خېلىل يىنانچ قاتارلىق ئالىم ۋە ئەدەبىياتچىلار ئەسەندالنىڭ قارشىلىق كۆرسىتىشى نەتىجىسىدە قولغا ئېلىنىشتىن قۇتۇلۇپ قالىدۇ. تىزىملىكتە ئىسمى يوقلۇقىغا قارىماي قولغا ئېلىنغانلارمۇ بار ئىدى. مەسىلەن، پېنسىيىگە چىققان گېنېرال ئېلى ئېھسان سابىسنى ھۆكۈمەتنىڭ تاشقى سىياسىتىنى تەنقىد قىلىش خاراكتېردىكى ئىمزاسىز خەتلەرنى ئەۋەتكەن بىر گۇرۇپپا ئوفىتسېرلارنىڭ ۋاكالەتچىسى دەپ كۆرسىتىشىپ، ھۆكۈمەتنى تەنقىدلىگۈچىلەر قاتارىدا قولغا ئېلىشقان ئىدى.
(رەسىم ئورنى)
ئىرقچىلىق ۋە تۇرانچىلىق قىلدى دېگەن جىنايەتلەر بىلەن قولغا ئېلىنغانلىق خەۋىرى بېسىلغان 1944- يىلى 19- ماي كۈنىدىكى «جۇمھۇرىيەت» گېزىتىدىن بىر بەت («ھۆرىيەت» 1944- يىلى 19- ماي، جۈمە كۈنىدىكى سانىنىڭ باش بەت پادۋال ئۈستى سەرلەۋھە: «شەھىرىمىزدە ئوتتۇرىغا چىقىرىلغان مەخپى جەمئىيەت» «ئىرقچىلىق ۋە تۇرانچىلىق غايىسى ئۈچۈن تۈزۈمگە خىلاپ ھەرىكەتلەر بىلەن شۇغۇللانغانلار: نىھال ئاتسىز، زەكى ۋەلىدى، دوكتور ھاسان فەرىد جانسەۋەرلەر بىلەن رەخا ئوغۇزنىڭ ئىستانبۇلدىكى ئۆيلىرىدە تېپىلغان ھۆججەتلەر، بۇ ۋەتەنگە زىيان كەلتۈرىدىغان پائالىيەتلەرنىڭ ئەسلى ماھىيىتىنى ئوتتۇرىغا چىقاردى» بۇ بەتتە زەكى ۋەلىدى، نىھال ئاتسىز ۋە دوكتور فەرىد جانسەۋەرنىڭ كىملىك رەسىمىمۇ بېسىلغان −ئۇ.ت)
18- ماي كۈنى نەشرى قىلىنغان ھۆكۈمەت ئۇقتۇرۇشىدا، ھۆكۈمەت، ھاسان ئېلى يۈجەل رەئىسلىكىدە تەييارلانغان دوكلاتقا پۈتۈنلەي قوشۇلىدىغانلىقىنى، 3- ماي ۋەقەلىرىنى ئادەتتىكى بىر نامايىش دەپ ھېسابلاشقا بولمايدىغانلىقىنى، بۇنىڭ دەل ئەكسىچە بۇ نامايىشلارنىڭ دۆلەتنى ئاغدۇرۇپ تاشلاشنى مەقسەت قىلغان بىر بۇزغۇنچىلىق خاراكتېرىدىكى ھەرىكەت دەپ باھالاشنى تەلەپ قىلىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان:
نىھال ئاتسىزنى ھىمايە قىلىپ ئوتتۇرىغا چىققان قالايمىقانچىلىقلار سەۋەبىدىن نازارەت ئاستىغا ئېلىنىشى زۆرۈر بەزى كىشىلەر ئۈستىدە چىقىرىلغان ماتېرىياللار پەيدا قىلغان گۇمانلار سەۋەبىدىن، نىھال ئاتسىز، رەخا ئوغۇز تۈركقان ۋە زەكى ۋەلىدى بىلەن دوكتور ھاسان فەرىت جانسۆيەرنىڭ ئىستانبۇلدىكى ئۆيى، ھەمدە بىر قىسىم يېقىن دوستلىرىنىڭمۇ ئۆيلىرى ئىستانبۇل ئۆرفى ئىدارە  قوماندانلىقى (جىددىي ھالەت قوماندانلىق شتابى − ئۇ.ت) تەرىپىدىن ئاختۇرلغان بولۇپ، قولغا چۈشكەن ھۆججەتلەر تەكشۈرۈشتىن ئۆتكۈزۈلدى.
بۇ ھۆججەتلەرنىڭ تەكشۈرۈلۈشى نەتىجىسى ۋە پاكىتلاردىن قارىغاندا تەشكىلاتى ئاساسىيە (ئاساسى قانۇن − ئۇ.ت) قانۇنىمىزدا بەلگىلەنگەن ئاساسلارغا خىلاپ ھالدا، ئىرقچىلىق ۋە تۇرانچىلىق غايىلىرىنى ئۈمىد قىلىشقانلىقى؛ كېيىنكى ۋاقىتلاردا بۇ جەھەتتىكى پائالىيەتلىرىنى جىددىيلەشتۈرگەنلىكى، بۇ يولدا تەشكىللەنگەنلىكى، شەرتنامىلەر ئىمزالىغانلىقى ئىسپاتلانغان بۇ كىشىلەرنىڭ تەشكىلاتى ئاساسىيە قانۇنى بىلەن مۇئەسسەسى بۈگۈنكى تۈزۈمىمىزگە ۋە يۇرتداشلىرىمىزنىڭ ھەقىقىي مىللەتچىلىك تۇيغۇلىرىغا خىلاپ ئۇمدەلەرى (پرىنسىپ − ئۇ.ت) ۋە بۇ ئۇمدەگە ئېرىشىش ئۈچۈن مەخپى جەمئىيەتلەر، پائالىيەت پروگراممىلىرى، تەشكىلات ۋە تەشۋىقات ئورگانلىرى، ھەتتا ھەرىكەتلىرىنى مەخپى تۇتۇشقا مەخسۇس شىفىر ۋە پاروللىرىمۇ چىققان.
ئەمما ھەقىقىي زەربە، ئەتىسى كۈنى ئىجرا قىلىنىدۇ. مىللىي خوجايىن (تۈركىيە مىللىتىنىڭ مۇستەبىتى، بىردىن- بىر خوجايىنى دېگەنگە يېقىن مەنىلەردە − ئۇ.ت) ئىنۆنۈ بۇ مەسىلىنى ئۆزى بىۋاسىتە قولغا ئېلىپ خۇلاسىسىنى چىقارماقچى بولىدۇ. ئىنۆنۈ، 19- ماي بايرىمى مۇناسىۋىتى بىلەن سۆزلىگەن نۇتقىنى ئاساسەن دېگۈدەك تۇرانچىلىق مەسىلىسى ئۈستىگە مەركەزلەشتۈرگەنىدى. ئۇ نۇتقىنى “بىز بىر تۈرك مىللەتچىسى بولساقمۇ، ۋەتىنىمىز تەۋەسىدە ئىرقچىلىق پرىنسىپلىرىغا دۈشمەن ھېسابلىنىمىز” دېگەن سۆزلەر بىلەن باشلايدۇ. ئاندىن، بۇرۇن زىيان كەلتۈرگەن بىر قانچە ۋەقەلەرنى مىسال قىلىپ كېلىپ، جۇمھۇرىيەتكە ۋەتەنپەرۋەر گراجدان يېتىشتۈرۈپ چىقىش پرىنسىپلىرى ئۈستىدە توختىلىدۇ. نۇتقىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا يەنە تۇرانچىلىق مەسىلىسىگە قايتىپ، ئۇنى سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەرگە باغلاپ بەكلا قىزىق بىر مۇناسىۋەت قۇرۇپ چىقىدۇ:
تۇرانچىلىق قاراشلارمۇ كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئوتتۇرىغا چىققان زىيانلىق ۋە كېسەللىك ئالامەتلىرىنىڭ بىر ئىپادىسى ھېساپلىنىدۇ. بۇ جەھەتتىن جۇمھۇرىيەت دېگەننى ياخشى چۈشىنىشىمىزگە توغرا كەلمەكتە. مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتىمىز ئاخىرلاشقان كۈنلەردە، بىز پەقەت سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن دوست ئىدۇق. ئۇ كۈنلەردە بارلىق قوشنىلىرىمىز بۇرۇنقى دۈشمەنلىك خاتىرىلىرىنىڭ ھېچقايسىنى پەقەتلا ئېسىدىن چىقىرىلمىغان ئىدى. قوشنىلىرىمىزنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك، ئەگەر تۈركىيە ئازراقلا كۈچلىنىۋالغۇدەك بولسا جاھانكەزدى، ئۇرۇش- ماجىراچى سىياسەت ئىچىگە پېتىپ قالىدۇ دېگەن قاراشنى ئەقلىدىن زادىلا چىقارمىغان ئىدى. … ئىمپېرىيىدىن ئاخىرقى دەۋرلەردە بۆلۈنۈپ چىققان قوشنىلىرىمىز بىلەن دوستانە ۋە سەمىمىي قوشنىدارچىلىق شەرتلىرىگە كاپالەتلىك قىلىشىمىز، خەلقىمىزنىڭ بەخت- سائادىتىنىڭ زۆرۈرى شەرتى دېيىشكە بولىدۇ.
شۇنىسى ئېنىقكى، مىللىي سىياسىتىمىز ۋەتەن سىرتىدا تەۋەككۈلچىلىك سەرگۈزەشتى ئۈچۈن يول ئاختۇرۇش خىيالىدىن پۈتۈنلەي يىراقتا. ئەسلى مۇھىم بولغىنىمۇ بۇنداق بىر سىياسەت مەجبۇرىيەت ئاساسىدا بارلىققا كەلگەن بىر سىياسەت بولماستىن، بەلكى بۇ بىر چۈشەنچە، بىر ئېتىقاد سىياسىتى دەپ تونۇلۇشى لازىم. …
تۇرانچىلار، تۈركىيە خەلقىنى بارلىق قوشنىلىرى بىلەن قۇتۇلغۇسىز دۈشمەنلەشتۈرۈشنىڭ بىر تىلسىمىنى تېپىۋېلىشان. شۇڭا، مۇنچە ئەقىلسىز، مۇنچە ۋىجدانسىز بۇزغۇنچىلارنىڭ تەزۋىرلىرىگە (پىتنىخورلۇق − ئۇ.ت) تۈركىيە خەلقىنىڭ مۇقەددىراتىنى (تەقدىر − ئۇ.ت) تارتتۇرۇپ قويماسلىق ئۈچۈن ئەلىۋەتتىكى جۇمھۇرىيەتنىڭ بارلىق تەدبىرلىرىنى ئىشقا سالىمىز.
شۇنداق قىلىپ، ئىسمەت ئىنۆنۈ تۈركىيە چېگرالىرى سىرتىدىكى تۈركىلەرنىڭ مەۋجۇتلۇقىغا قىزىقمايدىغانلىقىنى، بۇ جايلارغا مۇناسىۋەتلىك ئىزدىنىشلەرنىڭ تۇرانچىلار پەيدا قىلىۋاتقان ئىشلار ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتۈش بىلەن بىرگە، تۈركىيە- سوۋېت ئىتتىپاقى مۇناسىۋىتىگە بۇزغۇنچىلىق قىلىشنى مەقسەت قىلىشقان تۈركچى- تۇرانچىلىلارنى قەتئىي تازىلاش ئىرادىسىگە كەلگەنلىكىنى تەكىتلىمەكتە ئىدى. نۇتقىنىڭ كېيىنكى قىسىملىرى بولسا، تۈركىيە جامائەتچىلىكىگە قارىتىلغانىدى. تۇرانچىلار، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن تەشكىللەنگەنلىكى ۋە بۇنىڭ ئۈچۈن سۇيىقەست پىلانلىغانلىقلىرى ھەققىدىكى پەرەزلەرنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتىدۇ:
ئەمدى مەن ۋەتەنداشلىرىمدىن مۇنداق ئىككى مەسىلە ئۈستىدە ئەقىللىرىدە جاۋاب تەييارلىشىنى تەلەپ قىلىمەن: ئىرقچىلار بىلەن تۇرانچىلار مەخپى پىلان ۋە مەخپى تەشكىلاتلىرىغا تايىنىپ ھەرىكەت قىلماقچى بولغان. نېمە ئۈچۈن؟ قان قېرىنداشلىرى ئوتتۇرىسىدا ھىيلە- مىكىر پىلانلاش خىياللىرى ۋەتىنىمىز تەۋەسىدە ئىشقا ئاشارمۇ؟ يەنە كېلىپ شەرق ۋە غەربتىكى دۆلەتلەرنى يوشۇرۇن تۇران جەمئىيەتلىرىنىڭ كۈچىگە تايىنىپ تارمار كەلتۈرەلىشى مۇمكىنمۇ؟ بۇنداق ئىشلار پەقەت دۆلەتنىڭ قانۇنلىرى، ئاساسى ئورگانلىرى دەپسەندە قىلىنغاندىن كېيىنلا ئاندىن باشلىنىدىغان ئىشلاردۇر. مانا ھازىر، بىز شېرىن سۆزلەر بىلەن نىقابلانغان قاراشلار ئاستىدا جۇمھۇرىيىتىمىز، ئالىي خەلق قۇرۇلتىيىمىزنىڭ مەۋجۇتلۇقىغا قارشى تەشەببۇسلارنى ئوتتۇرىغا قويۇۋاتقان ۋەزىيەتكە دۇچ كەلمەكتىمىز.
ۋەتەنداشلاردىن سورىغان ئىككىنچى سوئالىغا بېرىلگەن جاۋابتا، تۇرانچىلار بىلەن تاشقى كۈچ مەركەزلىرى ئارىسىدا مۇناسىۋەت بارلىقىنى كۆرسىتىپ ئۆتكەن بولۇپ، تۇرانچىلار بىلەن بىر قاتاردا پۈتۈن سەپلەر بويىچە يىمىرىلىۋاتقان گېرمانىيەنى ۋاسىتىلىك بىر شەكىلدە بۇ ئىشنىڭ جاۋابكارى دەپ كۆرسەتمەكتە ئىدى:
ۋەتەنداشلىرىمدىن ئىككىنچى سوئالىمنى سورايمەن: دۇنيادىكى ھادىسىلەرنىڭ بۈگۈنكى ئەھۋالىدىن قارىغىنىمىزدا، تۈركىيەنىڭ ئىرقچى ۋە تۇرانچى بۆلىشى كېرەك دەپ داۋا قىلىدىغانلار قايسى مىللەتكە پايدا كەلتۈرمەكچى، كىملەرنىڭ مەقسىتىگە پايدىلىق؟ تۈركىيە خەلقىگە بالا- قازا ۋە ئاپەت تېرىيدىغان بۇ تۈردىكى قاراشلارنىڭ ئەمەلگە ئاشۇرۇلۇشىنى ئۈمىد قىلغانلار تۈركىيە خەلقىگە قىلچە پايدا كەلتۈرمەيدىغانلىقى ئېنىق. بۇنداق ھەرىكەتلەر پەقەت چەتئەللىكلەرگىلا پايدا كەلتۈرەلىشى مۇمكىن. بۇ بۇزغۇنچىلار چەتئەللىكلەرگە بىلىپ تۇرۇپ خىزمەت قىلىپ بېرىۋاتامدۇ- قانداق؟ چەتئەللىكلەر بۇلارنى تىزگىنلەش ئۈچۈن ئۇلار بىلەن يېقىن مۇناسىۋەت تىكلىگەنمۇ قانداق؟ بۇ سوئاللارغا بۈگۈنچە كېسىپ جاۋاب بېرەلمەيمىز.
مىللىي خوجايىن، نۇتقىنى سوت مەھكىمىلىرىنى باشقۇرىدىغان سودىيە ۋە پروكراتورلارغا بەرگەن ئىشارەت ھېسابىدىكى سۆزلەر بىلەن ئاخىرلاشتۇرىدۇ. چەت دۆلەتلەر بىلەن مۇناسىۋىتى بارلىقىنى ئىسپاتلاش ئىمكانىيىتى بولمىغاندىمۇ، بۇ كىشىلەر بەرىبىر زىيانلىق كىشىلەر، سوتلىنىپ جازاغا تارتىلىشقا تېگىشلىك كىشىلەر دەپ جىنايەتچى قاتارىدا ئالدىن ھۆكۈم چىقىرىلغان ئىدى:
ئەمما چەتئەللىك ئۈچۈن خىزمەت كۆرسىتىش غەرىزى ۋە بۇ ھەقتىكى چەتئەللىكلەرگە يېقىنلىقىنى ھەرگىز پاش قىلالمىغىنىمىزدىمۇ، ئۇلارنىڭ قىلماقچى بولغان ھەرىكەتلىرىنىڭ تۈركىيە خەلقىگە، تۈركىيە دۆلىتىگە زىيان كەلتۈرىدىغانلىقى، بۇنىڭدىن پەقەت چەتئەللىكلەرلا پايدىلىنالايدىغانلىقىنىڭ ئۆزىلا قىلچە پاكىت تەلەپ قىلمايدىغان بىر ھەقىقەت. … شۇنىڭغا قەتئىي ئىشىنىڭلاركى، دۆلىتىمىز بۇنداق يېڭى بۇزغۇنچىلارغا قارشى ئۆزىنى تولۇق مۇداپىئە قىلالايدۇ.
مىللىي خوجايىن پەيدا قىلغان بۇ تۈردىكى سىياسىي كىلىمات تۈپەيلىدىن، قولغا ئېلىنغانلار خېلى ئۇزۇن مەزگىلگىچە سوراققا تارتىلىپ، نەچچە ئايلاپ قىيىن- قىستاققا ئېلىندى. ساقچىلار ئېلىپ بارغان سوراقلاردا “تاۋۇتلۇق” جازا ئۇسۇلىدىن پايدىلانغانلىقى بۇ دەۋردىكى جازالارنىڭ تىپىك بىر مىسالى بولۇپ تارىخقا يېزىلغان ئىدى. بۇ جەرياندا ئىنۆنۈنىڭ نۇتقىدا ئىپادىلەنگەن قاراشلار بارلىق دۆلەت ئورگانلىرىغا رەسمىي ماتېرىيال سۈپىتىدە تارقىتىلىدۇ. بۇ ماتېرىياللارنى 1944~1945- يىلىدىن ئېتىبارەن مەكتەپلەرنىڭ دەرس پروگراممىلىرىغىمۇ كىرگۈزۈلۈش تەلەپ قىلىنغان ئىدى. بۇ لار يۈز بەرگەندىن كېيىن، گۇماندارلار پۈتۈن جەمئىيەت ئالدىدا سوتقا بېرىلمەي تۇرۇپلا جىنايەتچىلەر قاتارىدا مۇئامىلىگە ئۇچرايدۇ.

تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق دېلولىرى
سوراق ئىشلىرى سېنتەبىر ئېيىغىچە داۋاملىشىپ، گۇماندارلار 7- سېنتەبىر كۈنى تۇنجى قېتىملىق سوتقا چىقىرىلىدۇ. تەييارلانغان دېلو، زەكى ۋەلىدى تۇغاننى گۇماندارلار ئارىسىدا بىرىنچى نومۇرلۇق جىنايەت بىلەن سوتلىنىدىغان بۇ دېلونىڭ ئاچقۇچلۇق ئۇنسۇرى قىلىپ كۆرسىتىلگەنىدى. گۇماندارلاردىن زەكى ۋەلىدى تۇغان بىلەن رەخا ئوغۇز تۈركقان ئىككىسىلا ھۆكۈمەتنى ئاغدۇرۇش ئۈچۈن سۇيىقەست پىلانلىغۇچىلار قاتارىدا ئەيىبلىنىدۇ. قارىلىغۇچىنىڭ دېيىشىچە ۋەلىدى تۈركىيە قانۇنىدا تەرىپ بېرىلگەن، چېگرالىرى بىلەن بەلگىلەنگەن مىللەت ئۇقۇمى بىلەن مىللەتچىلىك ئېنىقلىمىسىنى رەت قىلماقتا ئىكەن. 1941- يىلى باشلانغان رۇسىيە- گېرمانىيە ئۇرۇشى جەريانىدا چېكىدىن ئاشقان قىزغىنلىقتىن ئەقلىنى يوقاتقان ۋە ئۆز مەۋقەسىنىمۇ ئېسىدىن چىقىرىپ گېرمانىيەگە بېرىپ پائالىيەتلىرىنى باشلاش ئۈچۈن كېرەكلىك رۇخسەتنى قولغا كەلتۈرۈش مەقسىتىدە ئەنقەرەگە بارغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ بۇ پائالىيىتى مەنئى قىلىنغان. بۇنداق بىر ئەھۋالغا دۇچ كەلگەندىن كېيىن ئەخمەت قاراتاغلىق ۋە ئايالى نۇرىمان قاراتاغلىقلار بىلەن ئۇچراشقان، بۇ شىكايەتنامىدە ئۇلار شۇ چاغدا مۇنداق ئىشلارنى قىلغان دەپ يېزىلغان:
گېرمانىيە بىلەن بىرلىكتە رۇسىيەگە قارشى دەرھال ھۇجۇمغا ئاتلانماي، ئۇلۇغ تۈرك ئىتتىپاقىنىڭ قۇرۇلۇشى ئۈچۈن خىزمەت قىلىدىغان تارىخى پۇرسەتنى قولدىن بېرىپ قويدى دەپ تەنقىدلەنگەن ھۆكۈمىتىمىزنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش مەقسىتىدە مەخپى جەمئىيەتتىن بىرنى قۇرۇش قارارى ئېلىشقان. نۇرىمان قاراتاغلىقنىڭ تەقسىم (تاكسىم، ئىستانبۇلدىكى بىر ئاۋات مەيدان، تارىختا شەھەر ئىچىگە سۇ تەقسىملەش نۇقتىسى بولغاچقا شۇ ئىسىم بېرىلگەن بىر يەر − ئۇ.ت) دىكى ئائىلىلىك بىناسىدا رەئىس پروفېسسور زەكى ۋەلىدى تۇغان، ئەخمەت قاراتاغلىق، نۇرىمان قاراتاغلىق، رەخا ئوغۇز تۈركقان، جىھاد ساۋاشۋەر، نۇرۇللا بارمەن ۋە ھەيۋىتۇللالار بىلەن يىغىن ئېچىپ، يامان غەرەزلىك غايىلىرىنى يۇقىرىقىدا ئوتتۇرىغا قويۇلغان تۈرك ئىتتىپاقىغا توسالغۇلۇق قىلدى، تارىخى پۇرسەتنى قولدىن بېرىپ قويدى دەپ باھالاشقان ھۆكۈمىتىمىزنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن بىرلەشكەنلىكى، ئەڭ ئاخىرقى بىر ئادىمى قالغۇچە بۇ غايىسى ئۈچۈن كۈرەش قىلىشقا دائىر زەكى ۋەلىدى تۇغان ئالدىدا ئورتا ئاسىيا بايرىقى، تۈركىيە بايرىقى، قۇرئان ۋە تاپانچا تۇتۇپ قەسەم قىلغىنى … مەلۇم بولدى. مەخپى جەمئىيەتنىڭ تۇنجى پائالىيەت ئەسىرى سۈپىتىدە ئەمەلىيەتتە گېرمانىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىق ئۇرۇش ئەسىرلىرىنى تەشكىللەش، پائالىيەتكە ئاتلاندۇرۇش ئىشلىرىدىن ئۇلارغا خەۋەر يەتكۈزۈش مەقسىتىدە، زاھىرەن ئىستانبۇلدا ئورتا ئاسىيالىقلارغا ياردەم جەمئىيىتى نامىدا بىر جەمئىيەت قۇرۇشنى قارار قىلغان، بۇ مەقسەتلەر ئۈچۈن مۇتەئەتادىت نۇرغۇن قېتىم يىغىن ئاچقانلىقى ئىسپاتلاندى.
قارىلىغۇچى قازىم ئالۆچ، بۇ شىكايەتلەر بىلەن بولدى قىلىپلا قالماي، سوت مەھكىمىسىنىڭ بىرىنچى سوت كۈنىدىلا بىز بۇلارنى سوتقا خائىنلار ۋە قاتىللار دەپ سۇنماقتىمىز دېيەلىگۈدەك ئالدىن ھۆكۈم چىقىرىش دەرىجىسىگىچە بارغان. دۆلەت رەئىسى بىۋاسىتە باشلاپ بەرگەن بۇ ئېغىر بېسىم قىلىش سىياسەتلىرىنىڭ يولغا قويۇلۇشىغا قارىماي زەكى ۋەلىدى توغانمۇ ھېچقانداق بىر بېسىم ئۇنى باش ئەگدۈرەلمەيدۇ دەپ ئوچۇق ئوتتۇرىغا قويغۇدەك جاسارىتىنى نامايان قىلماقتا ئىدى. قارىلىغۇچى تەرىپىدىن ئوتتۇرىغا قويۇلۇۋاتقان بارلىق ئەيىبلەش ۋە سوراقلىرىغا تارىخى كىشىلىكى ۋە سالاھىيىتىگە ئۇيغۇن جاۋابلار بېرىدۇ:
مەن، سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن چىن جاھانگىرلىكىنىڭ چاڭگىلىدىن قۇتۇلۇپ چىقىپ تۈركىيەگە پاناھلىق تىلەپ كەلگەن تاشقى تۈرك قۇۋۇم كىشىلىرى ئارىسىدا ئورتاق بىر پىكىر بىرلىكى تىكلەنمىگەنلىكىنى ئۇزۇندىن بېرى كۆزىتىپ كەلگەنىدىم. بەزىلەر ھەزەر دېڭىزىنىڭ نېرىسىدىن تارتىپ سەددىچىن سېپىلىغىچە بولغان جايلاردىكى تۈركى قېرىنداشلىرىمىزنى قەبىلە پەرقىگە قارىماستىن قوغداپ كەلمەكتىمىز دېيىشسە، يەنە بەزىلەر ئۇراللاردا، كافكازلاردا ۋە ئەزەربەيجاندا ياشايدىغان ئىرقداشلىرىمىزغىلا ئېتىبار بىلەن قارىشىمىز كېرەك دەپ قارىماقتا ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇ جايلارغا مۇناسىۋەتلىك يۇرتۋازلىقتەك بىر بۆلگۈنچىلىكمۇ ئېنىق باش كۆتۈرۈپ چىقماقتا ئىدى. مەن بۇ تۈردىكى كۆزقاراشلارنىڭ زىيانلىق ئىكەنلىكىنى چۈشەندۈرۈشكە تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ كەلگەن ئىدىم.
يەنە بىر كۈنى شۇ نۇرىمان خانىمنىڭ يولدىشى ۋە بالىلىرى تۇرۇۋاتقان ساراي ئۆيلىرىدىن بىرىدە تۇيۇقسىز ئۇ يەرگە كېلىپ قالغان رەخا ئوغۇز تۈركقان، نۇرۇللا بارىمەن ۋە دوستلىرىنىڭ قېشىدا يەنە بۇ گەپلەر تېشىلدى. بۇ ھېچقاچان مەخپى جەمئىيەت يىغىنى ئەمەس ئىدى. ھەر دائىم نارازى بولۇپ كېلىۋاتقان پىكىرلىرىمىزنى تىلغا ئېلىپ ئولتۇراتتۇق. بىز ھەممىمىز سوۋېتلار بىلەن چىنلارنىڭ چاڭگىلىدا قالغان ئىرقداشلىرىمىز ئوتتۇرىسىدا بىرلىك ئەقىدىسى پەيدا بولسىكەن دەپ ئارزۇ قىلىشاتتۇق.
بۇ ئارزۇيۇمنى ھەممىلا يەردە سۆزلەپ يۈردۈم. ئەگەر خالىسىڭىز ھۇزۇرىڭىزدا سىزگىمۇ بۇ ھەقتىكى ئارزۇلىرىمنى قايتا سۆزلەپ بېرەي. بۇنداق گەپلەر ئۈچۈن مەسئۇلىيەتنى ئۈستۈمگە ئېلىشتىن مەن ھەرگىز قورقمايمەن. ئۈستۈمگە چۈشكەن بۇ مەسئۇلىيەتنى بەجا كەلتۈرۈشۈمگە ھېچكىم توسالغۇلۇق قىلالمايدۇ. مېنىڭ مۇقەددەس ئېتىقادلىرىمدىن بەرسىمۇ دەل شۇ تۈرك ئىتتىپاقلىقىنى قۇرۇپ چىقىشتۇر. بۇ مەسىلىلەردە مەن پەقەت خەلقىمنىڭ ئەپكارىدىنلا قورقىمەن. مەن قارىلىغۇچى ئېيتقان ئۇنداق مەخپى پائالىيەتلەرگە ھېچقاچان يېقىن يولىمىدىم. … گېرمانىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغا ياردەم قىلىش غايىمىزدىنمۇ ۋالىي خەۋەردار. بۇ ئىشتىمۇ ھېچقانداق يامان نىيەت ياكى باشقىچە ھېچ بىر مەقسىتىمىز يوق.
بىز ئورتا ئاسىيالىق ئەسىر تۈرك قېرىنداشلىرىمىزغا ياردەم بېرىش ۋەدىسىنى بەرگەنىدۇق. ھۆكۈمىتىمىزنى قىيىن ئەھۋالغا چۈشۈرۈپ قويماسلىق ئۈچۈن مەقسىتىمىزنى يۇقىرى دەرىجىلىك ئورۇن مەسئۇللىرىغا ئوچۇق ئېيتقانىدۇق. بۇ قىلغانلىرىمىزنىڭ نېرى مەخپى ھەرىكەت قىلغانلىق بولىدىكەن؟ دۆلەت بىلەن ھۆكۈمەتنى ئاغدۇرۇپ تاشلاشقا نىيەت قىلغان دېيىلدى. بۇ تۈر بوھتانلارنىڭ ھەممىسىنى قەتئىي رەت قىلىمەن.
سوت، 1945- يىلى 29- مارتقىچە داۋام قىلدى. نەتىجىدە پروفېسسور زەكى ۋەلىدى تۇغان بىلەن يازغۇچى نىھال ئاتسىز ئىككىسىنى 10 يىلدىن قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىشتى. قالغان قولغا ئېلىنغان كىشىلەرمۇ ھەر خىل يىللار بويىچە قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىندى. جاۋابكارلار ئىچىدىن پەقەت زەكى ۋەلىدى توغانغىلا ھۆكۈمەتنى ئاغدۇرۇش سۇيىقەستى بىلەن شۇغۇللانغان دېگەن جىنايەت ئارتىلغانىدى. قالغان جاۋابكارلار بولسا مەخپى تەشكىلات قۇرغان (رەخا ئوغۇز تۈركقان بىلەن يېقىنلىرى)، ۋەيرانچىلىق پەيدا قىلغان تەشۋىقاتلار بىلەن شۇغۇللانغان (نىھال ئاتسىز ۋە يېقىنلىرى) ھەمدە 3- ماي ۋەقەسىگە قاتناشقان دېگەندەك جىنايەتلەر ئارتىلىدۇ. بۇ گۇرۇپتىكىلەردىن باشقىلارغا، يەنى شۇنىڭغا ئوخشاش جىنايەتتىن قارىلىنىپ قولغا ئېلىنغان پېنسيونىر گېنېرال ئېلى ئېھسان سابىسقىمۇ ئىككى يىل سەككىز ئايلىق قاماق جازاسى بېرىلدى. سوتقا تارتىلغان جاۋابكارلار ھۆكۈمنامىگە نارازىلىق بىلدۈرگەنلىكى ئۈچۈن، دېلو ھەربىي سوتقا ئۆتكۈزۈپ بېرىلدى.
ئورگېنېرال (تۈركىيە يۇقىرى دەرىجىلىك ھەربىي ئۇنۋانلاردا قۇرۇقلۇق- ھاۋا ئارمىيىسىدە بىر يۇلتۇزلۇق گېنېرالنى تۇغ گېنېرال، تۇغاي، بېرگادا گېنېرالى، يەنى گېنېرال مايور؛ ئىككى يۇلتۇزلۇق گېنېرالنى تۈم گېنېرال، يەنى تۈمەن، دېۋىزىيە گېنېرالى، گېنېرال لىتېنات؛ ئۈچ يۇلتۇزلۇقىنى كورگېنېرال، يەنى كولئوردۇ، كورپۇس گېنېرالى، گېنېرال پولكوۋنىك؛ تۆت يۇلتۇزلۇقىنى ئورگېنېرال، يەنى ئوردۇ، ئارمىيە گېنېرالى دەپ ئاتايدۇ. دېڭىز ئارمىيىسىدە بارلىق گېنېرال ئىسمى ئادمېرالغا ئۆزگىرىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىنكىلەردە، ئورتا دەرىجىلىك ھەربىي ئۇنۋانلاردا ئالباي − ئالاي كوماندىرلىق دەرىجىسى،  يەنى پولكوۋنىك؛ يارباي − ياردەمچى پولكوۋنىك مەنىسىدە، پودپولكوۋنىك؛ مىڭباشى − مىڭبېشى، مايور؛ تۆۋەن دەرىجىلىك ھەربىي ئۇنۋانلاردا يۈز بېشى، كاپىتان؛ ئۈست تەغمەن، لىتېنات؛ تەغمەن، ستارشى لىتېنات؛ ئاست تەغمەن، زاپاس ئوفىتسېر دېگەندەك ئۇنۋانلارغا ئايرىلىدۇ. بۇندىن تۆۋەنكىلەر بالداقلىق ئەسكەر دەرىجىلىرى ھېساپلىنىدۇ. خاتا بولۇپ قالماسلىقى ئۈچۈن بىلىدىغانلار قايتا سېلىشتۇرۇپ كۆرۈش كېرەك. − ئۇ.ت) ئەلى فۇئات ئەردەن رەئىسلىكىدىكى ھەربىي سوت مەھكىمىسى، 1- نومۇرلۇق ھەربىي ھالەت سوت مەھكىمىسى بىتەرەپ بولمىدى دەپ قاراپ ھۆكۈمنى رەت قىلىپ، 2- ھەربىي ھالەت سوت مەھكىمىسى بۇ دېلونى قايتىدىن كۆرۈپ چىقسۇن دەپ قارار چىقىرىدۇ. بۇ جەرياندا ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى تۈگىگەن بولۇپ، شۇ كۈنگىچە قاماقتا تۇرۇۋاتقان جاۋابكارلار 1945- يىلى 26- نويابىردا، يەنى تەخمىنەن 15 ئايدىن كېيىن قويۇپ بېرىلىدۇ.
1946- يىلى قايتىدىن باشلىغان سوت، 8 ئايدىن كېيىن قارىلاشلار ئاساسسىز دەپ ھۆكۈم چىقىرىدۇ. سوت مەھكىمىلىرى مەيلى ۋەلىدىنىڭ ياكى ئورتا ئاسىيا زىيىنىغا ئىشلەنگەن قارىلاشلارنى ئىسپاتلايدىغان ھېچقانداق بىر دەلىل يوقلۇقى، ۋەلىدىنىڭ پائالىيەتلىرى سوۋېتلەرنىڭ يىمىرىلىشى ۋە تۈركى خەلقلەرنىڭ مۇستەقىل بولغىنىدا ئۇلارغا قايسى جەھەتلەردە ياردەم بېرىلىشى كېرەكلىكىنى تەتقىق قىلىش بىلەن چەكلەنگەن دەپ ھۆكۈم چىقىرىلغانىدى. ئىرقچىلىق بىلەن شۇغۇللاندى دەپ قارىلانغان قالغان جاۋابكارلارغا بولسا ئۇلارنىڭ بۇ ھەقتىكى ئىپادىلىرى ئاساسى قانۇندا بەلگىلەنگەن ۋەتەنداشلىق ئۇقۇملىرىغا زىت كەلمەيدۇ دېگەن ھۆكۈم چىقىرىلدى. مۇنداق ئېيتقاندا، سوت مەھكىمىسى قارىلانغۇچىلار سوتلىنىش جەريانىدا چىڭ تۇرۇپ ئۆزىنى ئاقلاشلىرى، تۈركچىلىك بىلەن شۇغۇللىنىشنىڭ ئاساسى قانۇنغا زىت كەلمەيدىغانلىقى، تۈركچىلىك ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىشلىرى كۈنسايىن كۈچىيىپ كېتىۋاتقان كوممۇنىزم خەۋپىگە قارشى بىر ئىپادە دەپ ئۆزىنى ئاقلاشلىرى ھىمايە قىلىنغان ھېسابلاندى. سوت مەھكىمىسىنىڭ ھۆكۈمىدىكى تۆۋەندىكى جۈملىلەر ھەقىقەتەنمۇ قىزىق:
ئۇزۇنغا سوزۇلغان تەھلىللەردىن كېيىن، ئۆزىنى ئاقلاشتا دېيىلگىنىدەك ھۆكۈمەتنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش نىيەتلىرىنىڭ يوقلۇقى، مەنتىقى جەھەتتىنمۇ بۇنداق بىر ئىمكانىيەتنىڭ يوقلۇقى ھەققىدىكى پاكىتلار، ۋالىي دوكتور لۇتپى قىردارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان شاھىتلارنىڭ ئىسپات سۆزلىرىدىن ۋە مەكتۇپلاردىن مەلۇم بولىدۇ. شۇنداق قىلىپ، مىللىي غايە ئۈچۈن كۈرەش قىلىنغان دېگەندەك مۈجمەل سەۋەبلەر كۆرسىتىلگەن زەكى ۋەلىدى بىلەن ئۇنىڭ دوستلىرىغا قويۇپ بېرىش ھۆكۈمى چىقىرىلدى.
شۇنداق قىلىپ، بىۋاسىتە ھۆكۈمەت تەرەپ مەخسۇس سەھنىگە ئېلىپ چىققان بۇ ئويۇن مەغلۇبىيەت بىلەن ئاخىرلاشقان ھېسابلاندى.
سىياسىي تارىخىمىزدا تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق دېلوسى دەپ نام بېرىلگەن بۇ ۋەقەدە، تارىختا تۇنجى قېتىم بىر دۆلەت ئۆز مىللىتى ھەققىدىكى بىر كۆزقاراشنى سوتقا بېرىپ جازالاشقا ئۇرۇنغان ئىدى. “تۈركچىلىك” دېگەن بۇ ئۇقۇمنى بىر ماتېرىيال ئورنىدا پايدىلىنىشقا ئۇرۇنمىغان بولسا ئىدى، بەلكى بۇ دېلو ئادەتتىكى بىر ۋەقە قاتارىدىن ئورۇن ئالغان، بەلكى ھېچقانداق بىر ئىز قالدۇرماستىن تېزلا ئۇنتۇلۇپ كېتىلىشى مۇمكىن ئىدى. ئەمما مىللىي خوجايىن رەھبەرلىكى، سوۋېتلەرنىڭ كۆڭلىگە يېقىشنى مەقسەت قىلىپ ئىچكى جەھەتتە يالغان گۇناھكار پەيدا قىلىش ئويۇنى ۋاسىتىسىدا تۈركچىلىك ئۇقۇمىدىن پايدىلانغان، شۇنىڭدەك بۇ تۈر دېلولار خەلقئارالىق تۈسكە كەلتۈرۈلگەن، تېخىمۇ مۇھىمى، جاۋابكارلار بىلەن بىرگە تۈركچىلىك ئۇقۇملىرىنىمۇ قوشۇپ سوتلاپ جازالىماقچى بولۇشقان ئىدى. تۈركچىلىكنى سوتلاشتىن كېلىپ چىققان بۇ دېلو سەۋەبىدىن، تۈركىيەدىكى ئىجتىمائىي ئۇقۇم ۋە ئېنىقلىمىلارمۇ ئېغىر تەسىرگە ئۇچرايدۇ. بۇ تۈر سىياسىي ۋە ئىدىيىۋى كېسەللىكنىڭ تەسىرىدە تۈركىيە زىيالىيلىرى، تۈركىيە دۆلەت كادىرلىرى ۋە يېڭىدىن يېتىلىۋاتقان ئەۋلادلار بۇ كېسەللىكتىن ئۇزۇنغىچە قۇتۇلالمايدۇ. ھەتتا شەرقى لاگېرى تارقىلىپ كەتكەن كۈنلەرگىچىمۇ تۈرك مىللەتچىلىكى بىلەن تۈرك ئىرقچىلىقى تەڭ مەنىدە قارالدى.
يەنە بىر تەرەپتىن، بۇ ئىشنىڭ ئەڭ ئېچىنىشلىق تەرىپى، بەلكىم سوۋېتتىن ئۈركۈش تەسىرلىرىنى ئازايتىش مەقسىتىدە مىللىي خوجايىن تەرىپىدىن سىياسىيلاشتۇرۇلغان بۇ دېلو نەتىجىسىدە، سوۋېتلار، تۈركىيەگە بولغان مۇئامىلىسىدە ئازراق بولسىمۇ يۇمشاق مۇئامىلىدە بولمىغانلىقى بولسا كېرەك. ئەسلىدىنلا سوۋېت تەشۋىقات ئورۇنلىرى تا باشتىن تارتىپلا تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق داۋالىرىنى پۈتۈنلەي كۆز بويامچىلىق دەپ باھالانغانىدى. تاشقى ئىشلار مىنىستىرى مولوتوۋ، 1945- يىلى 19- مارت كۈنى 1925- يىلقى تۈركىيە- سوۋېت شەرتنامىسىنىڭ ئىجرا قىلىنىش ۋاقتىنى قايتا ئۇزارتمايدىغانلىقىنى ئۇقتۇرىدۇ. 3 ئايدەك ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، يەنى 1945- يىلى 7- ئىيۇن كۈنى سېلىم سارپەر بىلەن كۆرۈشكەن مولوتوۋ، ئېغىزچە بىر نوتا تاپشۇرىدۇ. بۇ نوتا بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقى قارس بىلەن ئارداخاننى (تۈركىيەنىڭ شەرقى شىمالىدىكى ئىككى ۋىلايىتى − ئۇ.ت) ئۆزلىرىگە تاشلاپ بېرىلىشىنى تەلەپ قىلغان بولۇپ، تۈركىيە بوغۇزلىرىنى تۈركىيە ئۆز ئالدىغا مۇداپىئە قىلىپ كېتەلمەيدىغانلىقىنى باھانە قىلىپ، بوغازلاردا ئورتاق ھەربىي بازا قۇرۇشنىمۇ تەلەپ قىلىدۇ. مىللىي خوجايىن بىۋاسىتە رول ئالغان تۈركچىلەرگە زەربە بېرىش جەھەتتە ئوينالغان بۇ ئويۇن، ئەپسۇسكى، سوۋېتلەرگە قىلچىمۇ كار قىلمىغان ئىدى. نەتىجىدە، تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق دېلوسى ئارقىلىق تۈركچىلەر بىلەن ئۇلارنىڭ تەرەپدارلىرى ھەمدە تۈركچىلىك قاراشلار، تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى بىلەن چوڭ كۈچلەر ئوتتۇرىسىدىكى كۈچ تەڭپۇڭلۇق ئويۇنىدا بوزەك ئورنىدا ئوينىتىلغان بولدى. بىر مەنىدە، ئۇلار قىلچە بەدەلسىز رۇسىيەلىكلەرگە قۇربانلىق قىلىپ تۇتۇپ بېرىلگەن ئىدى.

سوۋېتلەرگە تاپشۇرۇلغان سىياسىي مۇساپىرلار
ئىنۆنۈ ھاكىمىيىتىنىڭ تاشقى تۈركلەر سىياسىتىدىكى ئۆزگىرىشلەر تېخى ئاخىرلاشمىغان بىر ۋاقىتلار ئىدى.
1945- يىلىنىڭ ئىيۇن ئېيىدا ھۆكۈمەت قوبۇل قىلغان بىر قارارغا ئاساسەن، ئۇرۇش جەريانىدا ھەر تۈرلۈك يوللار بىلەن تۈركىيەگە پاناھلىق تىلەپ كەلگەن 195 نەپەر ئورتا ئاسىيالىق مۇساپىر تۈرك سوۋېت ئىتتىپاقىغا تاپشۇرۇپ بېرىلىدۇ. بۇ پاجىئەنىڭ ھېسابىنى سوراش مەقسىتىدە تېكىرداغ خەلق ۋەكىلى شاۋكەت موجان 1951- يىلى ئەينى ۋاقتىدىكى باش مىنىستىردىن ئېغىزچە تەپسىلىي چۈشەندۈرۈشنى تەلەپ قىلىپ يىغىنغا سۇنغان تەكلىپ لايىھىسى، تۈركىيە ئالىي خەلق قۇرۇلتىيىدا ئوتتۇرىدا ئوقۇپ ئۆتۈلۈشى بىلەن ئوتتۇرىغا چىقىدۇ ھەمدە رەسمىييىغىن خاتىرىسىدىمۇ خاتىرىلىنىدۇ. شاۋكەت ئەپەندىنىڭ باش مىنىستىرغا قارىتىپ سورىغان “تۈركىيەگە پاناھلىق تىلەپ كىرگەن تۈرك ئىرقىدىن بولغان مۇساپىرلار سوۋېتلەرگە تاپشۇرۇپ بېرىلگەنمۇ- بېرىلمىگەن؟ ئەگەر تاپشۇرۇپ بېرىلگەن بولسا بۇ ۋەقە قانداق شارائىت ئاستىدا يۈز بەرگەن؟” دەپ سورىغان سوئالىغا، ئۆز ۋاقتىدىكى ئادالەت مىنىستىرى رۇقنەددىن ناسۇ ئوغلى مۇنداق جاۋاب بەرگەن:
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ باشلىنىشىدىن تارتىپ ۋەتىنىمىزگە ھەر قايسى دۆلەت مۇھاجىرلىرىدىن تەشكىل تاپقان ھەربىيلەر پاناھلىق تىلەپ كەلگەن، بىتەرەپ دۆلەت بولغانلىقىمىز ئۈچۈن بۇ ئەسكەرلەر ئۇرۇش ئاخىرلاشقانغا قەدەر يوزغاتتا قۇرۇلغان لاگېردا تۇتۇپ تۇرۇلغانىدى.
1945- يىلى 23- فېۋرال كۈنى گېرمانىيە بىلەن ياپونىيەگە قارشى ئۇرۇش ئېلان قىلىشىمىز سەۋەبىدىن، ئىتتىپاقداشلىرىمىزدىن بىرى بولغان سوۋېت رۇسىيەسى ئۆز تەۋەلىكىدىن بولغان بۇ ئەسكەر مۇساپىرلارنى قايتۇرۇپ بېرىشىمىزنى تەلەپ قىلدى. شۇ سەۋەبتىن تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى باش مىنىستىرلىككە يازغان 1945.05.22 كۈنىدىكى تەزكىرىسىدە گېرمانىيە بىلەن ياپونىيەگە قارشى ئۇرۇش ئېلان قىلغانلىقىمىزدىن كېيىن ۋەتىنىمىزگە پاناھلىق تىلەپ كەلگەن ئىتتىپاقداشلىرىمىز تەۋەلىكىدىكى ئەسكەرلەر نازارەت ئاستىدا قايتۇرۇلۇشى مۇۋاپىق بولىدىغانلىقىنى تەكلىپ قىلدى. بۇ ئەھۋال مىنىستىرلىقىمىز تەرىپىدىن تەكشۈرۈلۈپ، ئىتتىخاز بولغان 1945- يىلى ماي ۋە 3- 2563 نومۇرلۇق قارارى بويىچە “گېرمانىيە ياكى ياپونىيە ۋە ياكى ھەر ئىككىسى بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقان دۆلەتلەر گراجدانى بولغان، ۋەتىنىمىزدە تۇرۇۋاتقان مۇساپىرلاردىن پەقەت ھەربىي بولغان كىشىلەر كۆزىتىش ئاستىدا قايتۇرۇپ بېرىلىشى كېرەك” لىكى قارار قىلىندى. بۇ قارار بويىچە، ئەنقەرەدىكى سوۋېت باش ئەلچىخانىسى بىلەن بىرگە كۆزدىن كەچۈرۈلگەندىن كېيىن تاپشۇرۇلغان بىر نوتا بويىچە، 237 سوۋېت ھەربىي مۇساپىرى ئىچىدىن 195 نەپىرى تۇنجى قېتىمدا 1945.08.06 كۈنى تىخمىس ئېغىزىدىن سوۋېتلارغا قايتۇرۇپ بېرىلگەن ئىدى. ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقى تەرەپ، رۇسىيەگە پاناھلىق تىلەپ بارغان بىر ئوفىتسېرىمىز بىلەن ئىككى نەپەر ئەسكىرىمىزنى، نەدىلىكىنى تاپالمىدۇق دېگەن باھانە بىلەن قايتۇرۇپ بەرمىگەنلىكى، شۇ سەۋەبتىن شەرتنامىگە خىلاپلىق قىلغانلىقى سەۋەبىدىن يولغا سېلىنغان بىرىنچى تۈركۈم ئەسكەرلەرنىڭ يولدا قېچىپ كەتكەنلىرىنىمۇ قوشۇپ قايتۇرۇپ بېرىش پىلانىدىن ۋاز كەچكەن ئىدۇق.
شۇندىن كېيىن باش مىنىستىرلىقنىڭ تەنسىبى بىلەن تاشقى ئىشلار مىنىستىرى، ئىچكى ئىشلار ۋە مىللىي مۇداپىئە مىنىستىرلىقىنىڭ ۋەكىللىرىدىن تەشكىل قىلىنغان كومىسسىيىدە تەييارلانغان دوكلات، مىنىستىرلار مەھكىمىسىنىڭ 1947.09.01 كۈنىدىكى يىغىن مۇزاكىرىسىدە كومىسسىيە دوكلاتىغا ئاساسەن ئىش قىلىش مۇۋاپىق دەپ كۆرۈلدى. شۇنداق قىلىپ يوزغات لاگېرىنى تارقىتىۋېتىپ، ۋەتىنىمىزدە تۇرۇپ قېلىشنى تەلەپ قىلىپ پاناھلىق تىلىگۈچىلەرنىڭ تۈرك ئىرقىدىن بولغانلار ۋەتەنداشلىققا ئۆتكۈزۈش پىرىنسىپى ماقۇل كۆرۈلدى.
كېيىن، ئەنۋەر ئانار (ئەنۋەر قازىيېۋ) بىلەن قادىر باشارغان (ئادەم قېرىنداشبەيلى) نامىدىكى قىزىل ئارمىيە سابىق ئوفىتسېرلىرىدىن ئىككىسىنىڭمۇ سوۋېت رۇسىيەسىگە قايتۇرۇپ بېرىلگەن يۇقىرىدا دېيىلگەن 195 كىشىلىك تىزىملىكتە بارلىقى مەلۇم بولىدۇ.
ئادالەت مىنىستىرى بەرگەن بۇ ھۆكۈمەت تەرەپ جاۋابى، سوئال سورۇغۇچى خەلق ۋەكىلىنى تولۇق قايىل قىلالمايدۇ. تېكىرداغ خەلق ۋەكىلى موجان قۇرۇلتايدا سۆز ئېلىپ قىلغان سۆزىدە، بۇ ۋەقەنى باشقىچە ئوتتۇرىغا قويىدۇ:
ھۆرمەتلىك دوستلار، مەن ھۇزۇرۇڭىزلاردا ئوتتۇرىغا قويغان بۇ ۋەقەلەر ۋاقتى ئۆتكەن ئادەتتىكى ئىشلاردىن ئەمەس. زىيىنى بۈگۈنگىچە داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان تارىخىي مەسئۇلىيەتلىرىمىزدىن بىرى بولغان بۇ ئىشنى 9- نۆۋەتلىك خەلق قۇرۇلتىيى ھۇزۇرىدا ئوتتۇرىغا قويمىساق بەكلا ئېغىر جىنايەت ئىشلىگەن ھېسابلىنىمىز. شۇڭا بۇ مەسىلىنى بۇ يەردە ئوتتۇرىغا قويماقتىمەن. ئەپسۇسكى، ئۇ قېتىمقى ۋەقە ھېچقاچان ئادالەت مىنىستىرى يۇقىرىدا بايان قىلغىنىدەك ئۇنداق يۈز بەرگەن ئەمەس. مېنى بەكلا ئەپسۇسلاندۇرغان نۇقتىمۇ دەل شۇ ئىدى. …
ئۇلار ھەرگىز يۇقىرىدا بايان قىلىنغىنىدەك ئۇنداق نازارەت ئاستىدا تۇتۇلۇۋاتقان ئەسكەرلەردىن ئەمەس ئىدى. بىز بۇ نۇقتىغا يەنە بىر قېتىم كۆز يۈگۈرتۈپ چىقىشىمىز زۆرۈر دەپ تەلەپ قىلىمەن: ئۇ كىشىلەر ھەربىيمىدى، نازارەت ئاستىدا تۇتۇلۇۋاتقان كىشىلەرمىدى ياكى سىياسىي مۇساپىرمىدى؟ بىزنىڭ بىلىشىمىزچە ھەربىي مۇساپىر دېگەنگە ئايروپىلانلىرى بۇزۇلۇپ قېلىپ دۆلىتىمىز تەۋەسىگە قونغان ياكى بىرەر مۇسادەمەدە چېگرالىرىمىز ئىچىگە كىرىشكە مەجبۇر بولغان، ھەربىي ئورۇنلىرىمىز تەرىپىدىن نازارەت ئاستىغا ئېلىنغان كىشىلەرنىلا ھەربىي مۇساپىر دەپ قارايمىز. ئەمما بىرەر ئەقىدە سەۋەبىدىن جېنىنى ئېلىپ قېچىپ چېگرىيىمىزغا كېلىپ پاناھلىق تىلىگەن كىشىلەرنى سىياسىي مۇساپىر دەپ قارايمىز.
بۇ كىشىلەر ئارىسىدا دۆلىتىمىز بىلەن قىلچە مۇناسىۋىتى بولمىغان، فرانسىيەدىكى لاگېرلاردىن پاراخوتقا قاچىلىنىپ ئېلىپ مېڭىلغان، ئارناۋۇت كۆيى (ئىستانبۇل بوغۇزى بويىدىكى ھەشەمەتلىك بىر مەھەللە، ئالبان كەنتى دېگەن مەنىدە − ئۇ.ت) ئۇدۇلىدىن ئۆتۈپ كېتىۋاتقىنىدا جېنىنى تىكىپ پاراخوتتىن سەكرىگەندىن كېيىن بېلىقچىلىرىمىز تەرىپىدىن قۇتقۇزۇۋېلىنغان، ئاندىن بىزدىن پاناھلىق تىلىگەن كىشىلەرمۇ بار ئىدى. بۇ كىشىلەر سىياسىي مۇساپىر بولماي نېمە؟
ھۆرمەتلىك دوستۇم سۆزىدە، ئەنۋەر بىلەن ئادەم دېگەن ئىككى نەپەر ئەزەرى زىيالىيسىنى تىلغا ئېلىپ ئۆتتى. ئۇ ئىككىسى ئەسلىدە بىزگە ياخشى تونۇش بولغان كونيا (تۈركىيەنىڭ كىچىك ئاسىيا قىتئەسىنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا جايلاشقان بىر شەھەر − ئۇ.ت) خەلق ۋەكىلى زىيات ئەپەندىنىڭ قەينى ئىنىلىرى ئىدى. خېلى بۇرۇنقى ۋاقىتلاردا رۇسىيە ئارمىيىسىدە ئوفىتسېر بولۇپ خىزمەت قىلغان بولسىمۇ، ئەمما ئۇ ئىككىسى ئۆز خەلقىنى ئېسىدىن چىقارمىغان، كوممۇنىزم ئەقىدىسىنى قوبۇل قىلىشماي گېرمانىيەگە قېچىپ كەتكەن، گېرمانىيەگە بېرىپ ئۇ يەردە ئۇزۇن يىل تۇرۇپ قېلىشقان. كېيىن دۆلىتىمىزگە كېلىپ يۇرتلۇقلىرىنىڭ يېنىغا، يەنى زىيات ئەپەندىنىڭ ئۆيى ئېتىراپىغا بېرىپ پاناھلانغان كىشىلەر ئىدى. ئەمما نومۇس قىلىنغۇدەك بىر ۋەقە، ئۇلار بىر كۈنى تۇرۇۋاتقان ئۆيلىرىدىن قولغا ئېلىنىپ، سىلەرنى ئەنقەرەگە ئاپىرىمىز دەپ ئالداپ ساقچى مەسئۇلى ئېلى رىزا چېگرا بويىغا يالاپ ئاپىرىپ، رۇسلارغا قۇربانلىق قىلىپ تۇتۇپ بەرگەن.
بۇ خەلقنىڭ تارىخىدا، پەقەت بىرلا مۇساپىر ئۈچۈن، شىۋېتسىيە پادىشاھى شارل ئۈچۈن جەڭ قىلغان شەرەپلىك، قەھرىمانلىق كۆرسەتكەن ۋەقەسىدەك ھادىسىلەر بەكلا كۆپ. ئەمما سىياسىي مۇساپىرلارنى بىر قۇشخانىغا يوللىغاندەك تاپشۇرۇپ بېرىدىغان نومۇس قىلىنارلىق، كۆڭۈل يېرىم قىلىدىغان نومۇسلۇق ھادىسە زادىلا كۆرۈلۈپ باقمىغان ئىدى (بارىكاللا! دېگەن سادالار ياڭرىدى).
ئىبنى سەئۇد بوي ئەگمىگەن، مۇساپىرلارنى بەرمىگەن ئىدى. ئەمما بىزدىكى بىر دەۋر كىشىلەر تارىخىمىزغا بۇ داغنى قالدۇردى. بىزنىڭكىلەر مۇساپىرلارنى تاپشۇرۇپ بېرىشتى دوستلار (توغرا دېدىڭ! دېگەن سادالار ياڭرىدى).
مىللىي خوجايىن ھۆكۈمىتى سوۋېت تەرەپكە تاپشۇرۇپ بەرگەن تۈر ئىرقىدىكى مۇساپىرلارنىڭ ئاقىۋەتلىرى، گېرمانىيەدە ئىتتىپاقداش كۈچلەرنىڭن سوۋېتلەرگە تاپشۇرۇپ بەرگەن كىشىلەرنىڭ تەقدىرىدىن قىلچە پەرقسىز ئىدى.

يەنە ئافغانىستاندا

ئافغانىستاندىكى سوۋېتقا قارشى پائالىيەتلەر
گېرمانىيە- رۇسىيە ئۇرۇشى باشلانغان بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ دەسلەپكى باسقۇچلىرىدا، رۇسلارنىڭ كەينى- كەينىدىن مەغلۇپ بولۇپ كەينىگە چېكىنىۋاتقانلىقى ئافغانىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنى قاتتىق خۇشال قىلىۋەتكەن ئىدى. ئۇلاردىكى كۆمۈلۈپ قالغان ئۈمىدلەر قايتىدىن جانلىنىپ، سوۋېتلار چوقۇم يىمىرىلىدىغان بولدى، ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقىنىڭ ئېھتىمال قايتىدىن تۇغۇلىدىغان بولدى دەپ ئويلىماقتا ئىدى. دەسلىپىدە شىرمۇھەممەدبەگ قاتارىدىكى باسمىچىلار يېتەكچىلىرى شىمالى ئافغانىستاننىڭ ھەرقايسى شەھەرلىرىدە قىشلىق ئۇيقۇسىغا كىرىپ قالغان تەشكىلاتلارنى قايتىدىن ئويغىتىشقا كىرىشىدۇ. ئۇ يىللىرى ئۆزبېك مۇھاجىرلىرى ئافغانىستاننىڭ ھەر قايسى شەھەرلىرىگە چېچىلىپ كەتكەن ئىدى.
تۈركمەنلەر بولسا كۆپىنچە چوڭ- چوڭ گۇرۇپپىلار بويىچە بىرگە تۇراتتى. كابۇلدا تۇرۇشلۇق گېرمانىيە ئوتتۇرا دەرىجىلىك ئەلچىسى پىلگېرنىڭ مەلۇماتلىرىدىن قارىغاندا، شىمالى ئافغانىستاننىڭ تۈركمەنلەر تۇرغان يەرلىرىدە 11 مىڭدەك قوراللىق تۈركمەن بارلىقى مەلۇم. ھېچ بىر ھۆكۈمەت تىزگىنلىيەلمەي كېلىۋاتقان پامىر رايونىدا قانچىلىك ئورتا ئاسىيالىق ياشاۋاتقانلىقىنى ئېنىقلاش ئىمكانىيىتى يوق ئىدى.
بارباروسسا ھەرىكىتى باشلىنىپ 6 ھەپتىدەك ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، بېرلىن دائىرىلىرى كابۇلدىكى گېرمانىيەنىڭ ئوتتۇرا دەرىجىلىك ئەلچىسى پىلگېرگە سوۋېتقا قارشى گۇرۇپپىلار بىلەن مۇناسىۋەت باغلاش ۋەزىپىسىنى تاپشۇرىدۇ. ئەسلىدە كابۇلدا تۇرۇشلۇق گېرمانىيە دىپلوماتىك ئەمەلدارى، ئەلچىخانا ھەربىي مۇتەخەسسىسى مايور شچېنك، 1936- يىلىدىن بۇيان شىمالى ئافغانىستاندىكى گۇرۇپپىلار بىلەن مۇناسىۋىتىنى ساقلاپ كېلىۋاتقان ئىدى. بولۇپمۇ سوۋېت- ئافغانىستان چېگراسىغا يېقىن جايلاردا تۇرۇۋاتقان تۈركمەنلەر، ئۆزبېكلەر ۋە بىر قىسىم ئاقلار ئارىسىدا پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقانىدى. ئۇ يىللىرى، ئافغانىستاندا سوۋېتقا قارشى گۇرۇپپا دەپ ئاساسلىقى ئورتا ئاسىيالىق گۇرۇپپىلار كۆزدە تۇتۇلاتتى.
تۈركىيە بىلەن ياپونىيەنىڭ دىپلوماتىك ئەمەلدارلىرى ئورتا ئاسىيالىق گۇرۇپپىلار بىلەن بەكلا قويۇق مۇناسىۋەت تىكلەشكەن ئىدى. پىلگېر، 1941- يىلىنىڭ ئاۋغۇست ئېيىدا بېرلىنغا يوللىغان بىر دوكلاتىدا، ئەمىر تەرەپبازلىرى، باسمىچىلار يېتەكچىلىرى ھەمدە بىر قىسىم سودىگەرلەر يوشۇرۇن تەشكىللىنىۋاتقانلىقى، بۇ تۈردىكى گۇرۇپپىلار سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدە يۈز بەرگەن قالايمىقانچىلىقلاردىن پايدىلىنىپ ئورتا ئاسىيا تەۋەسىنىڭ مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقانلىقى بايان قىلىنغان بولۇپ، گېرمانىيەنىڭ بەشىنچى قول پائالىيەتلىرى ئۈچۈن بۇ تۈردىكى گۇرۇپپىلار بىلەن مۇناسىۋەت باغلاش پايدىلىق بولىدىغانلىقى ئۈستىدە توختالغان ئىدى. پىلگېر تەكىتلەپ ئۆتكەن يەنە بىر ئىش، بۇ جايلاردا پائالىيەت قىلىۋاتقان گۇرۇپپىلارنىڭ تۈركىيەدىكى سوۋېتقا قارشى ساھەلەرگە بېقىنماستىن پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقانلىقى ھەققىدىكى مەلۇماتلىرى ئىدى. شۇنداق قىلىپ، ئۇلار كابۇلدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار بىلەن مۇناسىۋەت ئورنىتىش يوللىرىنى ئاختۇرۇشقا كىرىشكەنىدى.
ئەسلىدە، گېرمانىيەنىڭ ياپونىيە بىلەن ئىتالىيە ئوتتۇرىسىدا ئىمزالاشقان 1940- يىل 27- سېنتەبىر كۈنىدىكى بېرلىن شەرتنامىسىغا ئاساسەن، گېرمانىيە بىلەن ئىتالىيە ئىككىسى شەرقى ئاسىيادىكى ئىشلاردا ھەر تۈرلۈك پائالىيەتلەرگە ياپونىيە مەسئۇل بولىدۇ دەپ بېكىتىشكەنىدى. بۇنىڭ ئۈچۈن ياپونىيەمۇ ياۋروپادىكى ئىشلارنى بۇ ئىككى دۆلەت ئۆز ئۈستىگە ئالىدىغانلىقىغا ماقۇل كەلگەن ئىدى. بۇ شەرتنامىگە ئاساسەن بارلىق ئاسىيا ئەللىرى تەۋەسىدە 3 ئوق مەركىزى دۆلەتلىرى ئوتتۇرىسىدا بىر ئاخبارات ھەمكارلىقى ئىشقا ئاشۇرۇلىدىغان بولغانىدى. شۇنىڭغا قارىماي، شەرتنامە ئىمزالىنىپ ئارىدىن بىر يىلمۇ ۋاقىت ئۆتمەستىن، يەنى 1941- يىلىنىڭ ئاپىرىل ئېيىدا ياپونىيە تەرەپ سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بىتەرەپلىك شەرتنامىسىنى ئىمزالىغانلىقى بېرلىن دائىرىلىرىنى قاتتىق رەنجىتكەنىدى. ئەمدى ياپونىيەنى ئالاقزادە قىلىش نۆۋىتى ھىتلېرغا كەلگەن ئىدى. بارباروسسا ھەرىكىتىنى ياپونلار زادىلا كۈتمىگەن بىر ۋەقە بولۇپ، بۇندىن كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن تۈزۈشكەن شەرتنامىگە سادىق قېلىش- قالماسلىق مەسىلىدە ياپونلار ئۇزۇنغىچە ئىككىلىنىپ قالىدۇ. ھۆكۈمەت تەشكىل قىلغان كونويې كابىنېتى سىبىرىيە پىلانىنى بىر چەتكە قايرىپ قويۇپ، جەنۇبى ئاسىياغا يۈرۈش قىلىش قارارىنى ئالىدۇ. نەتىجىدە، ئوق مەركىزى دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى ئىتتىپاقلىقمۇ ئاستا- ئاستا ئاجىزلىشىشقا باشلايدۇ.
شۇنداق بولغاچقا، ئافغانىستاندىكى گېرمانىيە دىپلوماتىيە ئەمەلدارلىرىنىڭ ياپونىيەلىكلەر ئاچقان ئاخبارات ئېلىش يولىدىن مېڭىشنى خالىماسلىقىنىمۇ چۈشىنىش قىيىن ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە، بۇ ئىككى دۆلەتنىڭ بۇ ئەتراپتا پىلانلىغان پىلانلىرىمۇ بىر- بىرىدىن پەرقلىنىشكە باشلىغان ئىدى. ياپونىيەلىكلەر شەرقى ئورتا ئاسىيا ۋەزىيىتىگە بەكرەك قىزىقماقتا ئىدى. مانجۇرىيەدە قۇرغان قورچاق مانچۇ كۇ دۆلىتىنى مۇداپىئە قېلىش ئارقىلىق چىنغا يۈرگۈزۈۋاتقان بېسىملارنى كۈچەيتىش نىيىتىدە ئىدى. بۇنىڭ ئەكسىچە، گېرمانىيە ھۆكۈمىتىنىڭ قىزىقىدىغىنى مۇنداق ئىككى يۆنىلىشكە قارىتىلغانىدى: جەنۇبىي ئافغانىستان چېگرا بويلىرىدىكى قەبىلىلەرنى تەشكىللەپ ئەنگلىيە- ھىندىستان ھاكىمىيىتىگە قارشى توپىلاڭ قوزغاشنى مەقسەت قىلغان ئىدى؛ شىمالى ئافغانىستان تەۋەسىدە بولسا ئاساسلىق نىشان ئامۇ دەرياسىنىڭ نېرىسىدا، يەنى ئورتا ئاسىيادا قالايمىقانچىلىق پەيدا قىلىپ سوۋېتلار كۈچىنىڭ بىر قىسمىنى بۇ تەرەپلەرگە يۆتكەشنى مەقسەت قىلىش ئىدى. گېرمانىيەنىڭ ئىشغالىيەت پىلانىغا ئاساسلانغاندا، كاپكازىيە بىلەن قىرىمغا ئوخشاش تۈركى ئىرقىغا تەۋە رايونلارنى پۈتۈنلەي گېرمانىيە تارتىپ ئېلىپ، ئۇ جايلارنى گېرمانىيە مۇستەملىكىسىگە ئايلاندۇرۇش مەقسەت قىلىنماقتا ئىدى.
شۇ سەۋەبتىن، گېرمانىيە ئۈچۈن ئورتا ئاسىيا تەۋەسى ئالدىنقى ئورۇندا تۇرغۇدەك ئۇنچە بەك مۇھىم ھېسابلانمايتتى. شۇنداق بولغاچقا، گېرمانىيە ھۆكۈمىتىنىڭ مەيلى ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدە ياكى ئەتراپتىكى جايلاردا ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئۈچۈن پائالىيەت قىلىۋاتقان گۇرۇپپىلارغا ياردەم قىلىش مەسىلىسىدە ئەنسىرەيدىغان ھېچقانداق  قىيىنچىلىقى يوق ئىدى. ئۇندىن باشقا يەنە گېرمانىيە دائىرىلىرى كەلگۈسىدە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىچكى قىسىملىرىدا بۇزغۇنچىلىق ھەرىكەت تەشكىللەشنى مەقسەت قىلىۋاتقانلىقى ئۈچۈن، بۇنداق ئىشلار ئۈچۈن بۇ تۈر گۇرۇپپىلار بىلەن مۇناسىۋەت قىلىشتا تۈركىيە ياكى ياپونىيە قاتارلىقلارنىڭ تەييار ئىمكانىيەتلىرىدىن پايدىلىنىشنىمۇ خالىماي كەلگەن بولۇپ، ئۆز ئالدىغا ئايرىم يول تۇتۇشنى ئەڭ بىخەتەر يول دەپ قارىماقتا ئىدى.
پىلگېرنىڭ دوكلاتىدىن قارىغاندا، شىمالى ئافغانىستاننى ئاساس قىلىدىغان پائالىيەتلەردە مۇنداق ئاساسلىق ئىككى قىيىنچىلىق بار ئىدى: ئۇنىڭ بىرى، 1930- يىللىرىدىن بۇيانقى ئون يىل مابەينىدە چېگرانىڭ سوۋېت تەرىپى قاتتىق تىزگىنلىنىلگەنلىكى ئىدى. بۇ ئەھۋال، سوۋېتلار تەرەپكە سىڭىپ كىرىش ئىشىنى بەكلا قىيىنلاشتۇرىۋىتەتتى. يەنە بىر قىيىن مەسىلە، ئافغانىستان ھۆكۈمىتى پەيدا قىلغان مۈشكۈلچىلىكلەر ئىدى. ئافغانىستان دائىرىلىرى چېگرا بويلىرىدىن تارتىپ بارلىق شەھەرلەردىكى سوۋېتقا قارشى پائالىيەتلەرنى ئىزچىل نازارەت ئاستىغا ئېلىپ كەلمەكتە ئىدى. ئەسلىدە بۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىغان ئىشلار جەنۇب تەرەپلەردە ئەنگلىيەگە قارشى كۈچلەرنى تىزگىنلەش جەھەتتىمۇ كۆرۈلمەكتە ئىدى. ئافغانىستان ھۆكۈمىتى ئۆزىنى مەيلى سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن بولسۇن ياكى ئەنگلىيە بىلەن بولسۇن زىتلاشتۇرۇپ قويۇشقا سەۋەب بولىدىغان ھەرقانداق بىر ھەرىكەتنىڭ پەيدا بولۇشىغا يول قويماسلىق ئۈچۈن قولىدىن كېلىدىغان پۈتۈن چارىلارنى ئىشقا سېلىشتا چىڭ تۇرماقتا ئىدى. پىلگېر، شىمالى ئافغانىستان تەۋەسىدىكى ۋەزىيەتنىڭ تېخىمۇ نازۇك ئىكەنلىكىنى، بۇ جايلاردىكى تۈركىلەر ئوتتۇرىسىدا ئافغانىستاندىن چىقىپ يۇرتىغا قايتىش ئارزۇلىرىنى كۈشكۈرتۈشكە يارايدىغان ئېقىملار ئوتتۇرىغا چىققاندىلا ئاندىن ئۇلاردىن ئۈمىد كۈتۈشكە بولىدىغانلىقىنى ئوتتۇرىغا قويغان. شۇڭا ئۇ، 18- ئىيۇل كۈنى يوللىغان دوكلاتىدا ئافغانىستاندا ياشايدىغان تۈركىلەر (ئۆزبېك ۋە تۈركمەنلەر) نىڭ ئافغانىستان ساقچىلىرى تەرىپىدىن قاتتىق نازارەت ئاستىغا ئېلىنغانلىقىنى ئالاھىدە تەكىتلەپ ئۆتكەن.

سوۋېت ئىشپىيونى ئايقارلى يەنە سەھنىدە
ئافغانىستاندا گېرمانىيە ئەلچىخانا مەسئۇللىرى بىرىنچى بولۇپ مۇناسىۋەت باغلىغان كىشىسى يەنە شۇ مەخمۇت ئايقارلى ئىدى. ئايقارلى ئەسلىمىلىرىدە، ئۇنىڭ بىلەن گېرمانىيە ئەلچىخانىسى نامىدىن تۇنجى قېتىم مۇناسىۋەت باغلىغان كىشى ئىنگې بەركە دېگەن بىرى ئىدى دەپ يازىدۇ. ئىنگې بەركەنىڭ يولدىشى كابۇل ئۇنىۋېرسىتېتىدا باكتېرىئولوگىيە مۇتەخەسسىسى بولغان زۈھتۈ بەركې ئىسىملىك بىر پروفېسسور تۈرك دوختۇرى ئىدى؛ بۇ ۋاسىتىچى ئارقىلىق تۇنجى قېتىملىق مۇناسىۋەت باغلانغىنىدىن كېيىن، رەسمىي ئالاقىلىشىش ئۈچۈن ھىندىستاندا تۇرۇشلۇق گېرمانىيە ئەلچىخانىسىدا 20 يىلدەك دىپلوماتىيە ئەمەلدارى بولۇپ ئىشلىگەن ستېرن ئىسىملىك بىر ھەربىي دىپلومات بىلەن كاپىتاندېيتز دېگەن يەنە بىر مەسئۇل كىشىمۇ ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. گېرمانىيە ئوتتۇرا دەرىجىلىك ئەلچى پىلگېرنىڭ دوكلاتى بىلەن مەخمۇت ئايقارلىنىڭ ئەسلىمىلىرىنى ئۆزئارا سېلىشتۇرغىنىمىزدا، مايور شچېنك بىلەن ستېرن نامىدىكى ئوفىتسېرلارنىڭ ئەسلىدە بىر كىشى ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. شچېنك، ۋەزىپىسىنىڭ مەخپىيەتلىكى ئۈچۈن ئۆزىگە ستېرن دەپ ئات قويۇۋالغانلىقى مەلۇم.
1941- يىلى سېنتەبىردە ئايقارلى بىلەن گېرمانىيە ئەلچىخانىسى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەر رەسمىي باشلىنىدۇ. ئايقارلىنىڭ ھەرقايسى شەھەرلەردە تۇرىدىغان مۇناسىۋەت باغلىغۇچى كىشىلىرىدىن تەشكىل تاپقان بىر تەشكىلاتى بار بولۇپ، گېرمانىيە ئەلچىخانىسىغا سوۋېت ئىتتىپاقى، شىمالى ئافغانىستان ۋە شەرقى ئورتا ئاسىيا ھەققىدە مەلۇماتلار بىلەن تەمىنلەشنى ئۈستىگە ئالغان ئىدى. بۇنىڭ ھېسابىغا گېرمانىيە ئەلچىخانىسى ئايقارلىنى ئافغانىستان ساقچىلىرىدىن قوغداش ۋە ماددىي ياردەم قىلىدىغانغا كېلىشىدۇ. شۇنداق قىلىپ، سوۋېت ئىشپىيونى بولغان ئايقارلى ھىتلېر گېرمانىيەسىنىڭ ئافغانىستاندىكى ئەڭ كۈچلۈك ۋە ئەڭ ئىشەنچلىك ئىشپىيونى بۆلىۋالىدۇ. ئەمما، ئارىدىن بىرەر ئايدەك ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن بەزى ئىشلاردا گېرمانىيە ئەلچىخانىسىنىڭ پائالىيەتلىرى ئېغىر قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كېلىشكە باشلايدۇ.
1941- يىلىنىڭ كۈز ۋاقىتلىرىدا ئەنگلىيە بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقى ئىراننى ئىككى تەرەپتىن بېسىپ كىرىپ ئىشغال قىلىۋالىدۇ. نەتىجىدە، ئىتتىپاقداش كۈچلەر بىۋاسىتە قوشنا ھالغا كېلىۋالىدۇ. بۇ ئىككى ئىتتىپاقداش دۆلەت، ئافغانىستاندا گېرمانىيە بىلەن ئىتالىيەنىڭ تەسىرىنى تولۇق سۈپۈرۈپ تاشلاشقا بەل باغلايدۇ. چۈنكى ئۇ ۋاقىتلاردا ئۇلارنىڭ ھەر ئىككىسىلا باشقا- باشقا فرونتلاردا نېمىسلار بىلەن ئۇرۇشۇۋاتقان دۆلەتلەر بولغاچقا، سوۋېت ئىتتىپاقى ئورتا ئاسىيادا، ئەنگلىيەلىكلەر بولسا ھىندىستاندا بىرەر مەسىلە پەيدا بۆلىشىنى ھەرگىز خالىمايتتى. شۇنداق بولغاچقا، ئۇلار 1941- يىلى 11- ئۆكتەبىر كۈنى ئورتاق بىر قارار قوبۇل قىلىپ ئافغانلاردىن ئوق مەركىزى دۆلەتلىرىنىڭ ئافغانىستاندا تۇرۇۋاتقان دىپلوماتىك ئەمەلدارلاردىن باشقا بارلىق گراجدانلىرىنى ئافغانىستاندىن دەرھال چىقىپ كېتىشلىرىنى، بولمىسا تېگىشلىك تەدبىر قوللىنىدىغانلىقىنى ئېلان قىلىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. ئافغانىستان ھۆكۈمىتى بولسا، ئەنئەنىۋى بىتەرەپلىكتە قەتئىي چىڭ تۇرۇش نىيىتىدە ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، ئەتىسى ئافغانىستان مىنىستىرلار كابىنېتى يىغىن ئېچىپ بۇ ھەقتىكى مەسىلىلەرنى مۇزاكىرە قىلىشىدۇ. يىغىندا ئېلىنغان ھۆكۈمەت قارارى 18- ئۆكتەبىر كۈنى ئېلان قىلىنىدۇ. نەتىجىدە، ئافغانىستان ھۆكۈمىتى گېرمانىيە بىلەن ئىتالىيەدەك يىراقتىكى دوستلىرىنى خوش قىلىش ئورنىغا، ئەنگلىيە بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىدەك كۈچلۈك تام قوشنىلىرىنى رازى قىلىشنىڭ ئافغانىستان مەنپەئەتلىرىگە تېخىمۇ ئۇيغۇن بولىدىغانلىقىنى توغرا تېپىشىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئەلچىخانا خادىملىرىدىن باشقا بارلىق نېمىس ۋە ئىتاليان مەسلىھەتچىلىرى، تېخنىك خادىملىرى ۋە ئوقۇتقۇچىلار ئىككى ھەپتە ئىچىدە ئافغانىستاندىن چىقىپ كەتسۇن دەپ ئۇقتۇرۇش قىلىدۇ. بۇنداق بىر قارار ئېلىنغاندىن كېيىن، ئافغانىستان تەۋەسىدە ئەلچىخانىدا ئىشلەيدىغان 10 نەپەر ئادەمدىن باشقا بىرمۇ گېرمانىيەلىك قالمايدۇ. شۇنىڭغا قارىماي، گېرمانىيە بىلەن ئىتالىيە دىپلوماتىك ئەمەلدارلىرى ئۇرۇش ۋەزىيىتى ئوق مەركىزى دۆلەتلەرگە پايدىسىز بولۇپ ئۆزگىرىشى مۇقىملاشقان ۋاقىتلارغىچە ئافغانىستاندىكى سوۋېت بىلەن ئەنگلىيەگە قارشى پائالىيەتلىرىنى بىر كۈنمۇ توختاتمايدۇ.
مەخمۇت ئايقارلى 1942- يىلى ئەتىيازغىچە گېرمانىيە ئەلچىخانىسىدىكىلەرگە سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن شەرقى  ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلارنى بېرىپ تۇرىدۇ. ئەمما بۇ ۋاقىتقا كەلگەندە، گېرمانىيە ئەلچىخانىسىدىكىلەر ئايقارلىنىڭ ئۆزلىرى ئۈچۈنلا ئىشلەيدىغان بىرى ئەمەس، بەلكى يەنە تۈركىيە بىلەن سوۋېتلارغىمۇ خىزمەت قىلىپ يۈرىدىغان بىرى ئىكەنلىكىدىن گۇمان قىلىشقا باشلىغان ئىدى. شۇڭا، 1942- يىلىنىڭ ماي ئېيىدىن باشلاپ باشقا مۇناسىۋەت باغلاش يوللىرى ئۈستىدە ئىزدىنىشكە كىرىشىدۇ. دەل شۇ پەيتلەردە، يەنى شۇ يىلىنىڭ ئىيۇن ئېيىدا مەخمۇت ئايقارلى ئافغانىستان دائىرىلىرى تەرىپىدىن يەنە بىر قېتىم قولغا ئېلىنىدۇ. ئافغان ھۆكۈمىتى، ئايقارلىنى تۈركىيە بىلەن گېرمانىيە ئۈچۈن جاسۇسلۇق پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللانغان دېگەن جىنايەت بىلەن قولغا ئالىدۇ. ئەمما سوۋېت ئىتتىپاقى تەرەپنىڭ ئايقارلىنى  قولغا ئېلىنىشتىن قۇتقۇزۇپ قېلىش ھەققىدە ھېچقانداق ھەرىكەت قىلماي جىم تۇرۇۋالغانلىقى قىزىق ئىدى. بولمىسا ئەينى شۇ ئايقارلى 1936- يىلى تۇنجى قېتىم قولغا ئېلىنغىنىدا، بولشېۋىكلەر ئافغانىستان ھۆكۈمىتى تەركىبىدىكى سوۋېتپەرەس كىشىلەرنى ھەرىكەتكە كەلتۈرۈپ، ئايقارلى خاتا قولغا ئېلىنىپ قالغان دېگەن بىر ھۆكۈمەت باياناتى ئېلان قىلىپ قويۇپ بېرىلىشىگە كاپالەتلىك قىلىشقانىدى. ئەمما بۇ قېتىمقىسىدا سوۋېت ئىتتىپاقى قىزىق بىر تاكتىكا ئىشلىتىپ، ئۆزىنىڭ جاسۇسى بولغان ئايقارلىنى باشقا دۆلەتلەر ئۈچۈن جاسۇسلۇق پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللانغان دەپ قولغا ئېلىنىشىغا ۋە سوتلىنىپ قاماق جازاسىغا مەھكۇم قىلىنىشىغا قارىتا قىلچە ھەرىكەت قىلماي جىم يېتىۋالىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئايقارلى ئۇرۇش ئاخىرلاشقان كۈنىگىچە ئافغانىستان تۈرمىسىدە ئۇرۇش تۈگىگەندە قايتىدىن سوۋېت ھۆكۈمىتى ئۈچۈن جاسۇسلۇق قىلىش پۇرسىتىنى كۈتۈپ يوشۇرۇنۇپ ياتىدۇ.

مەخپى ھەرىكەت پارولى − خانسا

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

15^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-8-21 17:31:37 | ئايرىم كۆرۈش

مەخپى ھەرىكەت پارولى − خانسا
بارباروسسا ھەرىكىتى باشلانغان دەسلەپكى ۋاقىتلاردا گېرمانىيە ئارمىيىسىنىڭ كەينى- كەينىدىن غەلىبە قىلىپ ئالغا ئىلگىرىلىشى، بارلىق سوۋېت فرونتلىرىنىڭ تېز سۈرئەت بىلەن يىمىرىلىشى ئافغانىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىق يېتەكچىلەر ئارىسىدا سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىپ كېتىدىغانلىقىغا بولغان ئىشەنچلىرىنى كۈچەيتىۋەتكەنىدى. بۇنداق ۋەزىيەت، ئورتا ئاسىيانىڭ پات يېقىندا مۇستەقىللىقىنى قولغا كەلتۈرەلەيدۇ دەيدىغان ئۈمىدنى پەيدا قىلغانىدى. بولۇپمۇ مۇبەششىرخان تارازا، تېزلىكتە بىر سىياسىي تەشكىلاتقا ئۇيۇشۇپ دەرھال پائالىيەت باشلاشنى تەلەپ قىلىدۇ. 1941- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىغا يېقىن، مۇبەششىرخان يېتەكچىلىكىدە باسمىچىلار يېتەكچىلىرى بىلەن ئەمىر تەرەپدارلىرى بىر يەرگە كېلىپ مەخپى بىر سىياسىي تەشكىلات قۇرۇپ چىقىش قارارىنى ئېلىشىدۇ. بۇ تەشكىلاتقا «لا مەركەزىيەتئى ھۆكۈمەتئى ئورتا ئاسىيا» دېگەن نام بېرىلىدۇ. بىر ھۆكۈمەت تەشكىل قىلىشنى مەقسەت قىلغان بۇ تەشكىلاتقا ئاخىرقى بۇخارا ئەمىرى بولغان سەئىد ئالىمخاننىڭ ئوغلى شاھزادە ئۆمەرخان رەئىس قىلىپ تەيىنلىنىدۇ. ۋەزىرلىك ئورنى مۇبەششىرخان تارازىنىڭ ئوغلى، سابىق بۇخارا ئەمىرىنىڭ كۈيئوغلى نەسىرۇللاخانغا بېرىلىدۇ. سابىق باسمىچىلار يېتەكچىسى بولغان شىر مۇھەممەتبەگ بولسا، ھەربىي ئىشلارغا مەسئۇل قىلىپ بېكىتىلىدۇ. مالىيە ۋەزىرلىك ۋەزىپىسى ئەكرەم قارىغا، مائارىپ نازارىتى بولسا ھەبىبۇللاخان تۆرەگە تاپشۇرۇلىدۇ. بۇ تەشكىلاتنىڭ ئەسلى قۇرغۇچىسى بولغان مۇبەششىرخان تارازا ئافغانىستان ھۆكۈمىتى تەۋەسىدە ئىشلەۋاتقان بىرى بولغانلىقى ئۈچۈن، ھېچقانداق بىر ۋەزىپىگە تەيىنلەنمەي پەردە ئارقىسىدا تۇرۇپ يېتەكچىلىك قىلىش يولىنى تۇتىدۇ. ھۆكۈمەت تەركىبىدە تاغاخان، قۇدرىتۇللاخان قاتارىدىكى تونۇلغان كىشىلەرمۇ بار ئىدى. داڭلىق باسمىچىلار يېتەكچىسى ئىبراھىم لاقاينىڭ ئورۇنباسارى شەمشىدىن ۋەكىلمۇ رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى تەركىبىدىن ئورۇن ئالغان ئىدى. پامىردىكى قىرغىز تۈركلىرىنىڭ يېتەكچىسى قامچابەگ، پامىر تەۋەسىنىڭ مەسئۇلى قىلىپ تەيىنلەنگەنىدى. شىمالى ئافغانىستان تۈركمەنلىرىنىڭ رەئىسى قىزىلئاياق خەلىپىمۇ بۇ تەشكىلات تەركىبىدە ۋەزىپە ئالغانىدى. مازارى شەرىپ باشچىلىقىدىكى ئەندخوي، خانابات، قۇندۇز ۋە باغلان قاتارىدىكى شىمالى ئافغانىستان شەھەرلىرىدە تېزلىكتە تەشكىللىنىشكە باشلىغان بۇ تەشكىلات، كونا باسمىچىلارنىڭ قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىقىشىنى ئىشقا ئاشۇرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئافغانىستاندا ت م ب دىن باشقا بارلىق ئورتا ئاسىيالىق گۇرۇھتىكىلەر بىر يەرگە جەم بولۇپ، بىر سىياسىي تەشكىلات ئاستىدا بىرلىككە كېلىدۇ.
ئايقارلى قولغا ئېلىنغاندىن كېيىن، نېمىسلار ئافغانىستان باش ۋەزىرلىكتە ئىشلەيدىغان سەئىت مۇبەششىرخان تارازا بىلەن مۇناسىۋەت باغلايدۇ. كۆرۈشۈش جەريانىدا شىمالى ئافغانىستاننىڭ ھەرقايسى شەھەرلىرىدە قايتىدىن جانلانغان تەشكىلاتلارغا ياردەم مەسىلىسىدە ئۆزئارا كېلىشىدۇ. مۇبەششىرخان تارازا يېتەكچىلىكىدىكى بۇ ھەرىكەت، «خانسا» دېگەن پارول بىلەن باشلاتماقچى بولىدۇ. نېمىسلار ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك ئىككى تەرەپلىمە پىلان ئىجرا قىلىشنى مەقسەت قىلماقتا ئىدى. بۇنىڭ بىرىنچىسى گېرمانىيەنى ئاساس قىلىدىغان ھەرىكەت بولۇپ، ئورتا ئاسىيا لېژيونلىرى ئارىسىدىن تاللىنىپ جاسۇسلۇققا قارشى تەشكىلاتتا يېتىشتۈرۈلگەن جاسۇسلار پاراشۇت بىلەن ئورتا ئاسىيانىڭ ئىچكى قىسىملىرىغا تاشلىنىش مەقسىتىدە تەييارلىق قىلىناتتى. نېمىسلار پىلانىنىڭ يەنە بىر قىسمى بولسا ئافغانىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنى تەشكىللەپ ئورتا ئاسىيا ئىچكى قىسمىدىكى گۇرۇپپىلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلەرنى ساقلاش ئارقىلىق، ئارقا سەپلەردە ھەر تۈرلۈك قوزغىلاڭلارنى چىقىرىپ سوۋېتلەرنىڭ ئارقا سېپىنى قالايمىقان قىلىش ئىدى. گېرمانىيە ئوتتۇرا دەرىجىلىك ئەلچىسى خانس پىلگېر، بۇ مەقسەتلەر ئۈچۈن مۇبەششىرخان تارازا رەئىسلىكىدىكى تەشكىلاتنىڭ ھەقىقىي دائىرىسىنى بىلىۋېلىش ئۈچۈن ئالاھىدە تىرىشىپ كۆرىدۇ. بۇ ئوتتۇرا دەرىجىلىك ئەلچىنىڭ دوكلاتىدىن قارىغاندا، بۇ تەشكىلاتنىڭ يالغۇز باغلاندىكى شۆبىسىدىلا 800 ئاتلىق ۋە يېرىمى قوراللانغان 1000 دەك جەڭچىسى بارلىقى مەلۇم. قالغان شەھەرلەردىكى تەشكىلات تىزگىنلەپ تۇرۇۋاتقان ئادەم سانى ھەققىدە ئېنىق بىر مەلۇمات بولمىسىمۇ، ئۇ يەرلەردىكى ئادەم سانىنىڭمۇ 15~10 مىڭدىن كەم ئەمەسلىكى ئېنىق. چېگرا تەكشۈرۈش ئىشلىرى بەكلا قىيىن بولغان پامىر رايونىدىمۇ دۇنيا ئۇرۇشى سەۋەبىدىن قايتا جانلىنىشقا باشلىغان نۇرغۇنلىغان قوراللىق گۇرۇپپىلار مەۋجۇت ئىدى. بېرلىندىكىلەر، ئورتا ئاسىيا تەشكىلاتى قول ئاستىدا نۇرغۇن ساندا قوراللىق قوشۇنلىرىنىڭ بارلىقىنى گېرمانىيە ئەلچىخانىسىدىكىلەر تەرىپىدىن بىۋاسىتە تەكشۈرۈپ ئىسپاتلاپ چىققىنىدىن كېيىن، پىلگېرگە لازىملىق ماددىي ياردەملەرنى بېرىپ، ئۇ يەردە كەڭ دائىرىدە بىر پائالىيەت باشلىتىش ئۈچۈن رۇخسەت بېرىدۇ. تارازا بىلەن ئۇنىڭ تەشكىلاتى نېمىسلاردىن كىچىك رادىئولار بىلەن قورال تەلەپ قىلىدۇ. پۇللا بولىدىكەن، ئافغانىستاندا قورال سېتىۋېلىشتا بىرەر قىيىنچىلىق بولمايتتى. شۇنداق قىلىپ، «لا مەركەزىيە ئورتا ئاسىيا» تەشكىلاتى دەسلىپىدە چېگرا بويلىرىدا ئۆزئارا ئالاقە باغلىۋېلىش، ئاندىن ئۇششاق قوشۇنلار بويىچە قوراللىق كۈچلەرنى سوۋېت ئىتتىپاقى تەرەپكە يوشۇرۇن ماڭدۇرۇش ئۈچۈن پائالىيەتلەرگە كىرىشىدۇ. مەركەزنىڭ ھەربىي مەسئۇلى شىر مۇھەممەتبەگ بىر تەرەپتىن ياپونلار بىلەن مۇناسىۋەت قىلىشقا كىرىشىپ ئۇلارنىڭمۇ ياردىمىدىن پايدىلىنىشنى ئارزۇ قىلماقتا ئىدى. بۇ پائالىيەتلەردىن تۈركىيە باش ئەلچىسىنىڭ خەۋەرسىز قېلىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دېگەندەك، تۈركىيە باش ئەلچىسى كامال كۆپرۈلۈ تەشكىلاتنىڭ بېشىدا تۇرغان يېتەكچىلەر بىلەن كۆرۈشۈپ، گېرمانىيەنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان پائالىيەتلەرنى مۇۋاپىق دەپ قارىمايدىغانلىقىنى، بۇ تۈردىكى ئۇرۇنۇشلارغا تايىنىپ يېتەرلىك نەتىجىگە ئېرىشىش مۇمكىن ئەمەسلىكىنى، بۇ ئۇرۇشتا گېرمانىيەنىڭ تەسىرى كۈنسايىن ئاجىزلاپ كېتىۋاتقانلىقىنى چۈشەندۈرۈش ئارقىلىق ئۇلارنى ئاگاھلاندۇرۇپ كەلمەكتە ئىدى (ئابدۇخەمىت كۇچا، تۈركىيە باش ئەلچىخانىسىدا مۇئاۋىن بولغانلىقىنى پەرەز قىلىدىغان ئەمما ئىسمى ئېسىدىن كۆتۈرۈلۈپ كەتكەن بىر كىشىنىڭ ئورتا ئاسىيالىق يېتەكچىلەر بىلەن مۇناسىۋەت قىلىپ تۇرغانلىقىنى كۆرسىتىپ ئۆتكەن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ جەرياندا، گېرمانىيەلىك مەسئۇل خادىملار گېرمانىيە ئۇرۇش ئايروپىلانلىرىنىڭ ئۇزۇنغا قالماي ئافغانىستانغا يېتىپ كېلىدىغانلىقىنى، كەڭ كۆلەملىك پاراشۇتچىلار قىسمىنىڭ ھەرىكىتى ئارقىلىق ئورتا ئاسىيا تەۋەسىگە نۇرغۇنلىغان پاراشۇتچىلار تاشلىنىدىغانلىقى ھەققىدە تەشۋىقاتلارنى كەڭ كۆلەمدە تارقىتىشقا كىرىشىدۇ. بۇ تۈر ئىشلاردىن كېيىن، 1941~1942- يىللىرى ئىچىدە نۇرغۇنلىغان ئادەم ئورتا ئاسىيا تەۋەسىگە كىرگۈزۈۋېتىلگەنىدى. ئەپسۇسكى، سوۋېتلار تەۋەسىگە كىرگۈزۈۋېتىلگەن بۇ تۈر كىشىلەرنىڭ سانى، نېمە ئىشلارنى قىلغانلىقى ۋە قانداق ئاقىۋەتلەرگە دۇچار بولغانلىقى ھەققىدە كوچىدىكى ھەر تۈرلۈك قۇرۇق گەپلەردىن باشقا ھېچقانداق بىر مەلۇمات تېپىلمىدى.
ستالىنگراد ئالدىدىكى جەڭدە گېرمانىيە ئارمىيىسىنىڭ يېڭىلىشى، ئافغانىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلار تەشكىلاتلىرى ئۈچۈنمۇ زاۋاللىققا يۈزلىنىشنىڭ سىگنالى بولۇپ قالىدۇ. يۇقىرىدا كۆرسىتىلگىنىدەك، شىمالى ئافغانىستان تەۋەسىدىكى تۈركلەر زىچ (ئۆزبېكلەر بىلەن تۈركمەنلەر) ئولتۇراقلاشقانلىقى سەۋەبىدىن، بۇ يەردىكى پائالىيەتلەرنى ئافغان دائىرىلىرى قاتتىق نازارەت ئاستىغا ئېلىپ تىزگىنلەپ تۇرماقتا ئىدى. بولۇپمۇ ئامۇ دەرياسىنىڭ نېرىقى قىرغىقىدىن كەلگەن مۇھاجىر ئورتا ئاسىيالىقلار مەسىلىسى ئۈستىدە ھۆكۈمەت دائىرىلىرى بەكلا سەزگۈر بولۇپ، ئۇلارنىڭ يېتەكچىلىرىنى ھەر دائىم نازارەت ئاستىدا تۇتۇپ كۆزىتىپ كەلمەكتە ئىدى. گېرمانىيەنىڭ ستالىنگراد مەغلۇبىيىتى ئافغانىستان ھۆكۈمىتىنىڭ كەسكىن بىر قارارغا كېلىشى ئۈچۈن تۈرتكە بولىدۇ. ھۆكۈمەت تەرەپ ئاۋۋال مۇبەششىرخان تارازا، شىرمۇھەممەتبەگ ۋە قۇدرىتۇللاخان تۆرە قاتارىدىكى بارلىق تەشكىلات يېتەكچىلىرىنى بىرلا كۈندە قولغا ئالىدۇ. ئافغان ئورتا ئاسىياىنىڭ قالغان شەھەرلىرىدە تۇرۇۋاتقان تەشكىلات رەھبەرلىرى چەمبەرچاس زەنجىرلىنىپ ئۈستى ئوچۇق قاراماشىنىلاردا سازايى قىلىنىپ ئېلىپ كېلىنىدۇ. كەڭ كۆلەملىك بۇ قولغا ئېلىش ھەرىكىتى جەريانىدا 700 دىن ئارتۇق ئورتا ئاسىيالىق قولغا ئېلىنىپ، كابۇلنىڭ داڭلىق دەمازاڭ تۈرمىسىنىڭ كامېرلىرىغا قامىۋېتىلىدۇ. ئورتا ئاسىيا نامى ئاستىدا قانات يايدۇرۇلغان بىر ھەرىكەت، يەنە بىر قېتىم نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىقنىڭ ھاياتىدىن ئايرىلىشىغا، سۈرگۈن قىلىنىشىغا ۋە تۈرمىلەرگە قامىلىشىغا سەۋەب بولۇپ ئاخىرلىشىدۇ. سوراق قىلىپ سوتقا تارتىلغاندىن كېيىن، قولغا ئېلىنغانلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمىغا ھۆكۈم ئېلان قىلىنىپ، تا ئۇرۇش تۈگىگەن يىللارغىچە تۈرمىلەرگە قامىۋېتىلىدۇ (مەخمۇت ئايقارلى − شەرقىي ئورتا ئاسىيا ئىككىنچى جۇمھۇرىيىتى دەۋرىدە ئافغانىستاندىن كەلگەن، دەيدىغان بىر سوۋېت تەرەپ ئادىمى غۇلجادا پەيدا بولۇپ قېلىپ، كېيىن يەنە يوقاپ كەتكەن، دەيدىغان رىۋايەتلەر بار. بۇ ئادەم شۇ ئايقارلى بولۇپ قالمىسۇن يەنە؟ − ئۇ.ت).

تۆتىنچى باب
ئىدېئولوگىيىلىك سوغۇق ئۇرۇش يىللىرىدا

كوممۇنىزم چاڭگىلى ئاستىدىكى بىچارە مىللەتلەر ئازاد قىلىنمىغۇچە، رۇسلارمۇ كونا چېگرالىرىغا چېكىنىپ ئۆزىنىڭ بۇرۇنقى ئىنىگە كىرىپ خەۋپ كەلتۈرىدىغان ھالى ئۆزگەرمىگۈچە، ئامېرىكا بىلەن دۇنيا ھەرگىز خاتىرجەم بولالمايدۇ.
                                                −ئا ق ش پرېزىدېنتى ئېيزىنخاۋېر

سوغۇق ئۇرۇش يىللىرى

ۋەلى قېيۇمخان، ئۇرۇش تۈگىگەندىن كېيىنكى ئىككى يىل بويىچە قاماقتا قېلىپ، ئىتتىپاقداش دۆلەتلەر تەرىپىدىن نيۇرىمبېرگ شەھىرىدە قۇرۇلغان خەلقئارا ئۇرۇش جىنايەتچىلىرى سوت مەھكىمىسىدە سوتلىنىدۇ. قارىلىغۇچىلار ۋەلى قېيۇمخان ئۈستىدە ناتسىستلار پارتىيىسى بىلەن ناتسيۇنال سوتسىيالىزم قاراشلىرى ئوتتۇرىسىدا بىرەر مۇناسىۋەتنىڭ بار- يوقلۇقىنى نۇقتىلىق ھالدا تەكشۈرىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە م ت ب ك نىڭ ۋە ئورتا ئاسىيا لېجيونىنىڭ يەھۇدىي ئىرقى قىرغىنچىلىقىغا قارىتا تۇتقان پوزىتسىيىسىنىڭ قانداقلىقى، بۇ ئورگاننىڭ ئۇرۇش جەريانىدىكى ئىشلىرىنىڭ ماھىيىتى قانداق ئىدى دېگەندەك مەسىلىلەر تەكشۈرۈلمەكتە ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىغا ۋاكالىتەن سوتقا قاتناشقان قارىلىغۇچى رودېنكو، بىرىنچى كۈنىدىلا ۋەلى قېيۇمخان بىر ئۇرۇش جىنايەتچىسى، شۇڭا ئۇنى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتۇرۇپ بېرىش كېرەك دەپ تەلەپ قىلىدۇ. رودېېنكونىڭ دېيىشىچە، ۋەلى قېيۇمخان “ئۆزبېك، تاجىك، قازاق ۋە تۈركمەن دەيدىغان مىللەتلەر يوق، ئۇلارنىڭ ھەممىسى ئورتا ئاسىيا خەلقىدۇر” دەپ كىشىلەرنى ئالداپ كەلگەنىمىش. ئۇ ئۆزىنىڭ رەزىل مەپكۇرىسى ئۈچۈن م ت ب ك بىلەن ئورتا ئاسىيا لېجيونىنى قۇرۇپ چىقىپ، ئىتتىپاقداش كۈچلەرگە قارشى ھەرىكەت قىلىپ كەلگەنىمىش. ۋەلى قېيۇمخان سوت ئۈستىدىكى بارلىق سوراقلارغا جاۋاب بەرگىنىدە، م ت ب ك بىلەن ئورتا ئاسىيا لېجيونى ئۇرۇش قائىدىسىگە قاتتىق ئەمەل قىلغان ئاساستا ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئۈچۈن بولشېۋىكلارغىلا قارشى جەڭ قىلغانلىقىنى؛ بۇ ئىككى ئورگاننىڭ ھېچ بىرى ئۇرۇش جىنايىتى بىلەن مۇناسىۋەتلىك ھېچقانداق ئىشقا ئارىلاشمىغانلىقىنى، ھەتتا پات- پات نېمىسلارنىڭ بۇنداق ھەرىكەتلىرىگە قارشى تۇرۇپ كەلگەنلىكىنى ئېيتىدۇ. تەكشۈرۈپ تەتقىق قىلىش ئارقىلىق، ئۇنىڭ ناتسىستلار پارتىيىسى ئەزاسى ئەمەسلىكى ئىسپاتلىنىدۇ. ئەسىرلەر لاگېرىنىڭ شارائىتلىرىنى ياخشىلاش توغرىلىق يازغان دوكلاتىمۇ تېپىلغان، پۇقرالارغا قارىتا تېررورلۇق ھەرىكەتلەر بىلەن شۇغۇللانغان ئېس- ئېسچىلار يېتەكچىلىرىگە قارشى قانات يايدۇرغان كۈرەشلەر بىلەن ئېس- ئېسچىلار تەرىپىدىن ئۇنىڭغا سۇيىقەست پىلانلاپ ئىشلىگەنلىكلىرى ھەققىدىكى ماتېرىياللارمۇ ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. بۇخارا يەھۇدىيلىرىدىن بولغان ئىككى ئادەمنىڭ پۈتۈن ئۇرۇش جەريانىدا م ت ب ك تەۋەسىدە ئاشپەز ۋە شوپۇر قىلىپ ئىشلىتىپ كېلىنگەنلىكى مەلۇم بولغىنىدىن كېيىن، ۋەلى قېيۇمخانغا مۇناسىۋەتلىك قارىلىنىشلار ئاساسى جەھەتتىن قالىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان، غەرب رەھبەرلىرىنى تەسىرلەندۈرگەن بىر قېتىملىق سوت جەريانىنى مۇنداق بايان قىلىدۇ:
ئامېرىكالىق ھەربىي سوتچىلاردىن بىرى: “ئۇرۇش جەريانىدا گېنېرال ۋلاسوۋ بىلەن بىرگە پائالىيەت قىلىشنى رەت قىلغانىكەنسىز. بۇنىڭ سەۋەبىنى ئېيتىپ بېرەلەمسىز؟” دەپ سورىدى. مەھكىمە زالىدا ھەر خىل مىللەت ۋەكىللىرىدىن بولۇپ نۇرغۇن كىشىلەر بار ئىدى.
“ۋلاسوۋ دېگەن بىر مىللىي خائىن. چۈنكى ئۇ ئۆز مىللىتىگە، يەنى ئۇرۇس خەلقىگە قارشى ئۇرۇش قىلدى. ئەمما مەن ئۆز خەلقىمگە ھەرگىز قارشى چىقمىدىم، دەل ئەكسىچە ئۆز خەلقىمنىڭ، ئورتا ئاسىيانىڭ ئازادلىقى ئۈچۈن، ۋەتىنىمنى مۇستەملىكە قىلىۋالغان سوۋېت ئىتتىپاقىغا ۋە بولشېۋىكلەرگە قارشى جەڭ قىلدىم” دەپ جاۋاب بەردىم. شۇ كۈنى ئاخشىمى ئامېرىكالىقلار كېلىپ مېنى تۈرمىدىن چىقىرىپ، شارائىتى تېخىمۇ ياخشى باشقا بىر يەرگە يۆتكەپ قويۇشتى. بىر ھەپتىدىن كېيىن سوت مەھكىمىسىنىڭ قارارى بىلەن گۇناھسىز دەپ قويۇپ بېرىلدىم.
كومىتېتنىڭ قالغان ئەزالىرى گېرمانىيە ئىچىگە تارقىلىپ كېتىپ ئىزىنى يوقىتىپ يوشۇرۇنۇپ يۈرىدۇ. ئۇلار، ئۇرۇشتىن كېيىنكى قالايمىقانچىلىق ۋەزىيەت قىسمەن تىنچىغان بىر ۋاقىتلاردا، يەنى 1945- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا مىللىي كومىتېتنىڭ تەقدىرىنى بەلگىلەش مەقسىتىدە قايتا يىغىلىشىدۇ. 26- دېكابىر كۈنى 16 ئەزا قاتناشقان يىغىلىشتا پائالىيەت گۇرۇپپىلىرى قايتىدىن رەتكە سېلىنىپ، ۋاقىتلىق رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى سايلىنىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان قويۇپ بېرىلگەندىن كېيىن، يەنى 1947- يىلىنىڭ ئاۋغۇست ئېيىدا كومىتېت ئەزالىرى ئۈچ كۈن داۋاملاشقان ئومۇمى يىغىن چاقىرىشىدۇ. بۇ يىغىننىڭ تەييارلىق ئىشلىرى كېتىۋاتقان كۈنلەردە بۇرۇنقى كۆڭۈلسىزلىكلەرنى تولۇق ئۇنتۇپ، بارلىق ئەزالار مىللىي كومىتېت ئاستىدا قايتىدىن بىرلىشىپ ھەرىكەت قىلىشى كېرەكلىكى مۇزاكىرە قىلىنىدۇ. شۇ سەۋەبتىن، ئۇرۇش تۈگەيدىغانغا بىر ئاي قالغان ۋاقىتتا م ت ب ك دىن ئايرىلىپ ئورتا ئاسىيا شۇراسىنى قۇرۇپ چىققان، ئاندىن ۋلاسوۋ كومىتېتىغا قوشۇلۇپ كەتكەن قارەس قاناتبايېۋ بىلەن ئۇنىڭ ھەمراھلىرىمۇ بۇ يىغىنغا قاتنىشىدۇ. شۇنداقتىمۇ بۇ تۈر يارىشىش مۇھىتى ئاران بىرەر ئايدەكلا داۋام قىلالىغان بولۇپ،  كېيىن قاناتبايېۋ مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاقىدا بىرلىكتە پائالىيەت قىلالمايدىغانلىقىنى بىلدۈرۈپ ئىتتىپاقتىن يەنە چىقىپ كېتىدۇ.
1948- يىلى تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى ھۆكۈمىتى گېرمانىيە قاتارىدىكى ياۋروپا ئەللىرىدە مۇساپىر بولۇپ تۇرۇۋاتقان مۇسۇلمان تۈركى قوۋمدىكىلەر خالىسا تۈركىيەگە كېلىپ ئولتۇراقلاشسا بولىدۇ دەيدىغان بىر قارار قوبۇل قىلىدۇ. بۇنداق بىر ۋەزىيەتتە، ئىيۇل ئېيىدا ميۇنخېن شەھىرىدە ۋەلى قېيۇمخان رەئىسلىكىدە 300 كىشىلىك بىر يىغىن چاقىرىلىدۇ. قېيۇمخان، ئورتا ئاسىيالىقلار بۇ پۇرسەتنى قولدىن بەرمەسلىكى كېرەك دەپ ئۆز پىكرىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. نەتىجىدە 1948- يىلى ئىچىدە يۈزلىگەن سابىق ئۇرۇش ئەسىر ئورتا ئاسىيالىق تۈركىيەگە كېتىۋالىدۇ.

ئامېرىكانىڭ سەھنىگە چىقىشى
ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە دۇنيا خەرىتىسى قايتىدىن سىزىلماقتا ئىدى. ياۋروپا بىلەن ئاسىيادا ئىنتايىن ئېغىر كۈچ تەڭپۇڭسىزلىقلىرى ئوتتۇرىغا چىققان ئىدى. ئۇرۇشتىن كۈچلىنىپ چىققان سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئالدىدا، مەنبەلىرىنى ئۇرۇشتا خورىتىپ تۈگەتكەن ئەنگلىيە بىلەن فىرانسىيەدەك دۆلەتلەر كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى ساقلىيالىغۇدەك ھالى يوق ئىدى. ئىككى قېتىملىق دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ئۆز قىتئەسىدىن سىرتقا چىقماسلىققا تىرىشىپ باققان ئا ق ش، ئەنئەنىۋى بىتەرەپلىك سىياسىتىنى بىر چەتكە چۆرۈپ تاشلاش- تاشلىماسلىقى تېخى ئېنىق ئەمەس ئىدى. بۇنداق بىر كۈچ بوشلۇقىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنى ئالدىن پەرەز قىلغان سوۋېت ئىتتىپاقى يالتا يىغىنىدا زۆرۈر ئاساسلارنى سېلىۋالغاچقا، تارىخ بەرگەن بۇ پۇرسەتنى چىڭ تۇتۇپ ئۈچ تەرەپتىن ھۇجۇمغا ئۆتۈشكە كىرىشىدۇ.
سوۋېت ئىتتىپاقى ياۋروپادا ئىشغال قىلىۋالغان پولشا، چېخوسلوۋاكىيە، ماجارىستان (ۋىنگېرىيىنىڭ تۈركچە ئاتىلىشى − ئۇ.ت)، رۇمىنىيە ۋە بۇلغارىيە قاتارىدىكى ئەللەردە كوممۇنىستىك پارتىيىلەرنى تېزلىكتە قۇرۇپ چىقىپ، ۋاقىتلىق ھۆكۈمەتلەرنىڭ پائال ھەرىكەت قىلىش شارائىتىنى يارىتىۋالىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە گىرېتسىيەدە باشلانغان ئىچكى ئۇرۇشتا كوممۇنىست پارتىزانلىرىغىمۇ سوۋېت ئىتتىپاقى ياردەم قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. سوۋېتلەرنىڭ كېيىنكى نىشانى ئوتتۇرا شەرق ئىدى. بۇنداق بىر سىياسەتنى ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا ئەنگلىيە بىلەن بىرلىكتە ئىشغال قىلىۋالغان ئىراندا يولغا قويۇشقا كىرىشىدۇ. ئىشغال قىلىۋالغان جەنۇبى ئەزەربەيجان تەۋەسىدە (شىمالى ئىراندا) ئۆزلىرىنىڭ سىزىقىدىن چىقمايدىغان قورچاق ھۆكۈمەتتىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىشقا كىرىشىدۇ. بۇ جەرياندا تۈركىيەگىمۇ بېسىم ئىشلىتىپ يۈرۈپ تۈركىيە بوغۇزلىرىدا ھەربىي بازا قۇرۇش ھوقۇقى بىلەن بىرگە يەنە قارس، ئارداخان ۋىلايەتلىرىنىمۇ ئۆزلىرىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلىشىنى تەلەپ قىلماقتا ئىدى. سوۋېتلەرنىڭ ئاسىيادىكى نىشانى چىن بولۇپ، ماۋ تسې تۇڭ (ماۋ زەيدوڭ − ئۇ.ت) رەھبەرلىكىدىكى كوممۇنىستلارنى چىندا ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىقىرىش ئۈچۈن ھەربىي ۋە سىياسىي جەھەتلەردە ياردەم قىلىپ كەلمەكتە ئىدى.
سوۋېت ئىتتىپاقى شەرقى ياۋروپا، ئوتتۇرا شەرق ۋە ئاسىيا تەۋەلىرىدە يولغا قويۇۋاتقان مۇنچە كەڭ دائىرىلىك ھەرىكەتلىرى ئامېرىكانى ئارىلاشماي جىم تۇرۇۋېلىش سىياسىتى يۈرگۈزۈشتىن ۋاز كەچتۈرۈپ، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارىتا كۈچ تەڭپۇڭلۇقى سىياسىتى يۈرگۈزمىسە بولمايدىغانلىقىنى ھېس قىلدۇرىدۇ. ئا ق ش دائىرىلىرى 1947- يىلىنىڭ مارت ئېيىدا، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تەھدىتىگە دۇچ كېلىۋاتقان دۆلەتلەرگە قارىتا «ترۇمان نەزەرىيىسى» نى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. شۇ يىل ئىيۇلدا ياۋروپا ئەللىرىنى ئىقتىسادى جەھەتتە تەرەققىي قىلدۇرۇشنى مەقسەت قىلغان «مارشال پىلانى» نىنى باشلىتىدۇ. بۇنىڭغا تاقابىل تۇرۇش ئۈچۈن سوۋېت ئىتتىپاقىمۇ يۇگىسلاۋىيە، بۇلغارىيە، رۇمىنىيە، چېخوسلوۋاكىيە، فىرانسىيە ۋە ئىتالىيە كومپارتىيە داھىيلىرىنى پولشانىڭ سىزكلارسكا پورېبا شەھىرىگە جەم قىلىپ، 1947- يىلى 5- ئۆكتەبىردە «كومىنفورم» (كوممۇنىستىك ئاخبارات بيۇروسى، كوممۇنىست ئىنفورماتسىون بيۇرو − ئا.ھ. ئىزاھاتى) نى قۇرۇپ چىقىدۇ. ئۇرۇشتىن بۇرۇن قۇرۇلغان كوممۇنىستىك ئىنتېرناتسىئونال (كومىنتېرن، يەنى ئۈچىنچى ئىنتېرناتسىئونال − ئا.ھ. ئىزاھاتى) نىڭ داۋامى ھېسابىدىكى بۇ تەشكىلات ئالغان قارارلاردا، ئىشچىلار سىنىپىنىڭ بىردىن- بىر ۋەتىنى سوۋېت ئىتتىپاقىدۇر؛ ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى ۋەكىللىكىدىكى جاھانگىرلىككە قارشى ئەڭ ئاخىرغىچە كۈرەش قىلىپ، كەلگۈسىدە پۈتۈن دۇنيانى بىر پۈتۈن سوۋېتلار دۆلىتى قىلىپ قۇرۇپ چىقىشنى ئۆزىنىڭ غايىسى قىلىدۇ دەپ بەلگىلىگەن ئىدى.
يەنە بىر تەرەپتىن، ئا ق ش ھۆكۈمىتى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ كېڭەيمىچىلىك سىياسىتىنى چەكلەشتە قەتئىي ئىرادىگە كەلگەن ئىدى. ئا ق ش، 1947- يىلى 22- ئۆكتەبىردە ئېلان قىلغان بىر باياناتى ئارقىلىق ئىراننىڭ زېمىن پۈتۈنلۈكىگە كاپالەتلىك قىلىدىغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىرانغا قارىتا ھەرقانداق بىر مۇداخىلە قىلىشىنى ئۇرۇش ئېلان قىلغانلىق دەپ قارايدىغانلىقىنى ئوچۇق ئېلان قىلغان ھېسابلاندى. بۇ جەرياندا پارتلىغان بېرلىن بوھرانى بۇ ئىككى چوڭ كۈچنىڭ بىر- بىرىدىن كەسكىن ئايرىلغانلىقىنى ئېنىق ئوتتۇرىغا قويغان بولۇپ، بۇ ئىككى كۈچ ئەتراپىدا سىياسىي ۋە ئىقتىسادى قۇتۇپلىنىش مەيدانغا كەلگەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. شۇنداق قىلىپ ئىككى قۇتۇپ ئېنىق بىر- بىرىدىن ئايرىلغان ھالەت شەكىللەنگەن بولۇپ، ئىككى لاگېر ئوتتۇرىسىدىكى سوغۇق ئۇرۇش تېز سۈرئەت بىلەن باشلىنىپ كېتىدۇ. پرېزىدېنت ئېزىخاۋېر ئېيتقاندەك، كوممۇنىزم چاڭگىلى ئاستىدىكى ئېزىلگەن مىللەت خەلقلىرى ئازادلىققا ئېرىشتۈرۈلمىگىچە، رۇسلار بۇرۇنقى چېگرالىرى ئىچىگە چېكىندۈرۈلۈپ ئۆز ئىنىگە قايتۇرۇلۇپ ئاپەت مەنبەسى بولۇشتىن قالدۇرۇلمىغىچە ئامېرىكا بىلەن دۇنيا خەلقىگە ئامانلىق بولمايتتى. شۇنداق بولغاچقا، ئامېرىكا ھۆكۈمىتى، رۇسىيەلىكلەرنى ئىشغال قىلىۋالغان ھەمدە تىزگىنلەپ تۇرۇۋاتقان ئەللەردىن قوغلاپ چىقىرىشنى مەقسەت قىلىپ بوزەك قىلىنىۋاتقان ئەللەرگە ھەر تۈرلۈك ياردەم قىلىشنى پىلانلايدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئېلان قىلىنمىغان، قانۇنلىرى يېزىلمىغان ھەمدە چېگرالىرى ئېنىق بەلگىلەنمىگەن بىر ئۇرۇش باشلانغان ھېساپلىنىدۇ. بۇ ئۇرۇشنىڭ تەرەپلىرى ھەممە ساھەدە دېگۈدەك قولىدىن كېلىدىغان پۈتۈن ئىمكانىيەتلەرنى تولۇق ئىشقا سېلىپ دۈشمىنى ئالدىدا ئۈستۈنلۈككە ئېرىشىشكە جان- جەھلى بىلەن ئۇرۇنىدۇ. ئىككى لاگېر ئوتتۇرىسىدىكى بۇ ئۇرۇش − سوغۇق ئۇرۇش دەپ ئاتالدى.
ئامېرىكالىقلار كۈنسايىن كۈچىيىپ كېتىۋاتقان كوممۇنىزم تەھدىتىگە قارىتا ئەستايىدىللىق بىلەن ئومۇمىي يۈزلۈك تەدبىر ئېلىش پىلانلىرىنى ئىشقا كىرىشتۈرۈش نىيىتىگە كېلىدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقى لاگېرى ئىچىدە قالغان مىللەتلەرنىڭ تاشقى ئالەمدىكى ئۆكتىچى كۈچلىرىنى تەشكىللەپ بىر سەپ ھالىغا كەلتۈرۈش پىكرى، بۇ تۈردىكى پىلانلاردىن بىرى ھېسابلىناتتى. تارىخ يەنە بىر قېتىم تەكرارلانماقتا ئىدى. 1920- يىللاردا مارشال پىلسۇدسكى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى سوۋېتلەرگە قول بولۇپ قالغان مىللەتلەرنىڭ خادىملىرىنى بىر يەرگە جەم قىلىپ پرومېتې سېپىنى تەشكىل قىلغانىدى. گېرمانىيە- سوۋېت ئىتتىپاقداشلىقىدىن كېيىن پرومېتې سېپىنى يوقاتقان گېرمانىيە، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ئۇلارمۇ شۇنىڭغا ئوخشايدىغان بىر سەپ تەشكىل قىلىپ، سوۋېتلەرگە قارشى مىللىي لېژيونلارنى قۇرۇپ چىقىشقانىدى. سوغۇق ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى يىللىرىدا بولسا، بۇ ئىشلارنى قىلىش نۆۋىتى ئامېرىكىغا كېلىدۇ. بۇ قېتىمقىسىدا، ئا ق ش سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ئورتاق سەپ تەشكىل قىلىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىدۇ. ئامېرىكالىقلار مىللەت، مەدەنىيەت ۋە جۇغراپىيە ئالاھىدىلىكلىرىگە قارىماستىن سوۋېتقا قارشى بارلىق كۈچلەرنى بىر نۇقتىغا توپلاشنى نىيەت قىلماقتا ئىدى. بۇ ۋاقىتلاردا ۋاشىنگتوندىن ئاڭلىتىش بېرىۋاتقان «ئامېرىكا ئاۋازى» رادىئوسى سوۋېتلار قۇلىدا قالغان مىللەتلەرنىڭ تىلىدا ئاڭلىتىشنى باشلىۋېتىدۇ. ئامېرىكالىقلار 1948- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا بۇ مىللەتلەرنىڭ چەتئەللەردىكى يېتەكچىلىرى بىلەن كۆرۈشۈشكە كىرىشىدۇ. م ت ب ك گە ۋاكالىتەن ۋەلى قېيۇمخان بىلەن مۇناسىۋەت باغلايدۇ. ۋەلى قېيۇمخان، ئۇ كۈنلەرنى مۇنداق بايان قىلىدۇ:
1947- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا كومىتېت پائالىيىتىنى قايتا ئەسلىگە كەلتۈرىۋالغانىدۇق. بۇ چاغدا ئامېرىكالىقلار بىزنىڭ بىلەن كۆرۈشكىلى كەلدى. دېمىسىمۇ، نيۇرىمبېرگ سوتىدىن كېيىن ئۇلار بىلەن يېقىن ئالاقىلىشىپ تۇراتتۇق. ئامېرىكالىقلار كوممۇنىزمغا قارشى بىر سەپ تەشكىل قىلىشنى پىلانلىماقتا ئىدى. ئۇلار، بۇ تۈردىكى بىر سەپتە تۇرۇپ پائالىيەت قىلالايدىغان ئىرادىسى مۇستەھكەم مۇھىم تەشكىلاتلارغا ياردەم قىلىدىغانلىقىنى ئېيتىشتى. مەن ئۇلارغا، ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقىنى ئېتىراپ قىلىش، م ت ب ك نى ئۇنىڭ بىردىن بىر ۋاكالەتچىسى دەپ قوبۇل قىلىشقا ماقۇل بولغىنىڭلاردىلا سىلەر بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىشىمىز مۇمكىن دەپ ئېيتتىم. ئۇلار، بۇ پىكرىمىزنى ئاۋۋال بىر مۇزاكىرە قىلىپ چىقىدىغانلىقىنى، ئەمما بۇنىڭغا ۋاقىت جىق كېتىدىغانلىقىنى قوشۇپ قويدى. شۇنداق قىلىپ، ئۇلار بىلەن بىرەر يىلدەك بىرگە پائالىيەت قىلىشتۇق. ئامېرىكالىقلار ياۋروپادىكى كۈچ تەڭپۇڭلۇقى بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئىچكى تۈزۈلمىسىنى ياخشى بىلىپ كەتمەيتتى. كېيىن ئۇلار ماڭا بەرگەن جاۋابىدا شۇ ۋاقىتتىكى خەلقئارالىق كۈچ تەڭپۇڭلۇقى نۇقتىسىدىن تەلىپىمنى قوبۇل قىلالمايدىغانلىقىنى ئېيتىشتى. نەتىجىدە، ئۇلار بىلەن بولغان ھەمكارلىقىمىزغا خاتىمە بەردۇق.
يەنە شۇ يىللاردا ئەنگلىيەمۇ شۇنىڭغا ئوخشايدىغان بىر پىلان تۈزۈپ ھەرىكەت قىلماقچى بۆلىشىدۇ. بۇ ئىشلاردا ئەنگلىيەلىكلەر ئامېرىكالىقلارغا قارىغاندا تېخىمۇ تەجرىبىلىك ئىدى. ئۇلار ياۋروپا بىلەن ئاسىيادىكى سىياسىي كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى ئامېرىكالىقلاردىن ياخشى بىلەتتى. ئەنگلىيەلىكلەر ھەر بىر خەلقنى ئۆز ئەھۋالىغا قاراپ باھالىيالايدىغان تارىخىي تەجرىبىگە ئىگە ئالاھىدىلىكىدىن پايدىلىنىپ تېخىمۇ ئاسان يارىشىش مۇھىتى يارىتىپ كەلمەكتە ئىدى. بۇ جەھەتتىكى پائالىيەتلىرى ئاسىيادا ئۇزۇن مۇددەت ۋەزىپە ئۆتەپ كەلگەن دىپلوماتلاردىن ئولاف كاروۋىنىڭ رەئىسلىكىدە ئىشقا كىرىشتۈرۈلمەكتە ئىدى. كاروۋى بىلەن قېيۇمخاننىڭ كۆرۈشۈشلىرى نەتىجىسىدە ئەنگلىيە ھۆكۈمىتىنىڭ شەرق ئىشلار بۆلۈم مەسئۇللىرى بىلەن بىرگە مۇزاكىرە قىلىشقان بولۇپ، بەزى مەسىلىلەردە ئورتاق پىكىر بىرلىكىگە كەلگەن ئىدى. ئەنگلىيە، ئورتا ئاسىيانى بىر پۈتۈن ساقلىنىشى ۋە مۇستەقىللىقىنى ئېتىراپ قىلىدىغان، م ت ب ك گە ماددىي ياردەم بېرىدىغان، ئورتا ئاسىيالىقياشلارنىڭ يېتىشتۈرۈلۈشى ئۈچۈن كۈچ قوشىدىغان بولىدۇ. بۇنىڭ ئۈچۈن م ت ب ك مۇ شەرق ئەللىرىدە قانات يايدۇرۇلىدىغان كوممۇنىزمىغا قارشى تەشۋىقاتلارغا ياردەم قىلىدىغان، سوۋېتلەرگە قارشى قانات يايدۇرۇلىدىغان پائالىيەتلەرگە ياردەم قىلىدىغان بولىدۇ. بۇ كېلىشكەندىن كېيىن، قېيۇمخان رەئىسلىكىدىكى م ت ب ك ئۈچۈن، گېرمانىيەنىڭ ۋېستفاللېن شتاتىنىڭ مىندېن شەھىرىدە بىر مەركەز تەشكىل قىلىپ چىقىدۇ. مىللىي كومىتېت ئەزالىرى بۇ مەركەزدە بىر تەرەپتىن ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەرنى قانات يايدۇرغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن گېرمانىيەنىڭ ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى دەۋرلەردە يولغا قويغان شەرق سىياسەتلىرىگە مۇناسىۋەتلىك رەتلىنىشى ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. ئۇرۇسچە، نېمىسچە ۋە تۈركى شېۋىلىرىنى ياخشى بىلىدىغان بۆلىشى بۇ تۈر ئارخىپ ئىشلىرىدا بەكلا ياردىمى بولىدۇ (تەشكىل قىلىنغان بۇ مەركەزدە ۋەلى قېيۇمخان بىلەن بىرگە يەنە بايمىرزا ھېيتى، ئەرگەش شىرمەت، ھۈسەيىن ئىكرام، مالىك ئۆمەرى، ئىسمائىل تاجىباي، مۆمىن تېشېباي، مەخمۇت مەقسۇتبەك، داملا قاسىم، ئىنايەت ھەقسۈيەر، مەھكەم ئۆمەرى، ئامان بەردىمۇرات، ئابدۇللا تۆلەگەن ۋە ئېكرام ئازام قاتارىدىكى كىشىلەر قاتناشقان ئىدى − ئا. ھ. ئىزاھاتى). ۋەلى قېيۇمخان ئۇ كۈنلەر ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ئەنگلىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرى بىلەن ھەمدە شەرق ئىشلار مەسئۇللىرى بىلەن كۆرۈشتۈم. ئۇلار ئوتتۇرىغا قويغان شەرتلىرىمنى توغرا تېپىشتى. بىزنى قانۇنى كىشىلەر دەپ ئېتىراپ قىلىشتى. بۇ جەرياندا بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئىسمائىل تېشېباي قاتارىدىكى دوستلىرىمىزغا ئوقۇش پۇلى بېرىپ تۇردى. ژۇرنالنى قايتىدىن چىقىرىشقا كىرىشتۇق. … بولۇپمۇ كونسېرۋاتىپ پارتىيىنىڭ شەرق مەسىلىلىرى بۆلۈم مەسئۇلى بىز بىلەن بەكلا يېقىن مۇناسىۋەت ئورنىتىپ كەلدى. ھەتتا ئۆزبېكچە ئۆگىنىش تەلىپىدىمۇ بولغان ئىدى. ئۇنىڭغا ئۆزبېكچە ئۆگىتىشى ئۈچۈن دوكتور ئىسمائىلنى يېنىغا ئەۋەتكەنىدىم.
1949- يىلىنىڭ سىنتەبىر ئېيىدىن باشلاپ «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى قايتىدىن نەشرى قىلىنىشقا باشلىنىدۇ. دەسلىپىدە بىرلا خىل تىل بىلەن بېسىلغان بۇ ژۇرنال، 1950- يىلىدىن باشلاپ ئىنگلىزچە بىلەن ئۆزبېك تۈركچىسى بولۇپ ئىككى خىل تىلدا بېسىلىشقا باشلايدۇ. يەنە بىر يىل ئۆتكەندىن كېيىن ئەرەب ئەللىرىدە ياشاۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتىلغان ئەرەبچە بىلەن ئەرەب ھەرپلىرىدىكى تۈركچە بولۇپ ئۈچىنچى خىل يېزىقتىكىسىمۇ قوشۇپ بېسىلىشقا باشلايدۇ.

رۇسىيە خەلقلىرىنى ئازاد قىلىش كومىتېتىنىڭ قۇرۇلۇشى
ئامېرىكا ھۆكۈمىتى، سوۋېتقا قارشى كۈچلەرنى بىر نۇقتىغا توپلاش پىلانىنى ئىشقا ئاشۇرۇش مەقسىتىدە «رۇسىيە خەلقلىرىنى ئازاد قىلىش ئۈچۈن ئامېرىكا كومىتېتى» نامىدا بىر تەشكىلات قۇرۇپ چىقىدۇ. بۇ كومىتېت، سوۋېت ئىتتىپاقى تەركىبىدىكى بارلىق مىللەتلەرنىڭ مۇساپىرلىرىنى بىر نۇقتىغا يىغىپ كەڭ دائىرىلىك بىرلىكسەپ تەشكىللەش ئىشىدا ئاچقۇچلۇق رول ئېلىش پىلانلانغان ئىدى. تەشكىل قىلىنىدىغان بۇ لاگېرغا مەسئۇل قىلىپ تەيىنلەش ئۈچۈن 1917- يىلى ئۆكتەبىر ئىنقىلابى دەۋرىدە رۇسىيەگە رەھبەر بولغان سوتسىيال دېموكراتلار داھىيسى كرېنىسكى ئەڭ مۇۋاپىق نامزات قىلىپ تاللاپ ئېلىنىدۇ. نېمىسلار ئۇرۇش شارائىتى ئاستىدا گېنېرال ۋلاسوۋ ۋاسىتىسىگە تايىنىپ ئەمەلگە ئاشۇرماقچى بولغان پائالىيەتلەرنى بۇ نۆۋەت ئامېرىكالىقلار، شۇنىڭدەك تىنچ شارائىت ئاستىدا كرېنىسكى بىلەن قانات يايدۇرۇشنى پىلانلىماقتا ئىدى.
كرېنىسكى، بىرىنچى قەدەمدە ياۋروپادا كوممۇنىزمغا قارشى پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان رۇس تەشكىلاتلىرىنى رۇس خەلقىنى ئازاد قىلىش كومىتېتى نامىدىكى بىر تەشكىلات يېتەكچىلىكىدە بىر نۇقتىغا يىغىشقا كىرىشىدۇ. بۇ تەشكىلات، مېلگۇنوۋ گۇرۇھى (رۇسىيە ئەركىنلىكى ئۈچۈن كۈرەش ئىتتىپاقى)، بايدالاكوۋ گۇرۇھى (مىللىي ئەمگەكچىلەر ئىتتىپاقى)، كرېنىسكى گۇرۇھى (خەلق ئەركىنلىكى ئۈچۈن كۈرەش جەمئىيىتى)، ياكوۋلوۋ گۇرۇھى (رۇسىيە خەلق ئازادلىقى ئۈچۈن كۈرەش ئىتتىپاقى) ۋە ۋلاسوۋنىڭ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا قانات يايدۇرغان كۈرىشىنىڭ داۋامى بولغان ۋلاسوۋچىلار قاتارلىق 5 گۇرۇھتىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. بۇ كومىتېت، بىرىنچى قېتىملىق يىغىندا قانات يايدۇرۇلىدىغان ھەرىكەتنىڭ پرىنسىپلىرىغا مۇناسىۋەتلىك بىر قىسىم قارارلارنىمۇ قوبۇل قىلىدۇ. ئېلىنغان بۇ قارارلار بىلەن بۇنىڭ كەينىدىن بارلىققا كەلگەن ۋەزىيەت مۇساپىر تۈركى قۇۋۇم مەتبۇئاتلىرىدا تۆۋەندىكىچە ئەكس ئەتتۈرۈلدى:
بەش خىل ئۇرۇس تەشكىلاتى بىرلىشىپ قوبۇل قىلىشقان قارارلارغا ئاساسەن، مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزلىرى بەلگىلەش ھوقۇقىنى ئېتىراپ قىلىش بىلەن بىرگە، “رۇسىيەنىڭ بۆلۈنۈشى بۇ مىللەتلەرنىڭ مەنپەئەتلىرىگە مۇۋاپىق ئەمەس دەپ قارالغانلىقى ئۈچۈن، فېدېراتسىيە ۋە مىللىي مەدەنىي ئاپتونومىيىنى ئاساس قىلىپ قۇرۇلىدىغان رۇسىيە مىللەتلىرى ئىتتىپاقىنى ساقلاپ قېلىشتا چىڭ تۇرغانلىقى” ئوتتۇرىغا قويۇلغان. شتۇتگارت لايىھىسىگە ئاساسەن، بىر تۈرلۈك ئوچۇق پارلامېنت ماھىيىتىدىكى «رۇسىيە خەلقلىرىنى قۇتۇلدۇرۇش شۇراسى» ئاتمىش نەپەر ۋەكىلدىن تەشكىل تاپىدىكەن. ئۇرۇسلار بىلەن ئۇرۇس بولمىغان باشقا مىللەتلەر 20 دىن ۋەكىل چىقىرىلىدىكەن، قالغان 20 نەپەر ۋەكىلنى مىللەت ئايرىماستىن ئىلمى ۋە سەنئەت خادىملىرى تەشكىل قىلىدىكەن. …
گويا ئۆتكەن 35 يىل مابەينىدە ھېچقانداق بىر ۋەقە يۈز بەرمىگەندەك، ئۇرۇس سىياسىي تەشكىلاتلىرىنىڭ ئورتاق پائالىيەتلىرىگە “رۇسىيەدە 1917- يىلقى فېۋرال ئىنقىلابى ئېلان قىلغان خەلق ھاكىمىيىتىنىڭ تەشكىللىنىش پرىنسىپلىرىدىن − يەنى كرېنسكىچىلىكتىن − ئىش باشلاشنى تەكلىپ قىلىشقانلىقى ئىنتايىن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە” ئىكەنمىش. ئۇلار، ئىنقىلاب جەريانىدا سابىق چار رۇسىيە تېررىتورىيىسى ئۈستىدە قۇرۇلغان بىر قاتار دۆلەتلەرنى، بۇ جەرياندا 1918- يىلىنىڭ ماي ئېيىدا مۇستەقىللىقىنى ئېلان قىلغان، ئىككى يىلدىن كېيىن سوۋېت ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن بېسىۋېلىنغان ئەزەربەيجان، ئەرمېنىيە، گىرۇزىيە ۋە شىمالى كاپكازىيىنى قىلچە كۆزگە ئىلىىمايدۇ. ئۇلار يەنە كاپكازىيىدە مۇستەقىللىق ئۈچۈن قوزغالغان قوزغىلاڭلاردا ئاققان دەريا- دەريا قانلارنىمۇ قىلچە كۈزدە تۇتمايدۇ.
دېگەندەك، بۇ ئۇرۇس گۇرۇپپىلىرىنىڭ يىغىندا قوبۇل قىلىنغان قارارلاردىن بىرىدە پىلان قىلىنغان بىرلەشمە سەپ ئاساسەن تەشكىللىنەلمەس ھالغا كېلىدۇ:
رۇسىيەدىكى 1917- يىلقى فېۋرال ئىنقىلابى (كرېنىسكى يېتەكچىلىكىدە بارلىققا كەلگەن سوتسىيال دېموكراتلار ئىنقىلابى كۆزدە تۇتۇلماقتا. يەنە شۇ يىلىنىڭ ئۆكتەبىر ئېيىدا بولشېۋىكلەر ئىنقىلابىمۇ يۈز بەرگەن ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) تەرىپىدىن ئېلان قىلىنغىنىغا ئوخشاش، بۇ قېتىممۇ خەلق ھاكىمىيىتى تىكلىنىپ رۇسىيەنىڭ بارلىق خەلقلىرىگە تەڭ- باراۋەرلىك ھوقۇق بېرىلىدۇ، بۇ ھوقۇقلاردىن پايدىلىنىپ بارلىق مىللەت خەلقى ئەركىن ئاۋاز بېرىش ئاساسىدا ئۆز تەقدىرلىرىنى ئۆزلىرى بەلگىلەيدۇ. ئەمما رۇسىيەنىڭ بۆلۈنۈشى، يەنى “بالكانىزاتسىيە” رۇسىيەنى ئاپەت دېڭىزىغا پاتۇرۇۋېتىدىغانلىقى مۇقەررەر.
كومىتېت، ئالغان بۇ قارارغا ئاساسەن سوۋېت ئىتتىپاقىنى تەشكىل قىلغان ئۇرۇس بولمىغان باشقا مىللەتلەرنىڭ بۇ ئىتتىپاقتىن بۆلۈنۈپ چىقىشىنى بىر ئاپەت دەپ باھالىغان. بۇنداق بىر بۆلۈنۈپ چىقىش قارارى پەقەت ئومۇمى قۇرۇلتاي تەستىقى ئارقىلىقلا مۇمكىن بولىدىغانلىقى كۆرسىتىپ ئۆتۈلگەن. نەتىجىدە، ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ ئۆز تەقدىرىنى ئۆزلىرى بەلگىلەش ھوقۇقى بولشېۋىكلەرنىڭ يولغا قويۇپ كەلگىنىگە ئوخشاش قەغەز ئۈستىدە قېلىشقا مەھكۇم قىلىنغان ئىدى. بۇ تۈردىكى بىر كومىتېت، ئۆز مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقان ئۇرۇس بولمىغان مىللەتلەرنىڭ ۋەكىللىرى تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىشىنى قىياس قىلىش ئەسلا مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دېگەندەك، كومىتېت قارارىنىڭ ئېلانىدىن كېيىن م ت ب ك ئېلان قىلىنغان باياناتتا تۆۋەندىكىدەك قاراشلار ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ:
كرېنسكىنىڭ 1951- يىلى 20- ئاۋغۇست كۈنى قۇرۇپ چىققان «ئۇرۇس خەلقلىرى ئازادلىق شۇراسى» تەشكىلاتى بىلەن «مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى» نىڭ (م ت ب ك) ھېچقانداق مۇناسىۋىتى يوق. كومىتېتىمىز بۇنداق بىر تەشكىلاتنى ئېتىراپ قىلمايدۇ. بۇ تەشكىلات پەقەت ئۇرۇسلارغىلا مۇناسىۋەتلىك بىر تەشكىلات بولۇپ، ئۇلارنىڭ ئورتا ئاسىيالىقلار ھەققىدە پىكىر بايان قىلىش ھوقۇقى يوق. ئورتا ئاسىيا خەلقى ئۇرۇس ئەمەس. كرېنسكىنىڭ غايىسى ئۇرۇس جاھانگىرلىكىنى قۇرۇپ چىقىشنى مەقسەت قىلماقتا. بىزنىڭ مەقسىتىمىز بولسا، بىر مىللىي ئورتا ئاسىيا دۆلىتىنى قۇرۇپ چىقىشتۇر.
قارشى ئىنكاس بىلدۈرگەنلەر يالغۇز مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى بىلەن چەكلىنىپ قالمايدۇ. ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن ئۇكرائىنالىق مىللەتچىلەر تەرىپىدىن قۇرۇلغان ئا ب ن (ئانتى بولشېۋىك ناتسيونس − ئا.ھ. ئىزاھاتى) تەشكىلاتىمۇ بۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىغان بىر نارازىلىق باياناتىنى ئېلان قىلىدۇ. ئەمما ئامېرىكالىقلار سوۋېتقا قارشى مىللەتلەرنىڭ بۇ تۈردىكى ئالاھىدىلىكلىرىنى بىلمەيلا قالماستىن، ئۇلارنىڭ بۇ تۈردىكى ئالاھىدىلىكلىرىگە پەقەت ئەھمىيەت بېرىشمەيدۇ. ئامېرىكالىقلارغا نىسبەتەن رۇسىيەدىكى ئاساسلىق مەسىلە تۈزۈم مەسىلىسى بولۇپ، يوقىتىلىشقا تېگىشلىك بولغان دۈشمەن بولشېۋىكلا بۆلىشى كېرەكمىش؛ ئامېرىكالىقلارنىڭ نەزىرىدە، رۇسىيە بىلەن ئۇرۇسلارنىڭ چاڭگىلى ئاستىدىكى مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى زىددىيەتلەرنى بولشېۋىكلەر ئاغدۇرۇلغاندىن كېيىن ھەل قىلسىمۇ بولىدىغان مەسىلىلەر ھېسابلىناتتى. ئامېرىكا كومىتېتى، ئۇ ۋاقىتلاردا ئېلان قىلغان ئانالىزلىرىدا بۇ تۈر قاراشلىرىنى ئوچۇق ئىپادىلەشكەنىدى:
ئامېرىكا كومىتېتى بۈگۈنكى كۈندە سوۋېت ئىتتىپاقىنى تەشكىل قىلىۋاتقان زېمىنلاردىكى دۆلەت شەكلى بىلەن مۇستەقبەل دۆلەت تۈزۈلۈش مەسىلىلىرىنى ئەركىن سايلام ئۆتكۈزۈش ئىمكانىيىتىنى قولغا كەلتۈرگىنىدىن كېيىنلا ئاندىن بۇ زېمىنلارنىڭ پۇقرالىرى تەرىپىدىن ھەل قىلالايدىغانلىقىغا ئىشىنىدۇ؛ شۇنداق بولغاچقا، ھەر قايسى گۇرۇپپا ياكى بىر قىسىم مۇھاجىرلار تەكلىپ قىلىشقان ھەل قىلىش ئۇسۇللىرىنى قوللاپ قۇۋۋەتلەش مەيدانىدا تۇرۇشنى رەت قىلىدۇ.

«تۈركلەر ئېلى كومىتېتى» نىڭ قۇرۇلۇشى
ئا ق ش دائىرىلىرى ئوتتۇردىكى شۇنچە نارازىلىقلارغا قارىماي، مەسىلىلەرنى ئۆز خاھىشى بويىچە ھەل قىلىشتا چىڭ تۇرماقتا ئىدى. بۇ ئارىدا مەۋجۇت تەشكىلاتلار ئامېرىكا پىلانىغا قارشى تۇرۇۋاتقان ئىكەن، ئۇنداقتا كرېنىسكى يېتەكچىلىكىدە قۇرۇلغان بۇ تەشكىلاتقا قوشۇلىدىغان يېڭى تەشكىلاتلارنى قۇرۇپ چىقىشتىن باشقا چارە يوق ئىدى. شۇنداق قىلىپ، ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرنىڭ يېتەكچىلىرى ئارىسىدىكى ئۆكتىچى كىشىلىرى بىلەن مۇناسىۋەت تىكلىنىپ، ئۇلارغا ياردەم قىلىش كاپالىتى بىلەن ئايرىم تەشكىل قۇرۇشىغا قىزىقتۇرۇلىدۇ.
ئا ق ش نىڭ بۇ تۈر تەشۋىقاتى نەتىجىسىدە، بارلىق مىللىي تەشكىلاتلاردا كۆرۈلگىنىدەك م ت ب ك ئىچىدىمۇ بۆلۈنۈشلەر كېلىپ چىقىشقا باشلايدۇ. ئامېرىكا ياردىمىگە تايانغان قارەس قاناتباي رەئىسلىكىدىكى بىر گۇرۇپپا سابىق م ت ب ك ئەزالىرى باشقا بىر تەشكىلات قۇرۇشقا كىرىشىدۇ. ئا. بەردىمۇرات، تاجىمۇرات ۋە ۋەلى زۇنۇن قاتارىدىكى بىر قىسىم كومىتېت ئەزالىرىمۇ بۇ گۇرۇھقا قوشۇلۇپ كېتىدۇ. نەتىجىدە، 1951- يىلى «تۈرك ئېلى كومىتېتى» نامىدا بىر تەشكىلات قۇرۇلىدۇ. بۇ يېڭى تەشكىلاتنىڭ قۇرغۇچىلىرى بۇ ھەرىكەتنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنى مۇنداق تونۇشتۇرىدۇ:
بۇ يەردە بىز شۇنى كۆرسىتىپ ئۆتىمىزكى، ئورتا ئاسىيا مىللىي ئازادلىق كومىتېتى − تۈرك ئېلى − تەشكىلاتىنىڭ بارلىققا كېلىشى، ئامېرىكان كومىتېتى ۋاسىتىسى ۋە يۇرتداشلىرىمىزنىڭ بەكلا ئاز قىسمى تەشەببۇس قىلىشى بىلەن ئوتتۇرىغا چىققان.
بۇ گۇرۇپپىنىڭ شەكىللىنىشىدە ئامېرىكان كومىتېتى بىلەن بىر قاتاردا زەكى ۋەلىدى توغانمۇ كۈچلۈك تەسىر كۆرسەتكەنىدى. ۋەلىدى، تۈرك ئېلى قۇرغۇچىلىرىنىڭ 1950- يىلى 18- سېنتەبىر كۈنى گېرمانىيەنىڭ ميۇنخېن شەھىرىدە چاقىرغان تەييارلىق يىغىنىغا قاتنىشىپ ئۇلارنى قوللاپ قۇۋۋەتلەيدىغانلىقىنى بىلدۈرىدۇ. زەكى ۋەلىدى تۇغان، شۇ چاغدا يازغان «ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ بىرلەشمە داۋالىرى» ماۋزۇلۇق بىر پارچە ماقالىسىدە تۈرك ئېلى بىلەن م ت ب ك ھەققىدىكى قاراشلىرى، شۇنىڭدەك شۇ قېتىمقى بۆلۈنۈشنىڭ ئەسلى سەۋەبى ئۈستىدە توختالغىنىدا تۆۋەندىكى يىپ ئۇچىنى بېرىپ ئۆتىدۇ:
بۈگۈنكى كۈندە بىرلا بۈيۈك ئورتا ئاسىيا شەكلىدە بىرلىشىشنى ئارزۇ قىلىدىغان شەرقى تۈرك قوۋملىرى ئوتتۇرىسىدا بىر تەرەپتە ئۆزبېكلەر، يەنە بىر تەرەپتە قازان تۈركىي قوۋملىرى (ئىدىل- ئۇرال تۈركى قوۋملىرىنى دېمەكچى − ئاپتورنىڭ ئىزاھاتى) ئۆزئارا قازاق- قىرغىز تەۋەلىرىنى ئۆز تەسىر دائىرىسىگە تەۋە يەرلەر دەپ ئىككىگە ئايرىش ئارزۇسى ياتماقتا. …
ئۆزى بىر قازاق بولغان مۇستاپا چوقاي ئوغلى ھايات بولسا ئىدى، رۇسىيە- گېرمانىيە ئۇرۇشى جەريانىدا ئورتا ئاسىيالىقلار بەك ئىناق ئىتتىپاقلىق ئىچىدە ياشىغان بولار ئىدى. ئەمما رۇسىيە مەھكۇمى مۇسۇلمانلارنىڭ ئىچكى ئەھۋالىدىن تولۇق خەۋىرى بولمىغان نېمىسلار ئەسىرگە چۈشكەن تۈركى ئۇرۇقلىرى (قوۋمى) ئوتتۇرىسىدا ئۆزبېكلەر بىلەن قازانلىقلارنى رەھبەرلىك ئورنىغا چىقىرىش، يەنى قەبىلىلەر ئوتتۇرىسىدىن بۇ ئىككىسىنى مەخسۇس تاللىۋېلىشتەك خاتا سىياسەت يۈرگۈزگەنىدى. شۇنداق قىلىپ بۇلار ئوتتۇرىسىدا رىقابەت پەيدا بولدى. ئۆزبېك رەھبەرلىكىگە رازى بولمىغان قازاقلار ياكى بولمىسا تاتار رەھبەرلىكىنى خالىمىغان باشقىرتلار قارشى تەرەپتىكىلەر تەرىپىدىن بولشېۋىك دېيىلىشى نەتىجىسىدە، ھىتلېر ھۆكۈمىتىنىڭ ئۇلارنىڭ پېيىغا چۈشىۋېلىشنى كەلتۈرۈپ چىقارغانىدى. …
بۈگۈنكى كۈندە مىيۇنخېندىكى قازاق، قىرغىز، ئۆزبېك ۋە تۈركمەن شېۋىلىرىدە تۈرك ئېلى مەجمۇئەسىنى چىقىرىۋاتقان قارەس قاناتبايغا قارشى مىللىي ئورتا ئاسىيا ژۇرنىلىنى چىقىرىۋاتقان ۋەلى قېيۇم، قارشى تەرەپنى “ئاقلار” دەپ قارىلاپ ماقالىلەر ئېلان قىلىدۇكى، بۇلارنىڭ ھەممىسى ئەسلىدە كونا ئاداۋەتلىرىنىڭ داۋامىدىن باشقا نەرسە ئەمەس.
شۇنداق قىلىپ، زەكى ۋەلىدى تۇغان «تۈرك ئېلى كومىتېتى» ۋاسىتىسى ئارقىلىق قايتىدىن سىياسىي سەھنىدە كۆرۈلۈشكە باشلايدۇ. بۇ قېتىم ئۇنىڭ توقۇنۇش سەھنىسى گېرمانىيە بولۇپ، دۇچ كەلگەن سىياسىي رەقىبى م ت ب ك بىلەن ئۇنىڭ رەئىسى بولغان ۋەلى قېيۇمخان ئىدى. ھەرقانداق بىر سەۋەب كۆرسىتىلىشىدىن قەتئىي نەزەر، تۈرك ئېلى تەشكىلاتىنىڭ قۇرۇلۇشى نەتىجىسىدە، 1920- يىللاردىن بېرى ياۋروپادا قانات يايدۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتى تۇنجى قېتىم ئېغىر بۆلۈنۈش ھالىتىگە دۇچ كەلمەكتە ئىدى.
قاناتباي يېتەكچىلىكىدىكى بۇ گۇرۇپپا 1951- يىلىنىڭ سېنتەبىر ئېيىدىن باشلاپ “ئورتا ئاسىيا ئازادلىق كومىتېتى” نامى بىلەن قۇرۇلۇپ، «تۈرك ئېلى» دېگەن بىر نەشرىيات ئەپكارىنىمۇ چىقىرىشقا كىرىشىدۇ. ئىككى فورمات چوڭلۇقىدىكى بۇ ژۇرنال، تۈركچە ۋە ئۇرۇسچە ئىككى خىل تىلدا بېسىلماقتا ئىدى. بۇ ژۇرنالدا، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە ئىشلىتىلىدىغان بارلىق تۈركى شېۋىلەردە ماقالىلەر ئېلان قىلىنىشىغا ئالاھىدە تىرىشچانلىق كۆرسىتىلگەن ئىدى. ژۇرنالدا، سىياسىي ۋە ئىلمى خاراكتېردىكى ماقالىلەرگە قوشۇمچە قىلىنىپ يەنە بىر ئەدەبىي بۆلۈم بىلەن خەۋەر بۆلۈمىمۇ بار ئىدى.
يەنە بىر تەرەپتىن تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ كرېنىسكى رەئىسلىكىدىكى ئۇرۇس مۇھاجىر تەشكىلاتلىرى بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىش ھەققىدىكى تىرىشچانلىقلىرى، م ت ب ك باشچىلىقىدىكى ئورتا ئاسىيا سېپى تەرىپىدىن قاتتىق تەنقىدلەنمەكتە ئىدى. تەنقىدتە ئۇلارغا خائىنلىق ۋە بۆلگۈنچىلىك قىلدى دېگەن گۇناھ ئارتىلغان ئىدى. بۇ تەنقىدلەرگە قارىتا تۈرك ئېلى كومىتېتى ئۆزىنى مۇنۇ گەپلەر بىلەن ئاقلىماقتا ئىدى:
بۈگۈنكى كۈندە، بارلىق مۇھاجىرلار ئارىسىدىكى دېموكراتىك كۈچلەر بولشېۋىكچىلىققا قارشى كۈرەشتە بىر مەركەزگە يىغىلىشى، سىياسىي مۇھاجىرلارنىڭ ئەڭ مۇھىم ۋەزىپىلىرىدىن بىرى ھېساپلىنىدۇ. … ئورتا ئاسىيادا بولشېۋىكلەر ھۆكۈمرانلىقى بولمىغان مۇستەقىل بىر مىللىي ھۆكۈمەت قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن چاقىرىق چىقارغان تۈرك ئېلى كومىتېتى، ئامېرىكان كومىتېتى رەئىسى دون لېۋىننىڭ سىياسىي مۇھاجىرلار ئىچىدىكى بارلىق دېموكراتىك كۈچلەرنى بىر نۇقتىغا يىغىش جەھەتتىكى تىرىشچانلىقىنى قوللاپ قۇۋۋەتلەيدۇ. …
شۇنىڭدەك يەنە، شتۇتگارت شەھىرىدە چاقىرىلغان قۇرۇلتايدا بىرلىككە كەلگەن 5 ئۇرۇس تەشكىلاتىنىڭ مىللىي مەسىلىگە مۇناسىۋەتلىك قارارلىرىنى ئورتا ئاسىيا كومىتېتى تولۇق قوبۇل قىلىپ كېتەلمەيدىغان بولسىمۇ، بولشېۋىكچىلىققا قارشى بىرلەشكەن كۈچ تەشكىل قىلغانلىقى ئۈچۈن تۈرك ئېلى كومىتېتى ئۇلارنى قوللايدۇ.
كرېنىسكى رەھبەرلىكىدە قۇرۇلغان رۇسىيە مىللەتلىرىنى ئازاد قىلىش شۇراسى، تۇنجى قېتىملىق ئومۇمىي يىغىنىنى 1951- يىلىنىڭ 3~7- نويابىر كۈنلىرى ۋىيېسبادېندە چاقىرىدۇ. بۇ يىغىندا بەشى ئۇرۇس، جەمئىي 11 بولشېۋىكچىلىققا قارشى مۇھاجىر گۇرۇپپىلىرى بار ئىدى. بۇ يىغىنغا ئورتا ئاسىياغا ۋاكالىتەن تۈرك ئېلى − ئازادلىق كومىتېتىنىڭ رەئىسى قارەس قاناتباي بىلەن دۆلەت تاغىبەرلى قاتناشقانىدى. يىغىن جەريانىدا ئۇرۇس گۇرۇپپىسىدىكىلەر ئۆز كۆزقاراشلىرىنى ئۇرۇس بولمىغان مۇھاجىر گۇرۇپپىسىدىكىلەرگە قوبۇل قىلدۇرۇش ئۈچۈن ئالاھىدە تىرىشچانلىق كۆرسىتىدۇ. ئۇلارنىڭ بۇ تۈردىكى كۈچلۈك بېسىملىرى دېموكراتىك تەشكىلاتلار بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلىشقا رازىلىقىنى ھەر نۇقتىدا ئىپادىلەپ كەلگەن تۈرك ئېلى ۋەكىللىرىنىمۇ قاتتىق رەنجىتىدۇ:
ۋيېسبادېن قۇرۇلتىيىدا ئۇرۇس تەشكىلاتلىرى (ن ت س، ناتسيۇنالنى ترودوۋوي، سويۇز، مېلگۇنوۋ بىلەن كرېنىسكى گۇرۇپپىسىدىكىلەر) ئۆز پرىنسىپلىرىنى قوبۇل قىلدۇرۇش ئۈچۈن پۈتۈن چارىلارنى ئىشقا سالغانىدى. … تۈرك ئېلى كومىتېتى ھېچقاچان باشقا بىرىنىڭ ياكى باشقا بىرەر تەشكىلاتنىڭ قۇيرۇقى بولۇشنى خالىمايدۇ ھەمدە خالىشىمۇ مۇمكىن ئەمەس. … تۈرك ئېلى كومىتېتى ھېچ بىر ۋاقىت كرېنىسكى ئەپەندىنىڭ، مېلگۇنوۋنىڭ ياكى بولمىسا سولىدارىتېچى ن ت س ئەپەندىلىرىنىڭ يول كۆرسىتىشى ئاستىدا ھەرىكەت قىلىشنى خالىماي كەلمەكتە. … بىز بولشېۋىكچىلىققا قارشى ئىتتىپاقداشلىق تەشكىل قىلىش قارىشىنى قوللاش بىلەن بىرگە، رۇسىيە نامىنى بىزگىمۇ تېڭىشقا ئۇرۇنغان ئۇرۇس جاھانگىرلىكىنى قوبۇل قىلالمايمىز. … ئورتا ئاسىيا، ھېچقاچان رۇسىيەنىڭ بىر پارچىسى بولمايدۇ، ھېچقاچان بولۇپ باققان ئەمەس. … كومىتېتىمىز كەلگۈسىدە قۇرۇلىدىغان ئورتاق ھەمكارلىق مەركىزىگە قاتنىشىشقا تەييار بولسىمۇ، ئەمما بىزنىڭ ئىشلىرىمىزغا ئۇرۇسلارنىڭ ئارىلىشىۋالماسلىقىنى تەلەپ قىلىمىز.
قۇرۇلتاي داۋام قىلىۋاتقان كۈنلەردە، كرېنسكىنىڭ ھەمكارلىق مەركىزىگە قاتناشمىغان، ئامېرىكالىقلارنىڭ بۇ جەھەتتىكى تىرىشچانلىقلىرىنى مۇۋاپىق كۆرمىگەن باشقا گۇرۇھتىكىلەر بىرلىكتە بىر پارچە بايانات ئېلان قىلىپ، ئامېرىكان رەھبەرلىكى بىلەن كرېنسكىگە بولغان نارازىلىقىنى ئىپادىلەشتى. خېلى كۆپ مىللەتلەرنىڭ ۋەكىللىرى بىرلىشىپ قول قويغان بۇ نارازىلىق باياناتىغا م ت ب ك نامىدا ۋەلى قېيۇمخان، ئەزەربەيجان مىللىي تەشكىلاتلىرى نامىدا بولسا مەھەممەت ئىمىن روسۇلزادە قول قويغانىدى.

م ت ب ك بىلەن تۈرك ئېلىنىڭ ئايرىمى
بۇ تۈردىكى مۇنازىرىلەر داۋام قىلىۋاتقان بىر ۋاقىتلاردا، تۈرك ئېلى كومىتېتى 1952- يىلىنىڭ 29~30- ئاۋغۇست كۈنلىرى ميۇنخېن شەھىرىدە “ئورتا ئاسىيا مۇھاجىرلىرى بىرىنچى قۇرۇلتىيى” دېگەن نامدا بىر يىغىن چاقىرىدۇ. 70 تەك ئورتا ئاسىيالىق قاتناشقان بۇ يىغىندا ئورتا ئاسىيا مىللىي ئازادلىق كومىتېتى − تۈرك ئېلىنىڭ نىزامنامىسى قوبۇل قىلىنىپ، ۋەزىپىلەر توغرىلىق بىر قاتار قارارلار ئېلىنىدۇ ۋە رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى سايلىنىدۇ.
نىزامنامىنىڭ بىرىنچى ماددىسىدا كومىتېتنىڭ نامى “ئورتا ئاسىيا مىللىي ئازادلىق كومىتېتى − تۈرك ئېلى” دەپ ئاتىلىدىغانلىقى، بۇ تەشكىلاتنىڭ مەقسىتى ئورتا ئاسىيانى بولشېۋىك- كوممۇنىستلار زۇلۇمىدىن ئازاد قىلىش، ئورتا ئاسىيادا مىللىي ئىتتىپاقلىق ئاساسىدا مۇستەقىل بىر دۆلەت قۇرۇپ چىقىش دەپ كۆرسىتىلگەن. شۇنىڭدەك يەنە بۇ تەشكىلات ئورتا ئاسىيادا ياشايدىغان ھەر قوۋمدىن 3 نەپەردىن ۋەكىل قاتناشتۇرۇلغان بىر كومىتېت تەرىپىدىن باشقۇرۇلىدىغانلىقىمۇ بەلگىلەنگەن. بۇ كومىتېت بىر نەپەر رەئىس ۋە 6 نەپەر بۆلۈم باشلىقى تەيىنلەپ ۋەزىپىگە تەيىنلەيدىغانلىقىنى بەلگىلىگەن. سايلام نەتىجىسىدە رەئىسلىككە قارېس قانات باي، مۇئاۋىنلىققا ئو. ئەخمەتجان، بۆلۈم باشلىقلىرىغا بولسا ئا. كو (سىياسىي ئىشلار مەسئۇلى)، ك. قوشوي (مەتبۇئاتچىلىق ئىشلىرى مەسئۇلى)، ئاقبەرگەن (ھەربىي ئىشلار مەسئۇلى)، م. ئەركىن (مالىيە ئىشلىرى مەسئۇلى) ۋە دوكتور ئا. كەسكىن (ئىلمى ئىشلار مەسئۇلى) قاتارلىق كىشىلەر تەيىنلىنىدۇ. قۇرۇلتاي جەريانىدا ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلارنىڭ تۈرك ئېلى كومىتېتى ئەتراپىدا ئىتتىپاقلىشىشىغا كاپالەتلىك قىلىش، بولشېۋىكچىلىققا قارشى كۈرەشنى دېموكراتىككۈچلەر بىلەن بىرلىكتە قانات يايدۇرۇش، ئۇرۇشتىن كېيىن گېرمانىيەدە تۇرۇپ قالالىغان ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا تەشكىللىنىشنى ئىشقا ئاشۇرۇش ۋە بىر مەزگىل لاتىن ۋە سلاۋيان ھەرپلىرى بىلەن چىقىرىلىۋاتقان «تۈرك ئېلى» ژۇرنىلىنى ئەرەب ھەرپلىرى بىلەنمۇ چىقىرىش قاتارىدىكى قارارلار قوبۇل قىلىنغان ئىدى. قۇرۇلتاي جەريانىدا سۆزلەنگەن نۇتۇقلاردا تاشقى دۇنيادىكى سىياسىي كۈرەشلەرنىڭ ئاساسى سىمۋولى قىلىپ مۇستاپا چوقاي ئوغلى تەرىپلەپ كۆرسىتىلگەنىدى. كومىتېت ئەزاسى دوكتور كەسكىننىڭ نۇتقىدىكى بەزى نۇقتىلار بۇنى ئېنىق كۆرسەتمەكتە ئىدى:
ئورتا ئاسىيانىڭ تەقدىرى مەيلى قېيۇمخان ياكى قانات باي بولسۇن ھېچ بىرىنىڭ قولىدا ئەمەس. ئورتا ئاسىيا تەقدىرىنى بەلگىلەيدىغان كىشىلەر بۇ قۇرۇلتايدا ئولتۇرغانلاردۇر. ئەگەر بىز بۈگۈن ئورتا ئاسىيانىڭ سىياسىي داھىيسىنى تىلغا ئالماقچى بولىدىكەنمىز، ئۇنىڭ ئۈچۈن پەقەت بىرلا ئورتا ئاسىيالىقنى داھىيمىز قاتارىدا خاتىرىلىشىمىز مۇمكىن: ئۇ كىشى − مەرھۇم مۇستاپا چوقاي ئوغلىدىن باشقا بىرى ئەمەس. بىزنىڭ تۇتقان يولىمىز چوقاي يولىدۇر. ئۇ يول − بۆلۈنمەس، پارچىلانماس بىرلا ئورتا ئاسىيا قۇرۇش يولىدۇر. ئەگەر بۇ يولدا مېڭىشنى خالىمايدىغان بىرى ئارىمىزدا بار بولسا، ۋەتەن- خەلق نامىدا ئۇنداق ئادەمنى ئارىمىزدىن قوغلاپ چىقىرىشىمىز كېرەك. تۈرك ئېلى كومىتېتى، چوقاي بىزگە قالدۇرۇپ كەتكەن مىللىي يولىدا ماڭىدىغان، ئورتا ئاسىيانى جاھانگىرلاردىن قۇتقۇزۇۇپ مۇستەقىللىق كۈرىشىنى قانات يايدۇرىدىغان بىر كومىتېتىدۇر. شۇڭا بۇ كومىتېتنى چوقاي كومىتېتى دەپ ئاتايمىز. شۇڭا، چوقاينىڭ كونا دۈشمەنلىرى بىزگە قارشى ھەر تۈرلۈك قارىلاش تەشۋىقاتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلمەكتە. بىز ئۇنداقلارنى ئارىمىزدىن تازىلاپ چىقاردۇق.
شۇنداق قىلىپ، قېيۇمخان باشچىلىقىدىكى ۋە م ت ب ك نىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈرك ئېلى كومىتېتىغا قارشى ھەرىكەت قىلىدىغان باشقا گۇرۇھتىكىلەرمۇ بۇزغۇنچىلىق سالغۇچىلار دەپ قارالدى.
قۇرۇلتايدىن كېيىن قارەس قاناتباي تۈركىيەگە بېرىپ ئۇ يەردىكى ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلار بىلەن ئۇچرىشىدۇ. تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىق زىيالىيلار ئىچىدىن تۈرك ئېلى كومىتېتىغا ئەڭ مۇھىم ياردەم زەكى ۋەلىدى تۇغان بىلەن ئۇنىڭ يېقىنلىرىدىن كېلىدۇ. بۇنىڭ ئەكسىچە تاھىر چاغاتاي باشچىلىقىدىكى سابىق م ت ب ئەزالىرى گېرمانىيەدە پائالىيەت قىلىۋاتقان ھەر ئىككىلا كومىتېتقا قارشى چىقماقتا ئىدى. شۇ سەۋەبتىن ئۇلار تۈرك ئېلى كومىتېتىنى ھىمايە قىلىش دەيدىغان بىر خىيالمۇ يوق ئىدى. بۇ ۋاقىتتا تۈرك ئېلى كومىتېتى بىلەن ۋەلى قېيۇمخان ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش شىددەت بىلەن داۋام قىلىدۇ. تۈرك ئېلى رەھبەرلىكى ۋەلى قېيۇمخاننى ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىنى ئۆز قولىدا تۇتۇش، ئۆزى ئوتتۇرىغا قويغان قاراشلاردىن باشقا ئوتتۇرىغا چىققان ئىدىيىۋى ھەرىكەتلەرنى بۇزغۇنچىلىق ھەرىكەتلىرى دەپ باھالىماقتا دەپ قارىلىنىدۇ. تۈرك ئېلىچىلارنىڭ قارىشى بويىچە ئۇرۇش جەريانىدا قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشلەر ئەسلىدە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلغان كۈرەش ھېسابلانمايدىكەن. چۈنكى، مۇستەقىللىقنى ئاساس قىلىدىغان بىر كۈرەشكە ھىتلېرنىڭ پەسكەش ئىرق دەيدىغان سىياسىتى ھەرگىز يول قويمايتتى. م ت ب ك تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنغان بىردىن- بىر رەھبەر پىرىنسىپى دېموكراتىك دۇنيا شارائىتى ئاستىدا توغرا يول تۇتقانلىق ھېسابلانمايدىغانلىقىنى تەكىتلەپ كۆرسەتكەن تۈرك ئېلى گۇرۇھىدىكىلەر، بۇنداق بىر پرىنسىپنىڭ ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىنى تۇيۇق يولغا باشلاپ كېتىدۇ دەپ ھېسابلىشاتتى.
بۇ ئىككى تەشكىلات ئارىسىدىكى بۇ تۈر سۈركىلىشلەر تەبىئىي ھالدا سىرتتىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغىمۇ تەسىر كۆرسىتىشكە باشلىغان بولۇپ، سەپ ئىچىدە بىر قاتار بۆلۈنۈشلەرنىڭ كېلىپ چىقىشىغا سەۋەب بولماقتا ئىدى. يەنى سەئۇدى ئەرەبىستان، ھىندىستان ۋە پاكىستان قاتارىدىكى ئەللەردە ياشايدىغان بىر قىسىم ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ كرېنىسكى كومىتېتىغا، ئۇنىڭ بىلەن ھەمكارلىشىپ پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان تۈرك ئېلى كومىتېتىغا «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىدا ئېلان قىلغان قارشى تۇرۇش نارازىلىق باياناتلىرى، بۇ تۈردىكى بۆلۈنۈشلەرنىڭ ئېنىق ئىشارەتلىرى دېيىشكە بولىدۇ.
بۇنىڭغا ئوخشايدىغان ئەمما تېخىمۇ كۈچلۈك كۈرەشلەر كاپكازىيىلىك گۇرۇپپىلار ئىچىدىمۇ روي بەرمەكتە ئىدى. ئەلىخان قانتۆمۈرنىڭ «كاپكازىيە» ژۇرنىلىدا، كرېنىسكى گۇرۇھى بىلەن بىرلىكتە پائالىيەت قىلغانلار، كيۇسلىڭلار (كيۇسلىڭ − ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا ۋەتىنىنى ئىشغال قىلىۋالغان نېمىس ئارمىيىسى بىلەن ھەمكارلىق ئورناتقان نورۋېگىيە باش مىنىستىرىنىڭ ئىسمى. كىسلىڭ دەپمۇ ئېلىنىدۇ. شۇندىن كېيىن، كيۇسلىڭ دېگەن بۇ ئاتالغۇ ئىشغالىيەتچى كۈچلەر بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتىدىغان سىياسەتچىلەرگە بېرىلىدىغان ئومۇمى سىياسىي لەقەمگە ئايلىنىپ قالدى. − ئۇيغۇرچە كىتابلاردا ۋەتەن خائىنلىقىنى ئىپادىلەيدىغان بۇ ئىسىم “كىسلىڭ” دەپ ئاتىلىپ كېلىنگەنلىكى مەلۇم − ئۇ.ت − ئا.ھ. ئىزاھاتى) دەپ ئاتىلىپ، ئۇلارغا قارشى كەسكىن ھۇجۇم قىلىنماقتا ئىدى:
دۆنەك (مەيدانى يوق، تۇراقسىز − ئۇ.ت) «سۋوبودنىي كاۋكاز» بىلەن «ئەزەربەيجان» ژۇرناللىرى ئاساسىدا بىرلەشكەن كاپكازىيە كيۇسلىڭلىرى ھامىيلىرىغا − كرېنسكىلەرگە، مەلگۇنوۋلارغا، نىكولايىۋىسكىلارغا ۋە باشقىلىرىغا − پۈتۈن ئىشلاردا غالچىلىق قىلىشقا ئۇرۇنماقتا. بۇلار بىلەن ھەمكارلىق ئورناتقان، شىمالى كاپكازىيىلىكلىكىنى ئۇرۇس بۇگدانوۋ نامى بىلەن نىقابلىۋالغان بىر قورقۇنچاقمۇ، نيۇيوركتا چىقىدىغان «نوۋويې رۇسكويې سلوۋو» گېزىتىنىڭ سەھىپىلىرىدە ئۇرۇسلارغا يالاقچىلىق قىلىپ يۈرمەكتە.
بۇ ئەپەندىلەرنىڭ ھەممىسى خوجايىنلىرىنىڭ ئارزۇسىغا ماسلىشىپ، كاپكازىيىلىكلەرنى ئۇرۇسلار تەرىپىگە ئۆتۈشكە ماقۇل كەلتۈرۈش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىشماقتا. بۇنداقلار بۇ تۈردىكى ئۇرۇنۇشلىرىدا ئالدى بىلەن مازىمىزنى (ئۆتمۈشىمىزنى − ئۇ.ت) ۋە غەيرىي ئۇرۇس مىللەتلىرىنىڭ زۇلۇم ئاستىدا ياشاۋاتقانلىرىنى، بۈگۈنكى كۈندىكى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ھەقىقىي ئەھۋالىنى بۇرمىلاپ كۆرسىتىشتەك ھەر تۈرلۈك يىرگىنچلىك چارىلارنى ئىشقا سېلىشتىنمۇ باش تارتماي كەلمەكتە. بۇ تۈردىكىلەرنىڭ رۇسىيە جاھانگىرلىكىگە قارشى پوزىتسىيىلىرى بەكلا بىر تەرەپلىمە بولۇپ كەلمەكتە. رۇسىيەنىڭ ئىمپېرىيىسىنىڭ پۈتۈنلۈكىنى ساقلاپ قېلىشقا ئۇرۇنغان ئەپەندىلەرنىڭ نەزەرىيىلىرىنى بىۋاسىتە ھەم تولۇق تەكرارلاشتا چىڭ تۇرۇشماقتا.

بولشېۋىكلەرگە قارشى ھەمكارلىق مەركىزى
سوۋېت ئىتتىپاقى ئىچىدىكى مىللەتلەرنىڭ مىللىي ھېسسىياتلىرىغا بەك ئېتىبار قىلىپ كەتمەيدىغان ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى دائىرىلىرى، تۇنجى تەشكىللەشنى باشلاتقان ۋاقتىدا “رۇسىيە مىللەتلىرىنى ئازاد قىلىش ئامېرىكان كومىتېتى” دېگەن نامنى ئىشلەتكەن ئىدى. يەنى بىر مەنىدە ئامېرىكالىقلار رۇسىيەگە قۇل قىلىنغان بارلىق مىللەتلەرنى رۇسىيە مىللەتلىرى دەپ قوبۇل قىلغان ھېسابلىناتتى. سوۋېت ئىتتىپاقىنى رۇسىيە بىلەن “تەڭ كۈچلۈك” مەنىدە كۆرۈش، سوۋېت تەۋەسىدىكى ئوخشىمىغان مىللەتلەرنى “رۇسىيە خەلقى” دەپ قوبۇل قىلىش، پەقەتلا ئامېرىكالىقلارلا سادىر قىلالايدىغان خاتالىقلاردىن بىرى ھېسابلىناتتى. بۇ مىللەتلەرنىڭ مۇستەقىللىق تەلەپلىرىنىمۇ كۆزدە تۇتمايدىغان ئا ق ش ھۆكۈمىتى، سوۋېت ئىتتىپاقى يىمىرىلگەندىن كېيىن بۇ تۈردىكى تەلەپلەرنى قايتىدىن ئويلىشىدىغانلىقىنى، ۋاقتى كەلگەندە خەلقلەرنىڭ ئۆز تەقدىرى ھەققىدىكى قارارىنى ئۆزلىرى بېرىدىغانلىقىنى ئېيتىپ، بىر مەنىدە مۈجمەل، ئۆزگىرىشچان سىياسەتنى ئوتتۇرىغا قويۇشقانىدى. بۇ كومىتېت قۇرۇلۇشى بىلەن بىر ۋاقىتتا ئوتتۇرىغا چىققان تەنقىدلەر بىلەن نارازىلىقلار، ئا ق ش دائىرىلىرىنى بۇ مەسىلىنى قايتىدىن مۇھاكىمە قىلىشقا مەجبۇرلايدۇ. مۇھاكىمە ئارقىلىق ئوتتۇرىغا قويۇلغان ھەل قىلىش چارىسى، چار رۇسىيە دەۋرىنى ئەسلىتىدىغان رۇسىيە مىللەتلىرى ئۇقۇمىنىڭ ئورنىغا بولشېۋىكچىلىق ئاتالغۇسىنىڭ دەسسىتىلىشى، مىللىي مۇستەقىللىق كۈرىشىنى ئىدېئولوگىيىلىك ئاساس ئۈستىگە تىكلەپ كۆرسىتىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى. يەنى، بولشېۋىزمغا قارشى ئىدىيىنى بىر قالپاق قىلىپ پايدىلىنىشنى مەقسەت قىلىشتىن باشقا نەرسە ئەمەس ئىدى. شۇنداق قىلىپ، ئامېرىكا كومىتېتىنىڭ نامىمۇ “بولشېۋىكچىلىقتىن قۇتۇلۇش ئۈچۈن ئامېرىكان كومىتېتى” دەپ ئۆزگەرتىلدى.
1952- يىلى ئۆكتەبىرنىڭ 16- كۈنى ئۇرۇس پارتىيىلىرىنىڭ دەسلەپكى يىغىنىنى ۋېيسبادېندا  چاقىرغانلىقى سەۋەبىدىن ۋېسبادېنچىلار دەپ قارالغان 5 ئۇرۇس ۋە غەيرىي ئۇرۇس گۇرۇپپىسى يىغىلىپ بىر قېتىملىق يىغىن چاقىرىشىدۇ. ئۇكرائىنا بىلەن بېلارۇسىيەلىك گۇرۇپپىلار بۇ يىغىنغا قاتناشمايدىغانلىقلىرىنى ئۇقتۇرغان ئىدى. يىغىندىن كېيىن قايتىدىن بىر كېلىشىم ئىمزالىنىپ، “بولشېۋىكلەرگە قارشى ھەمكارلىق مەركىزى” قۇرۇلغانلىقى ئېلان قىلىنىدۇ. ھەمكارلىق مەركىزىنىڭ پائالىيەتلىرىنى باشقۇرۇش مەقسىتىدە پروفېسسور مېلگۇنوۋ رەئىسلىكىدىكى 10 كىشىلىك بىر مەركىزى بيۇرو تەشكىل قىلىنىدۇ (بۇ مەركىزى بيۇرو تۆۋەندىكى كىشىلەردىن تەشكىل تاپىدۇ: سېرگېي پېتروۋىچ مېلگۇنوۋ، ۋاسىلى فيودوروۋىچ بۇتېنكوۋ، ئىۋان ئالېكسېيىۋىچ كۇرگانوۋ، گيورگى ئىلئىچ ئانتونوۋ، نوي كونىستانتىنوۋىچ سىسادژ −گىرۇزىيە مىللىي شۇراسىدىن، جەيھۇن ھاجىبەيلى − ئەزەربەيجان مىللىي ئىتتىپاق كومىتېتىدىن، ئېلبېرت ئىسمايىلوۋىچ خۇداروۋ − شىمالى كاپكازىيە مىللىي ئىتتىپاقىدىن، گرىگورى ساخارۇنى − ئەرمېنىيە ئىتتىپاقىدىن ۋە قارەس قاناتباي − تۈرك ئېلى كومىتېتىدىن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
بۇنىڭدىن باشقا 20 نەپەر ئۇرۇس، 20 نەپەر غەيرىي ئۇرۇس ۋە 20 نەپەر ئالىم بولۇپ جەمئىي 60 كىشىلىك بىر ھەمكارلىق شۇراسىمۇ تەشكىل قىلىنىدىغان بولىدۇ. ئەمما رۇسىيە خەلقلىرى كومىتېتىنىڭ رەت قىلىنىشىغا سەۋەبچى بولغان مەسىلىلەر ئۆز پېتىچە ساقلىنىپ كەلمەكتە ئىدى. سوۋېت تەۋەسىدىكى مىللەتلەرنىڭ تەقدىرى مەسىلىسى كەلگۈسىدە قۇرۇلىدىغان خەلق قۇرۇلتىيىنىڭ ھەل قىلىشىغا قالدۇرۇلغانىدى. يەنە بىر ئىش، بولشېۋىكلەر تۈزۈمى ئاغدۇرۇلۇش جەريانىدا كۆرۈلۈش ئېھتىمال بولغان قالايمىقان ۋەزىيەتتىن پايدىلىنىپ ھېچقانداق بىر مىللەت مۇستەقىللىق ئېلان قىلالمايدۇ دەپ بەلگىلەنگەنىدى. مۇستەقىللىق ئېلان قىلىش ھوقۇقى پەقەتلا بالتىق ئەللىرى ئۈچۈنلا تونۇلىدۇ دەپ بېكىتىلگەنىدى.
مىللەتلەر مەسىلىسى ئۈستىدىكى بۇ تۈر مۈجمەللىكلەر يېڭىدىن قۇرۇلغان بۇ ھەمكارلىق كومىتېتىنىمۇ قاتتىق تەنقىد ئوبېكتىۋىغا ئايلاندۇرۇپ قويىدۇ. بۇ ئورگاننىڭ سىرتىدا قالغان مىللىي تەشكىلاتلار بۇ يېڭى تەشكىلاتنىڭ رۇسىيە پۈتۈنلۈكىنى قوغداپ قالىدىغان بىر ئورگانغا ئايلانغانلىقىنى، ئىنقىلاب دەۋرلىرىدە قۇرۇلغان مۇستەقىل دۆلەتلەرنىڭ ھەقلىرىنى تارتىپ ئېلىشقانلىقىنى، ئۇرۇسلاردىن باشقا مىللەتلەرنىڭ مۇستەقىللىقىنىڭ ئومۇمى رۇسىيە قۇرغۇچىلار قۇرۇلتىيى بىلەن يەرلىك قۇرغۇچىلار قۇرۇلتاي قارارلىرىغا قالدۇرۇلغانلىقىنىڭ قوبۇل قىلىش مۇمكىن بولمايدىغان بىر ئىش ئىكەنلىكىنى ئىپادىلىشىپ، بۇ ھەقتە كۈچلۈك نارازىلىق پائالىيەتلىرىنى باشلىۋېتىدۇ.
بولشېۋىكلەرگە قارشى مەركەز پائالىيەتلىرى ئۇرۇس مىللەتلىرىنى ئازاد قىلىش ئامېرىكان كومىتېتىغا ئوخشاشلا ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي يار لېۋىگە كېلىپ توختاپ قالىدۇ. ئىككى يىلدىن بېرى داۋام قىلىپ كەلگەن زىددىيەتلەر ئامېرىكان كومىتېتىنىڭ ئۈمىدلىرىنى يوققا چىقارغان بولۇپ، ھەرقايسى گۇرۇپپىلارغا بېرىلىدىغان ياردەممۇ ئازىيىشقا باشلايدۇ. ئامېرىكا ياردىمىنىڭ ئازىيىشىغا ئەگىشىپ، بۇ ياردەملەرگە تايىنىپ قۇرۇلغان تەشكىلاتلاردا كەينى كەينىدىن يېڭى مەسىلىلەر كۆرۈلۈشكە باشلايدۇ. دېگەندەك، 1952- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ ئەسلىدىلا سانى ئاز بولغان خادىملىرى ئارىسىدىمۇ زىددىيەت ۋە شەخسى سۈركىلىشلەر باش كۆتۈرۈشكە باشلايدۇ. يىل ئاخىرغا كەلگىنىدە قارەس قاناتباي رەئىسلىكتىن ۋە ھەيئەتلىكتىن ئىستېپا بېرىدۇ، ئۇنىڭ ئورنىغا دۆلەت تاغىبەرلى سايلىنىدۇ. ئەمما ئارىدىن بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن، ئۇمۇ ئورنىنى ك. قۇدايبەرگەنگە ئۆتكۈزۈپ بېرىدۇ. 1953- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئا ق ش دائىرىلىرى بولشېۋىكچىلىققا قارشى كۈرەش سىياسىتىدە زور ئۆزگىرىش ياساش قارارىغا كېلىدۇ. بۇ تۈر سىياسىي ئۆزگەرتىلىش، قالغان ۋېيسبادېنچىلار كومىتېتلىرىغا ئوخشاش، تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭمۇ تارقىلىپ كېتىش ئاقىۋىتىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ.

ئامېرىكان كومىتېتىنىڭ ئاقىۋىتى ۋە يېڭى ئىزدىنىشلەر
سوۋېت ئىتتىپاقى ئورگانلىرىنىڭ ئىچكى پائالىيەتچانلىقى بىلەن ئۇرۇسلارغا قۇل قىلىنغان مىللەتلەرنىڭ سوتسىيال سىياسىي تۈزۈلۈشلىرى تولۇق كۆزدە تۇتۇلماي ئوتتۇرىغا قويۇلغان بولشېۋىكچىلىققا قارشى ھەمكارلىق مەركىزى دەيدىغان بۇ لايىھە، ئاخىرىدا ئوڭۇشسىزلىق بىلەن نەتىجىلىنىدۇ. بۇ مەركەز ئوخشىمايدىغان ھەر تۈردىكى مىللەتلەرنى بىر يەرگە يىغىپ پائالىيەت قىلىشنى مەقسەت قىلغان بىر مەركەز بولغانلىقى ئۈچۈن، نۇرغۇنلىغان ساھەلەر بويىچە كۈتكەن ئۈمىدلىرىنى، يەتمەكچى بولغان نىشانلىرىغا ماس كەلمىگەن ھەر تۈردىكى گۇرۇپپىلارنى بىر سەپتە تۇتۇش، ئۇلارنى پائالىيەتكە يېتەكلەش بەكلا مۈشكۈل ئىدى. دېگەندەك، بۇ ئورگان قۇرۇلغان دەسلەپكى يىلىدىلا ھەمكارلىق مەركىزىنىڭ ئىچىدە بۆلۈنۈشلەر كۆرۈلۈشكە باشلىغان ئىدى. بۇ جەرياندا ئامېرىكان لايىھىسىگە قارشى چىققان سابىق پرومېتېچى گۇرۇپپىلار يەنە شۇ ميونخېندا يىغىلىپ “پارىژ بلوگى” نامىدا بىر سىياسىي تەشكىلات قۇرۇشقا تۇتۇش قىلىدۇ (پارىژ بلوگى 1953- يىلى ميونخېندا ئۇكرائىنا، ئەزەربەيجان، ئورتا ئاسىيا، قىرىم، شىمالى كاپكازىيە، ئىدىل- ئۇرال، ئەرمېنىيە، بېلارۇسىيە، گىرۇزىيە ۋە ئۇرۇس كازاكلىرى مىللىي تەشكىلاتلىرىنىڭ قاتنىشىشى نەتىجىسىدە قۇرۇلغانىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). خۇددى پرومېتې ھەرىكىتىدە بولغىنىدەك، بۇ بلۇكتىمۇ ئۇكرائىنالىق مىللەتچىلەر يېتەكچى ئورۇندا ئىدى. گىرۇزىيەلىكلەر، ئەزەربەيجان مىللىي ھەرىكىتى، شىمالى كاپكازىيىلىكلەر، ئىدىل- ئۇرال مىللىي مەركىزى، قىرىم مىللىي مەركىزى، تاھىر چاغاتاي باشچىلىقىدىكىئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق ھەرىكىتى قاتارىدىكىلەر بۇ سەپنىڭ قالغان ھەيئەتلىرىنى تەشكىل قىلماقتا ئىدى. پارىژ بىلۇكى يېڭى قۇرۇلغان ۋاقىتلاردا ئا ق ش تەرىپىدىن قىسمەنلىكتە بولسىمۇ ھىمايىسىگە ئېرىشەلىگۈدەك كۆرۈنسىمۇ، بولشېۋىكچىلىققا قارشى ھەمكارلىق مەركىزى دائىرىسى ئىچىدىكى ئۇرۇس گۇرۇپپىلىرىغا قارشى تەرەپتە تۇرۇپ پائالىيەت قىلىشى سەۋەبىدىن، بۇنداق ياردەممۇ بەكلا چەكلىك ھالەتتە قالىدۇ.
1953- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگىنىدە، ئا ق ش دائىرىلىرى بولشېۋىكچىلىققا قارشى ھەمكارلىق مەركىزى جەھەتتىكى ئوڭۇشسىزلىقلىرىنى رەسمىي تۈردە ئېتىراپ قىلىشىپ، بۇ لايىھە ئۈچۈن ئىقتىسادى جەھەتتە ياردەمنى توختىتىشقا مەجبۇرلىغىنى ئېلان قىلىدۇ:
ئىنتايىن مۇھىم بىر دەۋر ئىچىدە ئامېرىكان كومىتېتىنىڭ بۇ جەھەتتىكى تەشەببۇسلىرى ئىزچىل تۈردە مەغلۇبىيەتكە دۇچ كېلىپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن، ئامېرىكان كومىتېتى يېقىن كەلگۈسىدە بىرلا مۇھاجىر سېپىنىڭ قۇرۇلۇشىدىن ئۈمىد يوقلۇقىنى ئېتىراپ قىلىشتىن باشقا ئامال يوقلۇقىنى قوبۇل قىلىشقا مەجبۇر بولدى. … بۈگۈنگىچە بولغان ئارىلىقتا دېموكراتىك كۈچلەرنىڭ ھەمكارلىقىنى ئاسانلاشتۇرۇپ بېرىش مەقسىتىدە ئامېرىكان كومىتېتى تەرىپىدىن بېرىلگەن ياردەملەر 1953- يىلى 31- ئاۋغۇستتىن باشلاپ پۈتۈنلەي توختىتىلدى.
بۇ قارار بىلەن تەڭ، ميۇنخېن شەھىرىدە ھەمكارلىق مەركىزى ئۈچۈن ئايرىلغان بىنانىڭ بىكار قىلىنىشى تەلەپ قىلىندى. شۇنداق قىلىپ، پۈتۈنلەي ئامېرىكا ياردىمى ئاساسىغا قۇرۇلغان تۈرك ئېلى كومىتېتىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق سۇنئى مىللىي مەركەزلەرنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك پائالىيەتلىرىنى توختىتىشقا مەجبۇر بولىدۇ. بولشېۋىكچىلىققا قارشى كۈرەشنى مۇھاجىردىكى گۇرۇپپىلار ۋاسىتىسىگە تايىنىپ قانات يايدۇرۇش جەھەتتە ئوڭۇشسىزلىققا ئۇچرىغان ئامېرىكا دائىرىلىرى، قايتىدىن بىر سىياسەت بەلگىلەش يولىنى ئاختۇرۇشقا كىرىشىدۇ. بۇندىن كېيىن كۈرەشنى بىۋاسىتە ئا ق ش دائىرىلىرى باشقۇرىدىغان قىلىپ تەشكىللىنىدىغان تەشكىلاتلار ۋاسىتىسى ئارقىلىق قانات يايدۇرۇشنى پىلانلىنىدۇ. بۇنداق بىر ئۆزگىرىش جەريانىدا، ميۇنخېن مەركەز قىلىنغان ھالدا «ئەركىنلىك رادىئوسى» ۋە «سوۋېت ئىتتىپاقىنى ئۆگىنىش تەتقىقات يۇرتى» قۇرۇلىدۇ. «رادىئو لىبېرتي» (ئەركىنلىك رادىئوسى) سوۋېت ئىشغالى ئاستىدىكى مىللەتلەر تىلىدا ئاڭلىتىش بېرىدىغان، تەتقىقات يۇرتى بولسا سوۋېت ئىتتىپاقىغا مۇناسىۋەتلىك ئىلمى خاراكتېردىكى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ مەتبۇئاتچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىدىغان ئورۇن بولىدۇ (سوۋېت ئىتتىپاقىنى ئۆگىنىش تەتقىقات يۇرتى − ئىنستىتۇت فور دې ستۇدي ئوف دې ئۇ س س ر − 1950- يىلىنىڭ 8- ئىيۇل كۈنى ميونخېندا قۇرۇلغان بولۇشىغا قارىماي، ئاكتىپ پائالىيەت قىلىشقا باشلىغان ۋاقتى بىر قانچە يىل كەينىگە سۆرىلىپ كېتىدۇ. بۇ تەتقىقات يۇرتى قارمىقىدا ئامېرىكالىقلار بىلەن بىرگە 50 نەپەردەك سوۋېت مۇساپىرىمۇ خىزمەت قىلاتتى. بۇ تەتقىقات يۇرتى 1955- يىلىدىن باشلاپ ھەر ئۈچ ئايدا بىر تۈركىيە تۈركچىسىدە ژۇرنال، ئىنگلىز تىلىدا ئايلىق بىر خەۋەرلەر توپلىمى چىقىرىشقا باشلايدۇ. ژۇرنال تەھرىرلىكىنى ئەدىگە مۇستاپا قىرىمال، خەۋەرلەر توپلىمىنىڭ تەھرىرلىكىنى بولسا نىكولاي گالاي ئۈستىگە ئېلىپ كەلمەكتە ئىدى. ژۇرنال، سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى بارلىق مىللەتلەرگە مۇناسىۋەتلىك تەتقىقاتلارنى ئېلان قىلىپ تۇراتتى. 1958- يىلىدىن باشلاپ تۆمۈربەك دەۋلەتشىن رىياسەتچىلىكىدە پەقەت تۈركى قوۋملار رايونىغىلا مۇناسىۋەتلىك ئىنگلىز تىلىدا «دې ئەست تۈركىس رېۋىيېۋ» ئىسىملىك بىر يىللىق ژۇرنال نەشرى قىلىنىشقا باشلايدۇ. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە تەتقىقات يۇرتى تەۋەسىدە نۇرغۇن ساندا كىتابلار بېسىلغان بولۇپ، نۇرغۇن قېتىم ئىلمىي يىغىنلار ئۇيۇشتۇرۇلدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ پائالىيەتلەرگە قوشۇمچە قىلىپ يەنە 1942- يىلىدىن بېرى ئا ق ش پايتەختىدە ئاڭلىتىش بېرىۋاتقان «ئامېرىكا ئاۋازى» رادىئوسىمۇ كۈچەيتىلگەن بولۇپ، ئۇرۇسچە، ئۇكرائىنچە، پولەكچە، ۋېنگىرچە قاتارىدىكى تىللارغا قوشۇمچە قىلىپ گروزىنچە، تاتارچە، ئەزەربەيجانچە ۋە ئورتا ئاسىيا شېۋىسىدە ئاڭلىتىشلارنى بېرىشكە باشلايدۇ.
بۇ جەرياندا گېرمانىيە دائىرىلىرىمۇ مۇھاجىر گۇرۇپپىلىرىغا قارىتىلغان مۇناسىۋەتلەرنى تەدرىجىي تۈردە باشلىماقتا ئىدى. ئا ق ش تىزگىنى ئاستىدا قانات يايدۇرۇلۇۋاتقانلىقى ئېھتىمال بولغان بۇ پائالىيەتلەر، ئۇرۇشتىن كېيىنكى گېرمانىيەدە قالغان لېژيونلارنى مەقسەت قىلىپ ئۇيۇشتۇرۇلغان يىغىنلار ۋاسىتىسىدا باشلانغان ئىدى. بۇ يىغىنلاردا، ئۇرۇش دەۋرىدە لېجيونلارغا قوماندانلىق قىلغان گېنېرال خېيگىندورف بىلەن يەنە شۇ ۋاقىتلاردا بۇ لېجيونلارغا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقى مەسئۇللىرىدىن بىرى، دىپلومات براۋتىگاممۇ قاتنىشىپ كەلگەن ئىدى. ھەر تۈرلۈك مىللەتلەرگە ئائىت سابىق لېژيونچىلارنىڭ ئۇرۇش مەزگىلىدە ئىجرا قىلىنغان ئىشلار سەۋەبىدىن گېرمانىيە رەھبەرلىكىنى نۇرغۇن قېتىم قاتتىق تەنقىدلەپ كەلگەنلىكى سەۋەبىدىن گېرمانىيە ھۆكۈمىتىنىڭ ياردىمى بىلەن يولغا قويۇلۇۋاتقان بۇ پائالىيەتلەر ئۇزۇن داۋام قىلالمايدۇ.
تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ تارقىلىپ كېتىشى، «تۈرك ئېلى» ژۇرنىلى مەتبۇئات ساھەسىدىن چېكىنىپ چىققىنىدىن كېيىن ئەزالارنىڭ بىر قىسمى م ت ب ك غا قايتا كىرىۋالىدۇ، يەنە بەزى ئەزالار ئامېرىكالىقلار قۇرۇپ چىققان ئورگانلاردا ۋەزىپە ئۆتەيدۇ.

م ت ب ك نىڭ شەرق ئەللىرىگە ئېچىلىشى
مىللىي ئورتا ئاسىيا بىرلىك كومىتېتى، 1952- يىلىنىڭ 9- ئاپىرىل كۈنى بىر قېتىملىق پەۋقۇلئاددە قۇرۇلتاي چاقىرىدۇ. سىياسىي ئىشلار بىلەن تەشكىلات ئىشلىرىغا مەسئۇل رەئىسى بايمىرزا ھېيتى، ئىلمى ئىشلار بۆلۈم باشلىقى ئەرگەش بۇلاقبېشى ۋە مەتبۇئات ئىشلىرى بۆلۈمىنىڭ باشلىقى ۋەلى زۇنۇن قاتارلىق كىشىلەر مەلۇمات بەرگەن بۇ قۇرۇلتايدا كومىتېتنىڭ سىياسىي يولى ماقۇللىنىپ، كەلگۈسى مېڭىشقا تېگىشلىك نىشان كۆرسىتىلگەن:
ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلارنىڭ بىر بايراق ئاستىغا جەم بولۇشى زۆرۈر. … بۇ كومىتېت ھەرگىز بىر سىياسىي پارتىيە ئەمەس، بەلكى مۇستەقىللىق ئۈچۈن كۈرەش قىلىدىغان بىر ئورگان. شۇنداق بولغاچقا، ئورتا ئاسىيالىقلار ئىچىدە ئۇششاق- ئۇششاق تەشكىلاتلارغا بۆلۈنىۋېلىشى مىللىي ھەرىكىتىمىزگە پايدا ئەمەس زىيان كەلتۈرىدۇ. … بۇ كومىتېت ھېچقانداق بىر دۆلەتنىڭ ئىچكى- تاشقى سىياسىي ئىشلىرىغا ئارىلاشمىغىنىدەك، ھېچ بىر دۆلەتمۇ ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتى ئىچكى ئىشلىرىغا ئارىلىشالمايدۇ.
(رەسىم ئورنى)
بايمىرزا ھېيتى، ئەرەبىستان زىيارىتى جەريانىدا تايىف ۋالىسى بىلەن بىرگە. سول تەرەپ باشتىكىسى م ت ب ك نىڭ ئەرەبىستاندىكى ۋاكالەتچىسى زۇھىرىدىن ئورتا ئاسىياى. تايىف، 1953
م ت ب ك، يۇقىرىقى قارارىغا ئاساسەن ئورتا ئاسىيالىقلار ئەتراپىغا جەم بولىدىغان بىردىن بىر مەركەز ئىكەنلىكىنى، بۇنىڭدىن باشقا قۇرۇلىدىغان تەشكىلاتلار رەت قىلىنىدىغانلىقىنى، ئا ق ش قاتارىدىكى ئەللەرنىڭ مىللىي ھەرىكەتلەرگە ئارىلىشىۋېلىشىنى قوبۇل قىلىشقا بولمايدىغانلىقىنى تەكىتلەپ كۆرسەتكەن ھېسابلاندى. دوكتور بايمىرزا ھېيتى، كومىتېت قارارىغا ئاساسەن شەرق ئەللىرىدە تەشكىللىنىشلەرگە مەسئۇل قىلىپ بەلگىلىنىدۇ.
دوكتور ھېيتى، 1953- يىلى ماي ئېيىدىن باشلاپ 5 ئاي داۋام قىلىدىغان بىر ساياھەتكە چىقىدۇ؛ ئۇ نۆۋەت بىلەن تۈركىيە، سۈرىيە، ئىيوردانىيە، مىسىر، ئەرەبىستان ۋە پاكىستان قاتارىدىكى ئەللەرنى زىيارەت قىلىپ، بۇ رايونلاردا تارقىلىپ ياشاۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلار بىلەن كۆرۈشۈپ چىقىدۇ؛ ئۇ يەرلەردە ئۇيۇشتۇرۇلغان يىغىنلاردا ئورتا ئاسىيا جەمئىيەتلىرى قۇرۇلمىغان ئەللەردە م ت ب ك شۆبىلىرىنى ئاچىدۇ؛ شۆبە ئېچىشقا ئىمكانىيەت بولمىغان يەرلەردە بولسا ۋاكالەتچىلەرنى تەيىن قىلىپ چىقىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە م ت ب ك بىلەن ئورتا ئاسىيا مۇھاجىرلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى تەرتىپكە سېلىش ئۈچۈن شۇ ئەللەردە ۋاكالەتچىلەرنىمۇ تاللاپ چىقىدۇ. 1953- يىلىدىن باشلاپ ئىتالىيەدە م. سەئىت كېرىمى، تۈركىيەدە دوكتور سالىھ ئەركىنقول، ئىئوردانىيەدە مەھەممەت مۇراتخان، ئىراقتا مۇھەممەت ئېلى، ئەرەبىستاندا زۇھىرىدىن ئورتا ئاسىياى ۋە پاكىستاندا بولسا مەخمۇت ئايقارلى شۇ دۆلەتلەردىكى ۋاكالەتچىلەر قىلىپ تاللىنىپ ۋەزىپىگە قويۇلىدۇ.
دوكتور ھېيتىنىڭ يەنە بىر ۋەزىپىسى، چوقاي ئوغلى ۋاپاتىدىن كېيىن ئەزالىرىنىڭ ھەممىسىلا دېگۈدەك تۈركىيەدە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقى (ت م ب) بىلەن كېلىشىشنى ئىشقا ئاشۇرۇش، شۇ ئارقىلىق بۇ ئەزالارنى م ت ب ك غا قوشۇلۇشىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئىدى. ئەسلىدە ئامېرىكان كومىتېتى پائالىيىتىنى باشلىغان ۋاقىتلاردا چوقاي ئوغلىنىڭ ئورنىغا ت م ب رەئىسى بولۇپ سايلانغان پروفېسسور تاھىر چاغاتاي گېرمانىيەگە تەكلىپ قىلىنغان بولسىمۇ، بۇ جەھەتتە سۆزلىشىشلەر جەريانىدا كېلىشەلىگىدەك ئورتاق بىرەر ئاساس تېپىشالمىغان ئىدى. يەنە بىر مەزگىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن يەنە بىر ت م ب ئەزاسى بولغان پروفېسسور ئىبراھىم يارقىن، م ت ب ك تەرىپىدىن گېرمانىيەگە تەكلىپ قىلىنىپ بىرەر ئايدەك مېھمان بولۇپ تۇرىدۇ. ئەسلىدە ئۇنىڭدىن تۈركىيەدىكى ت ب م ئەزالىرىنىڭ م ت ب ك غا ئەزا بولۇش ياكى ياردىمىنى تەلەپ قىلىشنى ئۈمىد قىلىشقان ئىدى. ئەمما تۈركىيەدىن كەلگەنلەر ئۆزلىرىنى مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ مىراسچىلىرى، بۇ ھەرىكەتنىڭ بىردىن- بىر ۋەكىللىرى دەپ قارايدىغان بۇنداق بىر گۇرۇھنىڭ ئادەملىرى بىلەن ھېچ بىر پىكىر بىرلىكىگە كېلىشەلمەيدۇ. ت م ب رەئىسى تاھىر چاغاتاي، ئۇلار بىلەن يارىشىشنى رەت قىلىپلا قالماي، 1952- يىلى ئىچىدە باستۇرغان «ئورتا ئاسىياغا دائىر بەزى جەريانلار ھەققىدە كۆزقاراشلىرىمىز» دېگەن كىتابى ئارقىلىق ئۇلاردىن بىر قېتىملىق ھېساب ئېلىش ھەرىكى باشلىتىدۇ.
يەنە بىر تەرەپتە، 1953- يىلى ئامېرىكالىقلار تەرىپىدىن قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان بولشېۋىكچىلىققا قارشى ھەمكارلىق مەركىزىنىڭ پائالىيەتلىرى ئوڭۇشسىزلىق بىلەن ئاخىرلىشىپ بۇ مەركەز تەرىپىدىن بېرىلىۋاتقان ياردەم توختىغانلىقى سەۋەبىدىن تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ تارقىلىپ كېتىشى نەتىجىسىدە، م ت ب ك مۇ ئەڭ مۇھىم رەقىبلىرىنىڭ بىرىدىن قۇتۇلۇپ قالغانىدى. شۇنداق قىلىپ، تاشقى دۇنيادا ئورتا ئاسىياغا ۋاكالەتلىك قىلىدىغان بىردىن بىر سىياسىي مەركەزگە ئايلىنىش ئىشەنچىنى تېخىمۇ ئارتىدۇ.
1953- يىلى، م ت ب ك ئۈچۈن بىر بۇرۇلۇش نۇقتىسى بولۇپ قالىدۇ. شۇ كۈنلەرگە كەلگۈچە نەشرىيات ۋە مەتبۇئاتچىلىق ئىشلىرىغا مۇھىم ياردەملەردە بولۇپ كېلىۋاتقان ئەنگلىيە، بۇ ياردىمىنى توختىتىش نىيىتىگە كېلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان بۇ ئەھۋالنى ئامېرىكان كومىتېتىنىڭ تەشكىل قىلىنىۋاتقان دەۋرلىرىدە ھەمكارلىشىپ پائالىيەت قىلىش جەھەتتە ئۇلارغا يېقىن يولىمىغانلىقىمىز ئۈچۈن، ئامېرىكا دائىرىلىرى ئەنگلىيەگە بېسىم ئىشلىتىپ ياردەمنى توختىتىشقا سەۋەب بولدى دەپ چۈشەندۈرىدۇ (ھۈسەيىن ئىكرام، ئۆز ئەسلىمىلىرىدە بۇ مەسىلىنى “ئەنگلىيەلىكلەر مۇستەملىكە ئورگانلىرىدىن بىر قىسمىدىن چېكىنىپ چىقىش سەۋەبىدىن بىزگە ياردەم قىلالمايدىغانلىقىنى ئېيتتى” دەپ بايان قىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
دېمەك، بۇندىن كېيىن م ت ب ك تەشكىلاتى ئۆز ئىمكانلىرىغا تايىنىپ پائالىيەتلىرىنى قانات يايدۇرۇشقا مەجبۇر ئىدى. بۇنداق ئەھۋال ئاستىدا، 3 خىل تىلدا ئايرىم- ئايرىم ژۇرنال چىقىرىش ئىمكانىيىتى يوق ئىدى. شۇ كۈنلەردە مىندېندىكى مەركەز، دۈسېلدورف يېنىدىكى ئېركرات دەيدىغان كىچىك بىر شەھەرگە كۆچۈرۈلگەن ئىدى. م ت ب ك مەركىزىدىكى ئەزالاردىن بىر قىسمى ميۇنخېندىكى ئەركىنلىك رادىئوسىدىكى ئىشقا كىرىۋالىدۇ. يەنە بىر قىسىملار بولسا باشقا ھەر تۈرلۈك ساھەلەردە ئىشلەش مەقسىتىدە مەركەزدىن ئايرىلغانىدى. شۇ ۋاقىتتىن باشلاپ، م ت ب ك تەرىپىدىن چىقىرىلىۋاتقان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى قەرەلسىز نەشرى قىلىشىنى داۋاملاشتۇرۇلۇپ، ئاخىرى 1957- يىلى، 134- سانى بىلەن نەشرى ھاياتىنى توختىتىدۇ.
1955- يىلى ئاپرېل ئېيىدا باندوڭدا چاقىرىلغان ئاسىيا- ئافرىقا يىغىنىغا ۋەلى قېيۇمخان تەرىپىدىن ئورتا ئاسىيانىڭ ئورنى، تارىخى تەرەققىيات جەريانى ۋە سىياسىي ۋەزىيىتى تونۇشتۇرۇلغان بىر دوكلات يوللانغان ئىدى. ئۇنىڭدىن باشقا يەنە ئورتا ئاسىيا لېجيون ئوفىتسېرلىرىدىن سابىق م ت ب ك ئەزاسى روزى نەزەر دېگەن كىشى بۇ يىغىنغا قاتنىشىپ، ئورتا ئاسىيا توغرىسىدا بىر دوكلات سۇنىدۇ. بۇ قېتىمقى ئاسىيا- ئافرىقا كونفرانسىنىڭ خۇلاسە دوكلاتىدا مۇستەملىكىچىلىكنىڭ ھەرقاندىقى ئەيىبلىنىشى كېرەكلىكى توغرىلىق قارار چىقىرىلىپ، قۇل قىلىنغان ئەللەرگە مۇستەقىللىق بېرىلىش تەلىپى ئوتتۇرىغا قويۇلغان. بۇ يىغىندىن كېيىن، يەنى 1957- يىلىنىڭ ئەتىياز ئايلىرىدا ھىندونېزىيەدە “ئورتا ئاسىيانى قۇتقۇزۇش” دېگەن بىر جەمئىيەت قۇرۇلىدۇ. شۇنىسى قىزىقكى، رەئىسلىكىنى سابىق باش مىنىستىرلاردىن بىرى بولغان مۇھەممەت ناسىر باشقۇرۇۋاتقان بۇ جەمئىيەتنىڭ مەيلى قۇرغۇچىلىرى ئارىسىدا بولسۇن ياكى ئەزالىرى ئارىسىدا بولسۇن بىرمۇ ئورتا ئاسىيالىق يوق ئىدى. بۇ جەمئىيەتنىڭ پائالىيەت مەقسىتى ھىندونېزىيە بىلەن مالايادا تەھدىت ھالىغا كەلگەن كوممۇنىزمگە قارشى كۈرەش قىلىش، ئورتا ئاسىيانى سوۋېت چاڭگىلىدىن قۇتقۇزۇش دەپ بايان قىلىنغان (بۇ جەمئىيەتنىڭ قۇرغۇچىلىرى: مۇھەممەت ناسىر − سابىق باش مىنىستىر، مەسجۇمى پارتىيىسىنىڭ رەئىسى، ئەنۋەر جاكرو − پ س ئى پارتىيىسىنىڭ يېتەكچىسى، خەلق قۇرۇلتاي ۋەكىلى، ئىسا ئەنسەرى − خەلق قۇرۇلتاي ۋەكىلى، كوممۇنىستلارغا قارشى فرونت رەئىسى، نەسىردىن لاتىف − ئالىم، راخمان ساھىب − سۇلاۋېسى خەلق ۋەكىلى؛ بۇ جەمئىيەتنىڭ دەسلەپتە تاللانغان قۇرغۇچىلىرى: غارىيىپ راۋوف − مالايا ياشلار ھەرىكىتى رەئىسى، ئىسمائىل ھاسان، ھاجى فىردەۋس − مۇخبىر، ھاجى ئەسەت، م. ھاتالاھ، ئاناسباي. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
تاشقى ياردەمنىڭ ئۈزۈلۈشى، م ت ب ك نىڭ ئاكتىپ پائالىيەت بىلەن شۇغۇللىنىش ئىمكانلىرىنى زور دەرىجىدە چەكلەپ قويىدۇ. شۇڭا، كومىتېت تاشقى دۇنيادىكى ئورتا ئاسىيا كۈچلىرىدىن ياردەم ئېلىش ئۈچۈن دەرھال پائالىيەت باشلاشقا مەجبۇر بولماقتا ئىدى. بۇ مەقسەتتە ۋەلى قېيۇمخان ئورتا ئاسىيالىقلار ياشايدىغان ئەللەرنى زىيارەت قىلىپ چىقىش قارارىغا كېلىدۇ. 1956- يىلى تۈركىيەگە كېلىپ ئورتا ئاسىيالىقلار ئولتۇراقلاشقان شەھەرلەرنى زىيارەت قىلىدۇ.
(رەسىم ئورنى)
ۋەلى قېيۇمخان (سولدىن ئىككىنچىسى) سەئۇدى ئەرەبىستان زىيارىتى جەريانىدا پادىشاھ سەئۇد بىن ئابدۇلئەزىز بىلەن بىرگە − مىنا- مەككە. 1957
قېيۇمخان، ئورتا ئاسىيا جەمئىيەتلىرى ۋە ئامما تەرىپىدىن قىزغىن قارشى ئېلىنغان بولسىمۇ، تۈركىيە ھۆكۈمەت دائىرىلىرىدىن ياردەم تەلەپ قىلىپ ئېلىپ بارغان كۆرۈشۈشلەردە كۈتكەن نەتىجىگە ئېرىشەلمەيدۇ. ئارىدىن بىرەر يىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئەرەبىستانغا قىلغان زىيارىتى بولسا، ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا تەسىرى نەچچە يىلغىچە يوقالمايدىغان بەزى ۋەقەلەرنىڭ يۈز بېرىشىگە سەۋەب بولىدۇ. ئەسلىدە، ئەرەبىستان دائىرىلىرى قېيۇمخانغا زىيارىتى جەريانىدا ئىنتايىن چىرايلىق مۇئامىلە قىلغان بولسىمۇ، زىيارىتىنى تۈگىتىپ قايتىپ كېتىپ بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن م ت ب ك غا مۇناسىۋەتلىك ئوندەك ئورتا ئاسىيالىق، ئەرەبىستان دائىرىلىرى تەرىپىدىن قولغا ئېلىنىدۇ. مەدىنە، تايىف ۋە جەددە قاتارلىق شەھەرلەردە قولغا ئېلىنغان ئورتا ئاسىيالىقلار ئىككى ئايدەك تۈرمىدە ياتىدۇ. م ت ب ك نىڭ ئەرەبىستان ۋاكالەتچىسى بولغانلىقى ئۈچۈن قولغا ئېلىنغان زۇھىرىدىن ئورتا ئاسىياى، بۇ ۋەقە ۋەلى قېيۇمخان ئەنگلىيە بىلەن يەھۇدىيلار ئوتتۇرىسىدا مۇناسىۋەت باغلاپ يۈرگەن دەيدىغان بىر ئەرز سەۋەبىدىن يۈز بەرگەنلىكىنى ئېيتىدۇ. ئورتا ئاسىياىنىڭ دېيىشىچە، بۇ ۋەقە بىر قېتىملىق سوۋېت ئاغدۇرمىچىلىق ھەرىكىتىنىڭ نەتىجىسى بولۇش ئېھتىمال ئىكەن. سەئۇدى ھۆكۈمىتى ئېلىپ بارغان تەكشۈرۈشلەر نەتىجىسىدە، بۇ ئەرزنىڭ ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن ئەمەسلىكى ئىسپاتلانغان، قولغا ئېلىنغان ئون نەپەر ئورتا ئاسىيالىقنىمۇ قويۇپ بەرگەن (زۇھرىدىن ئورتا ئاسىياى بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن شەخسى سۆھبەت خاتىرىسىدىن. قولغا ئېلىنغان ئورتا ئاسىيالىقلار زۇھىردىن مىرزا ئورتا ئاسىياى، شاھ ئىلھام تاشكەندى، زىياۋۇدۇن قارى ئەنجانى، ھاجى سابىر ئەنجانى، سېيىت مۇزەپپەرخان مەرغۇلانى، مۇبارەك غوجا قاسانى، ئەخمەت ئېلى دولقۇن ئورتا ئاسىياى، ئابدۇقادىربەگ، مەۋلىۋى سېيىت قاسىم داملا ۋە نائىم مەخدۇم ئورتا ئاسىياى قاتارلىقلار. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
مەسىلىنىڭ بۇ تۈردە خۇلاسىلانغانلىقىغا قارىماي، قولغا ئېلىنىشقا نېمە سەۋەبچى بولغانلىقى ھەققىدە ئېنىق بىر جاۋاب ئوتتۇرىغا چىقمايدۇ. سوغۇق ئۇرۇش شىددەتلىك قانات يېيىۋاتقان ئۇ يىللىرى، سەئۇدى ئەرەبىستان دائىرىلىرى ئۆز زېمىنىدا سوۋېتلەرگە قارشى بىر تەشكىلات بولغان م ت ب ك نىڭ تەشكىلات قۇرۇش ئېھتىمالىنىڭ ئالدىنى ئېلىش مەقسىتىدە بۇنداق بىر ئويۇن ئويناپ چىققانلىقى ئېھتىمالغا بەكلا يېقىن. سەۋەبى نېمە بولسا بولسۇن، سەئۇدى دائىرىلىرىنىڭ بۇ تۈردىكى ھەرىكىتى ھەقىقەتەن ئۆز تەسىرىنى كۆرسەتكەن ئىدى. بولۇپمۇ سەئۇدى ئەرەبىستاندا ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارنى سىياسىي خاراكتېردىكى پائالىيەتلەر سىرتىدا تۇتۇشتا ھەقىقەتەن كۈچلۈك رولى بولدى دېيىش مۇمكىن.
گېرمانىيەگە قايتىپ كەتكەن ۋەلى قېيۇمخان، ماددىي قىيىنچىلىقلار ئۈستىدىن غالىپ كېلىش، شۇ ئارقىلىق م ت ب ك نى داۋاملىق ساقلاپ قېلىش ئۈچۈن تىرىشچانلىقىنى زادىلا توختاتمايدۇ. تۈرك ئېلى ۋەقەسى جەريانىدا كومىتېتتىن چىقىپ كەتكەن ۋەلى زۇنۇن، بەردى مۇرات تاچمۇرات قاتارىدىكى كىشىلەرنىڭ م ت ب ك غا قايتىپ كېلىشىمۇ ئاكتىپلىقنى قوزغاشقا تۈزۈك پايدىسى بولمايدۇ. بۇ جەرياندا ئامېرىكالىقلار م ت ب ك بىلەن قايتىدىن مۇناسىۋەت تىكلەشكە كىرىشىدۇ. بايمىرزا ھېيتى بۇ ھەقتىكى ئىشلار ئۈستىدە توختىلىپ كېلىپ مۇنداق دەيدۇ:
1956- يىلىدا ۋەلى قېيۇمخان بىلەن ئىككىمىز ھەيدەلبېرگدىكى ئا ق ش ھەربىي قوماندانلىق شتابىغا چاقىرتىلدۇق. ئۇ يەردە ئا ق ش دىن كەلگەن بىر قىسىم يۇقىرى دەرىجىلىك مەسئۇل كىشىلەر بىلەن ھەربىي ئەمەلدارلار چىقىپ بىزنى كۈتۈۋالدى. ئۇلار بىزدىن م ت ب ك ھەققىدە مەلۇمات بېرىشىمىزنى تەلەپ قىلىشتى. مەقسىتىمىزنى سورىدى. خېلى ئۇزۇن سۆھبەتلەشتۇق. ۋەلى قېيۇمخان ئۇلارغا پروگراممىمىزنى تونۇشتۇردى. شۇنىڭدەك، ئەگەر ئامېرىكالىقلار بۇ پروگراممىمىزغا قوشۇلمايدىكەن، ئۇ ھالدا ئۇلار بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتالمايمىز دەپ تەكىتلەپ كۆرسەتتى. ۋەلى قېيۇمخان مىللىي مەسىلىلەرگە بېرىپ تاقىشىدىغان مەسىلىلەردە ھەرگىز مۇرەسسەچىلىككە يول قويمايدىغان بىر كىشى ئىدى. پەرەز قىلىشىمچە، ئۇلار بىزنىڭ مەقسىتىمىزگە قوشۇلمىدى بولغاي. ئۇلار گېرمانىيەدىن سوۋېتلەرگە قارشى «رىئاس» دەيدىغان بىر ژۇرنال چىقىرىپ تارقاتماقتا ئىدى. ئۇلار بىزدىن بۇ ئىشقا ياردەملەشسەڭلار دەپ تەلەپ قىلىشتى. بىزمۇ ئۇلارغا ھۈسەيىن ئىكرام، ئەلىجان ۋە قادىر ئوسمان قاتارلىق دوستلارنى تەۋسىيە قىلدۇق. پائالىيەتلەر 1959- يىللىرىغىچە داۋام قىلدى.
يەنە بىر جەھەتتە، ئا ق ش كونگىرىسى 1959- يىلى 17- ئىيۇلدا ئا ق ش پرېزىدېنتىغا سوۋېتلار قۇل قىلغان مىللەتلەرنىڭ كەلگۈسى تەقدىرىگە مۇناسىۋەتلىك بىر دوكلات ئېلان قىلىش ھوقۇقىنى بېرىدۇ. پرېزىدېنت ئېيزىنخاۋېر بۇ كونگىرە قارارىغا ئاساسەن، 19- ئىيۇل كۈنى بىر ھۆججەت ئېلان قىلىدۇ. بۇ ھۆججەتنىڭ روھىغا ئاساسەن، ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى خەلقى بىلەن ئامېرىكا دۆلىتى سوۋېتلار بېسىۋالغان مىللەتلەرنىڭ ئازادلىق ھەرىكەتلىرىگە بولغان قىزىقىش ۋە ئۇنىڭغا ھەيرانلىقى تونۇشتۇرۇلۇپ كېلىپ، ئىيۇن ئېيىنىڭ 3- ھەپتىسىنى “قۇل قىلىنغان مىللەتلەر ھەپتىسى” قىلىپ بېكىتىپ، بۇ ھەپتىدە ئۆتكۈزۈلىدىغان ئەسلىمە مۇراسىملىرى سوۋېتقا قۇل بولۇپ قالغان مىللەتلەر ئۆز تەقدىرىنى ئۆزلىرى بەلگىلىيەلەيدىغان كۈنلەر كەلگۈچە داۋام قىلىپ بارىدىغانلىقى ئۇقتۇرۇلدى.
1960- يىللارنىڭ ئاخىرلىرى م ت ب ك تەشكىلاتى ئۇزۇندىن بېرى ئەزا بولۇپ كېلىۋاتقان، ئاساسلىقى ئۇكرائىنا مىللەتچى خادىملىرى تەرىپىدىن يېتەكلىنىپ كېلىنگەن ئا ب ن (بولشېۋىكچىلىققا قارشى مىللەتلەر − ئا.ھ. ئىزاھاتى) تەشكىلاتىدىنمۇ چېكىنىپ چىقىدۇ. م ت ب ك نىڭ بۇ تەشكىلاتتىن نېمە سەۋەبتىن چېكىنىپ چىققانلىقى ئېنىق ئەمەس. 1970- يىللارغا كەلگەندە، م ت ب ك نىڭ ئەزالىرى ئاساسەن تارقىلىپ كەتكەن، كۆپىنچە ۋاقىتلاردا ژۇرنال چىقىرىشتىن باشقا تۈزۈكرەك بىرەر پائالىيەت بىلەن شۇغۇللىنالمىغىدەك ھالغا چۈشۈپ قالىدۇ. يېڭى ئەزا مەنبەلىرىنىڭ يوقلۇقى تەشكىلات خادىملىرىنى بەكلا ئاجىزلاشتۇرۇۋەتكەنىدى. خەلق بىلەن بىر پۈتۈنلۈكنى ساقلىيالماسلىق، ماددىي مەنبەلەردىن مەھرۇم بولۇش قاتارىدىكى سەۋەبلەر بۇ تەشكىلاتنىڭ تارقىلىپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئامىللار ئىدى. ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتىدە ئىنتايىن مۇھىم ئورۇنغا ئىگە «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىمۇ 1975- يىلقى ئەڭ ئاخىرقى سانىدىن كېيىن تاقىلىپ قالىدۇ. شۇنداق قىلىپ، م ت ب ك مۇ ئۆزىنىڭ تارىخى ۋەزىپىسىنى ئاخىرلاشتۇرۇپ، ۋەلى قېيۇمخان نامىدا بىر شەخسى تەشكىلاتقا ئايلىنىپ قالىدۇ.

سوغۇق ئۇرۇش دەۋرىدە ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتىلغان سوۋېت تەشۋىقاتلىرى
سوغۇق ئۇرۇش يىللىرى ئىچىدە، سوۋېت ئىتتىپاقى چەتئەللەردە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتا ئاخبارات توپلاش ۋە تەشۋىقات پائالىيەتلىرىنى خېلىلا كۈچەيتكەن ئىدى. ئەمدىلىكتە، ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى ۋاقىتلاردىكىدەك ئۇنداق جاسۇس ئەۋەتىپ ئاخبارات توپلاش، ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىغا زىددىيەت سېلىش سىياسىتىدىن پايدىلىنىشنىلا مەقسەت قىلىدىغان سىياسىتىنى يېتەرلىك ئەمەس دەپ قاراشماقتا ئىدى. تاشكەنت بىلەن موسكۋا رادىئولىرى 1947- يىلىدىن تارتىپ تاشقى ئەللەردە ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتا ئۇرۇسچە ۋە ئورتا ئاسىيا شېۋىلىرىدە ئاڭلىتىش بېرىشكە كىرىشىدۇ. چەت دۆلەتلەردە مىللىي ئورتا ئاسىيا كۈرىشى بىلەن شۇغۇللىنىۋاتقان خادىملارغا قارشى قانات يايدۇرۇلغان ئاڭلىتىشلاردا، ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋردە سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكەن كىشىلەر سۆزلىتىلەتتى. ئۇرۇش جەريانىدا مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى تەۋەسىدە پائالىيەت قىلغان، كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئۆتۈپ كەتكەن ساتتار ئالمانبېتوۋ، سۇلتان قارى، نازىر سەپەر، سيىت كەرىموۋ، غۇلام ئابباس قاتارىدىكى كىشىلەر، مەخمۇت ئايقارلىغا ئوخشاش ئۇزۇن يىل ئورتا ئاسىيالىقلار ئىچىدە جاسۇسلۇق پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن كىشىلەر بىلەن ھەر تۈردىكى كوممۇنىست يازغۇچىلار تاشكەنت رادىئوسىنىڭ دائىملىق ناتىقلىرى قاتارىدىن ئورۇن ئالماقتا ئىدى. بۇ كىشىلەر، پات- پاتلا موسكۋادىن ئاڭلىتىش بېرىدىغان «گولوس رودىنى» ۋاسىتىچىلىكىدە قانات يايدۇرۇلغان تەشۋىقات پائالىيەتلىرىگىمۇ قاتنىشىپ تۇراتتى.
مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىنىڭ پۈتۈن ئۇرۇش جەريانىدا سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى قوراللىق كۈرەش بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەنلىكى، ئۇرۇش تۈگىگەندىن كېيىنمۇ سىياسىي پائالىيەت ئۇسۇلىدىن پايدىلىنىپ كۈرىشىنى توختاتماي داۋام قىلىپ كېلىشى سوۋېت ئىتتىپاقى دائىرىلىرىگە نىسبەتەن بەكلا ئېغىر مەسىلە ھېسابلانماقتا ئىدى. چۈنكى بۇ تۈردىكى پائالىيەتلەر يالغۇز ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى تەۋەسىدىلا سوۋېتلەرگە قارشى ھېسسىياتلارنىڭ ئۇلغىيىپ كېتىشىگە سەۋەب بولۇپ قالماستىن، تاشقى دۇنيادا سوۋېتلار تەرىپىدىن قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان كوممۇنىستىك تەشۋىقات پائالىيەتلىرىنى خۇنۈكلەشتۈرۈش رولىنىمۇ ئوينىماقتا ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، سوۋېت ئىتتىپاقى سوغۇق ئۇرۇش دەۋرى بويىچە بارلىق ئاماللارنى ئىشقا سېلىپ م ت ب ك نىڭ پائالىيەتلىرىگە توسالغۇلۇق قىلىشقا، تەسىر كۆرسىتەلمەس قىلىۋېتىشكە، كومىتېت ئىچىگە زىددىيەت تېرىۋېتىپ پارچىلاپ تاشلاشقا، ئورتا ئاسىيا جامائەتچىلىكى ئالدىدا ئىناۋىتىنى چۈشۈرۈشكە تىرىشىپ كەلمەكتە ئىدى.
سوۋېتلەرنىڭ بۇ تۈر قارشى تۇرۇش تەشۋىقاتلىرى ئاساسەن ئالغاندا رادىئو ئاڭلىتىشلىرى، تەشۋىقات ئەپكارلىرىدا ئېلان قىلىنغان ماقالىلەر، ئاتالمىش ئىلمى كىتابلار، سەھنە ئەسەرلىرى ۋە شۇنىڭدەك يالغان خەت ئەۋەتىش دېگەندەك چارىلارنى ئىشقا سېلىش ۋاسىتىلىرى بىلەن ئېلىپ بېرىلماقتا ئىدى. ۋەلى قېيۇمخاننىڭ تۈرمىدىن قويۇپ بېرىلىشى بىلەن تەڭ، سوۋېت موسكۋا رادىئوسى «خائىن ۋەلى قېيۇمخان تۈرمىدىن چىقتى» تېمىلىق بىر مۇلاھىزە خەۋىرى ئاڭلىتىدۇ. شۇنىڭدىن كېيىن بۇ تۈردىكى ئاڭلىتىشلار تاشكەنت رادىئوسى باشچىلىقىدا موسكۋادىن ئاڭلىتىش بېرىدىغان ھەر تۈردىكى رادىئولار ۋاسىتىچىلىكىدە يىللار بويىچە داۋام قىلىدۇ. «قىزىل ئۆزبېكىستان»، «ئۆزبېكىستان مەدەنىيىتى»، «ئۆزبېكىستان كوممۇنىستلىرى»، «ياش لېنىنچىلار»، «پراۋدا ۋوستوۋكا»، «سوۋېت تۈركمەنىستانى»، «قىرغىزىستان كوممۇنىستلىرى»، «تۈركمەنىستان كوممۇنىستلىرى» قاتارلىق ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە چىقىدىغان گېزىتلەردە ئېلان قىلىنىپ تۇرىدىغان ماقالىلەر ۋاسىتىسىدا چەتئەلدىكى مىللىي ھەرىكەتلەر قارىلىناتتى ۋە مىللەتچى خادىملارغا مۇناسىۋەتلىك ھاقارەتلەر بىلەن تولغان تەشۋىقاتلار قانات يايدۇرۇلاتتى.
سوۋېت ئىتتىپاقى دائىرىلىرى، چەتئەللەردە ئورتا ئاسىيا مىللىي مۇستەقىللىقى ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان كۈرەشلەرنى ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە ياشايدىغان خەلق ئاممىسى ئالدىدا پەس كۆرسىتىش ۋە تەسىر كۆرسىتەلمەس ھالغا كەلتۈرۈۋېتىش مەقسىتىدە، 1950- يىللاردىن ئېتىبارەن تەشۋىقات خاراكتېردە نۇرغۇنلىغان كىتاب نەشرى قىلدۇرغانىدى. مەسىلەن، «ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكەتلىرى توغرىسىدا»، «مۇراجىئەت»، «خىتابنامە»، «مىللىي ئىناقلىق ۋە سوتسىيالىزم»، «كوممۇنىستىك ئىنتېرناتسىئونالىزم قۇرۇشتىكى تەڭداشسىز كۈچ»، «سوۋېت ئورتا ئاسىياسى ۋە قازاقىستان يالغان تارىخىنى ئۇيدۇرغۇچىلارغا جاۋاب»، «ئورتا ئاسىيا تارىخىنى بۇرژۇئازىيە ئىدىيىسى بىلەن ئويدۇرۇپ چىققانلارغا قارشى»، «ئورتا ئاسىيانى ئازاد قىلىمىز دېگۈچىلەرنىڭ ئەسلى قىياپىتى»، «ئورتا ئاسىيادا مىللىي مەسىلىلەر قانداق ھەل قىلىندى − يالغانچىلارغا جاۋابلار» دېگەندەك كىتابلار سوۋېت تەشۋىقات ماشىنىلىرى ئىشلەپ چىقارغان ئاتالمىش ئىلمى كىتاب تىزىملىكىدىكى بىر قىسىم كىتابلاردۇر (بۇ كىتابلارنىڭ ئەسلى ناملىرى، ئاپتورلىرى ۋە نەشرى قىلىنغان جايلىرى بىلەن بېسىلغان ئاي- كۈنلىرى تۆۋەندىكىچە: «ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتى توغرىسىدا»، ئاپتور ئىسمى كۆرسىتىلمىگەن، تاشكەنت، 1957؛ «مۇراجىئەت»، مەخمۇت ئايقارلى، تاشكەنت، 1957؛ «خىتابنامىلەر»، ئاپتور ئىسمى كۆرسىتىلمىگەن، تاشكەنت، 1957؛ «خەلقلەر دوستلۇقى بىلەن سوتسىيالىستىك ئىنتېرناتسىئونالىزم − كوممۇنىزم قۇرۇشنىڭ بۈيۈك كۈچى»، ئاپتورى يوق، تاشكەنت، 1961؛ «سوۋېت ئورتا ئاسىياسى ۋە قازاقىستان تارىخىنى ئۇيدۇرغۇچىلارغا قارشى»، ك. ئا. نوۋوسېلوۋ، ئاشخاباد، 1962؛ «ئورتا ئاسىيانى ئازاد قىلماقچى بولغانلارنىڭ ھەقىقىي قىياپىتى»، ئاپتورى كۆرسىتىلمىگەن، تاشكەنت، 1963؛ … − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
1955- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا، ئىستانبۇلدا تۇرىدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ بىر قىسمىغا ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە بېسىلغان سوۋېت گېزىتلىرى ئەۋەتىلىشكە باشلىنىدۇ. بۇ گېزىتلەر بېرلىندىن، يەنى شەرقى گېرمانىيەدىن پوچتا ئارقىلىق ئەۋەتىلمەكتە بولۇپ، كىم ئەۋەتكەنلىكىنىمۇ بىلگىلى بولمايتتى. بۇ گېزىتلەرنى تاپشۇرۇۋالغۇچىلار بەكلا ئالاقزادە بولۇپ كېتىشىدۇ. چۈنكى، ئۇ يىللار سوۋېت ئىتتىپاقى بىلەن غەرب لاگېرى ئوتتۇرىسىدىكى سوغۇق ئۇرۇش ئەڭ كەسكىن داۋاملىشىۋاتقان بىر يىللار بولۇپ، سلاۋيان ھەرپلىرى بىلەن بېسىلغان بۇ گېزىتلەر تۈركىيە دائىرىلىرى تەرىپىدىن بىلىنىپلا قالىدىكەن، نازارەت ئاستىغا ئېلىنىشتىن ھەرگىز قۇتۇلغىلى بولمايتتى. ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتىنىڭ قۇرغۇچىلىرىدىن بىرى ۋە تۇنجى رەئىسى بولغان كامىل چوقاي بۇ ئەھۋاللارنى خەۋپسىزلىك تەشكىلاتلىرىغا مەلۇم قىلغاندىن كېيىن، بۇ ھەقتە جەمئىيەت مەسئۇللىرىنىمۇ ئاگاھلاندۇرىدۇ.
پوچتىدىن كەلگەن سوۋېت گېزىتلىرى، ئادرېسى جەمئىيەت تىزىمىدا يېزىلغان كىشىلەرگىلا ئەۋەتىلگەن بولغاچقا، جەمئىيەت ئىچىدە سوۋېتلار بىلەن مۇناسىۋىتى بار كىشىلەرنىڭ بارلىقىدىن گۇمانلىنىشنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. جەمئىيەت تەرىپىدىن شۇنچە كۆپ تەدبىر ئېلىنغانلىقىغا قارىماي، سوۋېت ئىتتىپاقىدا بېسىلغان گېزىت- ژۇرنال ۋە تەشۋىقات ماتېرىياللىرىنىڭ ئەۋەتىلىشى توختىماي داۋاملىشىدۇ.
1950- يىللارنىڭ ئاخىرلىرىدا چەتئەللەردە قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان ئورتا ئاسىيا ھەرىكەتلىرى بىلەن بۇ ھەرىكەتلەرنى قوزغاۋاتقان خادىملىرىغا قارىتىلغان سوۋېت تەشۋىقاتلىرى ئەڭ يۇقىرى دەرىجىلىك سوۋېت مەسئۇل ئورگانلىرىغا ۋەزىپە قىلىنغان بولۇپ، ئۆزبېكىستان كومپارتىيىسى باش سېكرېتارى شەرەپ رەشىدوۋغا ئوخشىغان رەھبەرلەرنىڭ نۇتۇقلىرىدىمۇ بۇ تۈر مەسىلىلەر ئورۇن ئېلىشقا باشلىغان ئىدى (شەرەپ رەشىدوۋنىڭ م ت ب ك رەئىسى ۋەلى قېيۇمخاننى ۋە ئۇنىڭ مۇئاۋىنى بايمىرزا ھېيتىنى بوھتانچى، خائىن، سوۋېت دۈشمىنى ۋە جاھانگىرلارنىڭ يالاقچىسى دېگەندەك تىللاردا ھاقارەت قىلىپ سۆزلىگەن تۇنجى نۇتقى 1958- يىلى 27- سېنتەبىر كۈنى سۆزلەنگەن ئىدى. ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىللاردا بۇنىڭدەك ھۇجۇم قىلىنىشلار قالغان سوۋېت رەھبەرلىرىنىڭ ئېغىزىدىن داۋاملىق چىقىپ تۇرىدىغان بولىدۇ. دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەن شەخسى سۆھبەت خاتىرىسىدىن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بىر مەزگىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، سوۋېت دائىرىلىرى بۇ تۈردىكى كۈرەشلەرنى تېخىمۇ مۇنتىزىم قانات يايدۇرۇش توغرىسىدا قارار ئېلىپ، 1958- يىلى تاشكەنتتە چەت دۆلەتلەر ئوتتۇرىسىدا دوستلۇق ۋە مەدەنىي مۇناسىۋەتلەرنى تىكلەش جەمئىيىتىنى، يەنى قىسقارتىلغان ئىسمى بىلەن «دوستلۇق جەمئىيىتى» نى قۇرۇپ چىقىشىدۇ. بۇ جەمئىيەت تەركىبىدە چەتئەلدە ياشايدىغان مۇھاجىرلار بىلەن ئالاقىلىشىش بۆلۈمى نامىدا بىر بۆلۈممۇ قۇرۇلىدۇ. شۇنداق قىلىپ، سوۋېت ئىتتىپاقى تۇنجى قېتىم تاشقى دۇنيادا ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلار بىلەن ئاشكارا تۈردە مۇناسىۋەت قۇرۇشنى مەقسەت قىلىدىغان رەسمىي بىر دۆلەت سىياسىتىنى باشلىتىدۇ.
1960- يىلىدىن باشلاپ، بۇ ئورگان بىلەن ھەمكارلىق ئاساسىدا پائالىيەت قىلىدىغان «ۋەتەنداشلار رادىئوسى» نامىدا يېڭىدىن بىر پروگرامما باشلىتىدۇ. تۈركىيەنى ئاساس قىلغان ئورتا ئاسىيالىقلار كۆپ جايلاشقان ئەللەرگە قارىتىپ ئاڭلىتىش بېرىدىغان بۇ رادىئو ئىستانسىسى، ھەرقايسى تۈرك تىل شېۋىلىرىدە سوۋېت ئىتتىپاقىنى ۋە سوۋېت ئىدىيىسىنى ماختايدىغان، چەتئەلدىكى مىللىي پائالىيەتلەرنى قارىلايدىغان ئاڭلىتىشلارنى بېرىشكە باشلايدۇ.
سوۋېت دائىرىلىرى، چەتئەللەردە قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان مىللىي ئورتا ئاسىيا ھەرىكەتلىرىنىڭ ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە ياشايدىغان خەلق ئاممىسىغا كۆرسىتىش ئېھتىمال بولغان تەسىرلىرىنى ئەڭ تۆۋەن دەرىجىگە چۈشۈرۈشنى مەقسەت قىلىپ قولىدىن كېلىدىغان پۈتۈن چارىلارنى ئىشقا سېلىشقا كىرىشىدۇ. كوممۇنىستىك يازغۇچىلارغا ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكەتلىرىنى قارىلاپ، سوۋېت تۈزۈمىنى ۋە سوۋېت ئىدېئولوگىيىسىنى مۇبالىغىلەشتۈرىدىغان تىياتىر ئەسەرلىرىنى يازدۇرۇپ، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدە ۋە موسكۋادا سەھنىلەشتۈرۈپ كەڭ كۆلەمدە قويۇشقا باشلايدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن بۇ تىياتىرلار ھەققىدە ھەر تۈرلۈك ماقالىلەر يازدۇرۇپ كۈچلۈك تەشۋىقات مۇھىتى يارىتىشقا تىرىشىدۇ. مىللىي ئورتا ئاسىيا ھەرىكىتىگە قارشى سەھنىلەشتۈرۈلگەن بۇ ئەسەرلەردىن ئەڭ داڭلىقلىرى زىيا سەئىد بىلەن نازىر سەفەر بىرلىكتە يېزىپ چىققان «تارىخقا تىل كىردى» (بۇ ئويۇن 1957- يىلىدىن باشلاپ سەھنىلەشتۈرۈلىدۇ − ئا.ھ. ئىزاھاتى) بىلەن سەرۋەر ئەزىموۋنىڭ «قانلىق سەراپ» (بۇ ئويۇن تۇنجى قېتىم 1964- يىلى سەھنىگە چىقىرىلغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) دېگەن ئويۇنلار ئىدى. ئەزىموۋنىڭ «قانلىق سەراپ» دېگەن تىياتىرى بارلىق ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ پايتەختلىرىدە قويۇلغاندىن كېيىن، 1964.4.3 كۈنىدىن باشلاپ كرېمىل سارىيىدىكى كرېمىل تىياتىرخانىسىدا موسكۋالىقلارغا كۆرسىتىلىدۇ. ئاخىرى، 1965- يىلى ئاخبارات تەشكىلاتى گ پ ئۇ نىڭ بىۋاسىتە تاپشۇرۇقى بىلەن، ئې. ئاربېنوۋ بىلەن ل. نېكولايېۋ دېگەن ئىككى ئۇرۇس بۇ تىياتىرنى سېنارىيىلەشتۈرۈپ «فىنىكس» نامىدا  كىنو قىلىپ ئىشلەپ چىقىدۇ.
سوۋېت ئىستىقباراتى بىر تەرەپتىن تاشقى دۇنيادىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتا بۇزغۇنچىلىق پائالىيەتلىرىنى جىددىيلەشتۈرىدۇ. ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئۆيلىرىگە ۋە ئىش ئورۇنلىرىغا سوۋېتقا قارشى مىللىي مۇستەقىللىق كۈرىشى بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن يېتەكچىلەر بىلەن ھەرىكەت قاتناشقۇچىلىرى ئۈستىدە توقۇلغان قىلچە ئاساسى بولمىغان يالغان ياۋىداق تۆھمەت- بوھتانلار بىلەن تولغان نامسىز خەتلەرنى تىنماي ئەۋەتىشكە كىرىشىدۇ؛ يەنە بىر تەرەپتىن بۇ تۈردىكى يېتەكچىلەر ئۈستىدە يالغان جىنايەتلەرنى توقۇپ چىقىپ ئۇلار تۇرۇۋاتقان دۆلەتنىڭ ھۆكۈمەت دائىرىلىرىگە ئەۋەتىپ، ئۇلارنى ھۆكۈمەتكە نىسبەتەن گۇمانلىق كىشىلەر دەيدىغان تەسىر پەيدا قىلىشقىمۇ كۈچەپ ئۇرۇنماقتا ئىدى.
1968- يىلى كىرىشى بىلەن، سوۋېت دائىرىلىرى چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارشى مەتبۇئاتتىن بىرنى قۇرۇش قارارىنى ئېلىشىدۇ. بۇرۇن قۇرۇلغان دوستلۇق جەمئىيىتى تەۋەسىدە لاتىنچە ۋە ئەرەب ھەرپلىرىدە ئايلىق گېزىت چىقىرىشقا كىرىشىدۇ. «ئايدىڭ» (زىيالىيلار) ناملىق بۇ گېزىت، تۈركىيە، گېرمانىيە، سۈرىيە، ئا ق ش، مىسىر، ئەرەبىستان، ئىئوردانىيە، ئافغانىستان، پاكىستان ۋە ھىندىستان قاتارىدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار تۇرۇۋاتقان ئەللەرنىڭ ھەممىسىگە ئەۋەتىلىدۇ. بۇ گېزىت 1970- يىللاردا 15 مىڭ نۇسخا تىراژ بىلەن تارقىتىلماقتا ئىدى. 1975- يىلىغا كەلگەندە، چەتئەللەردىكى يۇرتداشلار بىلەن ئالاقە تىكلەش ئۈچۈن جۇمھۇرىيەت مەركىزى كومىتېتلىرىنىڭ ئالغان قارارى بويىچە «ۋەتەن» جەمئىيەتلىرى قۇرۇلۇپ، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلانغان كۈنلەرگىچە پائالىيەتلىرىنى توختاتماي داۋام قىلىپ بارىدۇ.

ئورتا ئاسىيا ئىسمىنى ياشاتقان كىشى − دوكتور بايمىرزا ھېيتى

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

16^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-8-21 17:32:55 | ئايرىم كۆرۈش

ئورتا ئاسىيا ئىسمىنى ياشاتقان كىشى − دوكتور بايمىرزا ھېيتى
ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىنكى دەۋرلەردە، دوكتور بايمىرزا ھېيتى چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قاناي يايدۇرۇلغان كۈرەشلەرنىڭ ئەڭ داڭلىق ئادىمىگە ئايلانغان ئىدى. مەيلى م ت ب ك تەۋەسىدىكى پائالىيەتلىرى بىلەن بولسۇن، ياكى ئورتا ئاسىيا ھەققىدە يازغان ئەسەرلىرى بىلەن بولسۇن، ئومۇمىي يۈزلۈك خەلقئارالىق شۆھرەتكە ئېرىشكەن بولۇپ، بىر مەنىدە ئورتا ئاسىيا ئۇقۇمىنى ياشاتقان، بۇ ئۇقۇمنى يېڭى ئەۋلادلارغا يەتكۈزگەن بىرى ھېسابلىناتتى.
دوكتور ھېيتى، بولشېۋىكلەر ئىنقىلابىدىن كېيىن، يەنى 1917- يىلى 17- دېكابىردا نەمەنگاندا تۇغۇلىدۇ. باشلانغۇچ ۋە ئوتتۇرا مەكتەپلەرنى تۇغۇلغان شەھىرى نەمەنگاندا پۈتتۈرگەن ھېيتى، 1937- يىلى تاشكەنت ئۇنىۋېرسىتېتى ئومۇمى تارىخ كەسپىنى پۈتتۈرۈپ ئوقۇتقۇچىلىق ھاياتىنى باشلايدۇ؛ ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى باشلىنىشى بىلەن ئەسكەرلىككە ئېلىنىدۇ؛ گېرمانىيە- سوۋېت ئۇرۇشىنىڭ دەسلەپكى كۈنلىرىدىلا يارىدار بولۇپ نېمىسلارغا ئەسىرگە چۈشىدۇ؛ بىر مەزگىل ئەسىرلەر لاگېرلىرىدا ياتقاندىن كېيىن، گېرمانىيە ئارمىيىسى تەۋەسىدە تەشكىللەنگەن ئورتا ئاسىيا لېژيونىغا قاتنىشىدۇ. 1942- يىلىدا م ت ب ك رەئىسى ۋەلى قېيۇمخان تەرىپىدىن بېرلىنغا ئېلىپ بېرىلىپ مىللىي كومىتېت ئەزاسى قىلىنىدۇ. ئۇزۇن ئۆتمەي كاپىتان ئۇنۋانى بېرىلىپ كومىتېتنىڭ ھەربىي بۆلۈم مۇدىرلىقىغا تەيىنلىنىدۇ. ئۇرۇش جەريانى بويىچە م ت ب ك تەرىپىدىن قانات يايدۇرۇلغان بارلىق مەتبۇئات- نەشرىياتچىلىق پائالىيەتلىرىدە ئاكتىپ رول ئويناپ كەلگەن بايمىرزا ھېيتى، 1944- يىلى چاقىرىلغان پراگا قۇرۇلتىيىدا مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاقى مۇئاۋىن باشلىقلىقىغا سايلىنىدۇ.
ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە بىر تەرەپتىن م ت ب ك نى قايتىدىن جانلاندۇرۇش پائالىيەتلىرىگە قاتناشقان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن مىنىستىر ئۇنىۋېرسىتېتىدا پەلسەپە كەسپىنى ئوقۇيدۇ. داڭلىق تۈركلوگلاردىن فون مەندې بىلەن جېيشىكنىڭ ياردەملىرى بىلەن «قوقان ۋە ئالاش ئوردا مىللىي ھۆكۈمەتلىرى» دېگەن ئىلمى ماقالىسىنى پۈتتۈرگەن ھېيتى، 1950- يىلى پەلسەپە كەسپى بويىچە دوكتورلۇق ئۇنۋانىغا ئېرىشىدۇ.
دوكتور ھېيتىنىڭ تۇنجى ئىلمى ئىشى گېرمانىيە تەتقىقات جەمئىيىتىنىڭ ئوقۇش پۇلىغا تايىنىپ يېزىپ چىققان نېمىسچە «20- ئەسىردىكى ئورتا ئاسىيا» دېگەن ئەسەردۇر. دوكتور ھېيتى، بۇ ئەسىرى ئېلان قىلىنغاندىن كېيىن يالغۇز كىشىلىك ئورتا ئاسىيا تەتقىقات يۇرتىغا ئوخشاش پائالىيەت قىلىپ كەلگەن بولۇپ، 30 يىلغا يېقىن ۋاقىت جەريانىدا نېمىسچە، تۈركچە ۋە ئىنگلىزچە بولۇپ جەمئىي 8 ئاساسى بىلىم كىتابى ۋە 13 پارچە رىسالە، يۈزلەرچە ماقالە ئېلان قىلىدۇ. بۇ پائالىيەتلىرى نەتىجىسىدە دۇنياۋى شۆھرەتكە ئېرىشكەن باي مىرزا ھېيتى، ئا ق ش نىڭ خارۋاد (1966)، تۈركىيەنىڭ ھاجىتۆپە (1974) ۋە مەرمەر (1986) ئۇنىۋېرسىتېتلىرىدا تەكلىپ قىلىنغان پروفېسسور سۈپىتىدە دەرس بېرىدۇ ھەمدە نۇرغۇنلىغان خەلقئارالىق يىغىنلاردا دوكلاتلارنى بېرىپ، ھەر تۈرلۈك ساھەلەرگە تەۋە ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىنى، ئورتا ئاسىيا ئەھۋاللىرىنى تونۇشتۇرۇپ چىقىدۇ.
(رەسىم ئورنى)
دوكتور بايمىرزا ھېيتى (1990- يىللىرى)
م ت ب ك تەشكىلاتى ئاكتىپ پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان يىللاردا، دوكتور ھېيتى ئىلمى پائالىيەتلىرى بىلەن بىر قاتاردا سىياسىي پائالىيەتلەر بىلەنمۇ شۇغۇللانغان ئىدى. 1953- ۋە 1960- يىللار ئىچىدە تۈركىيە، مىسىر، ئەرەبىستان، ئىئوردانىيە، سۈرىيە ۋە پاكىستان قاتارىدىكى ئەللەردە ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلارنى م ت ب ك تەۋەسىدە تەشكىللەش پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. م ت ب ك نىڭ سىياسىي تەسىرى ئاجىزلاشقان يىللاردا بولسا، مۇھاجىرلارغا قارىتىلغان پائالىيەتلىرىنى شەخسى ھەرىكەت قاتارىدا داۋاملاشتۇرىدۇ. دوكتور ھېيتىنىڭ سىياسىي ۋە ئىلمى پائالىيەتلىرى باشتىن تارتىپ سوۋېت دائىرىلىرىنى ۋە سوۋېت ئىلمى خادىملىرىنى بەكلا ئۈركۈتۈپ كەلگەن بولۇپ، ئۇنىڭ شەخسىيىتى ۋە پائالىيەتلىرىگە قارشى بەكلا كۆپ ھۇجۇملار ئوتتۇرىغا چىقىدۇ.

سوغۇق ئۇرۇش دەۋرلىرىدە تۈركىيە
ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار، تۈركىيەدە كۆپ پارتىيىلىك تۈزۈم يولغا قويۇلغىنىدىن كېيىنلا ئاندىن پائالىيەت قىلىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلەيدۇ. شۇڭا، 1950- يىللارغا كەلگۈچە تۈركىيەدە ئاشكارا پائالىيەت قىلالايدىغان بىرمۇ تەشكىلات يوق ئىدى. تاھىر چاغاتاي رەئىسلىكىدىكى ت م ب ئەزالىرى ئىستانبۇل بىلەن ئەنقەرەدىكى ئۇنىۋېرسىتېتلارغا تارقىلىپ كەتكەن ئىدى. ت م ب، 1953- يىلى مىيۇنخېندا قۇرۇلغان پارىژ گۇرۇھىغا ئەزا بولغانىدى. ئەمما بۇ گۇرۇھ، پرومېتې ھەرىكىتىچىلىك كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتەلەيدىغان تەشكىلات ھالىغا كېلەلمەيدۇ. ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە م ت ب ك نى ۋەلى قېيۇمخان بىلەن ئۇنىڭ سەپداشلىرى قايتىدىن ئاكتىپ ھالغا كەلتۈرۈشى ھەمدە مىللىي ئورتا ئاسىيا مەجمۇئەسىنى نەشرى قىلىش نەتىجىسىدە، ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەرنىڭ مەركىزى ئاساسەن ئالغاندا گېرمانىيەگە كۆچكەن ھېسابلىناتتى. بۇ جەرياندا م ت ب ك بىلەن تۈرك ئېلى كومىتېتى ئوتتۇرىسىدا كېتىۋاتقان كۈرەشنىڭ تەسىرى تۈركىيەدىكىلەرگىمۇ ئۆز تەسىرىنى يۇقتۇرۇشى بىلەن، ئۇلارنى تەرەپ تۇتۇپ ھىمايە قىلىدىغان گۇرۇپپىلارمۇ ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلايدۇ.
ت م ب نى قايتىدىن ئاكتىپ پائالىيەت قىلىدىغان بىر ئورگان ھالىغا كەلتۈرۈشنى ئويلىغان تاھىر چاغاتاي ۋە ئۇنىڭ ھەمراھلىرى، ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ گېرمانىيەدىكى تەشكىلاتلارغا ئەگىشىپ كېتىۋاتقانلىقىدىن بەكلا ئىچى پۇشاتتى. پروفېسسور چاغاتاي، 1952- يىلى ئېلان قىلغان بىر كىتابى ئارقىلىق گېرمانىيەدىكى ھەر ئىككىلا تەشكىلاتقا قارشى پائالىيەت قوزغايدۇ. «ئورتا ئاسىياغا دائىر بەزى ۋەقەلەر ھەققىدە قاراشلىرىمىز» نامى بىلەن ئېلان قىلىنغان بۇ كىتاب، قايتىدىن مۇنازىرە ۋە زىددىيەتلەرنىڭ كېلىپ چىقىشىغا سەۋەب بولىدۇ. «ئورتا ئاسىيا ياشلىرى» نەشرىياتى نامىدا چىقىرىلغان بۇ كىتابتا تاھىر چاغاتاي ئۆز ئىسمىنى ئىشلەتمىگەن بولۇپ، “ئىستىقلالچى” دېگەن تەخەللۇسنى تاللىۋالغان.
ت م ب رەئىسى تاھىر چاغاتاينىڭ قارىشىچە، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى جەريانىدا قانات يايدۇرۇلغان پائالىيەتلەر، ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرەشلىرىدە بۇرۇندىن ئاكتىپ رول ئويناپ كەلگەن تەشكىلاتلار (ت م ب نى كۆزدە تۇتماقتا. − ئاپتوردىن) نىڭ قاتنىشىشى بولماي تۇرۇپ ئەينى ۋاقىتنىڭ سىياسىي مۇھىت تەسىرى ئاستىدىلا ئوتتۇرىغا چىققان ھادىسە ھېسابلىنىدىكەن؛ پۈتۈن ئۇ دەۋر جەريانىدا ت م ب ئەزالىرى تۈركىيەگە يىغىلىپ ۋەزىيەت كۆزىتىش بىلەن شۇغۇللانغان. پروفېسسور چاغاتاي، بىر قىسىم كىشىلەرنىڭ گېرمانىيەدىكى تەشكىلاتلاردىن بىرى بىلەن مۇناسىۋىتى بار ئىدى دېمەكچى بولغانلىقى سەۋەبىدىن بۇ تۈردىكى ئىزاھات بېرىش زۆرۈرىيىتىنى ھېس قىلغانلىقىنى ئېيتىدۇ. ئۇ كىتابىدا، ۋەلى قېيۇمخان چىقارغان ژۇرناللاردا ئۆزبېك شېۋىسىدىن پايدىلانغانلىقىنى تەنقىدلەپ كېلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ھەقىقەتەن بارلىق ئورتا ئاسىيالىقلار چۈشىنەلەيدىغان بىر يېزىق تىلى تۈزۈپ چىقىش ئىشى ئىستىقبالىمىزنى ئويلايدىغان ھەربىر بىلىم ئەھلىلىرىنىڭ مۇقەددەس غايىسى ئىكەنلىكى ئېنىق. … بارلىق ئورتا ئاسىيالىقلار ئۈچۈن ئورتاق بولغان بىر يېزىق تەييارلاپ چىقماي تۇرۇپ، ئوتتۇرىدا بار بىر تىلنى ئورتا ئاسىيانىڭ ئورتاق تىلى دەپ، ئۇ تىلنى خەلقىمىزگە تېڭىشقا ئۇرۇنۇشنىڭ مىللىي ھەرىكىتىمىزگە قىلچە پايدىسى يوق. … ئەسلىدە، مۇھاجىرەتتىكىلەرنىڭ ئايرىم شېۋىلەر بويىچە ماقالە يېزىشى ئازادلىق ھەرىكىتىمىزگە تەسىر كۆرسىتىش نۇقتىسىدىن ئېيتقاندا پايدىلىق بىر ئىش دەپ قاراشقا بولىدۇ.
ۋەلى قېيۇمخان ئوتتۇرىغا قويغان ئورتا ئاسىيادا رەئىسلىك تۈزۈمىنى ئورنىتىش مەسىلىسى بىلەن، تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ غەربى ئورتا ئاسىيانى رايونلارغا بۆلۈپ فېدېراتسىيە تۈزۈمىگە ئۆزگەرتىش پىلانلىرىنىمۇ تەنقىدلەپ كېلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ئورتا ئاسىيادا مۇستەقىللىقنى قولغا كەلتۈرۈپ بولغاندىن كېيىن دۆلىتىمىزنىڭ قۇرۇلۇشى، ھۆكۈمەت تەشكىلى ۋە مەمۇرى ئورگانلار جەھەتتە قايسى شەكىل تاللاپ ئېلىنىدىغانلىقىنى ھازىردىن تارتىپ كېسىپ ئېيتىش تەس. … بۇ جەھەتتىكى ئىشلاردا خەلق نېمىنى ئارزۇ قىلىدىغان بولسا شۇنى قوبۇل قىلىشقا مەجبۇر بولىدىغانلىقىمىز ئېنىق. … غەربى ئورتا ئاسىيانى ئورتا، غەربى ۋە جەنۇبى ئورتا ئاسىيا دەپ قىسىملارغا پارچىلاش پىكرى قىلچە ئاساسى بولمىغان سۇنئى، مەنىسى يوق پىكىر ئىكەنلىكى ئۈستىدە توختالماي تۇرالمايمىز.
ھەر ئىككىلا تەرەپنىڭ بىر بولسا ت م ب نىڭ مەۋجۇتلۇقىنى ئېتىراپ قىلماسلىق، ياكى ئېتىراپ قىلىشقا مەجبۇر قالغانلىرىدا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى كۈنلۈك قىلىۋېلىشىنى، تاھىر چاغاتاي بىر- بىرىنى ئىنكار قىلىدىغان پۈتۈنلەي زىت قاراش دەپ باھالايدۇ:
ئۇلار قىلغاندەك، ت م ب تەشكىلاتىنى يوق ھېسابلاپ باشقىدىن تەشكىلات قۇرۇپ چىققانلىقى، گويا بۇ ئىشلار ئەندىلا باشلانغان ئىشلاردەك ھەرىكەتكە ئاتلانغانلىقى، ياتلارغا، ئورتا ئاسىيادا يۈز بېرىۋاتقان مۇستەقىللىق ھەرىكەتلىرىنى ياخشى بىلمەيدىغان يۇرتداشلىرىمىزغا، مىللىي ئازادلىق كۈرىشىمىز غايىسى بولمىغان، يۇرت تەۋەسىدە ئاساسى بولمىغان بىر ھەرىكەت قىلىپ كۆرۈنۈشىگە سەۋەبچى بولۇپ قېلىشى مۇمكىن.
كىتابنىڭ ئاخىرقى قىسمىدا، ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتا مۇنداق بىر ئومۇمى چاقىرىق قىلىدۇ:
مۇساپىر ۋە مۇھاجىر يۇرتداشلار ئارىسىدا بۈگۈنكى كۈندە قولىدا بار شارائىتلار بىلەن دۇنيا ۋەزىيىتىنىڭ كەسكىنلىشىپ كېتىشى بىزنى باشقىدىن رەتكە سېلىنىپ قايتا كۈچىيىشىمىزنى، پائالىيەتلىرىمىزنى مۇقەددەس بىر كۈرەش ئەتراپىغا توپلاش، بىر تۇتاش ھەرىكەت قىلىدىغان ۋەزىيەتنى شەكىللەندۈرۈش زۆرۈرىيىتى بارلىقىنى كۆرسەتمەكتە. بۇ تۈردىكى بىرلىشىش ۋەتەن ئىچىدە (ئورتا ئاسىيا كۆزدە تۇتۇلماقتا. − ئاپتور) مۇستەقىللىق كۈرىشىمىزگە ئۈل سالغان ت م ب نامى ئاستىدا بۆلىشى، بىزنىڭچە ئەڭ مۇۋاپىق ھەرىكەت قىلغانلىق ھېساپلىنىدۇ.
تاھىر چاغاتاي بىلەن ئۇنىڭ سەپداشلىرى بىر تەرەپتىن تۈركىيەدىكى قالغان تۈركى گۇرۇپپىلارنىڭ مىللىي تەشكىلاتلىرى بىلەن ئۇلارنىڭ يېتەكچىلىرىنى بىر نوختىغا كەلتۈرۈش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىشكە كىرىشىدۇ. 1952- يىلى ئاپىرىل ئېيىدا ئەزەربەيجان، ئىدىل- ئۇرال، قىرىم، شىمالى كاپكازىيە ۋە ئورتا ئاسىيا تەشكىلاتلىرىنىڭ يېتەكچىلىرى بىر يەرگە كېلىپ، «رۇسىيەگە قۇل قىلىنغان مۇستەقىلچى تۈركىلەر سېپى» نامىدا مەخپى تەشكىلاتتىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش قارارىنى ئېلىشىدۇ. ئىمزالانغان كېلىشىمنىڭ كىرىش سۆزىدە تۆۋەندىكىلەر تىلغا ئېلىنغان:
ئەزەربەيجان، ئىدىل- ئۇرال، قىرىم، شىمالى كاپكازىيە ۋە ئورتا ئاسىيا مىللىي مەركەزلىرىنىڭ ۋەكىللىرىنىڭ ئورتاق يىغىندا، ئىمزالانغان بىرلەشكەن مىللەتلەر كېلىشىمنامىسىنىڭ مەزمۇنى ۋە مەفادىغا ئاساسلانغان ھالدا ۋەكىللىك قىلىۋاتقان مىللەتلەرنىڭ مەدەنىيەت ۋە ئىنسانىيەت جەمئىيىتىدە بىرەر مۇقىم ۋە پاراۋانلىق ئاساسىدا ياشىشى ئۈچۈن تەبىئىي چېگرالار ئىچىدە تولۇق مۇستەقىللىققا ئېرىشتۈرۈلۈشى مۇتلەق ئېھتىياج بولىدىغانلىقىغا ئورتاق پىكىر بىرلىكىگە كېلىشتى. بۇ غايىنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن ئومۇمى ۋە تارىخىي دۈشمەنلىرى بولغان رۇسىيە جاھانگىرلىكىگە قارشى كۈرەشلەردە ھەممىدىن بۇرۇن ئۆزلىرى تەۋە بولغان خەلقلەر ئارىسىدا تىل، دىن، تارىخ ۋە مىللىي مەدەنىيەت جەھەتلەردە مەۋجۇت بولغان ئورتاقلىق ۋە يېقىنلىق ئالاھىدىلىكلىرىنى، بۇلاردىن كېلىپ چىققان سىياسىي مەنپەئەت ئورتاقلىقىنى ئېنىق ئوتتۇرىغا قويۇپ، 1936- يىلى 26- ئاپرېل پارىژ قۇرۇلتىيىدا كۆرسىتىلگەن تۆۋەندىكى ئاساسلار بويىچە ئورتاق پائالىيەت كۆرسىتىشنى باش تارتىپ بولمايدىغان بىر قەرزىمىز دەپ تونۇيدۇ.
بۇ تەشكىلاتنىڭ شەكىللىنىش ۋە پائالىيەت پرىنسىپلىرى 1936- يىلى پارىژدا شەكىللەندۈرۈلگەن تۈركىلەر سېپى پرىنسىپلىرىغا ئوخشاپ كېتەتتى. مىللىي مەركەزلەر تەرىپىدىن سايلانغان ۋەكىللەر پىلانلىق بىر شەكىلدە يىغىنلار ئېچىپ، قارارلار قوبۇل قىلىپ تۇرىدىغان بولىدۇ. بۇ سىستېمىنىڭ پائالىيەتلىرى بىر باش كاتىپ ۋاسىتىسىگە تايىنىپ قانات يايدۇرۇلىدىغان بولىدۇ. بۇ فرونت، دەسلىپىدە ئايلىق ژۇرنالدىن بىرنى چىقىرىدىغان بولىدۇ. ئاندىن كېيىن يەنە قۇل قىلىنغان تۈرك ئەللەر تەتقىقات ئىنستىتۇتىدىن بىرنى قۇرۇپ چىقىدۇ. كېيىنكى ئەھۋالدىن قارىغىنىمىزدا، بۇ فرونتنىڭ قۇرۇلۇشى قەغەز يۈزىدىلا قالغان بىر ئىش ئىكەنلىكى مەلۇم بولىدۇ. يەنى بەلگىلىمىدە بېكىتىلگەن ژۇرنال چىقىرىش ئىشىمۇ ئىشقا ئاشماي قالغان. بۇ فرونتنىڭ قايسى تۈردىكى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللانغانلىقىنى كۆرسىتىدىغان ھېچقانداق بىر ھۆججەت تېپىلمىدى.
1952- يىلى ئوتتۇرىلىرىدا ت م ب ئەزالىرى شەرقى ئورتا ئاسىيا يېتەكچىلىرىدىن مەمتىمىن بۇغرا [م. بۇغرا 1901- يىلى خوتەندە تۇغۇلغان. 1924~31- يىللىرىدا مەدرىسىنىڭ باش مۇدەررىسى بولغان. 1933- يىلى خوتەن ۋە ياركەنت ۋىلايەتلىرىدە قۇرۇلغان ۋاقىتلىق مۇستەقىل ھۆكۈمەتنىڭ رەئىسى ۋە باش قوماندانى بولغان. بىر يىلدىن كېيىن ھىندىستان ئارقىلىق ئافغانىستانغا پاناھلىق تىلەپ چىقىپ كەتكەن. 1943- يىلى قايتىدىن شەرقى ئورتا ئاسىياغا قايتىپ بېرىپ (ئاپتور بۇ يەردە ھەزرىتىنىڭ چىن ۋاقىتلىق پايتەختى چوڭچىڭغا بارغانلىقىنى كۆزدە تۇتسا كېرەك. − ئۇ.ت) مۇستەقىللىق كۈرىشىگە قاتنىشىدۇ. شەرقى ئورتا ئاسىيادا قۇرۇلغان ھۆكۈمەتتە دەسلىپىدە نافىيە ۋەكىلى بولىدۇ، كېيىن يەنە ئۆلكىلىك ھۆكۈمەت مۇئاۋىن باشلىقى بولىدۇ. 1949- يىلى كوممۇنىستلار ھاكىمىيەتنى تارتىپ ئالغاندىن كېيىن ھىندىستانغا پاناھلىق تىلەپ چىقىپ كەتكەن. كېيىن ئۇ يەردىن تۈركىيەگە كېلىۋالغان. تۈركىيەدە «ئورتا ئاسىيا»، «ئورتا ئاسىيا ئاۋازى» ژۇرناللىرىنى چىقىرىدۇ. شەرقى ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك نۇرغۇنلىغان ئەسەرلەرنى يېزىپ ئېلان قىلىدۇ. 1965- يىلى 14- ئىيۇن كۈنى ئەنقەرەدە ۋاپات بولىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى] بىلەن بىرلىشىپ بىر ژۇرنال چىقىرىشنى سىناق قىلىدۇ. بۇ جەرياندا يەنە بىر جەمئىيەت قۇرۇش لايىھىسىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويۇشىدۇ.
تاھىر چاغاتاي بىلەن سەپداشلىرى شۇنچە تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن بولسىمۇ، تۈركىيەدە ئەڭ پائال ھەرىكەت قىلغان ۋاقىتلاردىكى مەخپى پائالىيەت قىلىشقا مەجبۇر بولغان ت م ب تەشكىلاتى، مۇستاپا چوقاي ئوغلى بىلەن مەجدىدىن دەلىل قاتارىدىكى كۈچلۈك يېتەكچىلەردىن ئايرىلىپ قالغانلىقى، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ئىچىدە شەكىللەنگەن ۋەزىيەت قاتارلىقلار سەۋەبىدىن، ئاساسەن جانلىق پائالىيەت قىلىش ۋەزىيىتىنى يارىتىش كۈچىدىن مەھرۇم قالغانلىقىنى كۆرسىتىدۇ. نەتىجىدە، 1950- يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگەندە، ت م ب، سابىق ئورتا ئاسىيا ياشلىرى گۇرۇپپىسى ۋە ئۇلارنىڭ ئەتراپىدىكى ئاز بىر قىسىم كىشىلەر بىلەن چەكلىنىپ قالغان بىر تەشكىلات ھالىغا كېلىپ قالىدۇ. شۇ سەۋەبتىن، ت م ب نىڭ يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان چاقىرىقلىرى تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا ئاساسەن بىرەر قىزىقىش قوزغىيالمايدۇ. ت م ب ئەزالىرىدىن تەشكىل تاپقان پارىژ گۇرۇھىدىكىلەرمۇ ئەنە شۇنداق بىر چېكىنىش جەريانىنى باشتىن كەچۈرمەكتە ئىدى. 1966- يىلىدىن باشلاپ بۇ تەشكىلاتلار ئاساسەن ئالغاندا پەقەت ئاتاقتا بار بىر تەشكىلات ھالىغا كېلىپ قالىدۇ. 1986- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگىنىدە تارقىلىپ كەتكەنلىكىنى ئېلان قىلىشقا مەجبۇر بولىدۇ (پارىژ گۇرۇھىدىكىلەردە 1969- يىلى ميۇنخېن قۇرۇلتىيىدا ئۇكرائىنا ۋاكالەتچىسى لىۋىكتى رەئىس، بېلارۇسىيە ۋاكالەتچىسى بورتنىك مۇئاۋىن رەئىس ۋە ئىدىل- ئۇراللىق ئېلى ئېقىش باش كاتىپ بولۇپ سايلىنىدۇ. 1973- يىلقى قۇرۇلتايدا يەنە بۇ رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى داۋاملىق ئورنىدا قالىدۇ. 1986- يىلى سوۋېت ئىتتىپاقىدا باشلانغان گلاستنوست ۋە پېرېسترويكا سىياسىتى بىلەن تەڭ پارىژ گۇرۇھى تارقىلىپ كەتكەنلىكىنى ئېلان قىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ژۇرنال چىقىرىش ۋە جەمئىيەت قۇرۇشقا تۇتۇش قىلىپ باققان بولسىمۇ، ئۇزۇنغىچە بەرداشلىق بېرەلمىگەنلىكى ئۈچۈن، 50- يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ ت م ب تەشكىلاتى تاھىر چاغاتاي بىلەن ئابدۇۋاھاپ ئوقتاينىڭ شەخسى تىرىشچانلىقلىرى بىلەن چەكلەنگەن بىر تەشكىلاتقا ئايلىنىپ قالىدۇ. بۇ ئىككى كىشى، ئۆمرىنىڭ ئاخىرغىچە «ئورتا ئاسىيا ياشلىرى نەشرىياتى» نامىدا نۇرغۇنلىغان كىتاب، بروشۇر ۋە ماقالىلەرگە ئاپتورلۇق قىلىدۇ.

ئورتا ئاسىيا جەمئىيەتلىرى ۋە قايتا تەشكىللىنىش جەريانى
ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە تۈركىيەدىكى رەسمىي تۈردە تەشكىللىنىش ئۈچۈن كۆرسىتىلگەن تىرىشچانلىقلار، يەنە شۇ كونا يېتەكچىلەر باشچىلىقىدا باشلىتىدۇ. تەڭ باشلانغان بۇ تۈردىكى پائالىيەتلەردىن بىرىنى پروفېسسور زەكى ۋەلىدى تۇغان باشلاتقان بولۇپ، يەنە بىرىنى سابىق ياش ئورتا ئاسىياچىلاردىن بولغان پروفېسسور ئىبراھىم يارقىن باشلاپ بېرىدۇ.
زەكى ۋەلىدى تۇغان، گېرمانىيەدىكى تۈرك ئېلى كومىتېتى قۇرۇلۇشىغا ۋە ئۇنىڭ پائالىيەتلىرىگە كۈچلۈك ياردەم قىلىپ باققان بولسىمۇ، بۇ ئورگان بەك ئۇزۇن مەۋجۇت بولۇپ تۇرالمايدۇ. گېرمانىيەدە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلار سانىنىڭ بەكلا ئازلىقى، ئۇ يەردە پائالىيەت قىلىۋاتقان سىياسىي تەشكىلاتلارنىڭ ئورتا ئاسىيا جامائەتچىلىكى بىلەن مۇناسىۋەت تىكلىشىنى بەكلا تەسلەشتۈرىۋەتكەنىدى. يەنە بىر تەرەپتىن تۈركىيەدە دېموكرات پارتىيىسىنىڭ ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىقىشى بىلەن بىرگە سىياسىي ۋەزىيەت كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە ياخشىلانغان، تاشقى تۈركىلەرنىڭ بىرەر تەشكىلات قۇرۇپ چىقىشى جەھەتتىكى قىيىنچىلىقلار خېلىلا ئازايغان بىر ۋەزىيەت شەكىللەنمەكتە ئىدى. بۇ تۈردىكى ۋەزىيەتنى مۇھاكىمە قىلغان زەكى ۋەلىدى تۇغان، جەمئىيەتتىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن لازىملىق بولغان تەييارلىقلارنى باشلىتىپ، 1952.3.28 كۈنى ئورتا ئاسىيا مەدەنىيەت جەمئىيىتىنى قۇرۇپ چىقىدۇ. بۇ جەمئىيەتنىڭ قۇرغۇچىلىرى ئىچىدە 1920- يىللاردا ئورتا ئاسىيادىكى سىياسىي تەشكىلات قۇرۇش ئىشلىرىغا ياردەملەشكەن سابىق خەلق ۋەكىلى ئىسمائىل ھەققى سويساللىئوغلىمۇ بار ئىدى (بۇ جەمئىيەتنىڭ قالغان قۇرغۇچى ئەزالىرى تۆۋەندىكى كىشىلەردىن تەركىب تاپماقتا ئىدى: مۇرات خېلىل ئوغلى، ئەرئەلى سۇندىباي، ئادنان ئۆزبېك، ئەھەت بەكقۇل ۋە سابىرجان ئۆزتۈرك. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ جەمئىيەتنىڭ ھەرىكەت پىلانىدىكى مۇنۇ نۇقتىلار ھەقىقەتەن كىشىنى قىزىقتۇراتتى:
ۋەتىنىدىن ئايرىلغان ئورتا ئاسىيالىقلار مەركەزلەشكەن خەلق توپى ھالىدا ھەر قايسى ئەللەردە ياشىماقتا. بۇلاردىن شەرقى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ مىللىي كۈرەشلىرى ھازىرمۇ بار بولغان ھۆكۈمەت ئەزالىرىنىڭ يېتەكچىلىكىدە قانات يايدۇرۇلماقتا. جەمئىيىتىمىزنىڭ كۈرىشى بولسا ۋولگىغا قەدەر سوزۇلغان تۈرك ئېلى دەپ نام بېرىلگەن ئۇلۇغ ئورتا ئاسىيانىڭ مەدەنىيەت كۈرىشىدۇر. …
ئومۇمى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ يەنە بىر چوڭ مەسىلىسى ئەدەبىي تىل مەسىلىسى ئىدى. بۈگۈنكى كۈندە ئۇلۇغ ئورتا ئاسىيا ساھەسىدە ئۇرۇسلار تەرىپىدىن قازاق، ئۆزبېك، قىرغىز، تۈركمەن، قاراقالپاق، ئۇيغۇر، باشقىرت ۋە تاتار شېۋىلىرىدە بولۇپ جەمئىي 8 مۇستەقىل ئەدەبىي تىل يارىتىلغان. …
مۇھاجىردىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغا ياردەم قىلىش مەسىلىسىگە كەلسەك، … بىلىم ئېلىش ياكى مۇھاجىر سۈپىتى بىلەن كەلگەن ئورتا ئاسىيالىقلارغا ياردەم قىلىش ئىشلىرى تۈركىيەنىڭ مەدەنىيەت ۋە ياردەملىشىش مۇئەسسەسەلىرىدىن پايدىلىنىشنى ئاساس قىلغان ھالدا پىلانلانغانىدى. يەنى، جەمئىيىتىمىز بىۋاسىتە ھالدا بىر ياردەم بېرىش جەمئىيىتى ھېسابلانمايدۇ. … جەمئىيىتىمىز سىياسەت ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنالمايدىغان بىر جەمئىيەت بولغانلىقى ئۈچۈن، ۋەتىنى، ياكى بولمىسا ھەر بىر قوۋملار، ۋە ياكى ئۇلارنىڭ بىرلىكىگە ۋاكالىتەن كۈرەش قىلىش پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنالمايدۇ. … جەمئىيىتىمىز ئەزا كۆپەيتىمىز دەپمۇ ئۇرۇنمايدۇ.
جەمئىيەت نىزامنامىسىدە يەنە، ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ تىللىرىنى، مەدىنى ئالاھىدىلىكلىرىنى يوقىتىپ قويماسلىقى ئۈچۈن پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىدىغانلىقى، بۇ مەقسەتتە مەتبۇئاتچىلىق پائالىيەتلىرى بىلەن يىغىن- دوكلاتلارنى ئۇيۇشتۇرۇپ تۇرىدىغانلىقى بەلگىلەنگەن.
زەكى ۋەلىدى تۇغان، شەرق تۈركلىرى يېتىشتۈرگەن نادىر ئالىم ۋە سىياسەتچىلىرىدىن بىرى ھېسابلىناتتى. ئەمما ئۇ چەت دۆلەتلەردە يېتەرلىك دەرىجىدە خەلق ھىمايىسىگە ئېرىشەلمىگەنلىكى ئۈچۈن، ئارزۇ قىلغىنىدەك ئاكتىپ تەسىر كۆرسىتەلىگۈدەك سىياسىي پائالىيەت بىلەن شۇغۇللىنىش پۇرسىتىگە پەقەتلا ئېرىشەلمەي كەلدى. تاشقى تۈرك مۇھىتى ئىچىدە ئورۇن ئېلىنىشى پىلانلىغان “باشقىردىستان، ئەمەلىيەتتە تاتارىستاندىن ئايرىم بىر جاي بولۇش بىلەن بىرگە، ئورتا ئاسىيانىڭ بىر تەركىبى قىسمى ھېسابلىناتتى. شۇنداق بولغاچقا، بۇ ئىككى جاي بىرلىكتە تۈرك ئېلى تەۋەسىنىڭ بىر پۈتۈنلۈكىنى تەشكىل قىلىشى كېرەك دەيدىغان كۆزقاراشنى ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا قايىل قىلغۇدەك قوبۇل قىلدۇرالماي، بۇ جەھەتتە چەتئەلدە مۇساپىر بولۇپ يۈرگەن ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ھىمايىسىنىمۇ قولغا كەلتۈرەلمەيدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن چار رۇسىيە دەۋرىدە رۇسىيەگە قۇل قىلىنغان تۈركلەرنىڭ مىللىي ھېسسىياتقا ئېرىشتۈرۈلۈشى جەھەتتە مۇھىم رول ئوينىغان ئىدىل- ئۇرال تۈركىلىرى بۇنداق بىر قاراشنى بۆلگۈنچىلىك قىلغانلىق دېيىشىپ، زەكى ۋەلىدىنى باشقىرتچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىپ تۈركى قوۋملارنى پارچىلاشقا ئۇرۇندى دەپ ئەيىبلەپ كېلىشتى.
زەكى ۋەلىدى تۇغان بۇ قېتىمقى ئەڭ ئاخىرقى تىرىشچانلىقلىرىدىمۇ بارلىق شەرق تۈركىلىرىنى بىرلەشتۈرىدىغان «ئۇلۇغ ئورتا ئاسىيا» ياكى «بۈيۈك تۈرك ئېلى» دەيدىغان قاراش بويىچە ھەرىكەت باشلىغان ئىدى. ئەمما 1928- يىللىرى «ئورتا ئاسىيا ۋە ئەزەربەيجاننى ئۆگىنىش تەتقىقات يۇرتى» نى قۇرۇشقا تىرىشقان ۋاقىتلىرىدىكىگە ئوخشاش خەلق ئاممىسىنىڭ ھىمايىسىنى قولغا كەلتۈرەلمەيدىغانلىقىنى مۆلچەرلىگەنلىكى ئۈچۈن، قۇرماقچى بولغان جەمئىيەتنىڭ دائىرىسىنى كېڭەيتىش مەقسىتىدە ئەزا سانىنى كۆپەيتىش دەيدىغان بىر ئەندىشىمىز يوق دەيدىغان قارىشىنى جەمئىيەتنىڭ نىزامنامىسىگە مەخسۇس قىستۇرۇپ قويغانىدى. ۋەلىدى ئۆزى بىر ئۇنىۋېرسىتېت پروفېسسورى بولغانلىقى ئۈچۈن، جەمئىيەت رەئىسلىكىنى مۇرات خېلىل ئوغلىغا بېرىدۇ. ئورتا ئاسىيا مەدەنىيەتلىرى جەمئىيىتىنىڭ پائالىيەت قىلغانلىقى توغرىلىق بىردىن- بىر ئىسپاتى ئورنىدا بىر قېتىملىق ئىلمى دوكلات باغىقىلا ساقلىنىپ قالغان ئىدى. زەكى ۋەلىدى تۇغان دوكلاتچى بولۇپ ئۇيۇشتۇرۇلىدىغان بۇ ئىلمى دوكلاتنىڭ تېمىسى «ئورتا ئاسىيا بىلەن رۇسىيە مۇسۇلمانلىرىغا دائىر كېيىنكى يىللاردىكى غەرب نەشرىيات پائالىيەتلىرى» بولۇپ، جەمئىيەت ئىشخانىسى بەكلا تار بولغاچقا، بۇ تېمىغا مۇناسىۋەتلىك ئىنتايىن ئاز كىشىلەرنى بۇ دوكلاتقا تەكلىپ قىلىشقا مەجبۇر بولغانلىقى ئەسكەرتىلگەن. ئەپسۇسكى، بۇ جەمئىيەت پائالىيەتلىرىنى داۋاملاشتۇرالماي ئۇزۇنغا قالماي تاقىلىپ قالىدۇ. بۇ ئىشلار زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ تاشقى تۈركىلەرگە مۇناسىۋەتلىك سىياسىي سەھنىلەردە ئېلىپ بارغان ئەڭ ئاخىرقى پائالىيەت ئۇرۇنۇشلىرىدىن بىرى بولۇپ قالىدۇ.
زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ بۇ تۈردىكى پائالىيەتلىرىگە ئوخشاپ كېتىدىغان پائالىيەتلەردىن بىرىنى، يەنە شۇ دەۋرلەردە سابىق ت م ب ئەزالىرىمۇ قانات يايدۇرۇشقا تىرىشىپ كۆرىدۇ. پروفېسسور تاھىر چاغاتاي، پروفېسسور ئىبراھىم يارقىن، ئەخمەت نايىم ئۆكتەم، تىمور ئۆزبېك ۋە ئىبراھىم مۇتلۇ قاتارىدىكى ت م ب ئەزالىرى مەركىزى ئورگىنىنى ئەنقەرەدە قۇرۇش ئارقىلىق «ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى» نامىدا بىر جەمئىيەت قۇرۇپ چىققانىدى. 1952- يىلى 24- مايدا چاقىرىلغان قۇرۇلتىيىدا رەئىسلىككە ئىبراھىم يارقىن تەيىنلەنگەن ئىدى. بۇ جەمئىيەتنىڭ ئىستانبۇلدىكى شۆبىسىگە ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي يېتەكچىلىك قىلىدىغان قىلىپ پىلانلاشقانىدى. نىزامنامىگە ئاساسەن، بۇ جەمئىيەتنىڭ غايىسى ئورتا ئاسىيانى تونۇشتۇرۇش، ئورتا ئاسىيا تارىخى بىلەن ئورتا ئاسىيا مەدەنىيىتىگە مۇناسىۋەتلىك نەشرىياتچىلىق ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللىنىش، ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا ھەمكارلىقنى كۈچەيتىش مەقسەت قىلىنىدۇ دەپ بەلگىلەنگەن ئىدى. جەمئىيەت قۇرۇلۇپ ئۇزۇنغا قالماي ئورتا ئاسىيالىق زىيالىيلار ئوتتۇرىسىدا ئۇيۇشتۇرۇلغان بىر قاتار يىغىنلار نەتىجىسىدە، بىر نەشرىيات ئەپكارى چىقىرىش زۆرۈرلۈكى ماقۇل كۆرۈلىدۇ. ۋەلى قېيۇمخان يېتەكچىلىكىدىكى م ت ب ك نىڭ ئەپكار ئورگىنى بولغان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» غا تاقابىل تۇرالايدىغان بىر ژۇرنال دەپ قارالغان بۇ ژۇرنالغا دائىر پائالىيەتلەرگە، «ياش ئورتا ئاسىيا» دەۋرىدە مول تەجرىبىگە ئېرىشكەن ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي بىلەن شەرقى ئورتا ئاسىيالىق يېتەكچىلەردىن مەمتىمىن بۇغرا ئىككىسى مەسئۇل بولىدىغان بولىدۇ.
چىقارماقچى بولغان بۇ ژۇرنال كەڭ دائىرىلىك جامائەتچىلىكنىڭ قوللاپ قۇۋۋەتلىشىگە ئېرىشىشىنى كۆزدە تۇتۇپ، تۈركىيەدىكى زىيالىيلىرىغىلا تايىنىش بىلەن چەكلىنىپ قالماي، مىسىر، پاكىستان، ئەرەبىستان، ئىئوردانىيە، ئافغانىستان قاتارلىق ئەللەردە تۇرۇۋاتقان نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىق كىشىلەر بىلەن مۇناسىۋەت تىكلەيدۇ [ژۇرنال مەسىلىسىدە مۇناسىۋەت تىكلەنگەن كىشىلەر ئۇ دەۋرلەردە تۈركىيەدە ۋە شەرق ئەللىرىدە تۇرىدىغان، ت م ب بىلەن ئالاقىسى بولغان ئورتا ئاسىيالىق زىيالىيلارنىڭ ئىسمى ئوتتۇرىغا چىققانلىقى كىشىنى ئۆزىگە جەلپ قىلىدۇ. بۇ پائالىيەتكە تۈركىيەدىن ئەنقەرە گۇرۇپپىسى تەۋەسىدىن بولۇپ پروفېسسور دوكتور تاھىر چاغاتاي، پروفېسسور دوكتور ئىبراھىم يارقىن، دوكتور سالىھ ئەركىنقول، پروفېسسور دوكتور مېجىت ئوكتاي، ئىبراھىم مۇتلۇ، تۆمور ئۆزبېك، پروفېسسور دوكتور سەئىد ئېلى ئەنقەرە؛ ئىستانبۇل گۇرۇپپىسىدىكىلەردىن بولۇپ دوكتور ئەخمەت نائىم ئۆكتەم، ئەفدال ۋېنسۈرەل، ياقۇپ ئېلبەك، پروفېسسور دوكتور ئەخمەتجان ئوكاي، ئىلھام مۇساباي، ئابدۇللا رەجەپ بايسۇن، دوكتور مەقسۇت تارىم؛ تۈركىيەنىڭ قالغان شەھەردىكىلەردىن سابىر ئورتا ئاسىيالى (ئالپۇلدىن)، دوكتور راسىھ ئۆزگەن (ئادانادىن)، پودپولكوۋنىك دوكتور ۋاسى مىرزىتاش (سارىقامىشتىن)، نادىر رىجال ئوغلى (بۇرسادىن)، دوكتور زاھىت ئۆزبۇلاق (سىلىفكەدىن)، ئەخمەت شۈكۈرى ئاتامان (ئاقسەكىدىن) قاتارلىقلار تىزىملانغان. چەت دۆلەتلەردىن قاتناشتۇرۇلغانلار ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن (كەشمىردىن)، سەتتار چولپان (كەشمىردىن)، پولات قادىرى (كەشمىردىن)، ئىبراھىم ۋاسىلى (مىسىردىن)، مەمتىمىن ئىسلامى (مىسىردىن)، ئەزەم ھاشىمى (كاراچىدىن)، سېيىت قاسىم ئەنجانلىق (كاراچىدىن)، مەخمقۇت ئايقارلى (پىشاۋۇردىن)، ھەمدۇللا مەھەممەدى (مەككىدىن). تۈركىيەدىن بۇ تىزىملىكتە بار بولغانلارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك سابىق ت م ب گۇرۇپپىسىنىڭ ئەزالىرىغا مەنسۇپ كىشىلەردىن تەركىب تېپىشى دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدىغان بىر نۇقتا. شۇنىڭدەك يەنە پىشاۋۇردىن مەخمۇت ئايقارلىنىڭ بۇ تىزىملىككە ئېلىنغانلىقى، ئۇنىڭ ئۈستىدىكى گۇمانلارنىڭ خېلىلا ئازايغانلىقىنى، ئورتا ئاسىيالىق زىيالىيلار ئارىسىدا قايتىدىن ئىشەنچكە ئېرىشكەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، سوۋېت ئاخبارات ئورۇنلىرىنىڭ “مەخمۇت ئايقارلى تۈركىيە جاسۇسى بولغانلىقى ئۈچۈن ئافغانىستان ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن قاماققا ئېلىنغان. سوۋېت جاسۇسى بولغان بولسا ئىدى، سوۋېتلار ئۇنى دەرھال تۈرمىدىن چىقىرىۋالغان بولاتتى” دېگەندەك تەشۋىق قىلىشلىرى ئورتا ئاسىيالىقلار ئىچىدە ماقۇل كۆرۈلگەنلىكىدىن دېرەك بېرىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى]. 5~6 ئاي داۋام قىلغان تەييارلىق باسقۇچىدىن كېيىن، 1953- يىلىنىڭ ئاپرېل ئېيىدا «ئورتا ئاسىيا» دېگەن نامدا ئايلىق بىر ژۇرنال چىقىرىلىش باشلاندى. ژۇرنالنىڭ باش تەھرىرلىكىنى شەرقى ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىق ھەرىكىتىنىڭ ئاتاغلىق يېتەكچىسى مەمتىمىن بۇغرا ئۈستىگە ئالىدۇ. شۇنىڭ بىلەن بىرگە، بۇ ژۇرنالنىڭ تەھرىر ھەيئىتى ئاساسەن ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق ئەزالىرى تەرىپىدىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. 30- يىللاردا «ياش ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى، ئۇنىڭدىن كېيىنكى دەۋرلەردە بولسا «ياش ئورتا ئاسىيا» مەتبۇئاتلىرىنىڭ تېخنىك مەسئۇللۇقىنى ئۈستىگە ئېلىپ كەلگەن ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي، بۇ ژۇرنالنى سىناق قىلىپ چىقىرىشتا مەمتىمىن بۇغرا بىلەن بىرگە ئىشلەيدۇ. بۇندىن باشقا يەنە ژۇرنالنىڭ تەھرىر بۆلۈمىدە تاھىر چاغاتاي بىلەن ئىبراھىم يارقىنغا ئوخشاش سابىق ت م ب چىلارمۇ بار ئىدى. بۇ تۈردىكى تەركىبكە ئاساسەن ژۇرنالنىڭ ئومۇمەن ئالغاندا ت م ب نىڭ مەتبۇئات ئورگىنى ھالىدا ئىشلەيدىغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى.
ژۇرنالنىڭ باش بېتىدىكى «ئورتا ئاسىيا ژۇرنىلىنىڭ چىقىرىلىشى» ماۋزۇلۇق ماقالىدا ئورتا ئاسىيالىق ئاكتىپلارنىڭ 30- يىللاردىن بۇيان ھەر قايسى ئەللەردە نۇرغۇنلىغان ژۇرناللارنى چىقىرىپ كەلگەن بولسىمۇ، بۇ ژۇرناللار ئاساسەن سىياسىي خاراكتېردە چىقىرىلغانلىقىنى، ئەمما بۇ قېتىمقىسى بولسا مەدەنىي خاراكتېرلىك بىر ژۇرنال بولىدىغانلىقى كۆرسىتىپ ئۆتۈلگەن. ئۇلارنىڭ بۇ تۈردىكى مەزمۇن ئۆزگىرىش قىلىشىغا تۈركىيەدىكى ھۆكۈمەت دائىرىلىرىنىڭ باشقۇرۇش تۈزۈمىدە ئۆزگەرتىش قىلغانلىقىنى كۆزدە تۇتۇپ بۇ تۈر ئۆزگىرىش قىلغان بۆلىشى مۇمكىن. دېگەندەك، ژۇرنال غايىسى بايان قىلىنغان ئابزاسلاردا مىللىي ئازادلىق ھەرىكەتلىرىگە مۇناسىۋەتلىك بېشىمىزدىن ئۆتكەن ئىشلار بىلەن كۆرگەن- ئاڭلىغانلىرىمىزنى ئېلان قىلىپ تۇرىمىز دەپ كۆرسەتكەن. بۇ سۆزلەر، ژۇرنالنىڭ سىياسىي خاراكتېردىكى مەسىلىلەرنى كەڭ دائىرىدە مۇھاكىمە قىلىپ تۇرىدىغانلىقىنى كۆرسەتمەكتە.
«ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى، مەزمۇن جەھەتتىن ئالغاندا خېلىلا سەۋىيىلىك چىقىرىلغان ئىدى. كېيىنكى سانلىرىدا بېسىلغان «ئورتا ئاسىيادا جەدىتچىلىك» (ئەخمەتجان ئوقۇي)، «ئورتا ئاسىيا قانداق بېسىۋېلىندى؟» (تاھىر چاغاتاي) دېگەندەك چاتما ماقالىلەر، مەمتىمىن بۇغرانىڭ باشماقالىلىرى ۋە ئىبراھىم يارقىننىڭ «ئورتا ئاسىيادىكى سوغۇقچىلىق ۋە دېھقانچىلىق پائالىيەتلىرى» دېگەن ماقالىلەر بۇ جەھەتتە كۆزگە چېلىقىدىغان ماقالىلەر ھېسابلىناتتى. شۇنىڭغا قارىماي، بۇ ژۇرنالمۇ ماددىي قىيىنچىلىقلار سەۋەبىدىن ئۇزۇن داۋاملىشالماي، 1953- يىلىنىڭ سېنتەبىر ئېيىدا چىقىرىلغان 6- سانى بىلەن نەشرىيات ساھەسىدىن چېكىنىپ چىقىشقا مەجبۇر بولىدۇ. «ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى شۇنچە قىسقا ئۆمۈرلۈك بولۇشىغا قارىماي، شەرقىي ۋە غەربىي ئورتا ئاسىيالىق زىيالىيلارنىڭ ئورتاق تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ تەڭ ھەمنەپەس بولۇپ بىرلىشىپ چىقارغان تۇنجى ۋە ئاخىرقى ژۇرنال بولۇش جەھەتتىن ئالغاندا ئىنتايىن مۇھىم تارىخىي ئەھمىيەتكە ئىگە بىر پائالىيەت ھېسابلىناتتى. ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىللاردا شەرقى ئورتا ئاسىيالىقلار ئۆز تەشكىلىنى قۇرۇشقا باشلاپ نۇرغۇن كىتاب- ژۇرنال بېسىپ تارقىتىدۇ.
ت م ب چىلار قۇرۇپ چىققان ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى مەركىزىنىڭ ئەنقەرەدە بولۇپ قېلىشى بەكلا ئەپسىز ئەھۋال ئىدى. چۈنكى، تۈركىيەدە ئولتۇراقلاشقان ئورتا ئاسىيالىقلار ئاساسەن ئالغاندا ئىستانبۇل بىلەن ئادانادەك شەھەرلەرگە مەركەزلەشكەنىدى. شۇنىڭدەك يەنە جەمئىيەت رەھبەرلىرىدىن بولغان ت م ب چىلارمۇ ئادەتتىكى يۇرتداشلارغا سېلىشتۇرغاندا بەكرەك زىيالىي كىشىلەردىن بولغاچقا، ئادەتتىكى پۇقرالار بىلەن بەك ئىچقويۇن- تاشقويۇن بولۇپمۇ كېتەلمەيتتى. بۇنىڭ نەتىجىسىدە، بۇ جەمئىيەتمۇ خۇددى زەكى ۋەلىدى تۇغان قۇرۇپ چىققان ئورتا ئاسىيا مەدەنىيەتلەر جەمئىيىتىدىكىگە ئوخشاش كەڭ يۇرتداشلارنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشەلمىگەچكە، ئۇزۇنغا قالماي تاقىلىپ قالىدۇ.
تۈركىيەدە، دېموكراتلار پارتىيىسىنىڭ ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىقىشى بىلەن تەڭ، تۈركىيەنىڭ تاشقى تۈركىلەر سىياسىتىدە ئالاھىدە زور ئۆزگىرىشلەر بارلىققا كېلىپ، تۈركىيەگە كۆچمەن قوبۇل قىلىش مەسىلىلىرىدىكى چەكلىمىلەر زور دەرىجىدە ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان بىر ۋەزىيەت شەكىللەنمەكتە ئىدى. بۇ تۈر ئۆزگىرىشلەرگە ئاساسەن، ئافغانىستاندىن تۈركىيەگە مۇھاجىر بولۇپ كېلىشنى تەلەپ قىلىدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ مەيلى ئۇرۇش ۋەزىيىتى دەۋرلىرىدىكى شارائىتلار سەۋەبىدىن بولسۇن ياكى بولمىسا ئىنۆنۈ دەۋرىدىكى ھۆكۈمەتلەرنىڭ ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلارغا قىزغىن مۇئامىلىدە بولماي كەلگەنلىكى سەۋەبىدىن كېلەلمەي يۈرگەن ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلار ئەركىن كۆچمەن ھېسابىدا تۈركىيەگە كېلىشىگە رۇخسەت قىلىنغانىدى. بۇ قارار چىققاندىن كېيىن، 1952- يىلىدىن 1954- يىلىغا كەلگۈچە بولغان ئارىلىقتا بىر قانچە ئورتا ئاسىيالىق مۇساپىرلار گۇرۇپپىسى تۈركىيەگە كۆچۈپ كېلىپ، ئادانا (تۈركىيەنىڭ شەرقى جەنۇب ئاق دېڭىز بويىغا يېقىن بىر شەھەر − ئۇ.ت) نى ئاساس قىلغان ھالدا جەيلانپىنار، نازىللى، ئاقشەھەر قاتارىدىكى جايلارغا كېلىپ ئورۇنلىشىشقا باشلايدۇ. بۇ كۆچمەنلەرنىڭ بىر قىسمى يەنە ئىستانبۇلغا كۆچۈپ كەلگەنىدى. 1952- يىلىنىڭ 14- ماي كۈنىدىكى «جۇمھۇرىيەت» گېزىتىنىڭ خەۋىرىگە ئاساسلانغاندا 1805 نەپەر ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرنى تۈركىيەگە كەلتۈرۈش ھەققىدە مىنىستىرلار مەھكىمىسى قارار قوبۇل قىلىنغان. ئەمما بۇ تۈركۈمدىكى كۆچمەنلەر ھۆكۈمەت تەرىپىدىن يەر تەقسىم قىلىنىپ ئولتۇراق جاي بېرىلگەن كۆچمەنلەردىن ئىدى. بۇندىن باشقا ئۆز ئالدىغا ئېقىپ كەلگەن كۆچمەنلەر سانى توغرىلىق ھېچ بىر مەلۇمات يوق. بۇ تۈر كۆپلەپ كۆچمەن ئېقىنى تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا يېڭىدىن بىر جانلىنىش ۋەزىيىتىنى شەكىللەندۈرۈپ بېرىدۇ.
1952- يىلى باشلىتىلغان ئىككى قېتىملىق جەمئىيەت تەشكىل قىلىش سىناقلىرى مۇۋەپپەقىيەتلىك بولمىغاندىن كېيىن، ھېچقانداق ئىلمى ياكى سىياسىي ئورنى بولمىغان 20 نەپەردەك ئورتا ئاسىيالىق يىغىلىپ 1954- يىلى 27- يانۋار كۈنى ئىستانبۇلدا «ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى» نامىدا يېڭى بىر جەمئىيەت قۇرۇپ چىقىشىدۇ. قۇرۇلغان بۇ جەمئىيەتنىڭ نىزامنامىلىرىدە كۆرسىتىلگەن مەقسەت ۋە پائالىيەت شەكىللىرىمۇ خۇددى بۇرۇن قۇرۇلغان جەمئىيەتلەرنىڭ نىزامنامىلىرىدە كۆرسىتىلگەن مەزمۇنلارغا ئوخشاپ كېتەتتى. 21- فېۋرال كۈنى چاقىرىلغان قۇرۇلتىيىدا رەئىسلىككە كامىلجان ئوكاي تەيىنلىنىدۇ. بۇ جەمئىيەت، ئىستانبۇلدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئومۇمى تىزىملىكىنى تۇرغۇزۇش، ئىستانبۇلدىن باشقا شەھەرلەردە ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلار بىلەن مۇناسىۋەت تىكلەش قاتارىدىكى مەقسەتلەر بويىچە پائالىيەتلىرىنى باشلىۋېتىدۇ. ئۇندىن باشقا يەنە بۇرۇن پېچەتلىۋېتىلگەن ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقىنىڭ مىراسلىرىغا ئىگىدارچىلىق قىلىش ئۈچۈنمۇ بىر قاتار تىرىشچانلىق كۆرسىتىلدى. جەمئىيەت رەئىسى سالىھ ئەركىنقول، 1955- يىلى ئىيۇندا تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى باش مىنىستىرىغا مۇراجىئەت قىلىپ، 1943- يىلى پېچەتلىۋېتىلگەن تۈرك مەدەنىيەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ ئېمىنئۆنۈ خەلق ھۇجرىسىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەن بارلىق نەرسىلىرى بىلەن كۇتۇپخانىسىنى جەمئىيەتكە بېرىلىشىنى تەلەپ قىلىدۇ. بۇ تەلەپكە ئەينى ۋاقتىدىكى مالىيە مىنىستىرى 1955.6.25 كۈنى، مۇنداق جاۋاب بېرىلىدۇ:
1928- يىلى ئىستانبۇلدا قۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقىنىڭ 1938- يىلى تۈرك مەدەنىيەتلەر جەمئىيىتى نامىغا ئۆزگەرتىلىپ 1943- يىلى پېچەتلىگەنلىكىنى، جەمئىيەت نەرسە- كېرەكلىرىنىڭ ئېمىنئۆنۈ خەلق ھۇجرىسىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەنلىكىنى، يېڭىدىن قۇرۇلغان جەمئىيىتىڭلارنىڭ پېچەتلەنگەن بۇ جەمئىيەتنىڭ ۋارىسى ھېسابلىنىب، 1943- يىلى پېچەتلەنگەن جەمئىيەتكە تەۋە نەرسە- كېرەكلەرنى قايتۇرۇلۇشى تەلەپ قىلىنماقتا.
ئېمىنئۆنۈ خەلق ھۇجرىسىدىكى نەرسە- كېرەكلەر 5830- نومۇرلۇق قانۇنغا ئاساسەن دۆلەت خەزىنىسىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەن بولۇپ، خەزىنە مال- مۈلۈكلىرىنى ھەرقانداق بىر جەمئىيەتكە بېرىلىشىنى قانۇنىمىز توغرا كۆرمەيدىغانلىقى سەۋەبىدىن تەكلىپىڭىزنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا ئىمكان بولمىدى.
تۈركىيەگە يېڭىدىن كەلگەن مۇھاجىر ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ھەر جەھەتتە نۇرغۇنلىغان قىيىنچىلىقلىرى بار ئىدى. جەمئىيەت بۇ قىيىنچىلىقلارغا قارىتا بىرەر چارە تېپىش مەقسىتىدە جىددىي پائالىيەت كۆرسەتمەكتە ئىدى. 1955- يىلقى قۇرۇلتىيىدا جەمئىيەت رەئىسلىكىگە سايلانغان دوكتور سالىھ ئەركىنقول، جەرەنبۇلاق رايونىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ يەر- زېمىن مەسىلىلىرىگە مۇناسىۋەتلىك جىددىي پائالىيەتكە كىرىشىدۇ. جەرەنبۇلاق رايونىغا ئورۇنلاشتۇرۇلغان 92 ئائىلىلىك ئورتا ئاسىيالىق يىغىلىشىپ جەمئىيەتنىڭمۇ ياردىمى بىلەن ئابلەي ئورتا ئاسىيالى يېتەكچىلىكىدىكى «جەرەنبۇلاق ئورتا ئاسىيالىقلار ئىشلەپچىقىرىش ۋە تىجارەت بىرلەشمىسى» نامىدا بىر شىركەت قۇرۇپ چىقىشىدۇ. بۇنىڭغا ئوخشايدىغان شىركەتلىشىش پائالىيىتى ئاقشەھەردىكى ئورتا ئاسىيالىقلاردىمۇ ئىشقا ئاشۇرۇلىدۇ. ئەپسۇسكى، تۈركىيەدىكى بازار شارائىتلىرىغا ماسلىشالمىغان بۇ شىركەتلەر ئۇزۇنغا قالماي ئىقتىسادى قىيىنچىلىقلار ئىچىگە پېتىپ قېلىپ، تارقىلىپ كېتىدۇ.
(رەسىم ئورنى)
1952- يىلى تۈركىيەگە كەلگەن ئورتا ئاسىيالىق كۆچمەنلەردىن بىر قىسمى ئادانادا، 1953 (ئەھەت ئەنجان ئارخىپىدىن)
بۇ جەرياندا، چىن كوممۇنىستلار ھاكىمىيىتىگە قارشى كۈرەش قىلىپ يۇرتىدىن ئايرىلىشقا مەجبۇر بولغان شەرقىي ئورتا ئاسىيالىقلاردىن بىر قىسمى ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن بىلەن مەمتىمىن بۇغرا (بۇ داھىلار ۋەتىنى شەرقىي ئورتا ئاسىيادىكى ۋاقىتلىرىدا چىن كومۇنىستلىرى تېخى يېتىپ كەلمىگەن، شۇنىڭدەك ئۆلكە دەرىجىسىدىكى بىرلەشمە ھۆكۈمەت شەرقىي ئورتا ئاسىيا ئىككىنچى جۇمھۇرىيىتى تەرەپ بىلەن مۇناسىۋەتنى ئۈزگەندىن كېيىنمۇ ئۇلار بۇ بىرلەشمە ھۆكۈمەت تەركىۋىدە قالغانلىقى، كېيىن بۇ بىرلەشمە ھۆكۈمەت تەركىۋىدىكى چىنلار كومۇنىست چىنلار بىلەن بىرلىشىپ كېتىش قارارىنى ئالغىنىدىن كېيىن بۇ كىشىلەر دەرھال ۋەتەندىن ئايرىلغانلىقى ھەققىدە مەلۇماتلار بار. شۇڭا، خەلق تەرىپىدىن “ئۈچ ئەپەندىچىلەر” دەپ ئاتىلىپ كېلىنگەن بۇ داھىلارنىڭ چىن كومۇنىستلىرى بىلەن كۈرەش قىلغىدەك پۇرسىتى بولغانلىقى ھەققىدە ئېنىق مەلۇمات يوق. ئەمما تۈركىيەگە كەلگەن كۆچمەنلەر ئارىسىدا ھەقىقەتەنمۇ كومۇنىست چىنلار بىلەن جەڭ قىلغان كىشىلەر بار. شۇ سەۋەپتىن بولسا كېرەك، تۈركىيەدە بۇ داھىلار بىرلەشمە ھۆكۈمەتنىڭ ئەمەس بەلكى شەرقىي ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيىتىنىڭ يېتەكچىلىرى قاتارىدا تونۇلغان. – ئۇ.ت ) قاتارىدىكى يېتەكچىلەرنىڭ تىرىشچانلىقىدا، 1955- يىلى تۈركىيەگە كۆچۈپ كەلگەن ئىدى. بۇ كۆچمەنلەر ئىستانبۇل قاتارىدىكى بىر قانچە شەھەرلەرگە ئورۇنلاشتۇرۇلغان ئىدى. ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى بىلەن بۇ گۇرۇپپىنىڭ يېتەكچىلىرى 1955- يىلى 7- ئاۋغۇست كۈنى يىغىلىشىپ، ئومۇمى يۈزلۈك ۋەزىيەت مۇھاكىمىسى قىلىشىدۇ. بۇ يىغىندا جەمئىيەت رەئىسى سالىھ ئەركىنقول، بارلىق ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ھازىرقى بار جەمئىيەتكە ياردەم قىلىشلىرى كېرەكلىكىنى، يۇرتۋازلىق قىلىشماسلىقىنى، ئورتا ئاسىيالىقلار جامائىتى ئارىسىدا بۆلگۈنچىلىك قىلىدىغان قاراشلارغا قارشى تۇرۇلۇشى كېرەكلىكى قاتارىدىكى بىر قاتار مەسىلىلەرنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. شۇنىڭدەك شەرقى ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىنىمۇ ئورتا ئاسىيا ھەمكارلىق جەمئىيىتى تەۋەسىدە تۇرۇپ ئوتتۇرىغا قويۇش مۇمكىنلىكىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئەمما بۇ ئىشتا شەرقى ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىنى ئۇزۇندىن بېرى خەلقئارا سەھنىگە چىقىرىش ئۈچۈن تىرىشچانلىق كۆرسىتىپ كېلىۋاتقان جەڭچى ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن، شەرقى ئورتا ئاسىيا كۈرىشى ئۆزىگە خاس ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ، بۇ ئىشنى ئايرىم بىر تەشكىلاتقا تايىنىپ قانات يايدۇرۇش لازىملىقىنى كۆڭلىگە پۈكۈپ كەلمەكتە ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، سالىھ ئەركىنقولنىڭ يۇقىرىقىدەك تەكلىپى قوبۇل قىلىنمايدۇ. ئۇزۇنغا قالماي ئالىپتېكىن بىلەن سەپداشلىرى شەرقى ئورتا ئاسىيا كۆچمەنلەر جەمئىيىتى نامىدا تەشكىلات قۇرۇپ پائالىيەتكە كىرىشىدۇ.
1956- يىلقى قۇرۇلتايدا ئۇ يىللار ئۈچۈن بەكلا يېڭىلىق بولغان بىر ئىش كۆرۈلىدۇ. ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى رەئىسلىكىگە تۇنجى قېتىم بىر ئايال كىشى − خالىدە ئاخىسكا سايلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىنكى سايلاملاردا نۆۋەت بىلەن نەشەت تاھىرئوغلى، باھادىر ئوتۇ سايلانغان بولسا، 1960- يىلى يەنە قايتىدىن دوكتور سالىھ ئەركىنقول، 1964- يىلىدا بولسا زىياۋۇدىن باباقۇربان رەئىس بولىدۇ. بۇ يىللاردا جەمئىيەت پائالىيەتلىرى ئاساسلىقى كەچلىك پائالىيەتلىرىنى ئۇيۇشتۇرۇش، ساياھەتلەرگە تەشكىللەش ۋە سەنئەت پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللىنىش دېگەندەك باشقا ساھەلەردىكى پائالىيەتلەر بىلەن چەكلەنگەنلىكى مەلۇم. يېڭىدىن بىر مەجمۇئە نەشرى قىلىش جەھەتتە قارار قوبۇل قىلىنغان بولسىمۇ، ئىشقا ئاشۇرۇش ئىمكانى بولماي قالغان.

ئىستانبۇلدىن باشقا يەرلەردىكى پائالىيەتلەر
ئافغانىستاندىن كۆچۈشلەر نەتىجىسىدە، ئادانا شەھىرى ئورتا ئاسىيالىقلار مەركەزلىشىپ ئولتۇراقلاشقان شەھەرلەردىن بىرىگە ئايلىنىشقا باشلايدۇ. ئادانا، تۈركىيەگە كۆچۈپ كەلگەن ئورتا ئاسىيالىقلار ئۈچۈن تۇنجى بىكەتلىك ۋەزىپىسىنى ئوينىماقتا ئىدى. يېڭىدىن كەلگەن مۇھاجىرلار ئۆزئارا ھەمكارلىقلارنى داۋاملاشتۇرۇش تەلەپلىرى بىلەن ئۆي تېپىش، ئىش تېپىش قاتارىدىكى قىيىنچىلىقلىرىنى ھەل قىلىش ئۈچۈن چارە تېپىش قاتارلىق ئېھتىياجلار جەمئىيەتتىن بىرنى قۇرۇپ چىقىش تەلىپىنى تەقەززا قىلىدۇ. شۇ سەۋەبتىن، 1952- يىلى ئادانا ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى قۇرۇلىدۇ. بۇ جەمئىيەت، مۇھاجىردىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ تۈركىيەگە كۆنۈۋېلىشىغا ئاسانلىق يارىتىپ بەرگەن بولۇپ، كېيىن كەلگەن مۇساپىرلار ئۈچۈنمۇ مۇۋاپىق كېلىدىغان مۇھىت يارىتىپ بېرىلدى. بىر قانچە يىل جەريانىدا يىغىن سالونى ۋە كۇتۇپخانىسى بىلەن ئۆزلىرىگە تەۋە بىر بىناسىمۇ بولغان بۇ جەمئىيەت، 1955~1970- يىللار ئارىسىدا تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئەڭ ئاكتىپ پائالىيەت كۆرسىتىدىغان ئىجتىمائىي تەشكىلاتلىرىنىڭ بىرى قاتارىدا ۋەزىپە ئۆتەپ كېلىدۇ.
ئادانا جەمئىيىتى، 1959- يىلىدىن باشلاپ «بۇلاق» نامىدا بىر ژۇرنال چىقىرىشقا باشلىغان ئىدى. بەدرى خوجەنت بىلەن ئەخمەت تۈركئەلى تەرىپىدىن چىقىرىلغان بۇ ژۇرنالنىڭ مەقسىتى تۆمۈر قورغان ئارقىسىدا قالغان ئورتا ئاسىيادا ئۇرۇس زوراۋانلىق ھاكىمىيىتى، كوممۇنىزم دەپ ئاتالغان دىنسىز، ئەخلاقسىز ئىجتىمائىي تۈزۈمنىڭ زۇلۇمىدىن قېچىپ ھەر تۈرلۈك دۆلەتلەرگە پاناھلىق تىلەپ قېچىپ چىققان ئورتا ئاسىيالىق تۈركىلەرنىڭ ھېسسىياتلىرىغا تەرجىمانلىق قىلىش دەپ تونۇشتۇرۇلغان ئىدى. بۇ ژۇرنال سەۋىيىلىك تەھرىرات گۇرۇپپىسىغا ئىگە بولمىغانلىقى ئۈچۈن، ژۇرنال مەزمۇنلىرى بىلەن ماقالىلەر يېڭىدىن قىزىققۇچىلار سەۋىيىسىدە ئىدى. بۇ ژۇرنال ئاران 7 سانلا چىقىرىلغان بولۇپ، شۇ يىلىنىڭ ئۆزىدىلا تاقىلىپ قالىدۇ. 1960- يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ ئىقتىسادى قىيىنچىلىق ۋە ئىشسىزلىق قاتارىدىكى سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، بۇ يەردىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئىستانبۇل شەھىرى ۋە ئا ق ش قاتارىدىكى ھەر قايسى ئەللەرگە كۆچۈشكە باشلايدۇ. بۇلارنىڭ نەتىجىسىدە ياردەم قىلىدىغانلار ئازىيىپ كەتكەنلىكى ئۈچۈن ئادانا جەمئىيىتى بارغانسېرى كۈچسىزلىشىپ، 1970- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگەندە كۈچىيىپ كېتىۋاتقان ئانارخىست ۋە تېررورچىلىق مۇھىتى ئىچىدە جەمئىيەت بىناسى سولچىل ئېقىمغا مەنسۇپ خۇلىگەرلەر تەرىپىدىن ئوت قويۇپ كۆيدۈرۈۋېتىلىدۇ. بۇ ۋەقەدىن كېيىن، جەمئىيەتمۇ ھۆكۈمەت تەرىپىدىن پېچەتلىنىپ پائالىيەتلىرىمۇ توختايدۇ (1980- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىدا جەمئىيەتنى قايتىدىن يەنە شۇ نامدا ئېچىش تەلىپى سۇنۇلغىنىدا، ھۆكۈمەت دائىرىلىرى رۇخسەت قىلمايدۇ. ئۇ جەمئىيەت ھازىر «ئەلىشىر ناۋايى جەمئىيىتى» نامىدا پائالىيەت كۆرسىتىپ كەلمەكتە. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ئورتا ئاسىيالىقلار زىچراق ئولتۇراقلاشقان يەنە بىر يەر سالىھلىدىمۇ بۇنىڭغا ئوخشاپ كېتىدىغان پائالىيەتلەر قانات يايدۇرۇلغانىدى. شەرقى ئورتا ئاسىيالىق يېتەكچىلەردىن ئەلىبەگ ھاكىم (ئەلىبەگ ھاكىم ۋە ئۇنىڭ شەرقى ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرىشىدىكى رولى ھەققىدە مەلۇمات ئېلىش ئۈچۈن گودفرېي لياسنىڭ «كازاك ئېكسودۇس»، ھاسان ئورئالتاينىڭ «ئەركىنلىك ئۈچۈن شەرقى ئورتا ئاسىيا قازاق تۈركلىرى ۋە بۈيۈك تۈرك ئېلى1985~1986» دېگەن كىتابلارغا قارالسۇن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) نىڭ مەنىۋى يېتەكچىلىكى، ھەمزە ئۇچار رەئىسلىكىدە قۇرۇلغان ئورتا ئاسىيالىقلار مەدەنىيەت ۋە ھەمكارلىق جەمئىيىتى، بۇ جايدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدىكى مۇناسىۋەتلەرنى كۈچەيتىش ۋە مەدىنى ئالاھىدىلىكلىرىنى ساقلاپ قېلىش بىلەن چەكلىنىپ قالغان بولماستىن، ئۇ نەشرى قىلغان «كوممۇنىزمگە قارشى جەڭ ۋە تۈركئېلى» دېگەن ژۇرنىلىغا تايىنىپ سوۋېتلار بىلەن كوممۇنىزمغا قارشى قانات يېيىۋاتقان كۈرەشكىمۇ كۈچلۈك تۆھپە قوشىدۇ. 1962- يىلىدىن باشلاپ ئەلىبەگ ھاكىمنىڭ ئوغلى ھاسان ئورئالتاينىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن چىقىرىلغان «بۈيۈك تۈركئېلى» ژۇرنىلى 10- سانغىچە نەشرى قىلىنالايدۇ. 1965- يىلى چىقىرىشقا باشلانغان «كوممۇنىزمگە قارشى جەڭ» دېگەن گېزىت، ئايلىق بولۇپ 10 سان چىقىرىلغاندىن كېيىن ژۇرنالغا ئۆزگەرتىلىپ 4 سان نەشرى قىلىنغان. بۇ ژۇرناللار تاقىلىپ كەتكەندىن كېيىن، ھاسان ئورئالتاي ئاساسلىقى شەرقى ئورتا ئاسىيا بىلەن قازاق تۈركلىرىگە مۇناسىۋەتلىك ھەر خىل يازغۇچىلار يېزىپ چىققان كىتابلارنى مۇددەت بويىچە «بۈيۈك تۈركئېلى نەشرىياتى» نامىدا نەشرى قىلىشنى داۋام قىلىدۇ (1990- يىللارغا كەلگۈچە بۇ چاتما ئەسەرلەردىن بېسىلغان كىتابلار مۇنۇلار ئىدى: 1. «ئەركىنلىك ئۈچۈن شەرقى ئورتا ئاسىيا قازاق تۈركلىرى»؛ 2. «ئۇلۇغ تۈركچى ماغجان جۇمابايئوغلى»؛ 3. «ئابىلايخان داستانى»؛ 4. «ئالاش − ئورتا ئاسىيا تۈركلىرىنىڭ مىللىي پارولى»؛ 5. «قازاق تۈركلىرىنىڭ ئىستانبۇلدىكى يېڭى شەھىرى ۋە بىر قىسىم سەرگۈزەشتلىرى»؛ 6. «شەرقى ئورتا ئاسىيا تارىخىدىكى بەزى مەسىلىلەر ۋە تۆھمەتلەرگە رەددىيە»؛ 7. «كۆچۈشتىن كېيىن». … − ئا.ھ. ئىزاھاتى).

ت م ب نىڭ ئاقىۋىتى
1959- يىلى ئىچىدە، ت م ب بىلەن م ت ب ك ئوتتۇرىسىدا تاشقى دۇنيادىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا بۆلۈنۈشلەرنىڭ كېلىپ چىقىشىغا سەۋەب بولىدىغان يېڭى سۈركىلىشلەر ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلايدۇ. ت م ب رەئىسى تاھىر چاغاتاي يازغان «ئورتا ئاسىيا مىللىي ئازادلىق ھەرىكىتىگە دائىر ۋەقەلەر سەھنىسى» ئىسىملىك كىتابىدا، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى دەۋرىدە يۈز بەرگەن ۋەقەلەر ئۈستىدە مۇلاھىزە قىلىنغان بولۇپ، بۇ كىتابتىكى مۇلاھىزىسىدە ۋەلى قېيۇمخان بىلەن م ت ب ك قاتتىق تەنقىد قىلىنىدۇ:
سوۋېت رۇسىيەسى ئۆز تەۋەسىدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنى ھەربىي تەلىم- تەربىيە بەرمەستىنلا تۈركۈم- تۈركۈملەپ ئۇرۇش مەيدانلىرىغا ھەيدەيدۇ. بۇ ئەھۋالنى ئۆز مىللىي مەنپەئەتلىرىگە زىت دەپ قاراشقان ياشلار تۈركۈم- تۈركۈملەپ دۈشمەن سېپىگە ئۆتۈپ كېتىش يولىنى تاللىۋېلىشقانىدى. شۇنداق قىلىپ بۇ ئورتا ئاسىيالىق ياشلار بۇنىڭ بەدىلىگە يەنە جەڭگە قاتنىشىشقا مەجبۇرلىنىدۇ. بىر تەرەپتە ئۇلارنى ئۇرۇش مەيدانلىرىغا مەجبۇرى ھەيدەپ ئاپارغان بولسا، ئۆز ئىختىيارلىقى بىلەن قوشۇلغان قارشى تەرەپتىكىلەرمۇ ئۇلارنىڭ ئىدىيىسىنى يامان نىيەت بىلەن پايدىلىنىپ كېتىدۇ. … بۇ ۋەقەلەر ئورتا ئاسىيا ياشلىرىنىڭ مىللىي غايىلىرىگە نەقەدەر سادىق ئىكەنلىكىنى، بۇنىڭ ئۈچۈن جېنىنى پىدا قىلىشقا ھەر دائىم تەييار ئىكەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. بەزىلەر بۇ ياشلىرىمىزنىڭ ئاق نىيەتلىكلىكىدىن پايدىلىنىپ كەتكەن، ئۇلاردىن يامان غەرەزلىرى ئۈچۈن پايدىلىنىشقا كىرىشكەن ئىكەن، ئۇ ھالدا بۇ يەردىكى مەسئۇلىيەت ئەنە شۇ ئالدامچىلار ئۈستىگە ئارتىلىشى كېرەك. … ئۇرۇشنىڭ تەقدىرى، ئۈمىدلىرىگە خىلاپ كېلىۋاتقانلىقىنى ھېس قىلغىنىدىن كېيىن، ھېچ بولمىغاندا دۈشمەنلىرىنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالماسلىق ئۈچۈن بولسىمۇ يول ئاختۇرۇشقا كىرىشكەن ئورتا ئاسىيالىق جەڭچىلەر، كۈچىنىڭ زور بىر قىسمىنى غەرب سېپىگە يۆتكىۋېلىش ئىمكانىيىتىنى قولغا كەلتۈرگەن، مەدەنىيەتلىك ھېسابلانغان غەربلىكلەرنىڭ ئىنسانپەرۋەر، ئەخلاقلىق ھېسسىياتلىرى ۋە ئىدىيىلىرى سايىسىدە قوغدىلىشىنى خىيال قىلىشقان بولسىمۇ، بۇ ئۈمىدلىرىمۇ يوققا چىققان. چۈنكى، ئۇلار توپ- توپى بىلەن سوۋېتلار رۇسىيەسى جاللاتلىرىنىڭ قولىغا ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەن. … ئورتا ئاسىيالىقلار چوڭ ئۈمىدلەر بىلەن قاتناشقان ئىككىنچى جاھان ئۇرۇشىدا يېگەن ئەڭ ئېغىر زەربە، شۈبھىسىزكى، مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتى بىلەن ئوتتۇرىغا چىققان ھادىسىلەر ھېساپلىنىدۇ. … بۇنداق ۋاقىتسىز كەلگەن ئۆلۈم، بىرمۇنچە غايىلىرىنىڭمۇ گۇمران بۆلىشى، بىر مۇنچە خۇسۇسى ھەۋەسلىرىنىڭمۇ ئوتتۇرىغا چىقىشىغا سەۋەبچى بۆلىشى مۇمكىن ئىدى.
يۇقىرىقىدەك خاتىرىلەردىنمۇ مەلۇم بولغىنىدەك، ئورتا ئاسىيالىقلار ئۈچۈن پەقەتلا قىممىتى بولمىغان ئاقىۋەتلەرنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىككىنچى جاھان ئۇرۇشى ۋەقەلىرىدىكى زىياننىڭ ھېسابىنى قىلىش بەكلا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ئىش ھېساپلىنىدۇ. ئەپسۇسكى، ئارىدىن شۇنچە ئۇزۇن ۋاقىت ئۆتكەن بولۇشىغا قارىماي، بۈگۈن بىز بۇ ھېساب- كىتاب قىسمەن بولسىمۇ قايىل بولغۇدەك ئوتتۇرىغا قويۇش ئىمكانىغا ئىگە بولالماي كەلدۇق. بەلكىم بۇ ھېساب- كىتاب تولۇق قىلالىشىمىز ئۈچۈن ئورتا ئاسىيالىقلارغا مەڭگۈ پۇرسەت كەلمەسلىكىمۇ مۇمكىن. چۈنكى، مەسىلىنىڭ ئىچىگە ئالدامچىلىق، نومۇسسىزلىق، كېرەكسىز ئابرۇي ۋە باشقۇرۇش جەھەتتىكى قابىلىيەتسىزلىك قاتارىدىكى بىر مۇنچە توسالغۇلار ئارىلىشىپ كەتكەن ئەھۋالدا تۇرماقتا.
تاھىر چاغاتاي، بۇ مۇلاھىزىلىرىدىن كېيىن مۇستاپا چوقايئوغلىنىڭ ۋاپاتىغا مۇناسىۋەتلىك سوۋېت تەشۋىقاتچىلىرى تەرىپىدىن پەيدا قىلىنغان بىر قاراشنى ئوتتۇرىغا قويۇپ كېلىپ، ئۇنى ھاشىيىدە بايان قىلىپ ئۆتىدۇ. ئۇزۇن يىللار ئىران، ئافغانىستان ۋە پاكىستانلاردا ئورتا ئاسىيالىقلار ئىچىگە كىرىۋېلىپ جاسۇسلۇق قىلىپ كەلگەن مەخمۇت ئايقارلى، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ كەتكىنىدىن كېيىن مۇستاپا چوقاي ئوغلى كېزىكتىن ئۆلگەن بولماي، بەلكى زەھەرلىنىپ ئۆلتۈرۈلگەن دېگەن قارىشىنى ئوتتۇرىغا قويغان ئىدى. سوۋېت تەشۋىقات ماشىنىلىرى بۇ يالغان خەۋەرنى ۋەلى قېيۇمخان بىلەن م ت ب ك گە قارشى پايدىلىنىپ كەلگەنىدى. تاھىر چاغاتاينىڭ بۇ تەشۋىقات ماتېرىيالىنى خۇددى توغرا خەۋەر مەنبەسى سۈپىتىدە ھاشىيىدە بەرگەنلىكى تۈركىيە بىلەن گېرمانىيەدە تۇرىدىغان ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا كۈچلۈك نارازىلىقلارنىڭ كېلىپ چىقىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. ئورتا ئاسىيا ياشلىرى نامىدا زىياۋۇدىن باباقۇربان ئېلان قىلغان بىر نارازىلىق ماقالىسىدە مۇنۇلارنى يازىدۇ:
سوۋېتلەرنىڭ جاھانگىرلىك تاكتىكىلىرىنىڭ مەقسىتى ئورتا ئاسىيا مىللىي مۇستەقىللىقى ئۈچۈن جان تىكىپ كۈرەش قىلىۋاتقان كىشىلەرنى قايسىلا ئۇسۇلدىن پايدىلىنىشىدىن قەتئىي نەزەر پۈتۈن سەپلەر بويىچە ۋەيران قىلىش، قارىلاش ۋە بوھتان چاپلاشتۇر. تاھىر چاغاتاي بۇنى ياخشى بىلىپ تۇرۇقلۇق …
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى ۋاقتىدا گېرمانىيە ئارمىيىسى سېپىدە تۇرۇپ مىللىي بايراقلىرى ئاستىدا رۇسىيە ئىمپېرىيالىزىمىغا قارشى جەڭ قىلغان ئورتا ئاسىيا قوشۇنلىرى بىلەن ئۇنى ۋۇجۇدقا كەلتۈرگەن مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتىنىڭ شەرەپلىك كۈرەش تارىخىدا ئىسمىنىڭ يوقلۇقى سەۋەبىدىن پەيدا بولغان ئۆچمەنلىك ۋە يامان نىيىتى بىلەن، ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق كومىتېتى يېتەكچىسى ۋەلى قېيۇمخاننىڭ نيۇرىمبېرگ تۈرمىسىدە قامىلىپ تۇرغان بىر ۋاقىتتا، قەھرىمان ۋە مۇجاھىت ئورتا ئاسىيا ئەۋلادلىرىنى قۇتقۇزۇش جەھەتتە ھېچقانداق پائالىيەتكە كىرىشمىگەنلىكتىن ئىبارەت مىللىي مەسئۇلىيىتىدىن قېچىش مەقسىتىدە، مەرھۇم مۇستاپا چوقاي ئوغلى ئەپەندىنىڭ ۋاپاتى ھەققىدە … تېببىي ۋە ھۆكۈمەت ھۆججەتلىرىگە ئەھمىيەت بېرىلمىگەن بىر بوھتاننى يېزىش ئارقىلىق، دۈشمەننىڭ بۆلۈش تاكتىكىسىغا ئەگىشىپ كەتكەن … ئورتا ئاسىيا ياشلىرى نامىدا بۇ كىتابچىغا نارازىلىقىمىزنى بىلدۈرىمىز.
بۇنداق قالايمىقانچىلىق ۋەزىيەتتىن پايدىلىنىش غەرىزىدە يۈرگەن سوۋېت تەشۋىقاتچىلىرى بۇ تۈر مۇنازىرىلەرنى كۆزىتىپ يۈرگەن كۈنلەرنىڭ بىرىدە، «مىيۇنخېندا تۇرۇشلۇق ۋەلى قېيۇمخاننىڭ سابىق قوغدىغۇچىسى سۇلتان قارىنىڭ خېتى» تېمىلىق يەنە بىر پارچە تەشۋىقات ماتېرىيالىنى ئورتا ئاسىيالىقلار ئوتتۇرىسىدا تارقىتىشقا كىرىشىدۇ. بۇ خەتتە چوقاي ئوغلىنىڭ ۋاپاتىغا مۇناسىۋەتلىك پەرەزلەر قايتا تىلغا ئېلىنىپلا قالماي، ۋەلى قېيۇمخاننىڭ ئىناۋىتىنى تۆكۈش مەقسەت قىلغان ھەر تۈرلۈك قوشۇمچە پەرەزلەرمۇ ئوتتۇرىغا قويۇلغان ئىدى. بۇ تۈردىكى ئاساسسىز پەرەزلەرنىڭ تاھىر چاغاتايدەك مۇھىم بىر ئالىم تەرىپىدىن پايدىلىنىشى، بۇ ئاتالمىش جىنايەتنىڭ ئۇزۇن يىلغىچە م ت ب ك بىلەن قېيۇمخان رەقىبلىرى تەرىپىدىن پايدىلىنىپ كېتىشىگە سەۋەبچى بولۇپ بېرىدۇ. بۇ تۈردىكى پەرەزلەرنى رەت قىلىدىغان ھۆججەتلەر بىلەن ۋەقەنىڭ گۇۋاھچىلىرى يازغان ئەسلىمىلەر كومىتېت تەرىپىدىن مىللىي ئورتا ئاسىيا ژۇرنىلىدا ئېلان قىلىنغانلىقىغا قارىماستىن، بۇ مەسىلىدىن تولۇق خەۋىرى بولمىغان خەلق ئاممىسىغا كۆرسىتىدىغان ئەكسى تەسىرلەر تولۇق تازىلانمىغان ئىدى. بۇ ھادىسىلەر تۈپەيلىدىن، تاھىر چاغاتاينىڭ شەخسى تەسىرىگە ئۇچرىغان ت م ب، خەلق ئاممىسى ئارىسىدا ئەسلىدىنلا ئاجىزلىشىپ كەتكەن ھىمايىسىدىن تولۇق مەھرۇم بولۇپ، تەشكىلات ئەزالىرىنىڭ مۇھاجىرلار ئاممىسى بىلەن ئەسلىدىنلا زەئىپ بولغان مۇناسىۋىتىدىن پۈتۈنلەي ئايرىلىپ قېلىش دەرىجىسىگە كېلىدۇ.
بۇ تۈردىكى مۇنازىرە مۇھىتىنىڭ يۈز بېرىشىگە قارىماي، ئىستانبۇلنى مەركەز قىلغان ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتى پائالىيەتلىرىنى قەتئىي داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن پۈتۈن تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. 1966- يىلى 20- دېكابىر كۈنى رۇسىيە باش مىنىستىرى كوسىگىن تۈركىيەنى زىيارەت قىلىشقا كېلىدۇ. كوسىگىن بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىغا نارازىلىق بىلدۈرۈش مەقسىتىدە ئىستانبۇل بىلەن ئادانادىكى جەمئىيەتلەر يۈزلىگەن ئورتا ئاسىيالىقنى ئەنقەرەگە يىغىدۇ. ئەمما تۈركىيە، سوۋېتلار بىلەن بولغان مۇناسىۋەتلىرىگە ئالاھىدە ئەھمىيەت بېرىپ كەلمەكتە ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، نارازىلىق بىلدۈرمەكچى بولغان ئاممىنىڭ نارازىلىق تەلەپلىرىنى رۇسىيە زىيارەت ئۆمىكىدىكىلەرنىڭ ئاڭلاپ قېلىشىغا پەقەتلا يول قويمايدۇ.
(رەسىم ئورنى)
ت م ب نىڭ ئەڭ ئاخىرقى مەسئۇللىرى
تاھىر چاغاتاي، ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي، رەپىقىلىرى سائادەت چاغاتاي ۋە سائىدە ئوكتايلار بىلەن بىرگە. ئىستانبۇل، 1967- يىلى فېۋرال (ئەھەت ئەنجان ئارخىپىدىن)
1967- يىلقى سايلامدا جەمئىيەت رەئىسلىكىگە دوكتور ئەخمەت نائىم ئۆكتەم سايلىنىدۇ. ئۆكتەم، سابىق ت م ب ئەزالىرىدىن بىرى بولۇش بىلەن بىرگە يەنە، «تۈركى كۆچمەنلەر ۋە مۇساپىرلار ئىتتىپاقى» نىڭ رەئىسلىك ۋەزىپىسىنىمۇ ئۈستىگە ئالغان بىرى ئىدى. بۇ ئىتتىپاق، دېموكراتلار پارتىيىسى ھۆكۈمىتىدىن كېيىن تۈركىيەدە قۇرۇلغان بارلىق تاشقى تۈركىلەر جەمئىيەتلىرىنى بىر مەركەزگە يىغىش نەتىجىسىدە شەكىللەنگەن بىر ئورگان ئىدى. تۈركىيە ھۆكۈمىتىنىڭمۇ قوللاپ قۇۋۋەتلىشىگە ئېرىشكەن بۇ تەشكىلات، تاشقى تۈركىلەرگە مۇناسىۋەتلىك قىلىشقا تېگىشلىك ئىشلارنىڭ ھەممىسىنى بۇ مەركەز ئەتراپىدا بىر تۇتاش رىياسەتچىلىكىدە ئەمەلگە ئاشۇرۇشنى كاپالەتكە ئىگە قىلماقتا ئىدى. بۇ تەشكىلات 1954- يىلى قۇرۇلغان بولۇپ، چاغالئوغلى تەۋەسىدە ئۇلارغا ئايرىلغان بىر بىنادا پائالىيەت قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. بۇ ئىتتىپاق قۇرۇلۇپ تۇنجى قېتىملىق قۇرۇلتىيىدا رەئىسلىككە تەيىنلەنگەن دوكتور ئەخمەت نائىم ئۆكتەم، 1970- يىللارغىچە بۇ ۋەزىپىسىنى مۇۋەپپەقىيەتلىك بىلەن ئۆتەپ كېلىدۇ. بۇ ئىتتىپاق، 1966- يىلىدىن باشلاپ بۇرۇن بېسىلغان بىر ژۇرنالنىڭ ئىسمىنى ئېلىپ تەستىقلىتىۋالغان بولۇپ، «تۈرك دۇنياسى» نامىدا ژۇرنال چىقىرىشقا باشلايدۇ. ئەخمەت نائىم ئۆكتەم بۇ ئىككى تەشكىلاتقا بىرلا ۋاقىتتا رەئىس بولۇپ ۋەزىپە ئۆتەپ كېلىۋاتقان دەۋرلەردە، ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتىمۇ بۇ ئىتتىپاق تەركىبىگە كىرگەن بولۇپ، بۇ جەمئىيەتمۇ بۇ ئىتتىپاق تەركىبىدە تۇرۇپ پائالىيەت قىلماقتا ئىدى.
1971- يىلىنىڭ 7- دېكابىر كۈنى ئۆتكۈزۈلگەن سايلامدا دوكتور سالىھ ئەركىنقول يەنە بىر قېتىم رەئىسلىككە سايلىنىدۇ. ئەمما بۇ مەزگىلدە ئىتتىپاق بىلەن جەمئىيەت ئوتتۇرىسىدا سۈركىلىش يۈز بېرىپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن، مەركىزى ئىتتىپاققا تەۋە بىنادا تۇرۇۋاتقان جەمئىيەت بۇ بىنادىن كۆچۈپ چىقىپ، ئورتا ئاسىيالىق ئوقۇغۇچىلار ئۈچۈن ياتاق قىلىپ ئىشلىتىلىۋاتقان كونا بۇخارا تەككە بىناسىغا يۆتكىلىشكە مەجبۇر بولىدۇ. ئورتا ئاسىيا تۈركى ياشلار ئىتتىپاقى قۇرۇلۇپ ئۇزۇن يىل پائالىيەت قىلىپ كېلىنگەن بۇ بىنا، ئەينى ۋاقتىدا ئاتاتۈركنىڭ تەستىقى بىلەن سىرتتىن كەلگەن ئوقۇغۇچىلارنىڭ پايدىلىنىشى ئۈچۈن ئايرىپ بېرىلگەن بىر بىنا ئىدى. بۇ بىنانىڭ مۈلك ئىگىسى تۈرك ھۇجرىسىغا تەۋە ۋاقتىدا تۈرك ھۇجرىسى تەشكىلاتى پېچەتلەنگەن مەزگىللەردە بىنانىڭ ئىگىدارچىلىق ھوقۇقى ۋەخپىلەر بۆلۈمىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلگەنىكەن. 1960- يىللىرى بىر قېتىملىق ئوت ئاپىتىدىن كېيىن ئۈستۈنكى قەۋەتلىرى كۆيۈپ ۋەيران بولۇپ كەتكەن بولۇپ، ئاستىنقى قەۋەتلىرى ئوقۇش ئۈچۈن ئىستانبۇلغا كەلگەن ئورتا ئاسىيالىق ئوقۇغۇچىلار ئۈچۈن قايتىدىن رېمونت قىلىنىپ ئېچىپ بېرىلگەن. سالىھ ئەركىنقول تەشكىللىگەن بىر قېتىملىق ياردەم يىغىش ھەرىكىتى نەتىجىسىدە، بۇ تارىخىي بىنا قايتىدىن رېمونت قىلىنىپ ئاساسەن ئىشلەتكىلى بولىدىغان ھالغا كەلتۈرۈلگەنىدى. 1974- يىلى ئەركىنقول ۋاپات بولغىنىدىن كېيىن جەمئىيەت رەئىسلىكىگە دوكتور ھېكىمجان قاينار سايلىنىدۇ. بۇ مەزگىللەردە ئۇسۇل- سەنئەت پائالىيەتلىرى قانات يايدۇرۇلغان بولۇپ، ئۆزىمۇ بىر سەنئەت ئوقۇتقۇچىسى بولغان ھېكىمجان قاينارنىڭ يېتەكچىلىكىدە ئاكتىپ پائالىيەت گۇرۇپپىسى تەشكىل قىلىنغانىدى. قاينارنىڭ كېسەل كۆرۈش ئىشخانىسىمۇ جەمئىيەتنىڭ مەركىزى جايلاشقان ئىشخانا بولۇپ خىزمەت قىلاتتى.
بۇ دەۋردە تىلغا ئالغۇدەك پائالىيەتلەردىن بىرى قاتارىدا جەمئىيەت يېتەكچىلىرىنىڭمۇ ياردىمى بىلەن زىياۋۇدىن باباقۇربان باشلىغان «ئەركىن ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن» ناملىق ئايلىق گېزىت چىقىرىش بىلەن شۇغۇللىنىشنى كۆرسىتىپ ئۆتۈش مۇمكىن. 1975- يىلى بېسىلىشقا باشلىغان بۇ گېزىت، تۇنجى سانىدا «نېمىشقا نەشرى قىلدۇق» دېگەن باشماقالىسىدا مۇنداق دېيىلىدۇ:
ئۇزۇن يىل كۈتۈپ باقتۇق. تۈركىيەدە ئورتا ئاسىيا مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويۇشىمىز ئۈچۈن بىر ئەپكارغا ئېھتىياجىمىز بارمۇ- يوق دەپ ئويلاپ يۈردۇق. نەتىجىدە، كېيىنكى مەزگىللەردە بۇنداق بىر ئېھتىياجىمىزنىڭ تېخىمۇ كۈچىيىپ بارغانلىقىنى ھېس قىلدۇق. … بۇ گېزىت، ئورتا ئاسىيا ئازادلىق يولىدا چىقىرىلغان تۇنجى گېزىت ھېسابلانمىغىنىدەك، ئاخىرقىسىمۇ ئەمەس. … بىز بۆلۈنمەس بىر پۈتۈن ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىشقا خىزمەت قىلىش ئۈچۈن بۇ گېزىتنى چىقارماقتىمىز.
چوڭ فورمات بىلەن تۆت بەتلىك چىقىرىلغان بۇ گېزىت خەۋەرلەر، ئەسلىمىلەر ۋە ئىلمى خاراكتېردىكى ماقالىلەر بېسىلىپ تۇراتتى. ئەپسۇسكى، بۇ گېزىتمۇ ئىزچىل چىقىرىلىشىغا كاپالەتلىك قىلىنماي، ئاران 12 سان چىقىرىلىپلا تاقىلىپ قالغان. گېزىتنىڭ ئەڭ ئاخىرقى سانىدىكى ۋىدالىشىش ماقالىسىدە مۇنۇلار دېيىلگەن:
بۈگۈنگىچە شارائىتىمىزنىڭ يار بېرىشىچە گېزىت چىقىرىشقا تىرىشىپ كەلگەنىدۇق. ئەمما بۈگۈنكى شارائىتلاردا گېزىتىمىزنىڭ داۋاملىق چىقىرىلىشىنى توختىتىپ تۇرۇشقا مەجبۇر ئىكەنلىكىمىزنى ئەپسۇس ئىچىدە ئامالسىز ئۇقتۇرۇشقا مەجبۇر بولماقتىمىز. … كەلگۈسىدە تېخىمۇ كۈچىيىدىغانلىقىمىزغا ۋە بىر- بىرىمىزنى تېخىمۇ تولۇق تونۇپ تېخىمۇ زىچ ئىتتىپاق بولۇپ ئۇيۇشۇشنى ئۈمىد قىلىمىز.
1970- يىللىرى تۈركىيە ئانارخىزم بىلەن تېررورلۇق پاتقىقىغا پېتىپ قېلىۋاتقان بىر يىللار ئىدى. بۇنداق قالايمىقان ۋەزىيەت ئاستىدا ئاكتىپ ئىجتىمائىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىش ئىمكانىيىتى يوق دېيەرلىك ئىدى. شۇڭا، 1975- يىلىدىن باشلاپ جەمئىيەت پائالىيەتلىرىنى ئاساسەن توختىغان دېيىشكىمۇ بولاتتى. 1980- يىلى 12- سېنتەبىردىكى ھەربىيلەرنىڭ سىياسىي ئۆزگىرىش قىلىشى نەتىجىسىدە، تۈركىيەدىكى باشقا جەمئىيەتلەر بىلەن بىر قاتاردا ئورتا ئاسىيالىقلار ھەمكارلىق جەمئىيىتىمۇ پېچەتلەندى. شۇنداق قىلىپ، 1954- يىلىدىن بېرى تۈركىيەدىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ مىللىي كىملىكلىرىنى ۋە مەدەنىيەتلىرىنى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن ۋاسىتىچىلىك قىلىپ كېلىۋاتقان بىردىن بىر تەشكىلاتمۇ ئەمەلدىن قالدۇرۇلغان ھېسابلاندى.

شەرق ئەللىرىدىكى پائالىيەتلەر
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىنكى ئاسىيادىكى سىياسىي تەڭپۇڭلۇقلار زور دەرىجىدە ئۆزگىرىش ياسايدۇ. ئەنگلىيە ئۇرۇش داۋام قىلىۋاتقان پەيتلەردىلا، يەنى 1942- يىلىدا ھىندىستانغا مۇستەقىللىق بېرىدىغانلىقىنى ئېلان قىلغانىدى. ئۇرۇشتىن كېيىن ئەنگلىيەنىڭ ھىندىستاننى بوشىتىپ چىقىپ كېتىشى بىلەن تەڭ، چېگرالار قايتىدىن بېكىتىلىشكە باشلاندى. 1947- يىلى بۇرۇنقى ھىندىستان تەۋەسىدە ھىندىستان بىلەن پاكىستان دېگەن ئىككى دۆلەت قۇرۇلىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن ياپونىيە تەسلىم بولۇپ ئۇزۇن ئۆتمەي چىندا ماۋ زەيدوڭ يېتەكچىلىكىدىكى كوممۇنىستلار بىلەن جاڭ كاي شەك (جاڭ كەيشى − ئۇ.ت) يېتەكچىلىكىدىكى مىللەتچى چىنلار ئوتتۇرىسىدا ئىچكى ئۇرۇش باشلىنىدۇ. بىر قانچە يىللىق ئۇرۇش جەريانىدا ئۈستۈنلۈككە ئېرىشكەن چىن كوممۇنىستلىرى 1949- يىلىنىڭ 1- ئۆكتەبىر كۈنى چىن خەلق جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ. بۇ ۋاقىتلاردا شەرقى ئورتا ئاسىيادا قايتىدىن باشلانغان مۇستەقىللىق ھەرىكەتلىرىمۇ كوممۇنىستلار تەرىپىدىن باستۇرۇلۇپ، قۇرۇلغان شەرقى ئورتا ئاسىيا ھۆكۈمىتى تارقىتىۋېتىلىدۇ. بۇنداق بىر ۋەزىيەت ئاستىدا، پاكىستان بىلەن ھىندىستاندىن، شۇنىڭدەك شەرقى ئورتا ئاسىيادىن زور كۆلەملىك مۇساپىرلار ئېقىنى ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. پاكىستان مۇستەقىل دۆلەت بولۇپ قۇرۇلغىنىدىن كېيىن، بۇرۇن ئەنگلىيە ھۆكۈمرانلىقىدىكى ھىندىستانغا ئۆتۈپ كېتىشىگە يول قويۇلمىغان سابىق باسمىچىلار يېتەكچىسىمۇ ئافغانىستاندىن چىقىش پۇرسىتىگە ئېرىشەلەيدۇ. ئۇرۇش ئاخىرلاشقان يىللاردا، ئافغانىستان دائىرىلىرى 1942- يىلى جازالىغان ئورتا ئاسىيالىقلاردىن تىرىك قالغانلارنى قويۇپ بېرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، شىر مۇھەممەدبەي بىلەن مۇبەشىرخان تارازا قاتارىدىكى «لا مەركەزىيەئى ھۆكۈمەتئى ئورتا ئاسىيا» تەشكىلاتىنىڭ سابىق رەھبەرلىرىمۇ 1950- يىللىرى ئافغانىستاندىن باشقا دۆلەتلەرگە قاراپ كۆچۈشكە باشلىغان كۆچمەنلەر كارۋىنىغا قوشۇلىدۇ.
ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە ئافغانىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئىچىدىمۇ كۈچلۈك ھەرىكەتلىنىشلەر بارلىققا كېلىشكە باشلىغان ئىدى. 1950- يىللىرى تۈركىيەدە ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىققان دېموكراتلار پارتىيىسى، تۈركىيە سىرتىدىكى ئۇرۇقداشلىرىنىڭ ئەركىن كۆچمەن ھېسابىدا تۈركىيەگە كېلىشىگە يول قويىدىغان بىر سىياسەت ئوتتۇرىغا قويىدۇ. ئافغانىستاندىكى ئېغىر بېسىمدىن زېرىككەن ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ بىر قىسمى تۈركىيەگە كۆچۈپ بېرىۋېلىش ئۈچۈن مۇراجىئەت قىلىشىدۇ. ئىككى يىلدەك داۋاملاشقان رەسمىيەت بېجىرىش ئىشلىرىدىن كېيىن، ئىككى چوڭ گۇرۇپپا بولۇپ پاكىستان ئارقىلىق تۈركىيەگە كۆچۈپ كېلىۋالىدۇ. شۇنىڭغا ئوخشاش، بىر قىسىم ئورتا ئاسىيالىقلار سەئۇدى ئەرەبىستان قاتاردىكى بىر قىسىم ئەرەب ئەللىرىگە چىقىپ كېتىشكەنىدى. 1955- يىللىرىغا كەلگەندە شەرقى ئورتا ئاسىيادىن پاكىستان ياكى ھىندىستان تەرەپلەرگە ئۆتۈپ كەتكەن گۇرۇپپىلارنىڭ بىر قىسمى داۋاملىق كۆچۈپ تۈركىيەگە قاراپ يولغا چىقىشقا باشلايدۇ.
كاراچىدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار 1948- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا يىغىلىشىپ، مەۋلانە سىيىت قاسىم ئەنجانى رەئىسلىكىدە ئورتا ئاسىيالىقلار ئىتتىپاقى تەشكىلاتىنى قۇرۇپ چىقىشىدۇ. بۇ تەشكىلاتنىڭ نامى «ئورتا ئاسىيا تۈركى مۇھاجىرلىرى ئىتتىپاقى» بولۇپ، بۇ ئىتتىپاق نەشرى قىلغان بىر بروشۇردىن مەلۇم بولۇشىچە، كاراچىدىن باشقا ئەللەرگە قاراپ كۆچۈپ چىقىپ كەتكەن ئورتا ئاسىيالىقلارغا ياردەم قىلىش، نامراتلارنى يەرلەشتۈرۈش قاتارىدىكى پائالىيەتلەر بىلەن بىر قاتاردا يالغانچى سوۋېت نەشرىياتىغا قارشى تۇرۇش، ئورتا ئاسىيا مەسىلىلىرىگە مۇناسىۋەتلىك يىغىلىش، ئىلمى دوكلات تەشكىللەش قاتارىدىكى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەنلىكى مەلۇم. بۇ جەمئىيەت يەنە، «ئورتا ئاسىيا تۈركى قۇۋۇم مۇھاجىرلىرى ئىلىم ئوتاغى» نامىدا بىر مەركەزنىمۇ قۇرۇپ چىقىشقان. بۇ مەركەز يەنە مەخسۇس ئورتا ئاسىيالىقلارغا ھەرخىل سەۋىيىلەردىكى ئوقۇتۇش پائالىيەتلىرى بىلەنمۇ شۇغۇللىنىپ كەلگەن.
1949- يىلى بۇ جەمئىيەتنىڭ رەئىسلىكىگە ئورتا ئاسىيا باسمىچىلىق ھەرىكىتىنىڭ ئالدىنقى قاتارىدىكى كىشىلىرىدىن بىرى بولغان ھاجى پارپى (ئۆزگەن) سايلىنىدۇ. جەمئىيەت يېتەكچىلىرىدىن بىرى بولغان ئەزىم ھاشىمىنىڭ باشچىلىقىدا، 1951- يىلىنىڭ يانۋار ئېيىدىن باشلاپ «تەرجىمانئى ئەفكار» ناملىق بىر ژۇرنال چىقىرىشقا باشلايدۇ. بۇ ژۇرنال، ئۆزىنى دېھلىدىكى «ئەنجۇمەنئى ئىتتىھادئى مۇھاجىرىن» نامىدىكى ئورتا ئاسىيا تەشكىلاتى تەرىپىدىن 1938- يىلىدىن باشلاپ چىقىرىلغان، جاھان ئۇرۇشى سەۋەبىدىن 11- سانىغا كەلگەندە تاقىلىپ قالغان «تەرجىمان» ژۇرنىلىنىڭ داۋامى دەپ تونۇشتۇرىدۇ. بۇ ژۇرنالنى نەشرى قىلدۇرغان كىشىمۇ ئەزىم ھاشىمى ئىدى. بۇ ژۇرنالنىڭ تىلى ئوردوچە بىلەن تۈركىچە ئىدى. ژۇرنالدا ئورتا ئاسىيا ۋە ئورتا ئاسىيالىقلارغا مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر، كوممۇنىزمغا قارشى ماقالىلەر ھەمدە ئىسلام دىنىغا مۇناسىۋەتلىك ماقالىلەرنىڭ كۆپلۈكى كىشىنى جەلپ قىلىدۇ. دەسلىپىدە ئايلىق بولۇپ چىقىرىلغان بۇ ژۇرنال، كېيىنكى يىللاردا پەسىللىك ژۇرنال قىلىپ چىقىرىلغان. 1960- يىللارغا كەلگۈچە ئۈزۈلۈپ- ئۈزۈلۈپ چىقىپ تۇرغان بۇ ژۇرنالنىڭ جەمئىي قانچە سان چىقىرىلغانلىقىنى ئېنىق بىلگىلى بولمىدى. بۇ ژۇرنال ۋاقىتنىڭ ئۆتىشىگە ئەگىشىپ ئەزىم ھاشىمىنىڭ ئىسمى بىلەن پۈتۈنلىشىپ كەتكەن بولۇپ، ژۇرنالنىڭ نەشرى تا ھاشىمىنىڭ ۋاپاتىغىچە داۋاملاشقان.
(رەسىم ئورنى)
ئەزىم ھاشىمى چىقارغان «تەرجىمانئى ئەفكار» ژۇرنىلىنىڭ مۇقاۋىسى
(مۇقاۋىدىكى يېزىقلار: اىليق مجمۇئە  ترجمان افكار  كراچى، مسئول مرتب: ائزم ھاشمى − ئۇ.ت)
ئافغانىستاندىن كېلىدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئازىيىپ كېتىشى، پاكىستاندا تۇرۇۋاتقانلارنىڭمۇ باشقا دۆلەتلەرگە قاراپ كۆچۈشلىرى قاتارىدىكى سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن، ۋاقىت ئۆتكەنسېرى پاكىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلار سانى ئازىيىپ، بۇ يەردە پائالىيەتلەرنى ئاكتىپلىق بىلەن داۋاملاشتۇرۇش ئىمكانى بارغانسېرى قىيىنلىشىپ كېتىدۇ. كاراچى شەھىرىدىكى بۇ جەمئىيەت، ھەيۋىتۇللا ئىشان رەئىسلىكىدە 1964- يىلىغا كەلگۈچە پائالىيەتلىرىنى داۋام قىلدۇرۇپ كېلىدۇ. پىشاۋۇردىكى جەمئىيەت بولسا، ئۇنىڭدىنمۇ ئۇزۇنراق پائالىيەت قىلالىغان بولسىمۇ، ئۇنىڭ پائالىيەتلىرى شۇ ئەتراپتىكى ئورتا ئاسىيالىقلار دائىرىسى بىلەن چەكلىنىپ قالغان.

سوۋېت ئىشپىيونىنىڭ ئاقىۋىتى
1948- يىلى ئافغانىستاننىڭ ھەرقايسى تۈرمىلىرىدىن قويۇپ بېرىلگەن كىشىلەر ئارىسىدا مەخمۇت ئايقارلىمۇ بار ئىدى. سوۋېت ك گ ب سى ئايقارلىنى تۈرمىدىن شۇنچە ئاسان قۇتقۇزۇپ چىقالايدىغان كۈچكە ئىگە بولۇپ تۇرۇقلۇق، ئۇنى قۇتقۇزۇۋېلىشقا ئۇرۇنمايدۇ، نەتىجىدە سوۋېت تەرەپ ئايقارلىنىڭ يەتتە يىل داۋاملىشىدىغان قاماق جازاسىغا قىلچە پىسەنت قىلماي تاشلىۋېتىلىدۇ. شۇ ئارقىلىق، كىشىلەرنىڭ گۇمان قىلىشقىنىدەك مەخمۇت ئايقارلى ئەگەر راستىنىلا سوۋېت جاسۇسى بولسا ئىدى، سوۋېت تەرەپ ئۇنى چوقۇم دەرھال تۈرمىدىن بوشىتىپ چىقىرىۋالالىغان بولاتتى، ئۇنى تۈرمىدىن قۇتقۇزۇۋالمىغىنىغا قارىغاندا، ئايقارلى راستىنىلا سوۋېت جاسۇسى ئەمەس ئىكەن دەيدىغان قاراشلارنىڭ تارقىلىشى، ئۇنىڭدىن ئۈستىدىكى جاسۇس دەيدىغان گۇمانلارنىڭ يوقىلىشىغا شارائىت يارىتىلغان ئىدى. سوۋېتلەرنىڭ بۇ تەۋەدە ئەڭ ئۇزۇن مۇددەت يوشۇرۇنۇپ مۇۋەپپەقىيەتلىك ھالدا جاسۇسلۇق قىلىپ كەلگەن بۇ قارىغۇ چاشقىنى بۇ پۇرسەتتىن ئۇستىلىق بىلەن پايدىلىنىپ، تۈرمىدىن بوشىتىلغان كۈن كەلگىنىدە قايتىدىن كونا مۇناسىۋەتلىرىنى ئورنىتىشقا كىرىشىدۇ:
مەن بۇ 7 يىللىق تۈرمە ھاياتىمنىڭ 5 يىلىنى كامىرىدا قامىلىپ ئۆتكۈزدۈم. بۇ جەرياندا سالامەتلىكىم بەكلا ناچارلىشىپ كەتكەنىدى. مانا ھازىر دوكتور خېلىل گۈرۈن مېنى داۋالاش بىلەن مەشغۇل. … مەن تۈركىيەگە كەتسەم ياخشى بولارمۇ ياكى بۇ يەرلەردە تۇرۇۋەرگىنىم ياخشىمىدۇ؟ بۇنىڭغا سىزلەر قارار قىلغايسىزلەر. ئەمما  بۇ يەردىكى سىياسىي پائالىيەتلەر كۈنسايىن كۆپىيىپ كېتىۋاتقانلىقىنىمۇ ئۇنتۇمىغايسىزلەر. شۇ سەۋەبتىن بۇ تەرەپلەردىمۇ بىر ئادىمىمىز بولغىنى تۈزۈك.
(رەسىم ئورنى)
ئورتا ئاسىيالىق تۈركى مۇھاجىرلار ئىتتىپاقىنىڭ كاراچىدا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنى خاتىرىلەش ئۈچۈن ئېچىلغان يىغىنغا قاتناشقان ئورتا ئاسىيالىقلاردىن بىر گۇرۇپپا. ئىككىنچى قاتارنىڭ (سولدىن) بېشىدا ئولتۇرغان قالپاقلىق ساقال قويۇۋالغان كىشى ئەزىم ھاشىمى. بۇ كىشىلەرنىڭ كەينىدىكى تامدا تۈركىيە، ئورتا ئاسىيا ۋە پاكىستان بايراقلىرىنىڭ ئېسىلغانلىقىغا دىققەت قىلىڭ. 1949- يىلى 27- دېكابىر  (ئەھەت ئەنجان ئارخىپىدىن)
ئايقارلى تۈرمىدىن چىققاندىن كېيىن «ياش ئورتا ئاسىيا» گۇرۇپپىسىنىڭ يېتەكچىلىرىدىن بىرى بولغان دوكتور ئابدۇلۋاھاپ ئوكتايغا يازغان بۇ تۇنجى خېتىدىن قارىغاندا، سوۋېت جاسۇسلۇق ئورگانلىرى ئايقارلىنى بۇ تەۋەدە تۇرۇپ قېلىشىنى تەلەپ قىلىۋاتقانلىقىنى پەرەز قىلىشقا بولىدۇ. دوكتور خېلىل گۈرۈن، تۈركىيەگە كۆچۈپ كېتىشنى تەلەپ قىلىۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلار بىلەن بىرگە ئافغانىستاندىكى تۈركىيە باش ئەلچىخانىسى ئوتتۇرىسىدا مۇناسىۋەت تىكلەش يولىنى باشلىتىپ بەرگەن، ئۇلارغا ھەر تەرەپتىن ياردەم قىلىپ كەلگەن تۈركىيەلىك بىر دوختۇر ئىدى. ئۇنىڭ بىلەن مۇناسىۋەت باغلىۋالغان ئايقارلى، تۈركىيە باش ئەلچىخانىسىدىكىلەر بىلەن قايتىدىن مۇناسىۋەتلىرىنى يولغا سېلىۋېلىش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلماقتا ئىدى. ئايقارلى تۈركىيە ئەلچىخانىسىغا ئىلتىماس قىلىپ تۈركىيە گراجدانلىق تونۇشتۇرۇشىنى يېڭىلىۋېلىش تەلىپىدە بولغانىدى. ئەمما تۈركىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىدىكىلەر بۇ مەسىلىدە بەكلا سەگەك مۇئامىلە قىلىشىدۇ. ئايقارلىنىڭ ئىككىنچى قېتىملىق خېتىدە يازغانلىرىدىن ئەلچىخانىدىكىلەر بۇ جەھەتتە ئۇنىڭغا رەت قىلىش جاۋابى بەرگەنلىكىنى بىلىشكە بولىدۇ:
مېنىڭ بۇ ئىشلىرىمنىڭ قانداق پۈتىدىغانلىقى، مېنىڭ بۇ يەردە تۇرۇپ قېلىش- قالالماسلىقىم تۈركىيە باش ئەلچىخانىسىنىڭ پوزىتسىيىسىگە باغلىق بولۇپ قالدى. كىچىككىنە بولسىمۇ بىرەر تايانچىم بولسىلا بۇ جايدا تۇرۇپ قالالىشىم مۇمكىن. … تۈركىيە تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىقىدىن كەلگەن خەت بىلەن ئەلچىخانىنىڭ بۇ ئىشقا تۇتقان پوزىتسىيىسىنى ئايرىم خەت ئارقىلىق سىزگە يوللىۋەتتىم. … ئەگەر مېنى تونۇيدىغان 2~3 ئىناۋەتلىك ئادەم كاپالەتلىك قىلسىلا تۈركىيە ئىچكى ئىشلار مىنىستىرلىقى نوپۇس كىنىشكىسى ئەۋەتىپ بېرىشى مۇمكىن.
ئەمما ئىشلار ئۇنىڭ كۈتكىنىدەك بولمايدۇ. ئافغانىستاندا تۇرالمايدىغانلىقىنى سەزگەن ئايقارلى، 1950- يىلىنىڭ نويابىر ئېيىدا ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ پاكىستاندىكى ئەڭ مۇھىم مەركىزىگە ئايلىنىۋاتقان پېشاۋۇر شەھىرىگە بېرىۋېلىپ، شۇ يەردىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ئارىسىدا ئىش باشلايدۇ. پىشاۋۇر شەھىرى ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى ۋاقىتلاردىكىدەك ئورتا ئاسىيالىقلارغا نىسبەتەن ئاكتىپ پائالىيەتلەرنى قانات يايدۇرۇشقا بولىدىغان مەركىزى رايون خاراكتېرىنى ساقلاپ قالغانىدى. ئۇرۇشتىن كېيىنكى كۆچلەر سەۋەبىدىن دېڭىز ساھىلى بولغان كاراچى شەھىرىمۇ شۇنىڭغا ئوخشاش ئالاھىدىلىككە ئىگە بىر شەھەرگە ئايلانماقتا ئىدى. پىشاۋۇردىكى ئورتا ئاسىيا مۇھاجىرلار ئىتتىپاقى ئۇرۇش ئاخىرلىشىشى بىلەن تەڭ قايتىدىن پائالىيەتلىرىنى باشلىۋەتكەنىدى. ت م ب نىڭ سابىق رەئىسى ئوسمان غوجا، ئۇرۇشتىن كېيىن پاكىستانغا كېلىپ پىشاۋۇردا ئولتۇراقلىشىپ قالغانىدى. ئورتا ئاسىيا باسمىچىلىق ھەرىكىتىنىڭ ئەڭ داڭلىق كىشىلىرىدىن بىرى بولغان شىر مۇھەممەتبەگ بىلەن ئۇنىڭ ئىنىسى تۈرمىدىن قويۇۋېتىلىشى بىلەن تەڭ ئافغانىستاندىن ئايرىلىپ پىشاۋۇرغا كېلىۋالغانىدى. شۇنىڭدەك يەنە سابىق بۇخارا ئەمىرىنىڭ بالا- چاقىلىرى، ئۇرۇشتىن بۇرۇنقى دەۋرلەردە ئافغانىستاندا قانات يايدۇرۇلغان پائالىيەتلەرنىڭ يېتەكچىلىرى بىلەن شەرقى ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىق كۈرىشىنىڭ بىر قىسىم رەھبەرلىرىمۇ بۇ شەھەرگە كېلىۋالغانىدى. شۇنداق بولغاچقا، پىشاۋۇر شەھىرى ئايقارلى ئۈچۈن ئېيتقاندا ئىنتايىن مۇۋاپىق پائالىيەت سورۇنى بولۇش شارائىتىغا ئىگە بىر يەر ھېسابلىناتتى. بۇ ۋاقىتلاردا چەت دۆلەتلەردە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىق يېتەكچىلەر بىلەن، بولۇپمۇ گېرمانىيەدىكى مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق ھەرىكىتى بىلەن تۈركئېلى ھەرىكىتى ئەزالىرى بىلەنمۇ مۇناسىۋەت باغلاش ئۈچۈن يول ئاختۇرۇپ يۈرمەكتە ئىدى.
تۈركىيەدىكى ت م ب ئەزالىرى تاھىر چاغاتاي بىلەن ئابدۇۋاھاپ ئوكتاي ئوتتۇرىسىدا يېزىشقان خەت- ئالاقىلاردىن قارىغاندا، 1952- يىلى ت م ب چىلار باشلاتقان ژۇرنال چىقىرىش پائالىيەتلىرىگىمۇ قاتناشقانلىقى مەلۇم. شۇ يىلىنىڭ دېكابىردا “ئاۋارە” تەخەللۇسىنى ئىشلىتىپ “چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەشلەرنى قانداق قىلغاندا ئوڭۇشلۇق قانات يايدۇرۇشقا بولىدىغانلىقى ھەققىدە” ئۇزۇن بىر ماقالە يېزىپ چىققان بولۇپ، ھەر قايسى ئەللەردە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ داڭلىق كىشىلىرىگە بىرەر نۇسخىدىن ئەۋەتىپ بەرگەن. 1953- يىلى م ت ب ك نىڭ ۋاكالەتچىسى بولۇپ پاكىستانغا كەلگەن دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەنمۇ تونۇشۇۋالغان بولۇپ، م ت ب ك نىڭ پاكىستاندىكى ۋاكالەتچىسى بولۇپ بېرىش ئۈچۈن ئۇنى قايىل قىلىدۇ. نەتىجىدە،  بۇ كەسپى سوۋېت جاسۇسى يەنە بىر قېتىم بۇ تەۋەدىكى سىياسىي پائالىيەتلەرنىڭ مەركىزىگە سۇقۇنۇپ كىرىۋېلىش پۇرسىتىگە ئېرىشىدۇ.
دوكتور ھېيتى، ئۇ يىللاردا چىقىرىۋاتقان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىغا ئايقارلىنىڭمۇ ماقالە يېزىپ ئەۋەتىپ تۇرغانلىقىنى، ئۇ جايلاردىكى ۋەقەلەرگە مۇناسىۋەتلىك مەلۇماتلار بىلەن خەۋەرلەندۈرۈپ تۇرغانلىقىنى ئېيتىدۇ. كېيىنكى يىللاردا، ئايقارلى ئاۋۋال تۈركىيەگە بېرىۋېلىشنى، ئۇنىڭدىن كېيىن يەنە گېرمانىيەگە كېلىۋېلىشنىڭ يوللىرىنى ئاختۇرۇشقا باشلايدۇ. دوكتور ھېيتىنىڭ دېيىشىدىن قارىغاندا، 1955- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئائىلىسى بىلەن بىرگە تۈركىيەگە كېتىش ئۈچۈن يولغا چىققان بولۇپ، ئىرانغا كەلگىنىدە تۇيۇقسىزلا بۇ نىيىتىدىن يېنىپ سوۋېت ئىتتىپاقىغا ئۆتۈپ كەتكەن. ئۇنىڭ نېمە ئۈچۈن پىلانىنى ئۆزگەرتكەنلىكى ھەققىدە ھېچقانداق بىر مەلۇمات يوق. شۇنداق قىلىپ، 1931- يىلى سوۋېتلار تەرىپىدىن ئىراندا باشلانغان بۇ جاسۇسلۇق ھەرىكىتى يەنە شۇ ئىراندا ئاخىرلىشىدۇ. ئايقارلى، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتىپ بارغىنىدىن كېيىن، ئۆزى ھەققىدە يازغان «مەخسۇس تاپشۇرۇق» (ئالاھىدە ۋەزىپە) دېگەن كىتابىنى تۆۋەندىكى سۆزلەر بىلەن باشلايدۇ:
مېنىڭ ۋەزىپەم سەدرىدىنخاننىڭ يېنىدا تۇرۇپ پائالىيەت قىلىش، ئورتا ئاسىيالىق يېتەكچىلەر ئارىسىغا زىددىيەت سېلىشتىن ئىبارەت ئىدى. سەزگۈر دۈشمەن مېنى ئۇ يەردە ئوتتۇرىغا چىقىدۇ دەپ ھەرگىز خىيالىغا كەلتۈرۈشمىگەن ئىدى. مەنمۇ ئۇ ۋاقىتلاردا ئەندىلا 24 ياشقا كىرگەن ياشلىق باھارىم ئۇرغۇپ تۇرغان بىر يىگىت ئىدىم.
ئايقارلى ھەقىقەتەن ۋەزىپىسىنى مۇۋەپپەقىيەت بىلەن ئورۇندىغان، نەق 24 يىل بويىچە زىددىيەت ئۇرۇقلىرىنى تېرىپ يۈرگەن، يۈزلىگەن ئورتا ئاسىيالىقنىڭ ئۆلۈمىگە سەۋەبچى بولغان بىر جاسۇس ئىدى. سوۋېتلەرگە قايتىپ كەتكىنىدىن كېيىن مەخمۇتجان سادىقوۋ دېگەن ئىسىم بىلەن ك گ ب نىڭ ئورتا ئاسىيا بۆلۈمىدە مۇھىم ۋەزىپىگە تەيىنلىنىدۇ. ئۇلۇغ ۋەتەن ئۇرۇشىنىڭ 20 يىللىق خاتىرە كۈنىدە لېنىن ئوردىنى بىلەن مۇكاپاتلانغان ئايقارلى، چەت دۆلەتلەردىكى ئورتا ئاسىيالىقلارغا قارىتىلغان پائالىيەتلىرىنى رادىئو ئاڭلىتىش ۋە يالغان تەشۋىقاتلىرى ئۈچۈن يالغان خەۋەر ئويدۇرۇپ چىقىشلار داۋام قىلىدۇ.

ئورتا شەرق ئەللىرىدىكى پائالىيەتلەر
ئىككى قۇتۇپلۇق سوغۇق ئۇرۇش باشلىنىشى بىلەن تەڭ، ئەرەب ئەللىرىدە ياشاۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ پائالىيەتلىرىدىمۇ كۆرۈنەرلىك يۈكسىلىش كۆرۈلۈشكە باشلىغانلىقى كۆرۈلمەكتە. 1950- يىلى، تايىپتا ئورتا ئاسىيالىق بالىلارنىڭ مىللىي ئالاھىدىلىكىنى يوقىتىپ قويماسلىقى ئۈچۈن ئېچىلغان بۇ مەكتەپ، ئورتا ئاسىيالىقلار مۇھاجىرەتتە ئاچقان ئەڭ مۇكەممەل مەكتەپ ھېسابلىناتتى.
ئېتىقادلىق بىر مىللەتچى بولغان پارسى ھاجىنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن سېلىنغان مەكتەپ بىناسىنىڭ ئاستىنقى قەۋىتىدە 6~14 ياش ئارىسىدىكى 60 تەك ئوغۇل، ئۈستۈنكى قەۋىتىدە بولسا 30 دەك قىز ئوقۇغۇچى ئوقۇيتتى. بۇ بالىلارغا ئورتا ئاسىيا بىلەن تۈركلەر تارىخى ھەققىدە دەرسلەر بېرىلگەن، ئانا تىللىرى ئوقۇتۇلغان بۇ مەكتەپكە 1952- يىلى «مىللىي ئورتا ئاسىيا مەكتىپى» دېگەن نام بېرىلىدۇ.
ئۇ يىللىرى ئىئوردانىيەنىڭ ئوممان شەھىرىدە «ئورتا ئاسىيا جەمىيەتى خەيرىيە» تەشكىلاتى، سۈرىيەنىڭ پايتەختى دەمەشق (شام) تىكى «ئورتا ئاسىيا ياردەم جەمئىيىتى» ۋە شۇنىڭدەك مىسىرنىڭ پايتەختى قاھىرەدىكى «ئورتا ئاسىيا خەيرىيە جەمئىيىتى» قاتارلىق ئورتا ئاسىيالىقلار تەرىپىدىن تەشكىل قىلىنغان ئورۇنلار پائالىيەت قىلماقتا ئىدى. مىسىردا قۇرۇلغان «ئىسلام خەلقلىرىنى ئازاد قىلىش جەمئىيىتى»، كوممۇنىستلار ئىشغال قىلىۋالغان مۇسۇلمان ئەللىرىنى ئازاد قىلىشقا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلمەكتە ئىدى. بۇ جەمئىيەتنىڭ رەئىسىمۇ مۇبەششىرخان تارازا ئىدى. مۇبەششىرخان، ئافغانىستاندىكى قاماق جازاسىنى تۈگەتكەندىن كېيىن پاكىستان ئارقىلىق مىسىرغا كېلىپ ئولتۇراقلاشقانىدى. سەئۇدى ئەرەبىستان دائىرىلىرى ھەرقانداق بىر جەمئىيەت ياكى تەشكىلات قۇرۇشلارغا رۇخسەت بەرمەيتتى. شۇ سەۋەبتىن سەئۇدىدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار پائالىيەتلىرىنى غەيرى- رەسمى يوللار بىلەن قانات يايدۇرۇپ كەلمەكتە ئىدى
1949- يىلىدىن باشلاپ يېڭىدىن نەشرى قىلىنىشقا باشلىغان «مىللىي ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى بىلەن بۇ ژۇرنالنى نەشرى قىلىپ كېلىۋاتقان «مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى» نىڭ پائالىيەتلىرى ئەرەب ئەللىرىدە ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلارغا كۈچلۈك تەسىر پەيدا قىلغان بولۇپ، مىللىي خاراكتېرىدىكى ھەرىكەتلىرىنىڭ كۈچلىنىشىگە سەۋەب بولماقتا ئىدى. بۇ كومىتېتنىڭ مۇئاۋىن رەئىسى دوكتور بايمىرزا ھېيتىنىڭ بۇ ئەللەرنىڭ پايتەختلىرىگە قىلغان زىيارەتلىرى جەريانىدا، م ت ب ك نىڭ دەمەشق ۋە ئاممان شۆبىلىرى ئېچىلغان بولۇپ، شۆبە قۇرۇشقا بولمىغان يەرلەردە بولسا ۋاكالەتچىلەر بەلگىلەنگەنىدى. ھەتتا رەسمىي تەشكىلاتلارغا ئۇيۇشۇشقا يول قويۇلمايدىغان سەئۇدى ئەرەبىستاندىمۇ دوكتور ھېيتى ئۇيۇشتۇرغان يىغىنلارغا نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىقلار ئاكتىپلىق بىلەن قاتناشقانىدى.
(رەسىم ئورنى)
«ساۋت ئەل ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنىڭ مۇقاۋىسى. مۇقاۋىنىڭ يۇقىرى تەرىپىگە شەرقىي ئورتا ئاسىيا بىلەن غەربى ئورتا ئاسىيانى بىر پۈتۈن كۆرسەتكەن خەرىتە ئورۇنلاشتۇرۇلغان
ئۇ يىللاردا، مىسىر سىياسىي ۋە مەدەنىي پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىشقا بولىدىغان مەركەز بولالايدىغان بىر يەر ھېسابلىناتتى. 1953- يىلى قەشقەرلىك ئىبراھىم ۋاسىل رەھبەرلىكىدە «ئورتا ئاسىيا ئاۋازى» (ساۋت ئەل ئورتا ئاسىيا) نامىدىكى بىر ئايلىق ژۇرنال نەشرى قىلىنىشقا باشلايدۇ. بۇ ژۇرنال ئەرەب تىلىدا چىقىرىلغان بولۇپ، تەھرىرات بۆلۈم مۇدىرلىقىنى سەدرىدىن ئەل ۋەكىلى ئۈستىگە ئالغانىدى. بۇ ژۇرنالنىڭ مۇقاۋىسىنىڭ ئۈستى تەرىپىگە چېگرالىرى بىر تۇتاش ھالغا كەلتۈرۈلگەن، چىندىن ھەزەر (كاسىپى) دېڭىزىغىچە سوزۇلغان ئۇلۇغ ئورتا ئاسىيا خەرىتىسى ئورۇنلاشتۇرۇلغان بولۇپ، ئۇنىڭ ئاستىغا قوللىرى زەنجىرلىنىپ قۇرئان ئوقۇشى چەكلىۋېتىلگەن بىر ئورتا ئاسىيالىقنىڭ رەسىمى سىزىلغانىدى. تۇنجى سانىنىڭ كەينى مۇقاۋىسىدا مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ رەسىمى بېسىلغانىدى. بۇ ژۇرنالدا شەرقى ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيىتى، شەرقى ئورتا ئاسىيادىكى ئازادلىق كۈرەشلىرى ۋە غەربىي ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك ماقالىلەر بىلەن خەۋەرلەر بېرىلگەنىدى. ئەپسۇسكى، بۇ ژۇرنالمۇ ئۇزۇن داۋاملىشالماي، 10- سانىدىن كېيىن توختاپ كېتىدۇ.
1954- يىلى، مىسىر ھۆكۈمىتى ئەرەب ھەرپلىرى بىلەن ئورتا ئاسىيا تۈركچىسىدە نەشرىياتچىلىق بىلەن شۇغۇللىنىشقا رۇخسەت قىلىشى نەتىجىسىدە، «ئازاد ئورتا ئاسىيا» ناملىق يەنە بىر ژۇرنال چىقىشقا باشلىنىدۇ. مەمتىمىن ئىسلامى تەرىپىدىن چىقىرىلغان بۇ ژۇرنالدا، ئورتا ئاسىيا تەككىسىنىڭ شەيخى يۇنۇس ئەپەندى بىلەن مۇبەششىرخان تارازا قاتارىدىكى دىنى يېتەكچىلىرىمۇ ماقالە يېزىپ تۇرماقتا ئىدى. سىياسىي، دىنى، ئەدەبىي تېمىلار بىلەن خەۋەرلەردىن تەشكىل تاپقان 4 بۆلۈمگە ئايرىلغان بۇ ژۇرنال، ئۈزۈلۈپ- ئۈزۈلۈپ دېگەندەك 3 يىلدەك نەشرى قىلىنىدۇ. 1950- يىللىرىدا مىسىردا تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ سانى مىڭ كىشى ئەتراپىدا ئىدى. بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا سەئۇدى ئەرەبىستاندا نەچچە يۈز مىڭ ئورتا ئاسىيالىق بار ئىدى. مىسىردىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ بىر قىسمى سودا ئىشلىرى بىلەن شۇغۇللانغان بولسا، يەنە بىر قىسمى ئەل ئەزھەرگە ئوخشاش ئۇنىۋېرسىتېتلاردا بىلىم ئالماقتا ئىدى. ئۇلارنىڭ سانى شۇنچە ئازلىقىغا قارىماي ئىجتىمائىي- مەدەنى جەھەتلەردە كۈچلۈك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كېلەلىگەنلىكى ھەقىقەتەن ھەيران قالارلىق بىر ئىش ئىدى.
(رەسىم ئورنى)
«ئازاد ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنىڭ مۇقاۋىسى
(مۇقاۋىدا:
ازاد توركستان
(ئەرەبچە نامى)
ئىلمى، دينى، ادبى، تارىخيى، اجتمائى، توجيھى، ايليق مجلە دور.
ساھبى و ناشرى: مھمد امين اسلامى. و رئيس تھريرى: مھمد سادق افندى ئاشوردور
اھل فزل توركستانليق لردين بىر نچە زات لر ھيئت تھرير ائزا لرىدور
ييل (ا) مھرم و سفر 1364 ھجرى.  سبتمبر و اوكتوبر 1954 برنجى سان
ازاد توركستان چيقيشى مناسبتى بيلە ادارە 1
توركستان تاريخى (باش سوز) مھمد امين اسلامى 3
جلالتاو مللك سئود ھزرتلرينە تھيە «  «  5
اسلام نزرنيدە استقلال سماھتاو سيد مبشر ترازى  6
ئائلە دە خاتون فوزيە خانيم نافز  7
دينى تارىخيميز نە اوچون ھخرى؟ م. ا. اسلامى  9
ھەديس شريف قسمى (دينى بولوم) فتيلتاو شيخ مھمد يونس 13
قوتاتقو بيلىك و مئولفى يوسف خاس ھاجىب. م. ا. اسلامى 14
قورچاق ھاجى لر. « « 16
ملى شئېر و اتالر سۆزى و قسقە ھكايە لر ادبيات بولومى  «  «  21
اخبار بولومى – اسلام دنياسى و توركستان خبر لرى دين ادارە 24
مسردە كى تارىخيى اسر لر دين ئەامرو بن ئاس جامئى  م. ا. اسلامى 30
قايغولوق خبر (غياس بگ اسھاقى وفاتى)  ادارە  32
مسردە توركستان مھلەسى ھاليدين  ادارە 33
1957- يىلى ۋەلى قېيۇمخاننىڭ سەئۇدى ئەرەبىستان زىيارىتىدىن كېيىن 10 دەك ئورتا ئاسىيالىقنىڭ قولغا ئېلىنغانلىقى، بۇ يەرلەردىكى سىياسىي خاراكتېرلىك پائالىيەتلەرگە ئېغىر بىر زەربە بولۇپ تەككەنىدى. رازۋېدكا قىلىش نەتىجىسىدە قولغا ئېلىنغانلار ئىجتىمائىي تۈزۈمگە قارشى ھېچقانداق بىر پائالىيەتكە قاتناشمىغانلىقى مەلۇم بولۇپ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى قويۇپ بېرىلىدۇ. ئەمما بۇ ۋەقە سەئۇدى ئەرەبىستاندا تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارغا بەكلا قاتتىق تەسىر قىلىدۇ. نەتىجىدە، شۇ يىللاردىن كېيىن چەتئەلدىكى مىللىي ئورتا ئاسىيا ھەرىكەتلىرىگە بىۋاسىتە قاتنىشىش مەسىلىسىدە كىشىلەردە قىزغىنلىق ئازىيىپ، پەقەت ماددىي جەھەتلەردىلا ياردەم قىلىش بىلەن چەكلىنىپ قالىدۇ.

بەشىنچى باب
مۇستەقىللىق يولىدا

بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئەھەت ئەنجان، ئورتا ئاسىيا مىللىتىنىڭ پەريادلىرى تېخى موسكۋادىن نېرىسىغا ئاڭلانمايۋاتقان بىر دەۋردە، بۇ خەلقنىڭ دەردىنى قىتئەدىن قىتئەگە يەتكۈزۈپ، ئەجدادلىرىمىزنىڭ روھىنى شاد قىلغانىدى …
چولپان مۇكاپاتى مۇراسىمىدىكى سۆز. ئۆزبېكىستان «ئەدەبىيات ۋە سەنئەت» ژۇرنىلى 1992- يىلى 20- مارت

مۇستەقىللىق يولىدا

تۈركىيە، ئىران ۋە ئافغانىستان سېپىدىكى سىياسىي ئۆزگىرىشلەر ۋە ئىنقىلابلار
20- ئەسىرنىڭ كېيىنكى يېرىمى، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن شەكىللەنگەن دۇنيا كۈچ تەڭپۇڭلۇقى زور دەرىجىدە ئۆزگىرىش ياسىغان بىر دەۋر بولغانىدى. 1970- يىللاردىن كېيىن شەرق بىلەن غەرب لاگېرلىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەر كۈنسايىن يىرىكلىشىپ داۋام قىلىۋاتقان، سوۋېتلەرنىڭ ئۈچىنچى دۇنيا ئەللىرىدە تەسىر دائىرىسىنى كېڭەيتىشكە ئۇرۇنۇشلىرى بارغانسېرى كۈچىيىۋاتقان بىر ئەھۋالدا، ئا ق ش نىڭ كوممۇنىزمغا چەكلىمە قويۇش جەھەتتىكى سىياسەتلىرىمۇ رەسمىي كۈچەيتىلمەكتە ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ جەنۇبى قانىتىغا جايلاشقان ئۈچ دۆلەت − تۈركىيە، ئىران ۋە ئافغانىستان قاتارلىق دۆلەتلەر بۇ رىقابەتنىڭ ئەڭ كۈچلۈك تەسىرگە ئۇچراپ كېلىۋاتقان ئەللەر ھېسابلىناتتى. بۇ ئۈچ دۆلەتنىڭ ھەر قايسى ئىجتىمائىي تۈزۈم ۋە كۆرسىتىلگەن سەۋەبلىرىنىڭ قانداق بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر، ئۇلارنىڭ ھەممىسىلا ئېغىر سىياسىي ۋەھىمە ئىچىگە پېتىپ قالىدۇ.
تۈركىيەدە 1968- يىللىرىدىن باشلاپ ئوتتۇرىغا چىققان ئوڭچىل- سولچىللىق توقۇنۇشلىرى بىلەن سىياسىي ۋەزىيەتتىكى مۇقىمسىزلىقلار 70- يىللار بويىچە بارغانسېرى ئېغىرلىشىپ داۋام قىلىپ، دۆلەت ئىچى ئاساسەن “ئىچكى ئۇرۇش” قاينىمىغا پېتىپ قالدى دېگۈدەك سىياسىي توقۇنۇشلار ئىچىگە پېتىپ قېلىۋاتاتتى. ئىراندا خەلق ئاممىسىنىڭ نارازىلىقى خانلىق تۈزۈمگە قارشى يۈزلەنگەن بولۇپ، 1925- يىلىدىن بېرى ھاكىمىيەت ئۈستىدە تۇرغان پەھلەۋى خانىدانلىقىغا قارشى كۈچلۈك ئۆكتىچىلىك ھەرىكىتى ئوتتۇرىغا چىققانىدى. كومپارتىيە، لىبېرالىستلار ۋە ئايتۇللاھچىلار پادىشاھلىق تۈزۈمىگە قارشى ئىتتىپاق تۈزۈپ بىرلا سەپ بولۇپ شەكىللەنمەكتە ئىدى. ئافغانىستاندا بولسا كوممۇنىستلارنىڭمۇ ھەمكارلىشىشى نەتىجىسىدە 1973- يىلى ھاكىمىيەتنى تارتىپ ئالغان گېنېرال داۋۇتخاننىڭ ئاخىرقى كۈنلىرى بارغانسېرى يېقىنلىشىپ كەلمەكتە ئىدى. 1960- يىللاردىن باشلاپ ئافغانىستاندا كۈنسايىن كۈچىيىپ بېرىۋاتقان كوممۇنىست گۇرۇپپىسىدىكىلەر ئۈچۈن بىر ئۆتكۈنچى دەۋر ھاكىمىيىتىگە، يەنى مۇنداق ئېيتقاندا بىر قېتىملىق “كرېنىسكى دەۋرى” گە ئېھتىياجلىق بولۇپ قالغاندەك قىلاتتى. شۇ سەۋەبتىن گېنېرال داۋاتقا كوممۇنىستلار ياردەمچى بولغان دېيىش مۇمكىن ئىدى. 80- يىللارغا يېقىنلاشقىنىدا، بۇ گۇرۇھلار دۆلەتنى ئۆزىمىز يالغۇز باشقۇرۇپ كېتەلەيمىز دەيدىغان قاراشتا ئىدى.
1970- يىللارنىڭ ئاخىرىدىن باشلاپ زور ئۆزگىرىشلەر يۈز بېرىپ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ جەنۇبىي قانىتىدىكى ئەللەردە سىياسىي داۋالغۇشلار كۆرۈلۈشكە باشلايدۇ. ئالدى بىلەن ئافغانىستاندا بۇنداق بىر داۋالغۇش ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. يەنى، 1978- يىلىنىڭ ئاپرېل ئېيىدا گېنېرال ئابدۇقادىر ھىمايىسىدىكى كوممۇنىستلار گۇرۇھى ئافغانىستاندا ھاكىمىيەتنى تارتىپ ئېلىپ، نۇرمۇھەممەت تەرەققىي رەئىسلىكىدە دېموكراتىك ئافغانىستان جۇمھۇرىيىتى ئېلان قىلىنىدۇ. بۇ يېڭى ھۆكۈمەتنى ئەڭ ئاۋۋال ئېتىراپ قىلغان دۆلەت شۈبھىسىزكى سوۋېت ئىتتىپاقى ئىدى. ئارىدىن بىرەر يىلمۇ ۋاقىت ئۆتمەي، ئىران شاھى ۋەتىنىنى تاشلاپ چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. بۇ ئىنقىلابنىڭ دىنى داھىيسى بولغان ئايتۇللاھ ھۈمەينى ئىران زېمىنىغا ئاياق باسقىنىدا ئىران ئىسلام ئىنقىلابىنى پەيدا قىلغان گۇرۇھلار ئوتتۇرىسىدىكى توقۇنۇشلار ئاللىبۇرۇن باشلانغان ئىدى. قىسقا داۋام قىلغان بۇ توقۇنۇشلاردىن كېيىن كومپارتىيە، يەنى «تۇدەھ»، ئافغانىستاننىڭ پايتەختى كابۇلغا، لىبېرالىست گۇرۇھتىكىلەرنىڭ داھىيلىرى بولسا فىرانسىيەنى ئاساس قىلغان ھەر قايسى ياۋروپا ئەللىرىگە قېچىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. بۇ زەنجىرلىمە رېئاكسىيىسىنىڭ ئەڭ ئاخىرقى ھالقىسى تۈركىيە ئىدى. ئەمما تۈركىيەدىكى ئۆزگىرىشلەر بۇ ئىككى دۆلەتتىكىدەك ئۇنچە داغدۇغىلىق بولمىدى. 1980- يىلىنىڭ 12- سېنتەبىر كۈنى، دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى كەنان ئەۋرەن رەھبەرلىكىدىكى 5 نەپەر گېنېرال ھاكىمىيەتنى تارتىپ ئېلىشى نەتىجىسىدە، تۈركىيەدىكى ئوڭچىل- سولچىل توقۇنۇشى ئاساسى جەھەتتىن تىنچىغان ھېسابلاندى. بۇ سىياسىي ئۆزگىرىشتىن كېيىنكى دەۋردە ھەربىي ھالەت ھاكىمىيىتى كونا سىياسىي خادىملاردىن ھېساب ئېلىش ھەرىكىتىنى باشلىتىپ، پۇقرالار سىياسىي پائالىيەتلىرىنى ھەربىيلەر ئۆز ئارزۇسىغا لايىق شەكىللەندۈرۈشكە تىرىشىدۇ.
ئافغانىستاندا تەرەققىي ھۆكۈمەت دائىرىلىرى دۆلەتنى تىزگىنلەشتە مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلمىگەنلىكى سەۋەبىدىن، سوۋېت ئىتتىپاقى بۇ دۆلەتكە بىۋاسىتە مۇداخىلە قىلىش قارارىغا كېلىدۇ. ئەمما ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي، برېژنېۋ بىلەن ئۇنىڭ سەپداشلىرى سوۋېت ئىتتىپاقى تارىخىدىن بۇيانقى ئەڭ خاتا تاشقى سىياسەت قارارلىرىدىن بىرىنى قوبۇل قىلغانلىقىنى ھېس قىلىشقا باشلايدۇ. يەنى، ئافغانىستان، سوۋېت ئىتتىپاقىنى پاتقاققا پاتۇرۇپ قويغان يەنە بىر ۋيېتنامغا ئايلىنىپ قالىدۇ. بۇ پاتقاقلىق، ئەسلىدىنلا قىيىن ئەھۋالغا چۈشۈپ قالغان سوۋېت ئىقتىسادى ئەھۋالىنى كۈنسايىن قىيىنلاشتۇرۇۋېتىدۇ. بۇ ئارىدا برېژنېۋ ئۆلۈپ، ئۇنىڭ ئورنىغا چىققان چېرنېنكوۋ بىلەن ئاندروپوۋغا ئوخشىغان قېرى ۋە كېسەلچان داھىيلارنىڭ ھاكىمىيىتى بەك ئۇزۇن داۋام قىلىپ كېتەلمەيدۇ. ئىتتىپاقىنىڭ ئۇلاردىن كېيىن ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىقىرىلغان گورباچوۋ، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئۈچىنچى دۇنيا ئەللىرى، شەرقى ياۋروپا ۋە ئافغانىستاندىكى كوممۇنىستىك ھاكىمىيەتلىرىگە ياردەم قىلىشقا ئۇرۇنۇشلار داۋاملاشتۇرۇلغىنىدا، قۇتۇلغۇسىز بىر بوھران ئىچىگە پېتىپ قالىدىغانلىقىنى سېزىشكە باشلايدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقى باش قوماندانى مارشال ئورگاكوۋنىڭ “ئەگەر سوۋېت ئىتتىپاقى قايتىدىن تەرتىپكە سېلىنمىغىنىدا 2000- يىلىغا بارغىچە بەكلا كەينىدە سۆرىلىپ يۈرىدىغان دۆلەت ھالىغا چۈشۈپ قالىدۇ، ئالدىمىزدىكى يېڭى ئەسىردە سوۋېت ئىتتىپاقى تەرەققىي قىلمىغان ئەللەرنىڭ ئەڭ تەرەققىي قىلغانلىرىدىن بىرى ئورنىغا چۈشۈپ قالىدۇ” دېگەن سۆزلىرى، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ نۆۋەتتىكى بوھرانلىق ۋەزىيىتىنى ئىنتايىن مۇكەممەل ئىپادىلىشى ھېسابلىناتتى.
گورباچيېۋ تەختكە چىقىپ ئۇزۇنغا قالماي «گلاستنوست ۋە پېرېسترويكا» لايىھىسىنى، يەنى ئېچىۋېتىش، يېڭىدىن قۇرۇش دېگەن سۆزلەر بىلەن ئىزاھلانغان بۈيۈك بۇرۇلۇش لايىھىسىنى ئېلان قىلىدۇ. ئىنتايىن كەڭ مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بۇ لايىھە، كوممۇنىزم ئىدىيىسىدىن تارتىپ سىياسىي، ئىقتىسادى ۋە ئىجتىمائىي ساھەلەردىكى سوۋېتلەرنى قايتا قۇرۇپ چىقىش پىلانلىرىنىڭ مۇنازىرىسىنى باشلىتىدۇ. بۇنداق بىر ھەرىكەت قىلىشتىكى مەقسەت، سوۋېتلار تۈزۈمىدىكى يېتەرسىزلىكلەرنى تۈزىتىش ئىدى. يولغا قويماقچى بولغان ئىسلاھاتلار ئارقىلىق سوۋېت ئىتتىپاقىنى قايتىدىن دۇنيادىكى ئەڭ كۈچلۈك چوڭ دۆلەت ھالىتىگە كەلتۈرۈشكە بولىدىغانلىقى، غەرب دۇنياسىغا قارىتا قولدىن بېرىپ قويۇۋاتقان بىلىم ۋە تېخنىك كۈچ مۇسابىقىسىدە قايتىدىن يېڭىپ چىقىش پۇرسىتىنى قولغا كەلتۈرۈشكە بولىدىغانلىقى مۆلچەرلەنگەنىدى.
يىللارنىڭ ئۆتىشىگە ئەگىشىپ، گورباچيېۋنىڭ ئارزۇلىرى بارغانسېرى يوققا چىقىشقا باشلايدۇ. ئۇنىڭ ئوتتۇرىغا قويغان ئېچىۋېتىش قارىشىنىڭ تەسىرى ئالاھىدە زور رول ئويناش بىلەن تەڭ، ئۇنىڭ يەنە بىر قارىشى بولغان قايتا قۇرۇش پىرىنسىپى پۈتۈنلەي مەغلۇبىيەت بىلەن نەتىجىلىنىدۇ. 1990- يىللار كىرىۋاتقان كۈنلەردە، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ 70 يىللىق مەركەزلەشكەن ھاكىمىيەت سىستېمىسى پۈتۈنلەي تۇراقسىز بىر لاگېر ھالىغا كېلىپ بولغانىدى. شەرقى ياۋروپا ئەللىرى بىر- بىرلەپ بېقىندىلىقتىن قۇتۇلۇپ مۇستەقىللىقىنى ئېلان قىلىشقا باشلايدۇ. سوۋېت ئىتتىپاقىنى تەشكىل قىلغان ئەتراپتىكى رىسبۇبلىكىلىرىنىڭ ھەممىسىدىلا دېگۈدەك مۇستەقىللىق ئارزۇسىدىكى خەلق ھەرىكەتلىرى بارلىققا كەلمەكتە ئىدى. 1989- يىلىدىن باشلىغان پارچىلىنىش جەريانى ئالدى بىلەن ۋارشاۋا شەرتنامىسىغا قول قويغان ئەللەرنىڭ ئايرىلىشى، ئۇنىڭ كەينىدىن سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى بىلەن نەتىجىلىنىدۇ.
كالېندار 1991- يىلى 18- دېكابىرنى كۆرسىتىۋاتقان كۈنى سوۋېت ئىتتىپاقى يېتەكچىلىرى ماقۇللىغان ئالمۇتا خىتابنامىسى ئارقىلىق، كېلەچەكنى باھانە قىلىپ بۈگۈننى قۇربان قىلىۋەتكەن بىر خىيالى غايە − ئۇتوپىيە، 70 يىلدىن بۇيان مىليونلىغان ئادەمنىڭ جېنىغا زامىن بولغان يىرتقۇچ بىر تۈزۈمنىڭ ئۆلگەنلىكى رەسمىي ئېلان قىلىنغان ھېسابلاندى. بۇ كۈن، ئۆز ۋاقتىدا يەنە تۈركى قوۋملارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان يۈز يىلدىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بېرى قوللارغا ئايلاندۇرۇلغان، مۇستەملىكە قىلىنغان 15 تەك جۇمھۇرىيەتنىڭ قايتىدىن دۇنياغا كەلگەنلىكىنىڭمۇ سىمۋولى ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلانغانلىقى، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى مۇستەقىللىقلىرىنى قولغا كەلتۈرگەنلىكى، چەت دۆلەتلەردىكى ئورتا ئاسىيا ھەرىكىتىنىڭ يەپ- يېڭى بىر دەۋرگە كىرگەنلىكىدىن بېشارەت بەرمەكتە ئىدى.
مۇستەقىللىق يولىغا قەدەم قويۇۋاتقان 1980- يىللار بويىچە چەتئەللەردىكى مىللىي ئورتا ئاسىيا كۈرىشى بۇرۇن بولغىنىدەك، يەنە 3 مەركەزدە، يەنى تۈركىيە، ئافغانىستان ۋە گېرمانىيەگە مەركەزلەشكەنىدى. شۇنىڭدەك يەنە، ئا ق ش غا كۆچۈپ چىقىپ كەتكەن ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ قاتنىشىشىدا بۇ دۆلەتتىمۇ يېڭى پائالىيەتلەر باشلىغان ئىدى. 90- يىللارنىڭ يېقىنلىشىشىغا ئەگىشىپ سوۋېت ئىتتىپاقىدا بارلىققا كەلگەن سىياسىي مۇھىتنىڭ يۇمشىشى نەتىجىسىدە، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدىكى زىيالىيلار بىلەن چەتئەللەردىكى مىللىي ھەرىكەتلەر ئوتتۇرىسىدا ئۆزئارا تەسىر كۆرسىتىدىغان مۇناسىۋەتلەرنىڭ باشلانغانلىقى، بۇ دەۋرنىڭ يەنە بىر ئالاھىدىلىكى ئىدى.

ئورتا ئاسىيالىقلار قايتا سەھنىدە

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

17^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-8-21 17:34:05 | ئايرىم كۆرۈش

ئورتا ئاسىيالىقلار قايتا سەھنىدە
يۇقىرىقىدەك پائالىيەت قىلىش كۆزقارىشى بويىچە قايتا تەشكىللىنىشنىڭ دەسلەپكى باسقۇچلىرىنى تېزلىكتە بېسىپ ئۆتكەن بۇ جەمئىيەت، 1986- يىلىنىڭ باشلىرىدا، قۇرۇلغىنىدىن بۇيان تۇنجى قېتىم ئۆز بىناسىغا ئېرىشىدۇ. يەنى بۇ جەمئىيەت، ئاقساراي (ئىستانبۇلنىڭ ياۋروپا تەرىپىدىكى مەركىزى مەھەللىلەردىن بىرى. − ئۇ.ت) ئەتراپىدىكى بىر يەردە 3 قەۋەتلىك بىر بىنانى رەسمىي سېتىۋالىدۇ. بۇ دەۋردە، بىر تەرەپتىن ئورتا ئاسىيالىقلار ئوتتۇرىسىدىكى سىياسىي مۇناسىۋەتلەر كۈچەيتىلىشكە باشلانغان بولسا، يەنە بىر تەرەپتىن تۈركىيەدىكى ئىلمىي ۋە سىياسىي ساھەلەر بىلەن يېقىن مۇناسىۋەت تىكلەش ئىشىنى باشلىۋېتىدۇ. بۇ يىللاردا ئەمەلگە ئاشۇرۇلغان ئەڭ مۇھىم ئىشلاردىن بىرى، خەلق مائارىپ مىنىستىرلىقى خادىملىرىغا دوكلات سۇنۇش ئارقىلىق ئوتتۇرا مەكتەپ مائارىپىدا دەرسلىك قىلىنغان مىللىي تارىخ ۋە مىللىي جۇغراپىيە دېگەن دەرسلىك كىتابلىرىغا «غەربىي ئورتا ئاسىيا» دېگەن ماۋزۇدا بىر قانچە دەرسلەرنىڭ كىرگۈزۈلۈشى ئىدى. تۈركىيەدىكى تېلېۋىزىيە قاناللىرىدا 1986- يىلى تۇنجى بولۇپ ئورتا ئاسىيا مۇھاجىرلىرى ھەققىدىكى بىر پروگرامما تەييارلانغانىدى. بۇ تېلېۋىزىيە پروگراممىسىدا تۈركىيەدە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئىجتىمائىي، مەدەنىي تۈزۈلۈشى، ئۇلارنىڭ تۈركىيە ئىگىلىكىگە قوشقان تۆھپىلىرى، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدىكى تەرەققىياتلار توغرىلىق تۈركىيە جامائەتچىلىكىگە مەلۇماتلار بېرىلدى (بۇ پروگرامما، 1986- يىلى 12- ماي كۈنى «ت ر ت 1» قانىلىدا بېرىلدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
(رەسىم ئورنى)
ئەھەت ئەنجان نۇتۇق سۆزلىمەكتە. 1997- يىلىنىڭ باشلىرى
سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئۆزگىرىشلەر بىلەن بىر قاتاردا ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىگە بولغان قىزىقىشلارمۇ ئارتىۋاتقان بىر مۇھىتتا، جەمئىيەت تەشكىلى بۇ جەھەتتە ئىلمى خادىملار قاتناشقان نۇرغۇن قېتىم ئىلمى دوكلات يىغىنلىرى ئۇيۇشتۇرۇلدى. شۇنىڭدەك يەنە جەمئىيەت رەئىسى ئەھەت ئەنجان ئۇنىۋېرسىتېتلاردا، ۋەخپىلەردە ياكى باشقا جەمئىيەتلەردە ئۇيۇشتۇرۇلغان ئىلمى دوكلات يىغىنلىرىغا قاتنىشىپ سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ۋەقەلەر، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدىكى ۋەزىيەت قاتارلىق تېمىلاردا ئىلمىي دوكلاتلار بېرىدۇ. خۇددى شۇنىڭدەك، تۈركىيەدە نەشرى قىلىنىۋاتقان ھەر تۈرلۈك مەتبۇئات ئورۇنلىرىدىمۇ توختىماي ماقالىلىرى ئېلان قىلىدۇ، ب ب س، ھۆرىيەت رادىئوسى (ئەركىنلىك رادىئوسى، رادىئو لىبېرتي) ۋە ئامېرىكا ئاۋازى (ۋويس ئوف ئامېرىكا) قاتارىدىكى خەلقئارالىق تەشۋىقات ئورگانلىرىدىمۇ سۆھبەتلەرگە قاتنىشىپ تۇردى.

«ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلىنىڭ نەشرى ۋە «ئورتا ئاسىيا تەتقىقات ۋەخپىسى» نىڭ قۇرۇلۇشى
شەرق لاگېرى بىلەن تۈرك دۇنياسىدا يۈز بەرگەن ئىشلارنى تۈركىيە ۋە دۇنيا جامائەتچىلىكىگە تونۇشتۇرۇشنى مەقسەت قىلىپ، 1988- يىلىنىڭ كىرىشىدىن باشلاپ دوكتور ئەھەت ئەنجان «ئورتا ئاسىيا» ناملىق بىر ژۇرنال چىقىرىشقا كىرىشىدۇ. پەسىللىك چىقىرىش پىلانلانغان سىياسىي، ئىقتىسادى ۋە مەدەنىي خاراكتېردىكى بۇ ژۇرنالنىڭ مەقسىتى باشماقالىسىدا تۆۋەندىكىچە بايان قىلىنىدۇ:
1927- يىلى «يېڭى ئورتا ئاسىيا» بىلەن باشلانغان مەتبۇئات جەھەتتىكى تىرىشچانلىقلار «ئورتا ئاسىيا ئاۋازى» دېگەندەك ژۇرناللار بىلەن 1955- يىللىرىغىچە داۋام قىلىپ كەلگەن ئىدى. … ئەپسۇسكى، ئورتا ئاسىيا مەسىلىسى ئۈچۈن خىزمەت قىلىش مەقسىتىدە باشلانغان بۇ تۈر تىرىشچانلىقلارنىڭ ھېچقايسى كۈنىمىزگە يېتىپ كېلەلىگۈدەك ئۇزۇن ئۆمۈرلۈك بولالمىغان ئىدى. … بۈگۈنكى كۈندىكى ۋەزىيەت پۈتۈنلەي ئۆزگەرگەن بولۇپ، … ئورتا ئاسىياغا، چەتئەللەردە ياشاۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارغا، ۋەياكى تۈرك دۇنياسىغا مۇناسىۋەتلىك ۋەزىيەت، ۋەقەلىك، مەلۇماتلار ۋە كۆزقاراشلارنى يەتكۈزۈپ تۇرىدىغان، بىر مەنىدە بۇنىڭ ئۈچۈن روجەك ۋەزىپىسىنى ئۆتەيدىغان ژۇرنالدىن بىرىگە ئېھتىياجلىق ئىدۇق. «ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى، ئەنە شۇنداق بىر ئېھتىياج تۈپەيلىدىن دۇنياغا كەلدى.
بۇ ژۇرنالنىڭ 10 كىشىلىك تەھرىرات گۇرۇپپىسىدىكى 7 نەپەر ئادەم ئورتا ئاسىيالىق ئىلمى خادىم ۋە ئالىملاردىن تەشكىل تاپقان ئىدى (دوكتور ئەھەت ئەنجان يېتەكچىلىكىدە چىقىرىلغان بۇ ژۇرنالنىڭ خوجايىنلىقىنى «ئورتا ئاسىيا نەشرىياتچىلىق مەركىزى» نامىدا دوكتور ئېمىن مىندان ئۈستىگە ئالىدۇ. ژۇرنال تەھرىراتى بولسا دوكتور بايمىرزا ھېيتى، دوتسېنت دوكتور ئەھەت ئەنجان، دوتسېنت دوكتور تىمۇر غوجائوغلى، پروفېسسور ئەخمەت بىجان ئەرجىلاسۇن، دوتسېنت دوكتور قىيامەتتىن بارلاس، دوتسېنت دوكتور ئورخان قاۋۇنجۇ ۋە رېشىت شاشى ھۈسىيىن ئوغلى قاتارىدىكى كىشىلەردىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. ژۇرنال 1994- يىلىغىچە 22 سان چىقىرىلىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). «ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى سىياسىي ۋە ئىلمىي ساھەدىكىلەر تەرىپىدىن تېزلا سۆيۈپ ئوقۇلىدىغان ژۇرنالغا ئايلىنىدۇ. بېسىلغان ماقالىلەر بىر مۇنچە تەتقىقاتچى تەرىپىدىن ماتېرىيال مەنبەسى سۈپىتىدە پايدىلىنىلدى. بولۇپمۇ ئافغانىستاندا سوۋېتلەرگە قارشى قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشلەردە تۈركلەرنىڭ ئوينىغان رولى، تۈرك دۇنياسىدا بارلىققا كەلگەن خەلق ھەرىكەتلىرىنىڭ (ئەزەربەيجان خەلق فرونتى ۋە ئىتتىپاق ھەرىكىتى دېگەندەك) چەتئەللەردە تونۇتۇلىشى قاتارلىق مەسىلىلەرنى تۈركىيە جامائەتچىلىكىگە ئەڭ بالدۇر ۋە تەپسىلىي شەكىلدە تونۇشتۇرغان  ماتېرىيال مەنبەسى «ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى بولغان ئىدى. پائالىيەتلىرىنى تېخىمۇ كۈچلۈك قانات يايدۇرۇشنى مەقسەت قىلىپ، 1990- يىلى دوكتور ئەھەت ئەنجان باشچىلىقىدا «ئورتا ئاسىيا تەتقىقات ۋەخپىسى» قۇرۇلغان بولۇپ، ژۇرنالنىڭ ئىگىدارچىلىق ھوقۇقى بۇ ۋەخپىگە ئۆتكۈزۈپ بېرىلىدۇ («ئورتا ئاسىيا تەتقىقات ۋەخپىسى» 1990- يىلى 9- ئاۋغۇست كۈنىدىكى 20600- نومۇرلۇق ھۆكۈمەت گېزىتىدە ئېلان قىلىنىشى ۋە فاتىخ بىرىنچى ئاسلىيە ھوقۇق مەھكىمىسىنىڭ 1990- يىلى 13- سېنتەبىر كۈنىدىكى499- نومۇرلۇق قارارىغا ئاساسەن قۇرۇلىدۇ. بۇ ۋەخپىنىڭ قۇرغۇچىلىرى تۆۋەندىكى كىشىلەردىن تەشكىل تاپىدۇ: پروفېسسور دوكتور ئەھەت ئەنجان، دوكتور ئېمىن مىندان، دوتسېنت دوكتور تىمۇر غوجائوغلى، پروفېسسور دوكتور شابان قاراتاش، پروفېسسور دوكتور ئابدۇقادىر دونۇق، پروفېسسور دوكتور مۇستاپا ئەرقال، ئەكپەر ياسسا، زاھىر غوجا، مۇھەممەت يۇلتۇز، شاۋكەت ئاينۇرال، ھۈسامىدىن سابىرى، فەتخۇللا تۆرە، شاۋكەت ئۆزئۇلۇغ، قابىل جەينەك، جالالىدىن ئېلى ئوغلى، ئەكپەر دولقۇن، سابىر قارگەر، ئەرئول قايماق. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).

ئافغانىستان ئۇرۇشىغا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەر
ئىشغالىيەتچى سوۋېت ئارمىيىسىگە، سوۋېتلار ھىمايىسىدىكى كوممۇنىست كابۇل ھۆكۈمەت قوراللىق كۈچلىرىگە قارشى قانات يايدۇرۇلغان ئافغانىستان جىھاتىدا، ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ قۇرۇپ چىققان بىرلا سىياسىي پارتىيىسى بار ئىدى. “شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلامى ئىتتىھاد” نامىدىكى بۇ پارتىيىگە پاكىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلاردىن ئازاتبەگ يېتەكچىلىك قىلماقتا ئىدى. ئەپسۇسكى، رەھبەرلىك مەركىزى پىشاۋۇردا بولغان بۇ پارتىيىنى چەتئەللەردە ھېچكىمنىڭ خەۋىرى يوق دېگۈدەك ئىدى. بۇ تۈرك پارتىيىسى پاكىستاندا سىياسىي پارتىيە سانىنى 7 بىلەن چەكلەپ تۇتۇش بەلگىلىمىسى چىقىرىلغاندىن كېيىن قۇرۇلغان بىر پارتىيە بولغاچقا، ھۆكۈمەت دائىرىلىرىنىڭ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشەلمىگەن، شۇ سەۋەبتىن پاكىستان ھۆكۈمىتى ۋاسىتىسى ئارقىلىق بېرىلىۋاتقان ئا ق ش ياردەملىرىدىنمۇ مەھرۇم قالغان ئىدى. شىمالى ئافغانىستان تەۋەسىدە ئۆزبېك ۋە تۈركمەن قاتارىدىكى تۈرك ئىرقى ياشايدىغانلىقى، ئۇ يەردىكى كۈرەشلەرنى تۈرك قوۋمىدىكىلەر قانات يايدۇرۇپ كېلىۋاتقانلىقى ھەققىدىكى مەلۇماتلاردىن ھېچكىمنىڭ خەۋىرى يوق ئىدى. رادىكال دىنچى ساھەدىكىلەرنىڭ تەسىرى نەتىجىسىدە ئافغانىستاندا قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان كۈرەشلەر پەقەت پەشتۇلار بىلەن تاجىكلار تەرىپىدىنلا قانات يايدۇرۇلماقتا دەيدىغان قاراشلار ئومۇمى يۈزلۈك تارقىلىپ يۈرەتتى. ئەسەبى پەشتۇ مىللەتچىسى گۈلبەددىن ھىكمەتيار بىلەن تاجىك يېتەكچىسى بۇرھانىدىن راببانى تۈركىيەدە ئەڭ كۆپ تونۇلغان جىھاد يېتەكچىلىرى ھېسابلىناتتى.
شۇنداق بولغاچقا، ئازاتبەگنى، شىمالىي ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلام ئىتتىھاد ھەرىكىتىنى ھەمدە ئافغانىستان تۈركلىرىنى تونۇتۇش مەقسىتىدە تۈركىيەدە كۈچلۈك پائالىيەت ئېلىپ بېرىشقا توغرا كەلمەكتە ئىدى. دوكتور ئەھەت ئەنجاننىڭ تەكلىپىگە بىنائەن، ئازاتبەگ بىلەن بىرگە بىر قىسىم قوماندانلار 1988- يىلى ئاپرېلدا تۈركىيەگە كېلىدۇ. ئىستانبۇلدا، ئىككى كۈنلۈك تەشۋىقات ساھەلىرىگە تونۇشتۇرۇش پائالىيىتى ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ. كېيىن يەنە ئازاتبەگ بىلەن سەپداشلىرى ئەنقەرەگە ئېلىپ بېرىلىپ نۆۋەت بىلەن خەلق مائارىپ مىنىستىرى ھاسان جالال گۈزەل، تاشقى ئىشلار مىنىستىرى مەسۇت يىلماز، دۆلەت ئىشلىرى مىنىستىرى جەمىل چېچەك ۋە باش مىنىستىر تۇرغۇت ئۆزال قاتارلىقلار بىلەن كۆرۈشتۈرۈلدى. شۇنداق قىلىپ، ئافغانىستان مەسىلىسى، ئافغانىستان تۈركىلىرىنىڭ ئەھۋالى ۋە ئۇلارنىڭ ئافغانىستان جىھاد ھەرىكىتىدىكى ئورنى قاتارلىقلار تۈركىيە ھۆكۈمىتى مەسئۇللىرىغا تۇنجى قېتىم كەڭ كۆلەمدە تونۇشتۇرۇلدى. بۇ ئۇچرىشىشلار جەريانىدا تۈركىيە مەسئۇللىرى ئافغانىستان تۈركىلىرىگە ۋە بۇ تۈركى قوۋملىرى قۇرۇپ چىققان تەشكىلاتلارغا ياردەم قىلىش ھەققىدە ھەر تۈرلۈك ۋەدىلەرنى بېرىدۇ. بۇ كۆرۈشۈش ۋە سۆھبەتلەر تۈركىيە تەشۋىقات ئورگانلىرى تەرىپىدىن تەپسىلىي تونۇشتۇرۇلۇشى نەتىجىسىدە، تۈركىيە جامائەتچىلىكىنىڭ ئافغانىستان جىھادى بىلەن ئۇ يەردىكى تۈركى قوۋملار ھەققىدە تەپسىلىي خەۋەردار بولۇشى كاپالەتكە ئىگە قىلىندى.
كېيىن يەنە، بۇ مەسىلىنى ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى مەسئۇللىرىغا يەتكۈزۈش مەقسىتىدە ئازاتبەگ ۋە ئۇنىڭ ئىككى نەپەر ياردەمچىسى بىلەن بىرگە دوكتور ئەھەت ئەنجان ئا ق ش غا يۈرۈپ كەتتى. ۋاشىنگتونغا بېرىپ ئا ق ش مەسئۇللىرى بىلەن ئۇچرىشىشلاردا، ئافغانىستان جىھاتىدا تۈركى قوۋملىرىنىڭ رولى تونۇشتۇرۇلدى. بۇلاردىن باشقا يەنە بىر قىسىم خەلقئارالىق ئىستراتېگىيە ئورۇنلىرىغىمۇ تونۇشتۇرۇش مەقسىتىدە دوكلاتلار بېرىلدى. بۇ تۈر پائالىيەتلەرگە شۇ ۋاقىتلاردا ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتىنىڭ رەئىسى بولغان ئابدۇللا غوجىمۇ قاتنىشىپ نۇرغۇن ياردەملەردە بولىدۇ.
ئا ق ش زىيارىتىدىن كېيىن، دوكتور ئەھەت ئەنجان رەئىسلىكىدىكى ئورتا ئاسىيا جەمئىيىتى ئافغانىستاندا قانات يايدۇرۇلۇۋاتقان كۈرەشلەرگە ياردەم قىلىش مەقسىتىدە بىر ياردەم توپلاش پائالىيىتى باشلىتىش قارارىنى ئالىدۇ. ئەمما تۈركىيە تەۋەسىدە بۇنداق بىر پائالىيەت بىلەن شۇغۇللىنىش ئۈچۈن تۈركىيەنىڭ بارلىق شەھەرلىرىدە تەشكىلاتلىرى بار بىر ئورۇنغا ئىگە بولۇش زۆرۈر ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، بۇ تەكلىپ لايىھىسى پۈتۈن تۈركىيە تەۋەسىدە تەشكىللىنىپ ئاكتىپ پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان تۈرك ھۇجرىلىرى (تۈرك ئوچاقلىرى، ياكى تۈرك ئۆيلىرى) تەشكىلاتىغا بۇ ئىش ھەققىدە مەسلىھەت قىلىندى. تۈرك ھۇجرىلىرى مەسئۇللىرى بۇ تەكلىپ لايىھىسىنى قوبۇل قىلىپ، 1988- يىلى ئىيۇل ئېيىدا «مۇستەملىكە قىلىنغان مىللەتلەر ھەپتىسى» بىلەن بىر قاتاردا ياردەم يىغىش پائالىيىتىنىمۇ باشلىتىدۇ. تۈرك ھۇجرىلىرى تەشكىلاتىنىڭ رەئىسى پروفېسسور دوكتور ئورخان دۈزگۈنەش، 1988- يىلى 16- ئىيۇلدا ئۆتكۈزگەن بىر قېتىملىق مۇخبىرلارنى كۈتۈۋېلىش يىغىنىدا بۇ پائالىيەتنى تۈركىيە جامائەتچىلىكىگە ئېلان قىلىدۇ. بۇ پائالىيەتنى قانات يايدۇرۇش ئۈچۈن ئورتا ئاسىيالىقلار مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي ياردەم جەمئىيىتى رەئىسى ئەھەت ئەنجان بىلەن تۈرك ھۇجرىلىرى تەشكىلاتىدىن دوتسېنت دوكتور ئورخان قوغۇنچى، جالال ئەر ۋە دوكتور مەمەت شاھىنكۆزلەردىن تەشكىللەنگەن 4 كىشىلىك بىر ھەيئەت تەشكىللىنىدۇ.
بۇ ھەيئەتتىكىلەر، 1988- يىلىنىڭ ئاۋغۇست ئېيىدىن باشلاپ ھەر ھەپتىدە كېمىدە ئىككى ۋىلايەتكە بېرىپ دوكلات ئۇيۇشتۇرۇش يولى بىلەن پۈتۈن تۈركىيەنى ئايلىنىپ ئافغانىستان مەسىلىسىنى تونۇتۇپ چىقىدۇ. تونۇشتۇرۇش ۋە ياردەم تەلەپ قىلىشنى مەقسەت قىلىپ قانات يايدۇرۇلغان بۇ پائالىيەت، دېكابىرنىڭ ئاخىرلىرىغىچە 5 ئاي توختىماي داۋام قىلىپ، 50 تەك ۋىلايەتتە يىغىلىشلار ئۆتكۈزۈلىدۇ. بۇ پائالىيەتلەر جەريانىدا تۈرك دۈشمەنلىك قارىشىدىكى بىر قىسىم گۇرۇھلار جىھادنى پارچىلاشقا ئۇرۇنماقتا دەپ غوۋغا چىقىرىشىپ، ئەھەت ئەنجاننىڭ شەخسىيىتىگە قارىتا كۈچلۈك ھۇجۇم قىلىش ھەرىكىتىنى باشلايدۇ. ئەمما تۈركىيە جامائەتچىلىكى بۇ مەسىلىنى توغرا چۈشەنگەنلىكى ئۈچۈن، بۇ تۈردىكى ھۇجۇم قىلىش ھەرىكەتلىرى قىلچە تەسىر كۆرسىتەلمەيدۇ. ئورتا ئاسىيالىقلار جەمئىيىتى بىلەن تۈرك ھۇجرىلىرى تەشكىلى تەرىپىدىن قانات يايدۇرۇلغان بۇ مەلۇمات بېرىش ۋە ياردەم توپلاش پائالىيىتى قىزىلئاي ياكى دىنى ئىشلار مۇدىرىيىتى قاتارىدىكى دۆلەت ئورگانلىرىدىن قالسا، بىر ئاممىۋى تەشكىلات تەرىپىدىن رەسمىي ئىشقا ئاشۇرۇلغان تۈركىيەدىكى تۇنجى قېتىملىق چېگرا ھالقىغان ياردەم توپلاش پائالىيىتى بولۇش جەھەتتىن تارىخىي ئەھمىيەتلىك بىر ھەرىكەت ھېساپلىنىدۇ.
يىغىلغان ئىقتىسادى ياردەم مەبلىغى بىلەن بىر قاتاردا ھەر تۈرلۈك سەھىيە ۋە ئوقۇتۇش ماتېرىياللىرى 1989- يىلىنىڭ باشلىرىدا 7 كىشىلىك بىر ھەيئەت تەرىپىدىن پاكىستان پېشاۋۇر شەھىرىدىكى تۈرك پارتىيىسى مەركىزىگە يەتكۈزۈلۈپ تاپشۇرۇپ بېرىلدى (بۇ ھەيئەت ت ك س ي د رەئىسى دوتسېنت دوكتور ئەھەت ئەنجان، تۈرك ھۇجرىلىرى ئەنقەرە شۆبىسى رەئىسى دوتسېنت دوكتور ئورخان قوغۇنچى، لېكتور دوكتور مەھەممەت شاھىنكۆز، تىجارەتچى ئوغۇز يايان، مۇخبىر  ئېمىن بازارچى ۋە مۇخبىر مۇستاپا كۆكەر قاتارلىق كىشىلەردىن تەشكىل تاپقان ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ئافغانىستان جىھاد ھەرىكىتىنىڭ پاكىستان ۋە ئافغانىستاندا تۇرۇشلۇق ھەربىي لاگېرلىرى ھەيئەت تەرىپىدىن زىيارەت قىلىنىپ، مۇجاھىت يېتەكچىلىرى بىلەن سۆھبەتلەر ئۆتكۈزۈلىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە پاكىستاندىكى تۈرك قوۋملىرىدىن تەشكىل تاپقان مۇساپىرلار لاگېرلىرىمۇ زىيارەت قىلىنىدۇ. بۇ زىيارەتلەردىن كېيىن، ئافغانىستان مەسىلىسىگە مۇناسىۋەتلىك ۋەزىيەت، پاكىستاندىكى تۈركلەرگە مۇناسىۋەتلىك ئەھۋاللار، ئافغانىستان مەسىلىسىدە كېلەچەكتە تۈركىيەنىڭ ئوينايدىغان رولى قاتارلىق مەزمۇنلارنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىر دوكلات تەييارلىنىپ تۈركىيە ھۆكۈمەت مەسئۇللىرىغا سۇنۇلىدۇ. يەنە شۇ يىلى دوكتور ئەھەت ئەنجاننىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن ئازاتبەگ تەشكىلاتى تاللاپ چىققان 7 نەپەر ئورتا ئاسىيالىق ياش تۈركىيەگە ئەۋەتىلىپ ھەر قايسى ئۇنىۋېرسىتېتلارغا ئوقۇشقا ئورۇنلاشتۇرۇلىدۇ (بۇ ياشلار باھاۋۇدىن ئابدۇلئالىم ئوغلى، ئابدىرېشىت چارىقۇل ئوغلى، ئابدۇقۇددۇس سۇلتانقۇل ئوغلى، خۇداينەزەر ئابدۇراخمان ئوغلى، رەھىمۇللاھاجىھاسان ئوغلى قاتارلىقلار. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
1992- يىلى ئەتىيازدا ئارمىيىسى بىلەن بىرگە مۇجاھىتلار تەرىپىگە ئۆتكەن گېنېرال رېشىت دوستۇم، ماي ئېيىدا ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى (ج م ئى ئا) تەشكىلاتىنى قۇرۇپ رەئىسلىككە سايلىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ ئافغانىستان كۈرىشىدە ئورتا ئاسىيالىقلاردىن تەشكىل تاپقان ئىككىنچى بىر مەركەزمۇ بارلىققا كېلىدۇ. گېنېرال دوستۇم ھەرىكىتى، تۈركىيە بىلەن مۇناسىۋەت تىكلىشى لازىم ئىدى. دوكتور ئەھەت ئەنجاننىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن، مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار بىلەن ئالاقە ئورنىتىش نەتىجىسىدە، دوستۇم تەرىپىدىن تۈركىيەگە ئەۋەتىلگەن ۋەكىللەر 1993- يىلى فېۋرالدا تۈركىيە پرېزىدېنتى تۇرغۇت ئۆزال تەرىپىدىن قوبۇل قىلىنىدۇ.
بۇ كۆرۈشۈش 1993- يىلى 17- فېۋرال كۈنى ئىستانبۇلدا ھۆرمەتلىك پرېزىدېنتىمىز بىلەن ئارمىيە خانىقاسىدا ئۆتكۈزۈلگەن بولۇپ، سۆھبەت ئىككى سائەتتەك داۋام قىلىدۇ. بۇ سۆھبەت يىغىنىغا دوستۇمنىڭ  ۋەكىللىرىدىن ھاشىم زارى، گېنېرال ئابدۇمالىكلار بىلەن بىر قاتاردا دوكتور ئەھەت ئەنجانمۇ قاتنىشىدۇ. بۇ كۆرۈشۈش جەريانىدا پرېزدېنتىمىزغا ئافغانىستان ۋەزىيىتى ھەققىدە كەڭ دائىرىلىك مەلۇمات بېرىلىپ، مازارى شەرفتىكى گېنېرال دوستۇم رەھبەرلىكى بىلەن بىۋاسىتە مۇناسىۋەت تىكلەش، مازارى شەرىفتە بىر كونسۇلخانا ئېچىش قاتارىدىكى تەلەپلەر ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ. بۇ ئۇچرىشىشتىن كېيىن دوستۇم بىلەن تۈركىيە ئوتتۇرىسىدا يېقىن مۇناسىۋەت تىكلىنىدۇ. بىر  مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن گېنېرال دوستۇم تۈركىيە ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن رەسمىي تۈردە تۈركىيەگە تەكلىپ قىلىنىدۇ.

خەلقئارالىق ئورتا ئاسىيا قۇرۇلتايلىرى
سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ۋەزىيەت تەرەققىياتى، پات يېقىندا زور ئۆزگىرىشلەر يۈز بېرىدىغانلىقىدىن بېشارەت بەرمەكتە ئىدى. ئۇ كۈنلەردە موسكۋانىڭ تەسىرىمۇ كۈندىن- كۈنگە ئاجىزلىشىشقا قاراپ يۈزلەنمەكتە ئىدى. شەرقى ياۋروپا بىلەن سوۋېت جۇمھۇرىيەتلىرىدە نۇرغۇنلىغان خەلق ھەرىكەتلىرى باش كۆتۈرۈشكە باشلىغان ئىدى. بۇنداق بىر ۋەزىيەت ئاستىدا چەت دۆلەتلەردە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ قانداق يول تۇتۇش مەسىلىسىنىڭ ئەھمىيىتىمۇ ئارتىپ بارماقتا ئىدى. بۇ مەقسەتتە، 1989- يىلىنىڭ سېنتەبىر ئېيىدا دوكتور ئەھەت ئەنجان رەئىسلىكىدە تۈركىيەدىكى بارلىق ئورتا ئاسىيا تەشكىلاتلىرى ۋاكالەتچىلىرى قاتناشقان دۇنيا  ئورتا ئاسىيالىقلار قۇرۇلتىيى چاقىرىلىدۇ. تۈرك دۇنياسى تەتقىقات ۋەخپىسىنىڭ يىغىن زالىدا ئېچىلغان ئىككى كۈنلۈك قۇرۇلتايدا، چەت دۆلەتلەردىكى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئەھۋالى بىلەن كەلگۈسىدە يۈز بېرىش ئېھتىمال بولغان ۋەزىيەت مۇھاكىمە قىلىنىپ، كەلگۈسى پائالىيەتلەرنىڭ پرىنسىپلىرى ئوتتۇرىغا قويۇلدى.
سوۋېت مەتبۇئاتلىرى بۇ قېتىمقى قۇرۇلتاينى قاتتىق تەنقىد قىلغان بولۇپ، قۇرۇلتاي تەشكىللىگۈچىلىرىنى قارىلاش ھەرىكىتىنى باشلايدۇ. «سوۋېت ئۆزبېكىستان» دېگەن گېزىتتە چىققان «مۇردىنى تىرىلدۈرۈشكە ئۇرۇنغۇچىلار» دېگەن سەرلەۋھىلىك ماقالىسىدە دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئەھەت ئەنجان ئىككىسى ئۈستىدە يالغان- ياۋىداق تۆھمەتلەر بىلەن تولغان قارىلاشلار ئوتتۇرىغا قويۇلغانىدى. ك گ ب تەرىپىدىن يازدۇرۇلغانلىقى چىقىپ تۇرغان بۇ ماقالىدا، دوكتور ئەھەت ئەنجان، ئەڭ ئاخىرقى قوقان خانىنىڭ نەۋرىسى ئىكەنلىكىنى تىلغا ئېلىپ كېلىپ، ئەھەت ئەنجاننىڭ غەرىزى ئورتا ئاسىيانى بىرلا دۆلەت ھالىغا كەلتۈرۈپ، بۇ دۆلەتكە خان بولۇپ تەختتە ئولتۇرۇش دەپ بوھتان قىلىنغان ئىدى.
1990- يىلى سوۋېتلەردە پارچىلىنىش شەپىسى ئېنىق ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىغان بىر يىل ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، يالغۇز چەت دۆلەتلەردە يۈرگەن مۇھاجىر ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ قاتنىشىشى بىلەن چەكلىنىپ قالماي، ئورتا ئاسىيادا ياشاۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلارمۇ قاتنىشىدىغان خەلقئارالىق بىر قۇرۇلتاي چاقىرىشنىڭ ۋاقتى پىشىپ يېتىلگەنىدى. دوكتور ئەھەت ئەنجان رەئىسلىكىدە ئورتا ئاسىيا تەتقىقات ۋەخپىسى بىلەن ئورتا ئاسىيالىقلار مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي ياردەم جەمئىيىتى بىرلىكتە بۇ قۇرۇلتاينىڭ تەييارلىق پائالىيىتىنى باشلىۋېتىدۇ. 1990- يىلى 3~5- دېكابىر كۈنلىرى ئىستانبۇل تاكسىمدىكى ئاتاتۈرك مەدەنىيەت مەركىزى زالىدا (تەقسىم مەيدانى بويىدىكى كۇلۇب − ئۇ.ت) چاقىرىلغان قۇرۇلتاي مۇنداق 3 جەھەتتە تۇنجى بولۇش ئالاھىدىلىكىگە ئىگە:
70 يىللىق مۇساپىرلىق ھايات جەريانىدا ئامېرىكا، گېرمانىيە، ئافغانىستان، پاكىستان، ئەرەب ئەللىرى ۋە تۈركىيەگە تارقىلىپ كەتكەن ئورتا ئاسىيالىقلار ۋەكىللىرى تۇنجى قېتىم بۇنداق چوڭ بىر قۇرۇلتاي سەۋەبى بىلەن بىر يەرگە يىغىلماقتا ئىدى. ئىككىنچى ئالاھىدىلىكى بولسا، سوۋېت ئىتتىپاقى قۇرۇلغىنىدىن بېرى تۇنجى قېتىم، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىدىن كەلگەن ۋەكىللەر بىلەن چەتئەلدە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلار بىر يەرگە يىغىلالىغان بىر يىغىن بولغانىدى (ئورتا ئاسىيادىن كېلىپ يىغىنغا قاتناشقانلار ئۆزبېكىستان دۆلەت مەھكىمىسى ئەزاسى شۈكرۇللا ئىبراھىم، يازغۇچىلار ئىتتىپاقى رەئىسى ئادىل ياقۇبوۋ، يازغۇچىلاردىن جامال كامال ۋە تاھىر قاھارلار بار ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئۈچىنچى ئالاھىدىلىكى، ئورتا ئاسىيالىقلار چاقىرغان بىر يىغىندا تۈركىيە ھۆكۈمىتى، تۇنجى قېتىم رەسمىي تۈردە مىنىستىر دەرىجىسى بويىچە تۈركىيەگە ۋاكالىتەن يىغىنغا قاتناشماقتا ئىدى (دۆلەت ئىشلىرى مىنىستىرى ئەرجۈمەنت قونۇقمان، ياۋروپا كومىسسىيىسى رەئىسى بۇلەنت ئاقارجالى، قەيسەرى خەلق ۋەكىلى خېلىل ئۆزسوي، پرېزىدېنت باش مەسلىھەتچىسى ئەرتاڭ يۆلەك قاتارلىق كىشىلەر قۇرۇلتايغا قاتنىشىپ، سۆزگە چىققانىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
3 كۈن داۋام قىلغان خەلقئارا ئورتا ئاسىيالىقلار بىرىنچى قۇرۇلتىيى يېپىلىشى ۋاقتىدا، يىغىنغا قاتناشقان ئۆمەكلەرنىڭ پىكىرلىرىدىن رەتلەنگەن 13 ماددىلىق بىر خۇلاسە دوكلات ئېلان قىلىنىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە، دۇنياۋى خاراكتېرلىك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىش، بۇ جەھەتتە لازىم بولغان ھەمكارلىق مۇناسىۋىتىگە كاپالەتلىك قىلىش مەقسىتىدە، دائىملىق پائالىيەت قىلىدىغان بىر دۇنيا ئورتا ئاسىيالىقلار قۇرۇلتىيى دائىمىي ئورگىنى تەشكىل قىلىش قارارى قوبۇل قىلىندى. ھەر بىر دۆلەتتىن بىر ۋەكىل قاتناشتۇرۇلۇپ تەشكىل قىلىنغان دۇنيا ئورتا ئاسىيالىقلار قۇرۇلتىيى رەئىسلىكىگە دوكتور ئەھەت ئەنجان، پەخرى رەئىسلىكىگە دوكتور بايمىرزا ھېيتى سايلىنىدۇ. قۇرۇلتاي يېپىلىپ ئۇزۇن ئۆتمەي، ئۆزبېكىستان مەتبۇئات مىنىستىرى بىلەن قىرغىزىستان مەدەنىيەت مىنىستىرى قاتارىدىكى مەسئۇل كىشىلەرنى تەكلىپ قىلىپ باشلىتىلغان دۆلەتلەر ئارا سۆزلىشىش پائالىيەتلىرى 1991- يىلى ئىچىدە كۈنسايىن كۆپىيىپ، ئۇزۇنغا قالماي دۆلەت رەئىسلىرى دەرىجىسىدىكى سۆھبەتكە ئايلىنىدۇ.

جەمئىيەتنىڭ جامائەت خىزمەت جەمئىيىتىگە ئۆزگەرتىلىشى ۋە ئاۋراسىيا فېدېراتسىيەسىنىڭ قۇرۇلۇشى
ئورتا ئاسىيالىقلار مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي ياردەم جەمئىيىتىنىڭ پائالىيەتلىرىنى تېخىمۇ ئاكتىپ قانات يايدۇرۇش، لازىم بولغىنىدا دۆلەت ياردىمىگىمۇ ئېرىشىش ئۈچۈن جامائەتكە خىزمەت قىلالايدىغان جەمئىيەت سەۋىيىسىگە ئىگە بۆلىشى لازىم ئىدى.
بۇ مەقسەتتە، 1984- يىلىدىن بۇيانقى پائالىيەتلەر ئارخىپ ھالىغا كەلتۈرۈلۈپ، ھۆكۈمەت ئورۇنلىرىنىڭ مۇزاكىرە قىلىشىغا سۇنۇلىدۇ. مۇناسىۋەتلىك مىنىستىرلىكلەر تەرىپىدىن 4 ئايدەك تەتقىق قىلىنىش نەتىجىسىدە تەلەپ مۇۋاپىق كۆرۈلۈپ، ت ك س ي د نى مىنىستىرلار مەھكىمىسىنىڭ قارارى ئارقىلىق جەمئىيەتكە خىزمەت قىلىدىغان جەمئىيەت دەرىجىسىگە كۆتۈرۈپ بېرىدۇ (تۈركىيە جۇمھۇرىيىتى مىنىستىرلار مەھكىمىسىنىڭ 1995.3.2 ۋە 95- 6683 نومۇرلۇق قارارى ئارقىلىق قوبۇل قىلىنغان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
(رەسىم ئورنى)
دوكتور بايمىرزا ھېيتى بىلەن دوكتور ئا. ئەھەت ئەنجان ئىككىسى، دوكتور ھېيتى تۇغۇلغانلىقىنىڭ 75 يىللىق خاتىرە كۈنى ئۈچۈن ئۆتكۈزۈلگەن تەبرىكلەش مۇراسىملىرىدىن بىر كۆرۈنۈش. ئىستانبۇل، 1993- يىلى 27- يانۋار
كېيىن يەنە قالغان تاشقى تۈرك جەمئىيەتلىرى بىلەن سۆزلىشىش ئارقىلىق جەمئىيەتلەر فېدىراتسىيەسى تەشكىل قىلىش مەسىلىسى ئوتتۇرىغا قويۇلۇپ، بۇنىڭ ئۈچۈن پائالىيەتلەر باشلىتىدۇ. دوكتور ئەھەت ئەنجان باشلاپ بەرگەن تەييارلىقلار نەتىجىسىدە، شەرقى ئورتا ئاسىيا جەمئىيىتى ۋە ئىراق مەدەنىيەتلەر جەمئىيىتى بىلەن كېلىشىپ ئاۋراسىيا جەمئىيەتلەر فېدېراتسىيەسى قورۇلىدۇ. تۇنجى قېتىملىق قۇرۇلتىيىنى 1995- يىلى چاقىرغان فېدېراتسىيە نۆۋەتلىشىپ رەئىس بولۇش سىستېمىسىنى قوبۇل قىلىشىدۇ. شۇنداق قىلىپ فېدېراتسىيە رەئىسلىك ۋەزىپىسىنى ھەر يىلى بىر جەمئىيەت ئۈستىگە ئېلىپ كېلىدۇ.
1984- يىلى جەمئىيەت قايتىدىن قۇرۇلغىنىدىن تارتىپ مۇستەقىللىق باسقۇچىنىڭ دەسلەپكى يىللىرىغىچە بولغان ئارىلىقتا ئورتا ئاسىيالىقلار مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي ياردەم جەمئىيىتى بىلەن ئورتا ئاسىيا تەتقىقات ۋەخپىسى بويىچە ئۈنۈملۈك ئەمىلى پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كېلىدۇ. ئامېرىكالىق تەتقىقاتچى لوۋېل بىزانىس، «تۈركىيە جۇمھۇرىيىتىدىكى سوۋېت مۇسۇلمان مۇھاجىرلىرى» ماۋزۇلۇق تەتقىقات ماتېرىيالىنىڭ غەربى ئورتا ئاسىيالىق مۇھاجىرلارغا دائىر بابىدا دوكتور ئەھەت ئەنجان رەئىسلىك قىلغان دەۋردە ئىشلەنگەن ئىشلار تۆۋەندىكىچە باھالانغان:
ئورتا ئاسىيالىقلار مەدەنىيەت ۋە ئىجتىمائىي ياردەم جەمئىيىتىنىڭ بۈگۈنكى يېتەكچىسى، نەچچە ئون يىلدىن بېرى داۋام قىلىپ كەلگەن قاراڭغۇلۇق بىر دەۋردىن كېيىن ئورتا ئاسىيالىقلارنى تۈركىيەدە كۆزگە چېلىقىدىغان ھالغا كەلتۈرىدۇ.
ئۆزبېكىستان يازغۇچىلار ئىتتىپاقى 1991- يىلى، خەلقئارالىق «چولپان» مۇكاپاتىنى دوكتور بايمىرزا ھېيتى، دوكتور ئەھەت ئەنجان ۋە مەمەتئەلى مەخمۇتوۋلارغا بېرىدۇ. يازغۇچىلار ئىتتىپاقى بۇنىڭ ئۈچۈن بۇنداق بىر قارار ئالغانلىقىنىنىڭ سەۋەبىنى مۇنداق دەپ كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ:
1991- يىلى تەشكىلاتىمىز تارىخىدا ئۆچمەس ئىز قالدۇرۇلغان بىر يىل بولدى. جۇمھۇرىيىتىمىز ئۆز مۇستەقىللىقىنى ئېلان قىلدى. مۇستەقىللىق كۈرىشى ئۈچۈن ۋەتىنىمىز تەۋەسىدە ھەمدە چەت دۆلەتلەردە جان پىدالىق بىلەن پائالىيەت كۆرسەتكەن سەپداشلىرىمىزنىڭ تارتقان جاپالىرىنى ئالاھىدە قەدىرلەيدۇ.
بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئەھەت ئەنجان، ئورتا ئاسىيا مىللىتىنىڭ دەرد سادالىرى موسكۋانىڭ سىرتىغا ئۆتەلمەي تۇرغان بىر ۋاقىتلاردا، بۇ خەلقنىڭ دەردىنى قىتئەمۇ- قىتئە ئاڭلىتىپ، ئەجدادلىرىمىزنىڭ روھىنى شاد قىلدى(“1991- يىلى جۇمھۇرىيىتىمىز تارىخىدا ئۆچمەس ئىز قالدۇرۇلدى. جۇمھۇرىيىتىمىز مۇستەقىللىقىنى ئېلان قىلدى. مۇستەقىللىق كۈرىشى ئۈچۈن يۇرتىمىزدا ۋە چەتئەللەردە ئۆزىنى بېغىشلاۋاتقان ئەربابلىرىمىز خېلى كۆپ قەدىرلىنىدۇ. بايمىرزا ھېيتى بىلەن ئەھەت ئەنجان ئورتا ئاسىيا ئەھلىنىڭ دەرد- شىكايەتلىرىنى موسكۋادىن نېرىغا ئۆتمەي تۇرغان پەيتتە بۇ خەلقنىڭ زارىنى قىتئەلەردىن قىتئەلەرگە يەتكۈزۈپ، ئەجدادلىرىمىز روھىنى شاد ئەيلەدىلەر.” «ئۆزبېكىستان ئەدەبىياتى ۋە سەنئىتى»، 1992.3.20. 7- بەت. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى ۋە ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى مۇستەقىللىقلىرىنى قولغا كەلتۈرۈشى بىلەن بىرگە چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيا پائالىيەتلىرى يېڭى بىر سەۋىيىگە يۈكسىلىدۇ (دوكتور ئەھەت ئەنجان، 1995- يىلى ئومۇمى سايلامدا «ئانا ۋەتەن» پارتىيىسى ئىستانبۇل خەلق ۋەكىلى بولۇپ سايلىنىپ، جەمئىيەت رەئىسلىكىدىن ئىستېپا بېرىدۇ. 1996- يىلقى قۇرۇلتايدا جەمئىيەت رەئىسلىكىگە تۇران ئاقىن سايلىنىدۇ. بۇ كىتاب بېسىلىۋاتقان كۈنلەردە خاقان دېمىر جەمئىيەت رەئىسلىكىنى ئۈستىگە ئېلىپ ئىشلىمەكتە ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).

ئامېرىكادىكى پائالىيەتلەر
ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ ئا ق ش غا بېرىپ ماكانلىشىشى ئاساسەن ئالغاندا ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن كېيىن باشلىنىدۇ. ئورتا ئاسىيا لېژيونىدا ۋەزىپە ئۆتەپ، ئۇرۇشتىن ئۆلمەي ساق قۇتۇلغان سابىق ھەربىيلەردىن بىر قىسمى ئا ق ش غا كۆچۈپ بارغان ئىدى. بۇ ئورتا ئاسىيالىقلار 1959- يىلىنىڭ نويابىر ئېيىدا يىغىلىشىپ ئورتا ئاسىيالىقلار ئامېرىكا جەمئىيىتى (ئورتا ئاسىيا ئامېرىكان ئاسسوكاتسيون) قۇرۇشنى قارار قىلىشىدۇ. 33 نەپەر ئورتا ئاسىيالىق بىۋاسىتە قاتناشقان، 22 نەپىرى ۋاكالەتچىسى ئارقىلىق قاتناشقان بۇ بۇ يىغىندا 41 ماددىلىق بىر نىزامنامە قوبۇل قىلىنىدۇ. جەمئىيەت رەئىسلىكىگە ئىساقجان نازىرقۇل، ئىجرائىيە كومىتېتى ئەزالىقىغا بولسا ھۈسەيىن ئىكرام، دوكتور مەمەت گۆكلەن، نارىم ئۇراز ۋە ئەلىجان ئارىپخان قاتارلىق كىشىلەر تەيىنلىنىدۇ.
بۇ جەمئىيەت، ئا ق ش دە ياشايدىغان ئورتا ئاسىيالىقلار ئوتتۇرىسىدىكى ئىتتىپاقلىق ۋە ھەمكارلىقنى كۈچەيتىش، ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ مەدەنىي ئالاھىدىلىكلىرىنى قوغداش ۋە تەرەققىي قىلدۇرۇش، ئا ق ش غا كۆچمەن بولۇپ كەلگەن ئورتا ئاسىيالىقلارغا ماددىي ۋە مەنىۋى ياردەم قىلىش دېگەندەكلەرنى ئاساسى مەقسەت قىلىشقان ئىدى. نەتىجىدە ئورتا ئاسىيا ئامېرىكان جەمئىيىتىنىڭ بۇ يىللاردا ئېلىپ بارغان پائالىيەتلىرى سايىسىدە ياۋروپا ئەللىرىدە ھەمدە تۈركىيەدە ياشاۋاتقان نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىق ئائىلە كۆچمەن سۈپىتىدە ئا ق ش غا بېرىش پۇرسىتىگە ئېرىشىدۇ. 1961- يىلى ئىساقجان نازىرقۇل رەئىسلىكتىن ئايرىلىدۇ. ئۇنىڭ ئورنىغا تەيىنلەنگەن ھۈسەيىن ئىكرام 1968- يىلىغىچە رەئىس بولىدۇ. بۇ جەمئىيەت، ئامېرىكا كونگىرىسى تەرىپىدىن ئېلان قىلىنغان قۇل قىلىنغان مىللەتلەر ھەپتىلىكى ئاساسىدا ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىق مەسىلىسىنى ئا ق ش سىياسەتچىلىرىنىڭ ئالدىغا قويۇش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىدۇ. بۇ جەمئىيەتنىڭ يەنە بىر پائالىيىتى بولسا، ئا ق ش كونگىرىسى تەرىپىدىن پېچەتلىنىش قارارى چىقىرىلغان ئامېرىكا ئاۋازى رادىئوسىنىڭ ئۆزبېكچە ئاڭلىتىشىنى قايتا باشلاشنى ئەمەلگە ئاشۇرغان پائالىيىتى ئىدى. دەسلەپكى يىللىرى ئاكتىپ پائالىيەتلەرنى قانات يايدۇرۇپ كەلگەن بۇ جەمئىيەتنىڭ كېيىنكى يىللاردا ئاكتىپچانلىقىنى جارى قىلدۇرالمىغانلىقى كۆرۈلمەكتە.
1970- يىللار، تۈركىيەدىن ئا ق ش غا كەڭ كۆلەملىك كۆچمەن كۆچكەن بىر يىللار ئىدى. كوممۇنىستىك ھاكىمىيەتلەر ئىشغال قىلىۋالغان ئەللەردىن كەلگەن مۇھاجىرلارغا ئېتىبار بېرىش سىياسىتىدىن پايدىلىنىپ تۈركىيەدىكى نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىق ئائىلىلەر ئادانا، ئىستانبۇل قاتارىدىكى مەركەزلەردىن نيو جېرسى ۋە نيۇيورك قاتارلىق شەھەرلەرنى ئاساس قىلغان ھەر قايسى ئامېرىكا شەھەرلىرىگە كۆچۈپ بارىدۇ. 1979- يىلى ئافغانىستاندا باشلانغان سوۋېت ئىشغالىيەتچىلىكى ۋە ئىچكى ئۇرۇشلار سەۋەبىدىن يەنە بىر قېتىملىق ئامېرىكىغا كۆچۈش دولقۇنى بارلىققا كېلىدۇ. ئامېرىكادا بۇ شەكىلدە ئورتا ئاسىيالىق نوپۇسىنىڭ كۆپىيىشى ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتىنى قايتىدىن ئاكتىپ پائالىيەت قىلىدىغان ھالغا كەلتۈرۈش ئېھتىياجىنى ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ.
1984- يىلى ئېچىلغان ئومۇمى يىغىن نەتىجىسىدە، ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتى نىزامنامىسى قايتىدىن تۈزۈپ چىقىلىپ، ئابدۇللا غوجا رەئىسلىكىدە يېڭى رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى سايلىنىدۇ. بۇ دەۋردىن باشلاپ، جەمئىيەت ئەزالىرى ئوتتۇرىسىدىكى مۇناسىۋەتلەر بىلەن ھەمكارلىقنى كۈچەيتىش جەھەتتە نۇرغۇن خىزمەتلەر ئىشلەنگەنلىكى كۆرۈلمەكتە. ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتى يەنە ئامېرىكادىكى تۈركى جەمئىيەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ ئاكتىپ ئەزالىرىدىن بولۇپ، ئورتا ئاسىيا نامىدا ھەر تۈرلۈك خەلقئارالىق يىغىنلارغا قاتنىشىپ دوكلاتلار سۇندى.
(رەسىم ئورنى)
ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتىنىڭ ئەزالىرى تۈركلەر كۈنى نامايىشىدا. نيۇيورك، 1991- يىلى ماي
مۇۋەپپەقىيەتلىك پائالىيەتلەرنى قانات يايدۇرغان جەمئىيەت رەئىسى ئابدۇللا غوجا، بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن كوممۇنىزمغا قۇل قىلىنغان مىللەتلەر ۋاكالەتچىلىكى تەرىپىدىن تەشكىللەنگەن «ئەسىر مىللەتلەر كومىتېتى» رەئىسلىكىگە سايلىنىپ، بۇ كومىتېت تەركىبىدە ئاكتىپلىق بىلەن پائالىيەت كۆرسىتىدۇ. بۇ كومىتېت، 1959- يىلى پرېزىدېنت ئېيزىنخاۋېرنىڭ تەستىقلىشى ئارقىلىق كۈچكە ئىگە بولغان ئەسىر مىللەتلەر خىتابنامىسىگە ئاساسەن قۇرۇلغان بولۇپ، ھەر يىلى قۇل قىلىنغان مىللەتلەر ھەپتىسى پائالىيەتلىرىنى ئۇيۇشتۇرۇپ تۇراتتى. ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتى 1985- يىلىدىن باشلاپ  «ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق ئاۋازى» ناملىق بىر خەۋەرلەر ژۇرنىلى چىقىرىشقا باشلايدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن نىمەتۇللا بېغىش رەئىس بولغان يىللارغا كەلگىنىدە «ئۈمىد − خوپې» ناملىق ئىنگلىزچە بىر ژۇرنال چىقىرىشنى سىناق قىلىدۇ (1992- يىلىنىڭ باھار ئايلىرىدا چىقىرىلىشقا باشلانغان بۇ ژۇرنال ئىككى يىل جەريانىدا جەمئىي 4 سان بېسىلىدۇ. − ئا. ھ. ئىزاھاتى). ھازىر ئورتا ئاسىيا ئامېرىكا جەمئىيىتى نۇمان ئوقۇغان رەئىسلىكىدە پائالىيىتىنى داۋام قىلماقتا.

گېرمانىيەدىكى پائالىيەتلەر
گېرمانىيە، ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشىدىن بۇرۇن ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى ۋاقىتلاردا بولغىنىدەك، 1970- يىللاردىمۇ ئورتا ئاسىيالىقلارغا ۋە ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك پائالىيەتلەرگە ساھىبخانىلىق قىلىش ئەۋزەللىكىنى داۋاملىق ساقلاپ كەلمەكتە ئىدى. سوغۇق ئۇرۇش ستراتىگىيىلىرىنىڭ ئۆزگىرىشى، ئا ق ش باشچىلىقىدىكى كوممۇنىزمغا قارشى ئەللەرنىڭ ئۆز تەشكىلاتلىرىنى بەرپا قىلىپ پائالىيەت قىلىش ئارزۇلىرى 1950- يىللاردا پائالىيەت قىلىپ كەلگەن م ت ب ك بىلەن تۈرك ئېلىگە ئوخشىغان تەشكىلاتلارنىڭ تەسىرىنى تېز سۈرئەتتە ئاجىزلاشتۇرۇۋەتكەنىدى. ۋيېتنام ئۇرۇشى ئاخىرلاشقاندىن كېيىن شەرق لاگېرى بىلەن غەرب لاگېرى ئوتتۇرىسىدا كۆرۈلۈشكە باشلىغان سىلىق مۇناسىۋەت جەريانى، ئۇنىڭدىن كېيىن رۇسىيەلىكلەرنىڭ ئافغانىستانغا بېسىپ كىرىشى ھەمدە ئا ق ش نىڭ ئافغانىستاندىكى رۇسىيەگە قارشى كۈچلەرنى قوللاپ قۇۋۋەتلەپ بېرىشى نەتىجىسىدە ئاخىرلاشقان بولۇپ، ئوتتۇردىكى جەددىچىلىك قايتىدىن باش كۆتۈرۈپ چىقىدۇ. ئا ق ش دائىرىلىرى، ۋاشىنگتوندىكى «ئامېرىكا ئاۋازى» ياكى گېرمانىيەنىڭ ميۇنخېن شەھىرىدىكى «ئازادلىق رادىئوسى» قاتارلىق ۋاسىتىلەردىن پايدىلىنىپ سوۋېت ئىتتىپاقى تەۋەسىدىكى ئۇرۇس بولمىغان مىللەتلەرگە قارىتا كەڭ كۆلەملىك ئاڭلىتىش بېرىش سىياسىتىنى باشلىۋېتىدۇ. بۇ مىللەتلەر تىلىدا مەيلى ئاڭلىتىشلار بولسۇن ياكى مەتبۇئات تەشۋىقاتلىرى بولسۇن، بۇ تۈر پائالىيەتلەر ئۇ ئەللەردە باشلىغان يوشۇرۇن ئۆكتىچىلەر ھەرىكىتىگە كۈچلۈك ياردەمچى بولغان ئىدى.
ئەركىنلىك رادىئوسى سوۋېت ئىشغالىيىتى ئاستىدا تۇرۇۋاتقان جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ ھەر بىرى ئۈچۈن ئايرىم- ئايرىم بۆلۈملەر تەسىس قىلىنىپ پائالىيەت قىلىدىغان شەكىلدە قۇرۇلغان ئىدى. ئۆزبېك بۆلۈمى، قازاق بۆلۈمى، تۈركمەن بۆلۈمى قاتارىدىكى بۆلۈملەر تەۋەسىدە نۇرغۇنلىغان ئورتا ئاسىيالىق ئىشلىمەكتە ئىدى. بۇ بۆلۈملەرنىڭ مەسئۇللىرى بولسا، بۇ تەشكىلات تەۋەسىدە ئىزچىل پائالىيەت قىلىپ كېلىۋاتقان كىشىلەر ئارىسىدىن تاللانغان ئىدى. 1980- يىللىرىغا كەلگىنىدە بۇ بۆلۈملەر ئىچىدە تەشكىلاتلارغا ئۇيۇشۇش ۋە ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىگە قارىتىلغان پائالىيەتلەرنى كۈچەيتىش ھەرىكەتلىرى باشلىنىدۇ.
1984- يىلى مارت ئېيىدا، ميۇنخېن شەھىرىدە قۇرۇلغان ئۇلۇغ تۈرك ئېلى جەمئىيىتى ئەنە شۇ تۈردىكى پائالىيەتلەردىن بىرى ھېسابلىناتتى. ئىسمائىل پىنار مەسئۇللۇقىدا قۇرۇلغان بۇ جەمئىيەت، ئۆزلىرىنى 1950- يىلى 20- مارتتا ميۇنخېن شەھىرىدە قارەس قاناتباي بىلەن سەپداشلىرى بىرلىكتە قۇرۇپ چىققان تۈرك ئېلى كومىتېتىنىڭ مىراسچىلىرى دەپ تونۇماقتا ئىدى. يېڭىدىن قۇرۇلغان بۇ جەمئىيەتنىڭ غايىسى، ئورتا ئاسىيا مەدەنىيىتىنى تونۇشتۇرۇش ۋە ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى ئۈچۈن پائالىيەت قىلىش دەپ كۆرسىتىلمەكتە ئىدى. بۇ جەمئىيەت كېيىنكى يىللاردا تارىخى كۈنلەر بىلەن تارىخىي كىشىلەرنى خاتىرىلەش يىغىنلىرىنى ئۇيۇشتۇرۇش ئارقىلىق پائالىيىتىنى داۋاملاشتۇرىدۇ.
يەنە شۇ يىللاردا ميونخېندا «ئورتا ئاسىيا ئاۋازى» ناملىق بىر خەۋەرلەر ژۇرنىلى چىقىرىلىشقا باشلىنىدۇ. بۇ ژۇرنال، چاغاتاي كوچار، تىمور كوجائوغلى ۋە مەمەت ئەيسا ئارال قاتارلىق كىشىلەردىن تەشكىل تاپقان 3 كىشىلىك بىر گۇرۇپپا تەرىپىدىن نەشرى قىلىنماقتا ئىدى. بۇ ژۇرنال، ئۆزىنى ئورتا ئاسىيالىقلارنىڭ خەلقئارالىق خەۋەر ژۇرنىلى دەپ تونۇشتۇرغان بولۇپ، ھەر قايسى ئەللەردە تۇرۇۋاتقان ئورتا ئاسىيالىقلار بىلەن ئورتا ئاسىيا تەشكىلاتلىرىغا مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەرنى بېسىپ تۇراتتى. شۇنىڭدەك، مەتبۇئاتلاردا ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك ئېلان قىلىنغان خەۋەر ۋە مۇلاھىزىلەرنىمۇ كۆچۈرۈپ باساتتى. ئەمما پەسىللىك ياكى مەۋسۇملۇق بولۇپ بېسىلىدىغان بۇ ژۇرنال، ئاران 6 سانغىچە داۋاملىشالايدۇ.
1990- يىللاردا، سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى نەتىجىسىدە، ئەركىنلىك رادىئوسىنىڭ ھەر قايسى بۆلۈملىرىدە ئىشلەيدىغان كىشىلەر بىر قىسىم خەۋەر بروشۇرلىرىنى بېسىپ تارقىتىدۇ. تىمور كوجائوغلى تەييارلاپ باسمىغا بەرگەن «بۈگۈنكى ئورتا ئاسىيا» بىلەن ھارۇن ئۆزگەن چىقارغان «بارلىق تۈرك ۋىلايەتلىرىدىن» دېگەن خەۋەرلەر ژۇرنىلى ئەنە شۇ دەۋرنىڭ مەھسۇللىرى ئىدى. ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى مۇستەقىللىقىنى قولغا ئالغان دەۋرلەردە چىقىرىلغان بۇ ژۇرناللارنىڭ بۇرۇنقى ژۇرناللارغا ئوخشىمايدىغان يېرى، بۇ ژۇرناللاردا ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى بىلەن رۇسىيە فېدېراتسىيەسى تەۋەسىدىكى تۈركى قوۋملارغا مۇناسىۋەتلىك ئەھۋاللار كۆپرەك تونۇشتۇرۇلماقتا ئىدى.
1992- يىلىدىن باشلاپ ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىگە مۇناسىۋەتلىك خەۋەرلەر پەۋقۇلئاددە كۆپىيىپ كەتكەن بولۇپ، دۇنياۋى خاراكتېردىكى نۇرغۇنلىغان ئاخبارات ماتېرىياللىرى تارقىتىلىشقا باشلانغان ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، يۇقىرىدا يىلغا كەلتۈرۈلگەن خەۋەر ژۇرناللىرىنىڭ مۇنچە كۆپ تەشۋىقات ۋاسىتىلىرى ئىچىدە ئۆزىنى كۆرسىتىپ كېتەلىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. دېگەندەك، يۇقىرىدىكى ئىككىلا ژۇرنال قاتاردىن سىقىپ چىقىرىلىپ تاقىلىپ كېتىدۇ. شەرق لاگېرىنىڭ يىمىرىلىشى ۋە سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ تارقىلىپ كېتىشى سەۋەبىدىن، ئا ق ش ھۆكۈمىتى كوممۇنىزمغا قارشى تەشۋىقات سىياسىتىنى قايتىدىن كۆزدىن كۆچۈرۈپ چىقىپ قايتىدىن تەشكىللەش يولىغا كىرىدۇ. بۇ تۈر پائالىيەتلەر سەۋەبىدىن ئەركىنلىك رادىئو ئىستانسىسىمۇ مىيۇنخېندىن پراگاغا كۆچۈرۈلىدۇ، بەزى بۆلۈملىرى ئەمەلدىن قالدۇرۇلىدۇ، ساقلىنىپ قالغان بۆلۈملەرنىڭ ئىش پرىنسىپلىرى جەھەتتە قايتىدىن رەتكە سېلىنىپ، بىر مۇنچە خىزمەتچىسى ئىشتىن توختىتىلىدۇ. بۇ ۋەزىيەت، مىيۇنخېننى مەركەز قىلغان ئەركىنلىك رادىئوسىنىڭ ئەتراپىدا شەكىللەنگەن ئىجتىمائىي- مەدەنىي خاراكتېردىكى پائالىيەتلەرگە خاتىمە بېرىلگەنلىكىنى كۆرسىتىدۇ.

ئافغان ئورتا ئاسىياىدىكى ئۇرۇشلار
ئافغانىستاندا 1979- يىلىدىكى نۇر مۇھەممەت تەرەققىي قوزغىغان كوممۇنىستلار سىياسىي ئۆزگىرىشىدىن كېيىن ھەر قايسى جايلاردا قارشىلىق كۆرسىتىش قوشۇنلىرى ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلاپ، ئافغانىستان تەۋەسى ئىچكى ئۇرۇش قاينىمىغا پېتىپ قالغان ئىدى. كوممۇنىستلار ئافغانىستاننى تىزگىنلىيەلمەسلىگى، شۇنىڭدەك يەنە رەھبەرلىك ئارىسىدىكى ئەمەل تالىشىش كۈرەشلىرىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى سەۋەبىدىن، سوۋېت ئىتتىپاقى بىۋاسىتە مۇداخىلە قىلىشقا مەجبۇر بولىدۇ. موسكۋادىكى بىرېژنيېۋ رەھبەرلىكى چاقماق تېزلىكىدىكى قوراللىق ھەرىكەتكە تايىنىپ ئافغانىستاندىكى توقۇنۇشلارنى قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا باسستۇرىۋىتەلەيدىغانلىقىغا تولۇق ئىشىنەتتى. شۇ ئارقىلىق ئافغانىستاننىمۇ موسكۋانىڭ گېپىدىن چىقمايدىغان سوۋېت ھامىيلىقىدىكى بىر دۆلەتكە ئايلاندۇرۇپ، چار بىرىنچى پېترودىن بېرى رۇسىيەنىڭ ئەڭ چوڭ ئارزۇسى بولۇپ كېلىۋاتقان ئىسسىق دېڭىزلارغا ئېچىلىش غايىسىگە يەنە بىر قەدەم يېقىنلاشقان بولاتتى.
ئەسلىدە، ئا ق ش نىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق ئەللەر بۇ ئىشقا ئەنە شۇ نۇقتا بويىچە قاراپ كېلىۋاتقانلىقى ئۈچۈن، بۇ يەردىكى كوممۇنىست ئافغانىستان ۋەزىيىتىگە قاراپ ھەرىكەت پىلانلاشماقتا ئىدى. ئەمما ۋەزىيەت تەرەققىياتى ئۇلارنىڭ كۈتكىنىدەك بولماي قالىدۇ. قىلچىمۇ قاتناش- ترانسپورت ئاساسى يوق دېيىشكە بولىدىغان بۇ تاغلىق دۆلەتتىكى مۇرەككەپ ئېتنىك تەركىبلەر ھەر قايسى ئۆزىگە تەۋە يەرلىرىنى بىر غېرىچىنىمۇ قولدىن بەرمەي جان تىكىپ تالىشىشتەك ئۇرۇش مۇھىتىنى پەيدا قىلىۋەتكەنىدى. مۇجاھىت گۇرۇپپىلىرى پۈتۈن كۈچى بىلەن تىركىشىش نەتىجىسىدە، 150 مىڭ كىشىلىكتىن ئارتۇق سوۋېت قوراللىق قىسىملىرى چوڭ شەھەرلەر بىلەن بىر قىسىم مۇھىم قاتناش تۈگۈنلىرىنىلا تىزگىنلىيەلەيدىغان ئەھۋالغا چۈشۈپ قالىدۇ. ئۇرۇش ئىككىنچى يىلىغا قەدەم قويۇشى بىلەن، ئافغانىستان ۋەزىيىتى سوۋېتنىڭ ۋيېتنامىغا ئايلىنىپ قالىدىغانلىقى كۆزگە كۆرۈنۈپلا تۇراتتى. بۇ ئەھۋالنى سەزگەن ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى پاكىستاننى ۋاسىتىسىدىن پايدىلىنىپ ھەرىكەتكە ئاتلىنىپ، مۇجاھىت گۇرۇپپىلارغا ياردەم قىلىشقا كىرىشىدۇ. ئا ق ش تەرىپىدىن تەمىنلەنگەن ستىڭگىر راكېتا بومبىلىرى سوۋېت ھاۋا ئارمىيىسىنىڭ چۈشىدە كۆرسىمۇ قورقىدىغان ئاپەتكە ئايلىنىپ، سوۋېت ھاۋا ئارمىيىسىنى ئافغانىستان ھاۋا ساھەسىنى تىزگىنلىيەلمەس ھالغا چۈشۈرۈپ قويىدۇ.
بۇ ئارىدا پاكىستان بىلەن ئىراندا قارشىلىق كۆرسەتكۈچى كۈچلەرنىڭ سىياسىي مەركەزلىرى شەكىللىنىشكە باشلايدۇ. پەشتۇلار، تاجىكلار ۋە تۈركىلەر ئاساسلىقى پاكىستانغا مەركەزلەشكەن بولسا، شىئە مەزھىپىدىكى ھازارالار بولسا ئاساسەن ئىرانغا يۈزلەنمەكتە ئىدى. 1980- يىلى پاكىستاننىڭ پىشاۋۇر شەھىرىدە پاكىستان ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن رەسمىي ئېتىراپ قىلىنغان 7 پارتىيە قۇرۇلغان ۋەزىيەت شەكىللەنگەن ئىدى. بۇ پارتىيىلەرنىڭ 6 سى پەشتۇ داھىيلىرىنىڭ يېتەكچىلىكىدىكى پەشتۇ پارتىيىسى ئىدى (بۇ پارتىيىلەر تۆۋەندىكىلەردىن ئىبارەت: ھىزبى ئىسلام پارتىيىسىنىڭ يۇنۇس خالىس گۇرۇپپىسى؛ ھىزبى ئىسلامنىڭ گۈلبەتتىن ھىكمەتيار گۇرۇپپىسىدىكىلەر؛ ئابدۇروسول سەييافنىڭ ئىتتىھادى ئىسلامى پارتىيىسى؛ سېيىت ئەخمەت جەيلانى باشچىلىقىدىكى مەھازى مىللىي پارتىيىسى؛ سىبگېتۇللا مۇجەددىدى باشچىلىقىدىكى جەپھەئى مىللىيەئى نىجاتى ئافغانىستان پارتىيىسى؛ مەۋلەۋى مۇھەممەد نەبىنىڭ ھەرەكەتى ئىنقىلابى ئىسلام پارتىيىسى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). تاجىك يېتەكچىسى بۇرھانىدىن راببانىنىڭ جەمىيەتى ئىسلام پارتىيىسى بولسا كۆپ قىسمىنى تاجىكلار بىلەن تۈركىلەر تەشكىل قىلغان بىر پارتىيە ئىدى. يەنە بىر تەرەپتە ھازارالار ئىراندا سەككىز مۇستەقىل پارتىيە قۇرۇپ چىققانىدى. ئىراننىڭ ياردىمىگە ئېرىشكەن بۇ پارتىيىلەر ئورتاق ھەمكارلىق ئۈچۈن ھىزبى ۋاھدەت نامىدا بىر باش ئورگان تەسىس قىلغانىدى.
بۇ پارتىيىلەر ئافغانىستان تەۋەسىدە كۈرەشنى داۋام قىلىۋاتقان مۇجاھىت گۇرۇپپىلارغا قورال- ياراغ، ماددىي ئەشيالار ۋە پۇل جەھەتتە ياردەم قىلىپ تۇرۇۋاتقان بولۇپ، بىر مەنىدە ئۇلارنىڭ سىياسىي ۋاكالەتچىلىكىنى ئۈستىگە ئېلىپ كەلمەكتە ئىدى. باشقىچە قىلىپ ئېيتقاندا، بىر پارتىيە، ئۆزىگە قانچىكىن كۆپ كوماندىرنى قارىتىۋالالىغان بولسا ئۇ پارتىيىنىڭ سىياسىي ساھەدىكى تەسىرىمۇ شۇنچە كۈچلەنگەن ھېسابلىناتتى. پاكىستان ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن رەسمىي ئېتىراپ قىلىنىش، بىرەر پارتىيە ئۈچۈن ھەل قىلغۇچ ئەھمىيەتكە ئىگە بىر ئىش ھېسابلىناتتى. يەنى، ئا ق ش نى ئاساس قىلغان دۇنيانىڭ ھەر قايسى ئەللىرىدىن كېلىدىغان ياردەملەر ئاساسەن پاكىستان ھۆكۈمىتى ۋاسىتىسى ئارقىلىق تەقسىم قىلىنىدىغان بولغاچقا، بىۋاسىتە ياردەمگە ئېرىشەلىشىنىڭ ئالدىنقى شەرتىمۇ پاكىستان ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن تونۇلغان پارتىيە بۆلىشى كېرەك ئىدى.
ئافغان ئورتا ئاسىياى، سوۋېت چېگراسى بويىغىلا جايلاشقانلىقى سەۋەبىدىن، ئۇرۇش تەسىرگە ئەڭ ئېغىر ئۇچرايدىغان رايون ھېسابلىناتتى. بۇ تەۋەدىكى سوۋېت قوشۇنلىرى ئارقا سەپ تەمىناتىغا بەكلا ئاسان ئېرىشەلەيدىغان ۋەزىيەتتە تۇرۇۋاتقانلىقى ئۈچۈن، ئۇلارنىڭ بۇ جايلارغا كۆرسىتىدىغان تەسىرىمۇ ئىنتايىن كۈچلۈك، ئايروپىلان بومباردىمانىغا دۇچ كېلىش خەۋپىمۇ ئىنتايىن ئېچىنىشلىق بولۇپ تۇرماقتا ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، بۇ جايلاردىكى مۇجاھىتلار ئامالسىز قالغان ۋاقىتلىرىدا پاناھلىق تىلەپ قېچىپ بارالىغۇدەك بىردىن- بىر دۆلەت بولغان پاكىستانغا يېتىپ بارالىشى ئۈچۈن ئافغانىستاننى ئۇ باشتىن بۇ باشقا بېسىپ ئۆتۈشكە مەجبۇر ئىدى. بۇ دېمەك، ئەمەلىيەتتە “قېچىپ قۇتۇلۇش مۇمكىن ئەمەس” دېگەنلىك ئىدى.
خۇددى شۇنىڭدەك، بۇ جايلارغا پاكىستاندىن كېلىدىغان ياردەملەرنىڭ يېتىپ كېلەلىشىمۇ ئۇرۇش مۇھىتى ئاستىدا، بولۇپمۇ قىش مەۋسۇملىرىدا بىر- ئىككى ئاي ۋاقىت سەرپ بولىدىغان قىيىن ئىش ھېسابلىناتتى. بۇ تۈردىكى قىيىن شارائىتلار سەۋەبىدىن ئۇرۇشتا ئەڭ زور چىقىمدار بولغان رايون ئافغان ئورتا ئاسىياى دەپ نام بېرىلگەن شىمالى ئافغانىستان ھېسابلىناتتى. دېگەندەك 1988- يىلى جەنىۋە ئۇنىۋېرسىتېتى تەرىپىدىن ئىشلەنگەن مىللىي تەركىبلەر ھەققىدىكى بىر تەتقىقاتتا بۇ ئەھۋال ئېنىق ئوتتۇرىغا قويۇلغان.
«ئافغانىستان 1978~87: ئۇرۇش، مىللىي تەركىب ۋە خەلق ئاممىسى» تېمىلىق بۇ تەكشۈرۈش دوكلاتىغا ئاساسلانغاندا، بۇ 10 يىللىق ئۇرۇش جەريانىدا سەمەنگان، فەرياپ، قۇندۇز، بەلخ، جۇزجان قاتارلىق تۈركىلەر ۋىلايەتلىرىدە ھەر مىڭ كىشىدىن 130 ئادەم ئۇرۇشتا ئۆلگەن؛ بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا جەنۇبتىكى پەشتۇ رايونلىرىدا بۇ نىسبەت مىڭدە ئوتتۇزلارغىچە تۆۋەن بولغان. يەنە شۇ تەكشۈرۈش دوكلاتىدا ئافغانىستاندىن چەت دۆلەتلەرگە قاراپ مۇساپىر بولۇپ چىقىپ كەتكەنلەر سانىمۇ تەكشۈرۈلگەن بولۇپ، بۇ تەكشۈرۈشتىمۇ تۈركى قوۋملارغا نىسبەتەن يەنە بىر قىزىق خۇلاسە ئوتتۇرىغا چىقىدۇ: ئافغانىستان نوپۇسىنىڭ بەشتىن بىرىنى دېگۈدەك تەشكىل قىلىۋاتقان بولۇشىغا قارىماي، پاكىستانغا كۆچۈپ چىققان مۇساپىرلار ئارىسىدىكى تۈركىلەر (ئۆزبېك، تۈركمەن قاتارىدىكىلەر) نىڭ نىسبىتى بەكلا ئاز ئىكەنلىكى مەلۇم بولماقتا. بۇ تەكشۈرۈش ماتېرىيالنىڭ سانلىق مەلۇماتلىرىدىن قارىغاندا پاكىستانغا 4 مىليون ئەتراپىدا مۇساپىر قېچىپ چىققان بولۇپ، بۇ ساننىڭ 85 پىرسەنت قىسمىنى پەشتۇلار، 6 پىرسەنت قىسمىنى  تاجىكلار، 3.6 پىرسەنت قىسمىنى بەلۇجىلار ۋە 1.5 پىرسەنتدەك قىسمىنى نۇرىستانىلار تەشكىل قىلغان. بۇلارغا سېلىشتۇرغاندا پاكىستانغا قېچىپ بېرىۋالالىغان مۇساپىرلارئارىسىدىكى تۈركمەنلەرنىڭ نىسبىتى 1 پىرسەنت، ئۆزبېكلەرنىڭ نىسبىتى ئاران 0.5 پىرسەنتلا بولغان.
بۇ سانلىق مەلۇماتلار ئافغانىستاندىكى كۈرەشكە تۈركىلەرنىڭ قانچىلىك كۆپ قاتناشقانلىقىنى ئېنىق كۆرسىتىپ بەرمەكتە. دېگەندەك شىمالدا قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشلەر ئافغانىستان مەنبەلىرىنىڭ ئۆزىدىمۇ ھەر تۈرلۈك مەلۇماتلار ئارقىلىق بۇ ئەھۋال ئىسپاتلاپ بېرىلمەكتە. جەمىيەتى ئىسلام يېتەكچىسى راببانىنىڭ ھەربىي مەسلىھەتچىسى مەسۇت خېلىلنىڭ 1986- يىلى بىر ژۇرنالغا يېزىپ بەرگەن ماقالىسىدىكى مۇنۇ جۈملىلەر ھەقىقەتەن دىققەت قىلىشقا ئەرزىيدۇ:
شىمال تەرەپ ھەقىقەتەن مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە بىر رايون. نوپۇسىنىڭ 90 پىرسەنت قىسمى تا بۈگۈنگىچە يۇرتىدىن ئايرىلمىغان. ئۇ يەردىكى كىشىلەر سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى بىلەن ئوخشاش تىلدا سۆزلىشىدۇ؛ مەدەنىيەتلىرى بىلەن دىنى ئېتىقادلىرىمۇ ئوخشاش (ئۆزبېك، تۈركمەن، تاجىك قاتارلىقلارنى دېمەكچى). شۇڭا، سوۋېتلەردە پەنەتراسيون ئەندىشىسى باش كۆتۈرمەكتە. بۇ جايلاردا نۇرغۇن ساندا مۇجاھىت بار بولۇپ، ئۇلار ھېچ بولمىغاندا 6 يىللىق جىھاد قىلىش تەجرىبىسىگە ئىگە.
ئەپسۇسكى، شىمالدىكى 8 ۋىلايەتتە قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشنىڭ ئاساسلىق كۈچىنى تەشكىل قىلىۋاتقان تۈركى گۇرۇپپىلار ئۇرۇشنىڭ دەسلەپكى كۈنلىرىدە ئۆزلىرىنىڭ سىياسىي تەشكىلاتلىرىنى قۇرۇپ چىقالمىغان بولغاچقا، تۈركى گۇرۇھتىكىلەرنىڭ ئاۋازىنى ئاڭلىتالايدىغان بىرەر پارتىيىمۇ يوق ئىدى. تۈرك قوماندانلىرىنىڭ كۆپى راببانىنىڭ جەمىيەتى ئىسلامىغا، ئاز بىر قىسمى ھىزبى ئىسلامنى ئاساس قىلغان باشقا پارتىيىلەرگە باغلىنىپ كۈرەشنى قانات يايدۇرماقتا ئىدى. ئەمما ئارىدىن ئۇزۇن ئۆتمەي، مەيلى ياردەملەرنى تەقسىم قىلىش ئىشىدا بولسۇن ياكى رەھبەرلىك ئورۇنلىرىدا ۋەزىپىگە تەيىن قىلىشلاردا بولسۇن تۈركىي گۇرۇپپىدىكىلەرگە قارىتا ئېغىر ئايرىمىچىلىق قىلىنىۋاتقانلىقى مەلۇم بولۇشقا باشلايدۇ. مانا بۇ مەسىلىدە بىر تۈركى پارتىيىسىنىڭ تەشكىل قىلىنىشىنىڭ نەقەدەر مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە ئىكەنلىكى ئوتتۇرىغا قويۇلۇشقا باشلاندى.

شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلام ئىتتىھادى ۋە ئازاتبەگ ھەرىكىتى
1981- يىلىنىڭ باشلىرىدا پاكىستاننىڭ پېشاۋۇر شەھىرىدە ئورتا ئاسىيا مۇجاھىتلىرى قۇرۇلتىيى چاقىرىلىدۇ. بۇ قۇرۇلتاي چاقىرىشقا يېتەكچىلىك قىلغان كىشىلەر تاھىر مۇتاھھار، ئابدۇل مەننان، ئابدۇلكېرىم مەخدۇم (ئابدۇكېرىم مەخدۇم 1942- يىلى شىبىرغان ئۆلكىسىنىڭ قىزىلئاياق كەنتىدە دۇنياغا كەلگەن. بوۋىسى ئافغانىستان تۈركمەنلىرىنىڭ يېتەكچىلىرىدىن بىرى ئىدى. 13- نۆۋەتلىك ئافغان پارلامېنتىدا جۇزجان ئۆلكىسىدىن خەلق ۋەكىلى بولۇپ سايلانغان. مۇھەممەت داۋۇتخان ھاكىمىيىتى دەۋرىدە سىياسىي سەۋەبلەر تۈپەيلىدىن قاماق جازاسىغا ھۆكۈم قىلىنىپ 14 ئاي تۈرمىدە ياتقان. بابراك قارمال ئېلان قىلغان كەچۈرۈم ئېلانى تۈپەيلىدىن تۈرمىدىن ئازاد بولىدۇ. كېيىن پاكىستانغا بېرىۋالغان مەخدۇم، پىشاۋۇردا تۈركىلەر پارتىيىسىنى قۇرۇش پائالىيىتى بىلەن شۇغۇللىنىدۇ. 1981- يىلى تۈركىيەگە كۆچۈپ كېلىپ، توكاتقا ئورۇنلاشقان. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) ۋە نۇررىددىن تالقانى قاتارلىق كىشىلەر ئىدى. يانۋار ئېيىدا چاقىرىلغان بۇ يىغىنغا پاكىستانغا كۆچۈپ كەلگەن تۈركى ئىرقىدىكى سىياسىي كىشىلەر بىلەن ئافغانىستان تەۋەسىدە كۈرەش قىلىپ كېلىۋاتقان قوماندانلارنىڭ ۋاكالەتچىلىرى قاتناشقانىدى. بۇ قۇرۇلتايدا مۇزاكىرە قىلىنغان ئەڭ مۇھىم مەسىلە تۈركلەرگە تەۋە ئايرىم بىر پارتىيە قۇرۇش زۆرۈرىيىتىنىڭ بار- يوقلۇقىنى بەلگىلەش ئىدى. چۈنكى، بۇ مەسىلىدە يىغىن قاتناشقۇچىلىرى ئارىسىدا ئىككىلىنىشلەر ساقلانماقتا ئىدى. ۋەكىللەر ئۆمىكىنىڭ بىر قىسمى ئايرىم بىر تۈركىلەر پارتىيىسى قۇرۇپ چىقىش تەرىپىدە تۇرغان بولسا، يەنە بىر قىسمى بۇنداق بىر تەشكىلات بارلىق ئېتنىك قوۋملارنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان بۆلىشى كېرەك دەپ قارىشاتتى. ئازسانلىق بولۇپ قالغان يەنە بىر قىسىملار بولسا ئايرىم بىر تۈركىلەر پارتىيىسىنىڭ قۇرۇلۇشى ھاجەتسىز دەپ قارىشاتتى. ئۇلار كۈرەشنى بۈگۈنگىچە داۋاملىشىپ كېلىۋاتقان شەكلى بويىچە باشقا پارتىيىلەر ئىچىدە تۇرۇپ داۋاملاشتۇرۇشنىڭ تېخىمۇ ئاسان بولىدىغانلىقى تەرىپىدە ئىدى. ئازسانلىقنى تەشكىل قىلىۋاتقان بۇ گۇرۇھتىكىلەر پاكىستان ھۆكۈمىتىنىڭ يېڭىدىن قۇرۇلىدىغان بىر پارتىيىنى ئېتىراپ قىلماي تۇرۇۋېلىشى سەۋەبىدىن ئۇرۇش ئۈچۈن ياردەمدىن مەھرۇم بولۇپ قالىدىغان بىر پارتىيە مەۋجۇتلۇقىنى داۋام قىلدۇرالماي قېلىشى مۇمكىن دەپ ئەنسىرىشەتتى. ئەسلىنى سۈرۈشتە قىلغاندا، بۇ قۇرۇلتايغا قاتناشقان بارلىق ۋەكىللەر بۇنداق ياردەمگە ئېرىشەلمەي قېلىشىدىن بەكلا ئەنسىرىشەتتى. شۇنداق قىلىپ بۇ قېتىمقى قۇرۇلتاي ئېنىق بىر نەتىجىگە كېلەلمەي، بۇ ئىشنى يەنە بىر قېتىملىق قۇرۇلتايدا ھەل قىلىش قارارىنى ئېلىپ تارقىلىشىدۇ.
ئارىدىن بىر مەزگىل ئۆتكەندىن كېيىن يەنە بىر قېتىملىق قۇرۇلتاي چاقىرىلىدۇ. بۇ قېتىملىق قۇرۇلتاي يىغىنىدا شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلام ئىتتىھادى نامىدا بىر تۈركىلەر پارتىيىسى قۇرۇپ چىقىش قارارى ئېلىنىدۇ. قۇرۇلىدىغان پارتىيىنىڭ ۋاقىتلىق رەئىسلىكىگە ئابدۇلكەرىم مەختۇم، مۇئاۋىن رەئىسلىكىگە ئازاتبەگ (ئازاتبەگ كېرىمى 1952- يىلى ئىستانبۇلدا تۇغۇلغان. ئاتىسى دوكتور ۋارىس كېرىمى، ئاپىسى بولسا ئاخىرقى قوقان خانلىقىنىڭ پادىشاھى خۇدايارخاننىڭ نەۋرىسى ئىدى. ئازادبەگ قانۇن فاكۇلتېتىنى پۈتتۈرگەن بولۇپ، ئافغانىستان ۋەقەسى ئوتتۇرىغا چىققىنىدىن كېيىن شىمالى ئافغانىستاندىكى تۈركىلەرنىڭ سىياسىي ۋە قوراللىق قوشۇن تەشكىللەش پائالىيەتلىرى بىلەن شۇغۇللاندى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى) سايلىنىدۇ. ئەينى ۋاقتىدىكى ئەھۋاللارنى ئازادبەگ مۇنداق بايان قىلىدۇ:
1981- يىلىنىڭ دەسلەپكى كۈنلىرىدە ئىبراھىم پاختا ئا ق ش دىن ماڭا تېلېفون قىلىپ، ئەتىسى پىشاۋۇردا بىر “ئورتا ئاسىيا مۇجاھىتلىرى يىغىنى” ئېچىلىدىغانلىقىدىن خەۋەر بېرىپ بۇ يىغىنغا مېنىمۇ قاتناشساڭ دەپ مەسلىھەت قىلىدۇ. مەن ئۇنىڭغا، يىغىن تەشكىل قىلغۇچىلىرىدىن ماڭا ھېلىغىچە بىرەر تەكلىپ كەلمىگەنلىكىنى ئېيتتىم. مەن ئۇ كۈنلەردە ئافغانىستان گراجدانى بولغانلارغىلا تەكلىپ كەلگەنلىكىنى ئاڭلىغان ئىدىم. شۇنداق قىلىپ تۇنجى قۇرۇلتايغا قاتناشمىغان ئىدىم. ئەمما ئۇ قېتىملىق قۇرۇلتاي ھېچقانداق بىر نەتىجىسى بولمايلا تارقالغانىكەن. پاكىستان ھۆكۈمىتى بۇنداق بىر پارتىيىنى ئېتىراپ قىلمايدۇ، دەيدىغان قاراش ھەممىگە ھاكىم ئىكەندۇق. شۇنداق بولغاچقا، پارتىيە قۇرۇش ھەققىدە قارار قوبۇل قىلىشنى قىيىنلاشتۇرۇپ قويغانىدى.
ئەسلىدە، پىشاۋۇردا ئافغان پارتىيىلىرى قۇرۇلۇۋاتقان دەسلەپكى كۈنلەردە راببانى مېنىڭ بىلەن يېقىن مۇناسىۋەت قىلىپ كېلىۋاتقانىدى. ئۇ، مېنىمۇ پارتىيىسىدە ۋەزىپە ئېلىشىمنى تەلەپ قىلغانىدى. راببانى، پاكىستان ئارمىيىسىدە پولكوۋنىك بولغان دائىم شاھزادە كامال ئەپەندىنىڭ يېقىن دوستى ئىدى. دائىم دېگەن بۇ كىشى يەنە كېلىپ ئۆز ۋاقتىدا ھەربىي مەكتەپ مۇئەللىمى، پاكىستان ئارمىيە باش قوماندانلىقى بىلەن ئارمىيە ئىستىقبارات تەشكىلاتىدا مۇھىم ئورۇندىكى بىرى ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، راببانىنىڭ پارتىيىسىگە ياردەم قىلىنىشى مەسىلىسىدە بۇ پولكوۋنىك ياردەم قىلغانىدى. راببانى بۇئەھۋاللارنى بىلگىنى ئۈچۈن مېنىمۇ يېنىغا تارتماقچى ئىدى. ئەمما مەن ئۇ چاغدا ئۇنىڭ بۇ مەسلىھەتىگە قىزىقمىغان ئىدىم.
ئورتا ئاسىيا مۇجاھىتلىرى قۇرۇلتىيى مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشەلمىگىنىدىن كېيىن دائىمنىڭ يېنىغا بېرىپ ئەھۋالنى چۈشەندۈرۈپ، ئايرىم بىر پارتىيە قۇرساق ياردەم قىلالارسەنمۇ دەپ سورىدىم. دائىم ماڭا بۇ جەھەتتە قولىدىن كېلىشىچە ياردەم قىلىدىغانلىقىنى، تېگىشلىك ئورۇنلار بىلەن مۇناسىۋەت باغلىنىشىغا ياردەمدە بولىدىغانلىقىنى ئېيتقاندىن كېيىن، تۇنجى قېتىملىق مۇجاھىتلار قۇرۇلتىيىنى چاقىرغان كىشىلەر بىلەن ئالاقىلەشتىم. 20 كۈندەك ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئىككىنچى قېتىملىق قۇرۇلتاي چاقىرىلدى. بۇ قۇرۇلتايدا “شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلامى ئىتتىھاتى” نامىدا بىر پارتىيە قۇرۇپ چىقتۇق. ئابدۇكېرىم مەخدۇم بۇ پارتىيىنىڭ رەئىسى بولدى. تاھىر مۇتاھھار باش سېكرېتار، قارى ھۈسىيىن مالىيە ئىشلىرى مەسئۇلى بولۇپ تەيىنلەندى. دوكتور ئەزەم دادفەرمۇ رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى ئىچىدە ئىدى. مەن سىياسىي بۆلۈم باشلىقى بولغانىدىم. قوراللىق قوشۇن تەشكىلاتىنى رەتكە سېلىش، قورال ۋە پۇل ھەل قىلىش قاتارىدىكى ئىشلار ماڭا يۈكلەنگەنىدى. تۇنجى قېتىملىق ماددىي ياردەمنى راۋالپىندىدە زاۋۇتى بولغان ئەكبەر ئەپەندىدىن ئالدۇق. ئۇ بىزگە 3 مىڭ رۇپىيە ئەتراپىدا پۇل بەرگەنىدى. بۇ پۇل، قوراللىق ئۇرۇش قىلماقچى بولۇۋاتقان بىر مۇجاھىتلار ھەرىكىتى ئۈچۈن تۆگىنىڭ قۇلىقىچىلىكمۇ كەلمەيدىغان بەكلا ئاز پۇل ھېسابلىناتتى. …
بىرەر ھەپتىدەك ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن، يەنى فېۋرال ئېيىنىڭ باشلىرىدا ئابدۇكېرىم مەخدۇمنى بىرگە ئېلىپ ئىسلامئاۋاتقا باردىم. دايىمنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ مۇناسىۋەتلىك ئورۇنلار بىلەن مۇناسىۋەت تىكلىگەن ئىدۇق. ئى س ئى (پاكىستان مەخپى ئىستىخبارات تەشكىلاتى − ئا.ھ. ئىزاھاتى) تەۋەسىدە ئافغانىستان جىھاد ھەرىكىتىگە ياردەم قىلىش كومىتېتى قۇرۇلغانىدى. كېرەكلىك بارلىق قورال- ياراغ، ماددىي ئەشيالار ۋە يېمەك- ئىچمەكلەر تەقسىماتى بۇ كومىتېت ۋاسىتىسى بىلەن بېجىرىلمەكتە ئىدى. 8- فېۋرال كۈنى 350 تال كالاشنىكوف ۋە ماددىي ئەشيالاردىن تەشكىل تاپقان تۇنجى قورال ياردىمىنى تاپشۇرۇپ ئالغانىدۇق. ئافغانىستاندىكى تۈركىي قوماندانلار بىلەن ئالاقىلەشتۇق. ئۇندىن باشقا يەنە پاكىستاندىكى مۇجاھىتلار ئىچىدىن ئۇرۇشقا بارالايدىغان مۇجاھىت گۇرۇپپىلارنى تەشكىللەپ چىقىش ئۈچۈن ئىشقا كىرىشتۇق.
ئەپسۇسكى، ياردەملەر كېلىشكە باشلىغىنىدىن كېيىن، پارتىيە رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى ئىچىدىمۇ مەسىلىلەر ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلىغان ئىدى. 3 ئايدەك ۋاقىت ئۆتكەندە دوكتور كېرىم زارىنىڭ ئۇكىسى نەبىجان ۋە ئۇنىڭ سەپداشلىرى تەرىپىدىن پارتىيە سېكرېتارى تاھىر مۇتاھھار سۇيىقەست بىلەن ئۆلتۈرۈلدى. بىز بۇ ۋەقەدىن كېيىن ھەرىكىتىمىزنى ئىمكان بار زىيانغا ئۇچراتماسلىق ئۈچۈن قولىمىزدىن كېلىشىچە تىرىشچانلىق كۆرسەتكەن بولساقمۇ، ئىشەنچسىزلىك ئۇرۇقلىرى تېرىلىپ بولغانىدى. ئەسلىدىنلا بىزنىڭ پارتىيە قۇرۇشىمىزدىن رازى بولمىغان باشقا ئاساسلىق پەشتۇ پارتىيىلىرى بىزگە قارشى كەڭ كۆلەملىك تەشۋىقاتقا كىرىشكەنىدى. ئۇلار، بۇ پارتىيىدىكىلەر مىللەتچىلىك بىلەن شۇغۇللانماقتا، ئىسلام دىنىغا زىت ھەرىكەت قىلىشماقتا دېگەندەك بوھتانلار بىلەن بىزگە قارايدىغان بىر قىسىم مۇجاھىتلارنىڭ بېشىنى قايدۇرۇشقا، ئارىمىزدا زىددىيەت ئۇرۇقلىرىنى تېرىشقا كىرىشكەنىدى.
بۇ گۇرۇھتىكى كىشىلەرنىڭ كۈشكۈرتۈشى نەتىجىسىدە، تاھىرنىڭ بېشىغا كەلگەننى ماڭىمۇ راۋا كۆرۈشى مۇمكىن دەپ پەرەز قىلدىم. سىياسىي ۋە قوراللىق قوشۇن بۆلۈمىنىڭ رەھبىرى بولغانلىقىم، پاكىستان ھۆكۈمەت دائىرىلىرى بىلەن مېنىڭ ۋاسىتىچىلىقىمدا پارتىيىمىزنىڭ مۇناسىۋەت قۇرغانلىقى سەۋەبلىك، رەئىس مەخدۇمنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان بارلىق رەھبەرلەر ئارىسىدا غۇدۇراشلار كۆرۈلۈشىگە سەۋەب بولۇۋاتقاندەك قىلاتتى. پاكىستان گراجدانى بولغان بىر ئورتا ئاسىيالىق بولغانلىقىم سەۋەبىدىن، ئافغان جىھاد سىستېمىسى تەۋەسىدە مېنىڭدەك بىرىنىڭ مۇنچە تەسىرگە ئىگە ئورۇندا بۆلىشىنى ھەرگىز خالىمايتتى.
بۇ يەردە، تۈركىلەر پارتىيىسى رەئىسى ئابدۇلكېرىم مەخدۇم بىلەن ئۇنىڭ مۇئاۋىنى بولغان ئازاتبەگ ئوتتۇرىسىدا بىر كۈرەش كېتىۋاتقانلىقى مەلۇم. مەخدۇمنىڭ تۈركىلەر پارتىيىسىنى پىر سىيىت ئەخمەت جەرەننىڭ (جەيلانىنىڭ) پارتىيىسى بىلەن باغلاشتۇرۇش ئىشى بۇ سۈركىلىشنى ئېنىق ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ. مەخدۇم، ئازاتبەگ بولماي تۇرۇپ بۇ پارتىيىنى باشقۇرۇپ كېتەلمەيدىغانلىقىنى تونۇپ يەتكەنىدى. شۇڭا ئۇ، باشقا بىر پارتىيە قۇرۇش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلىپ كۆرگەن بولسىمۇ بىرەر نەتىجە چىقىرالمايدۇ. بۇ ۋاقىتتا تۈركىيە دۆلەت باشلىقى كەنان ئەۋرەن (1982- يىلى 12- سېنتەبىردە تۈركىيەدە ھەربىي سىياسىي ئۆزگىرىشى قوزغاپ باش مىنىستىر بۆلىۋالغان ئارمىيە گېنېرالى. − ئۇ.ت) نىڭ پاكىستانغا قىلغان زىيارىتىدىن كېيىن تۈركىيەگە 4500 دەك تۈركى ئىرقىدىن بولغان كۆچمەن قوبۇل قىلىش ئىشى ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. مەخدۇم، تۈركىيەگە كۆچمەن بولۇپ كېتىش نىيىتىگە كېلىپ، 1982- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا ئۆزىگە تەۋە بىر گۇرۇپپا كىشىلەر بىلەن بىرگە تۈركىيەگە كېتىۋالىدۇ.
شۇنداق قىلىپ، ئازاتبەگ شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلام ئىتتىھادى پارتىيىسىنىڭ بىردىن- بىر مەسئۇلىغا ئايلىنىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىنكى ئەھۋاللارنى ئازاتبەگ مۇنداق بايان قىلىدۇ:
ئۇرۇش، بەكلا قىممەت بىر ھەرىكەت. گەرچە پاكىستان ھۆكۈمىتىدىن بەلگىلىك مىقداردا قورال- ياراغ بىلەن باشقا نەرسىلەرنى ئېلىپ تۇرۇۋاتقان بولساقمۇ، بىزگە قارايدىغان كوماندىر ۋە جەڭچىلەرنىڭ چىقىملىرىنىمۇ ئۈستىمىزگە ئېلىشقا مەجبۇر ئىدۇق. بۇ جەھەتتە بەكلا كۆپ قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كەلدىم. قولىمىزدا پۇل بولمىغاچقا، ئافغانىستاندا ئابرۇيغا ئىگە كىشىلەرنىڭ كۆپى بىزگە يېقىن يولاشمىدى. شۇنچە زور قىيىنچىلىقلارغا قارىماي، پىشاۋۇردا كۈچلۈك بىر مەركەز قۇرۇپ چىقىۋالغانىدۇق. شۇنىڭدەك يەنە قالغان پارتىيىلەرنىڭ ئۇرۇش ماتېرىياللىرى ساقلانغان ئىسكىلاتلار جايلاشقان مىرانشاھ شەھىرىدە بىزمۇ بىر ئىسكىلات بىلەن بىر قارارگاھ قۇرۇۋالغانىدۇق. پاكىستاندىكى لاگېرلاردا تۇرۇۋاتقان مۇساپىرلار ئىچىدىن جىھادقا قاتنىشىشنى تەلەپ قىلغان كىشىلەرنى بۇ لاگېرلاردا تەربىيىلەپ ئافغانىستاندىكى تۈركىلەر رايونلىرىغا، بىزگە تەۋە كوماندىرلارنىڭ يېنىغا يوللاشقا باشلىدۇق. ئۇرۇشتا يارىدار بولغان تۈركىلەر بۇ مەركەزلەرگە ئەۋەتىلىپ، ئۇ يەردىكى سەھىيە خادىملىرىمىز تەرىپىدىن داۋالىناتتى. پاكىستان ھۆكۈمىتىدىن ياكى بولمىسا پۇل تاپالىساق بىتەرەپ قورال ئەتكەسچىلىرىدىن سېتىۋالغان قورال ۋە ئۇرۇش ماتېرىياللىرىنىمۇ شىمالى ئافغانىستانغا ئەۋەتىپ تۇراتتۇق. ئاشىر پالۋان قاتارىدىكى نۇرغۇنلىغان قىممەتلىك تۈركى كوماندىر پارتىيىمىز قول ئاستىدا تۇرۇپ كۈرەشنى داۋاملاشتۇرماقتا ئىدى. شۇنداق قىلىپ، شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلىرى ئىسلام ئىتتىھادى پارتىيىسى، 80- يىللارنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ شىمالى ئافغانىستاندىكى جەڭلەردە ئەڭ كۈچلۈك تەشكىلات ھالىغا كېلەلىگەن ئىدى.
تۈركىلەر پارتىيىسى، دەسلەپتە سەمەنگان رايونىنىڭ تاتار مەھەللىسىدە بىر قارارگاھ قۇرۇپ چىقىدۇ. ئۇنىڭدىن كېيىن باميان رايونىنىڭ يېقىنلىرىدىكى كۇھى مەردتتە ئىككىنچى قارارگاھىنى، ئايبەك رايونىدا ئۈچىنچى قارارگاھىنى قۇرۇپ چىقىدۇ. فارياب، جۇزجان، بەلخ ۋە سەمەنگان قاتارىدىكى تۈركىلەر مەركەزلەشكەن رايونلاردا قانات يايدۇرۇلغان جەڭلەر بۇ مەركەزلەرنىڭ بىرتۇتاش يېتەكچىلىكىدە قانات يايدۇرلماقتا ئىدى. «ئىمام بۇخارى» ۋە «تىرمىزى» نامىدا ئىككى كورپۇس قۇرۇلغانىدى. سەمەنگان رايونىدا مەۋلەۋى ئابدۇلقۇددۇس بىلەن تاتار مەۋلىۋى ئىسلام، قۇندۇزدا ئەپسانە ھالىغا كەلگەن باسمىچىلار يېتەكچىسى ئىبراھىم لاقاينىڭ ئىنىسىنىڭ نەۋرىسى بولغان خالىددىن، باغلان رايونىدا ئايىت مۇرات، جۇزجان رايونىدا بولسا ھاشىر پالۋان قاتارلىقلار تۈركىلەر پارتىيىسىگە تەۋە جەڭ قىلىۋاتقان كوماندىرلار ئىدى. بولۇپمۇ ھاشىر پالۋان (ئاشۇر پەھلىۋان) بىلەن مەۋلەۋى ئابدۇلقۇددۇس ئىنتايىن مۇۋەپپەقىيەتلىك جەڭلەرنى قىلغانىدى. بۇ كۈرەشلەر، ئەزەلى تۈرك دۈشمىنى بولغان پەشتۇ مىللەتچىسى ھىكىمەتيارنىڭمۇ ئېتىراپ قىلىشىغا ئېرىشكۈدەك مۇۋەپپەقىيەتلىك قانات يايدۇرۇلغانىدى. 1988- يىللاردا بىر تۈركىيە تېلېۋىزىيە ئىستانسىسىنىڭ مۇخبىرلار ئۆمىكى زىيارەت قىلىش ۋاقتىدا ھىزبى ئىسلام يېتەكچىسى ھىكىمەتيار، “تۈركىلەرنىڭ جىھادتىكى ئورنى قانچىلىك؟” دېگەن سوئالىغا مۇنداق جاۋاب بەرگەنىدى:
تۈركىلەر شىمالى ۋىلايەتلەردە ئىنتايىن كۈچلۈك تەشكىلاتلارنى قۇرۇپ ئىنتايىن مۇھىم قارشىلىق كۆرسىتىش پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللانماقتا. مەن سىلەرگە بىردىن- بىردىن ئىسمىنى ئاتاپ كۆرسىتىپ بېرەلەيدىغان بىر مۇنچە تۈركى كوماندىرلارنىڭ يېتەكچىلىكىدە جەڭ قىلماقتا.
يەنە بىر يېتەكچى جەيلانىنىڭ يەنە شۇ سوئالغا بەرگەن جاۋابى تۆۋەندىكىدەك ئىدى:
ئازاتبەگ، تۈركمەن ۋە ئۆزبېك قېرىنداشلىرىمىزنىڭ يېتەكچىسى ھېساپلىنىدۇ. بىز ئۇنىڭ بىلەن مۈرىنى مۈرىگە تىرەپ بىرلىكتە جەڭ قىلماقتىمىز.
(رەسىم ئورنى)
شىمالى ۋىلايەتلەر ئىسلام ئىتتىھادى پارتىيىسىنىڭ يېتەكچىسى ئازاتبەگ بىلەن دوكتور ئەھەت ئەنجان ئافغانىستان- پاكىستان چېگرا بويىدىكى بىر قارارگاھتا. مىرانشاھ، 1989- يىلى يانۋار
ئازاتبەگنىڭ پارتىيىسىگە ئەزا بولماقچى بولغان كىشى چوقۇم تۈرك قوۋملاردىن كەلگەن بىرى بۆلىشى شەرت ئىدى. شۇ سەۋەبتىن ئازاتبەگ بىلەن شىمالى ۋىلايەتلەر ئىسلام ئىتتىھادى پارتىيىسى مىللەتچى، جىھادقا بۆلگۈنچىلىك قىلغۇچى دېگەن قارىلىنىشلارغا دۇچ كېلىدۇ. يەنە بىر تەرەپتىن ئازاتبەگنىڭ شىمالى ئافغانىستان تۈركىلىرىنى بىر نۇقتىغا كەلتۈرۈش جەھەتتىكى تىرىشچانلىقلىرى بۇ تەۋەدىكى تەسىر كۈچىدىن ئايرىلىپ قېلىشتىن قورققان پەشتۇ مىللەتچى پارتىيىلەرنى قاتتىق بىئارام قىلماقتا ئىدى. ئازاتبەگ پات- پات ئوتتۇرىغا قويۇپ كېلىۋاتقان ئافغانىستان ئازاد قىلىنغاندىن كېيىن ئازاد قىلىنىش نۆۋىتى ئورتا ئاسىياغا كېلىدۇ دېگەن چاقىرىقلىرى، سوۋېت ئىتتىپاقىنىمۇ قاتتىق ئۈركۈتۈپ كەلمەكتە ئىدى. شۇڭا، سوۋېت تەشۋىقاتچىلىرى ئازاتبەگنى پانتۈركىست دەپ تونۇتۇپ، ئۇنىڭ پارتىيىسىنى چەكلەش ئۈچۈن ئازاتبەگنى غەرب كۈچلىرى بىلەن پاكىستاننىڭ ئىشپىيونى دەپ تەشۋىق قىلىشقا كىرىشكەنىدى [فرانسۇز تەتقىقاتچى ئولىۋېر روي، «شىمالى ئافغانىستاندا ئېتنىك كىملىك ۋە سىياسىي قۇرۇلما» دېگەن تەتقىقات ماقالىسىدە، تۈركى پارتىيىسىگە قارىتىلغان پاكىتى بولمىغان بارلىق بوھتانلارنى قاتارغا تىزىپ كېلىپ، “ئازاتبەگنىڭ پارتىيىسى كابۇلدىكى نەجبۇللا ھاكىمىيىتىنىڭ قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكەتلەرنى پارچىلاش ئۈچۈن پايدىلىنىپ كېلىۋاتقان بىر تروۋا ياغاچ ئېتى (يۇنان ئەپسانىلىرىدىكى قىز قاچۇرۇشنى دەپ شەھەرنى ئىچىدىن قولغا كىرگۈزۈش ئۈچۈن بىر مۇراسىم كۈنى ياغاچتىن بالادەك بىر ئات ياساپ، ئۇنىڭ ئىچىگە نەچچە يۈز ئەسكەرنى يوشۇرۇپ شەھەر سېپىلىدىن كىرىۋالغاندىن كېيىن، ئىچكى- تاشقى ھەمكارلىق بىلەن شەھەرنى قولغا چۈشۈرگەنلىك ھەققىدىكى بىر رىۋايەتتىكى ياغاچ ئاتنى كۆرسىتىدۇ. بۇ شەھەر تۈركىيەنىڭ ئېگە دېڭىزى بويىدا دەپ پەرەز قىلىنىدۇ. − ئۇ.ت) دىن باشقا نەرسە ئەمەس” دەيدىغان پۈتۈنلەي نامەردلىك بىلەن ئوتتۇرىغا قويۇلغان باھانى سۇنىدۇ. يەنە شۇ ئاپتور، كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئېلان قىلغان «ئافغانىستاندىكى قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكىتى ۋە ئىسلام» دېگەن كىتابىدىمۇ ئىران ياردەم قىلىپ كېلىۋاتقان ئەڭ كۈچلۈك شىئە پارتىيىلىرىگىچە بولغان بارلىق سىياسىي ھەرىكەتلەر ئۈستىدە توختالغان بولۇپ، بۇلارغا نىسبەتەن ئازاتبەگ بىلەن ئۇنىڭ تۈركىلەر پارتىيىسى توغرىلىق بىر ئېغىزمۇ گەپ قىلماي ئۆتۈپ كەتكەن. بۇ رايونغا مۇناسىۋەتلىك مەسىلىلەر مۇتەخەسسىسى بولغان روينىڭ ئافغانىستان جىھاتىدا پەشتۇ پارتىيىلىرى بىلەن ئەخمەت شاھ مەسۇدنى ئالاھىدە كۆككە كۆتۈرۈپ تونۇشتۇرۇش بىلەن، شىمالى ئافغانىستان تۈركىلىرىنىڭ بۇ جىھادتىكى تۆھپىلىرى ھەققىدە بىر ئېغىزمۇ گەپ قىلماي ئۆتۈپ كېتىشكە ئۇرۇنغانلىقى، ئىلمىيلىككە پۈتۈنلەي زىت، قارىغۇلارچە ھۆكۈم قىلىشتەك بىر ئۇسلۇبتا ھەرىكەت قىلىدىغان بىرى ئىكەنلىكىنى كۆرسەتمەكتە. − ئا.ھ. ئىزاھاتى].
1987- يىلى، ئافغانىستان ئۇرۇشى نۇقتىسىدىن تۈپكى بۇرۇلۇش بولغان بىر يىل ھېساپلىنىدۇ. موسكۋا دائىرىلىرى ئافغانىستاندىكى ھەرىكىتىدە مۇۋەپپەقىيەت قازىنالمىغانلىقىنى ئېتىراپ قىلىشقا مەجبۇر بولۇپ، بۇ يەردىكى پاتقاقلىقتىن دەرھال چىقىپ قۇتۇلۇش نىيىتىگە كەلگەنىدى. نەتىجىدە، موسكۋا دائىرىلىرى سوۋېت ئارمىيىسىنى باسقۇچلار بويىچە چېكىندۈرۈپ چىقىدىغانلىقىنى، ئەمما نەجبۇللا ھۆكۈمىتىگە ئىقتىسادىي جەھەتتە ۋە ئارقا سەپ تەمىناتى جەھەتتە ياردەم بېرىپ تۇرىدىغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ. شۇ يىلىنىڭ يانۋارىدا موسكۋا بىلەن كابۇل ئوتتۇرىسىدا دوستلۇق ۋە ھەمكارلىق شەرتنامىسى ئىمزالىنىدۇ. شۇنىڭغا قارىماي نەجبۇللا ھۆكۈمىتى 150 مىڭدىن ئارتۇق سوۋېت قوشۇنلىرىنىڭ ئافغانىستاندا تۇرۇۋاتقانلىقىغا قارىماي يالغۇز ئىقتىسادى ۋە تېخنىكىلىق ياردەملىرىگىلا تايىنىپ ھاكىمىيىتىنى ساقلاپ قالالمايدىغانلىقى ئېنىق ئىدى. بۇنداق بىر قورچاق ھۆكۈمەت چوقۇم بىر كۈنى ئاغدۇرۇلىدىغانلىقى ئېنىق، بۇنىڭدىن كېيىن ئافغانىستاندا قانداق بىر ھاكىمىيەت تۈزۈمى يولغا قويۇلۇشى لازىملىقى مۇھاكىمە تېمىسىغا ئايلانغان ئىدى.
ئۇنىڭدىن كېيىنكى بىر يىل، ئۇرۇش- توقۇنۇشلار ۋە مۇناسىۋەتلىك دۆلەتلەردە بولغان دىپلوماتىك چارە ئاختۇرۇشلار بىلەن ئۆتىدۇ. بۇ ۋاقىتتا بوز ھۆكۈمىتى ئافغان جىھاتچىلىرىغا 500 مىليون دوللارلىق ياردەم ئاجرىتىدىغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ. مۇجاھىتلارنىڭ سېپىدىن ئايرىلغان پارتىيىلەر بۇ ياردەم سوممىسىدىن بەھرىلىنەلمەيتتى. ئامېرىكا ياردىمى پاكىستان ۋاسىتىچىلىقى بىلەن تارقىتىلماقتا بولۇپ، پاكىستان ھۆكۈمىتى تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنغان مۇجاھىت پارتىيىلىرىگىلا ياردەم تەمىنلىنەتتى. ياردەمنىڭ يەنە بىر قىسمىنى سەئۇدى ئەرەبىستان ھۆكۈمىتى ئۈستىگە ئالغان ئىدى. 1989- يىلى 15- فېۋرال كۈنىدىن باشلاپ سوۋېت ھەربىي قىسىملىرى قولىدىكى قورال- ياراغ، ئۇرۇش ماتېرىياللىرى ۋە ھەربىي قاتناش ۋاسىتىلىرىنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمىنى ئافغانىستان ئارمىيىسىگە تاشلاپ بېرىپ، چېكىنىش ئىشلىرىنى ئاخىرلاشتۇرىدۇ.
ئۇرۇسلار چېكىنىپ كەتكەندىن كېيىن، ئافغانىستاندىكى ئۇرۇش كوممۇنىست نەجبۇللا ھۆكۈمىتى بىلەن قارشىلىق كۆرسەتكۈچى پارتىيىلەر ئوتتۇرىسىدىكى ھاكىمىيەت تالىشىش ئۇرۇشىغا ئايلىنىدۇ. پاكىستاندا تۇرۇۋاتقان پارتىيىلەر سوۋېت قوشۇنلىرى چېكىنىپ تۆتىنچى كۈنى راۋالپىندى شەھىرىدە 437 ۋەكىل قاتناشقان بىر قۇرۇلتاي چاقىرىدۇ. ئەمما بۇنىڭ ئۈچۈن ۋەكىل تاللىنىشتا ئافغانىستاندىكى مىللەتلەرنىڭ نوپۇس نىسبىتى كۆزدە تۇتۇلماستىن، تۈركىلەر بىلەن ھازارالارغا بەكلا ئاز ۋەكىل سايلاش تەكلىپى بېرىلىدۇ. شۇ سەۋەبتىن ئازاتبەگنىڭ تۈركلەر پارتىيىسى بىلەن ھازارا پارتىيىلىرى بۇنىڭغا نارازىلىق بىلدۈرۈپ يىغىنغا قاتناشمايدۇ.
پەشتۇلارنىڭ مۇتلەق ئۈستۈنلۈكى ئاساسىدا ئېچىلغان بۇ قۇرۇلتايدا دۆلەت رەئىسلىكىگە مۇجەددىدى، باش مىنىستىرلىككە سايياف سايلىنىدۇ. ھېكىمەتيار تاشقى ئىشلار مىنىستىرى، يۇنۇس خالىس دۆلەت مۇداپىئەمىنىستىرى ۋە راببانى بولسا ئىچكى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە تەيىنلىنىدۇ. بۇ ھۆكۈمەتتە يالغۇز راببانىلا پەشتۇ بولمىغان باشقا مىللەتتىن ئىدى.
ۋەزىيەت بۇ ھالغا كەلگىنىدىن كېيىن، 1989- يىلىنىڭ يانۋارىدا ئازاتبەگ، كوماندىر ۋە ئىككى مىڭدەك ئەسكىرى بىلەن بىرگە ئافغانىستانغا قاراپ يولغا چىقىپ، سەمەنگان رايونىدىكى قارارگاھىغا بېرىپ ئورۇنلىشىدۇ. ئازاتبەگ، بۇندىن كېيىن كۈرەشنى ئافغانىستاندا تۇرۇپ قوماندانلىق قىلماقچى بولىدۇ.
سوۋېتلار چېكىنىپ چىقىپ كەتكىنىدىن كېيىن قۇرۇلغان ۋاقىتلىق ھۆكۈمەتكە قارايدىغان ھەربىي قىسىملار پاكىستان چېگراسىغا يېقىن بولغان، كابۇل يولى ئۈستىدىكى ئىنتايىن مۇھىم ئىستراتېگىيىلىك بىر شەھەر ھېسابلىنىدىغان جالالئاۋاتقا ھۇجۇم قىلىشقا ئاتلىنىدۇ. ئۇزۇنغا سوزۇلغان مۇھاسىرە قىلىنىشلارغا قارىماي، مەركىزى ھۆكۈمەتكە تەۋە ھەربىي قىسىملار كابۇلدىن كېلىۋاتقان زور كۆلەملىك ھاۋا ئارمىيە ياردىمىگە تايىنىپ شەھەرنى مۇداپىئە قىلىشنى داۋاملاشتۇرىدۇ. بۇ مەغلۇبىيەت، مۇجاھىتلارغا ياردەم قىلىپ كېلىۋاتقان ئەللەر ئىچىدىمۇ قاتتىق ئۈمىدسىزلىكلەرنىڭ تۇغۇلۇشىغا سەۋەب بولىدۇ. مۇجاھىتلارغا ئەڭ كۈچلۈك ياردەم قىلىپ كېلىۋاتقان پاكىستان بىلەن ئامېرىكا قوشما شتاتلىرى ھۆكۈمەتلىرى ۋاقىتلىق مۇجاھىتلار ھۆكۈمىتىنى رەسمىي ئېتىراپ قىلىشمىغان ئىدى. يەنە بىر تەرەپتىن سوۋېت ئىتتىپاقى ھەر كۈنى لىق 25 ئىليۇشىن قورال- ياراغ، ئۇرۇش ماتېرىياللىرى، يېمەك- ئىچمەك ۋە يېقىلغۇ يەتكۈزۈپ تۇرۇش ئارقىلىق نەجبۇللا ھاكىمىيىتىگە بېرىۋاتقان ئارقا سەپ تەمىناتىنى ئۈزمەي تەمىنلەپ كەلمەكتە ئىدى.
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ چېكىنىپ چىقىپ كېتىشىدىن كېيىن كابۇل ھۆكۈمىتىنىڭ تېزلىكتە يىمىرىلىپ كېتىدىغانلىقىنى ئويلىغان مۇجاھىتلار بىرلەشمە ھۆكۈمىتى بۇنداق بىر ئارزۇسىنىڭ ئەمەلگە ئاشمىغانلىقىنى كۆرگەندىن كېيىن، بىرلەشمە ھۆكۈمەت تەشكىل قىلغان كۈچلەر ئوتتۇرىسىدا سۈركىلىشلەر باش كۆتۈرۈشكە باشلايدۇ. بولۇپمۇ ئەخمەت شاھمەسئۇد قوشۇنلىرى بىلەن ھېكىمەتيارغا قارايدىغان قىسىملار ئوتتۇرىسىدا كۈچلۈك توقۇنۇشلار يۈز بەرمەكتە ئىدى. 1989- يىلىنىڭ ئىيۇل ئېيىدا، تەركىبىدە تۈركى ئىرقىدىن بولغان كوماندىرلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان 30 نەپەردەك يۇقىرى دەرىجىلىك ھەربىي ئەمەلدارنى ھېكىمەتيارغا قاراشلىق قوراللىق كۈچلەر قاپقانغا چۈشۈرۈپ قىرىپ تاشلايدۇ. بۇ ۋەقە، مۇجاھىتلار بىرلەشمە ھۆكۈمىتى ئىچىدىكى بۆلۈنۈشنى ئاشكارا ئوتتۇرىغا چىقىرىدۇ. بۇ ۋەقەلەردىن كېيىن، ئەخمەت شاھمەخسۇد پەشتۇ تەۋەسىنىڭ سىرتىدىكى كوماندىرلارنى ئاساس قىلغان ھالدا مۇجاھىت قوماندانلىرىنى بىر نۇقتىغا توپلاپ ئىسلامى جىھاد  ھەيئىتى نامىدا بىر تەشكىلات قۇرۇپ چىقىدۇ. شاھ مەخسۇد بۇ ھەرىكىتى ئارقىلىق ئا ق ش بىلەن پاكىستانغا ئوخشىغان جىھادقا ئارقا سەپ تەمىنات ياردىمى بېرىپ كېلىۋاتقان ئەللەر بىلەن بىۋاسىتە سۆزلىشىش شارائىتىنى يارىتىپ، پەشتۇلارنى ئاساس قىلغان ۋاقىتلىق بىرلەشمە ھۆكۈمەتنى چەتتە قالدۇرۇش پىلانىنى تۈزمەكتە ئىدى. بۇنداق بىر تەشكىلات قۇرۇلۇش جەريانىدا شاھمەسئۇد بىلەن ئازاتبەگ ھەر تۈرلۈك سۆھبەتلەرنى ئۆتكۈزۈپ تۇرغانىدى. شۇنىڭغا قارىماي، ئازاتبەگ بۇ تەشكىلاتقا قاتنىشىشنى قوبۇل قىلمايدۇ.
مۇجاھىتلار سېپىدا بۇ تۈردىكى ۋەقەلەر يۈز بېرىۋاتقان مەزگىللەردە، كابۇلدىكى نەجبۇللا ھۆكۈمىتى مۇجاھىتلار بىلەن يارىشىش يولىنى ئاختۇرۇشقا كىرىشىدۇ. سوۋېت لاگېرىدا يۈز بەرگەن ئۆزگىرىشلەر سەۋەبىدىن، نەجبۇللامۇ ئافغانىستان خەلق دېموكراتىك پارتىيىسىنىڭ نامىنى ۋەتەن پارتىيىسى دەپ ئۆزگەرتىدۇ. شۇنداق قىلىپ، پائالىيەتلىرىنى مىللەتچى كۆرۈنۈشىگە كەلتۈرۈپ، موسكۋانىڭ قورچىقى ئەمەسلىكىنى ئىسپاتلىماقچى بولغانىدى.
پەشتۇلاردىن باشقا مىللەتلەرنىڭ كابۇل ھۆكۈمىتىنى ھىمايە قىلىشىنى قولغا كەلتۈرۈش مەقسىتىدە تۈركىلەر بىلەن ھازارلارغا تۇرغان يەرلىرىگە ئاپتونومىيە بەرگەنلىكىنى ئېلان قىلىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە، سابىق پادىشاھ زاھىر شاھ ۋە مۆتىدىل مۇجاھىت گۇرۇھتىكىلەر بىلەن جەنىۋەدە بىر قېتىملىق يىغىن چاقىرىپ، ئۆزىنىڭ پارتىيىسىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان كەڭ دائىرىلىك ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت قۇرۇش ھەرىكىتىنى باشلايدۇ.
1991- يىلى، ئافغانىستاندا چارە ئىزدىنىشلەر بىلەن ئۆتىدۇ. يىل ئاخىرىغا كەلگىنىدە، مۇجاھىتلارنىڭ شۇنچە تىرىشچانلىق كۆرسەتكەنلىكىگە قارىماي، نەجبۇللا ھۆكۈمىتى كابۇلنى ئاساس قىلغان ھالدا مازارى شەرىپ، جالالئاۋات، قەندىھار ۋە ھېرات قاتارىدىكى چوڭ شەھەرلەر بىلەن ئۇلارنى بىر- بىرى بىلەن تۇتاشتۇرۇپ تۇرغان ئاساسلىق يوللارنى قولدىن چىقارماي چىڭ ئىگىلەپ تۇرماقتا ئىدى. شۇنداقتىمۇ، 1991- يىلىنىڭ 18- يانۋار كۈنى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ رەسمىي پارچىلانغانلىقى نەجبۇللا ھۆكۈمىتىنىڭ تەقدىرىنىمۇ بەلگىلەپ بەرگەن ئىدى.

نەجبۇللا ھۆكۈمىتىنىڭ ئاقىۋىتى ۋە گېنېرال دوستۇمنىڭ سەھنىگە چىقىشى
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ پارچىلىنىشى، ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ مۇستەقىل دۆلەت ھالىغا كېلىشى قاتارلىق ۋەقەلەر بۇ رايوندىكى كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى زور دەرىجىدە ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. ئافغانىستان بىلەن جەمئىي 1500 كىلومېتىرلىق چېگراسى بولغان تۈركمەنىستان، ئۆزبېكىستان ۋە تاجىكىستان قاتارىدىكى ئۈچ جۇمھۇرىيەت، ئافغانىستاندا يۈز بېرىۋاتقان ئىچكى ئۇرۇش تەسىرىدىن ئۆزىنى چەتكە ئېلىشنى بەكلا ئارزۇ قىلىشاتتى. بولۇپمۇ ھېكىمەتيارغا ئوخشىغان رادىكاللارنىڭ ئىسلامى جىھاد قاراشلىرىنى يېيىش ئېھتىماللىقلىرىدىن بەكلا ئەنسىرەشمەكتە ئىدى. سوۋېتلەرنىڭ پارچىلىنىشى، ئا ق ش باشچىلىقىدا پاكىستان ۋە ئىرانغا ئوخشىغان ئەللەرنىڭ بۇ رايونغا مۇناسىۋەتلىك پىلانلىرىنىمۇ زور دەرىجىدە ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. ئىران بىلەن پاكىستان ئىككىسى ئورتا ئاسىياغا قارىتا تەسىر دائىرىسىنى كۈچەيتىش سىياسىتىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇش ھەرىكىتىنى باشلايدۇ. ئا ق ش ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇندىن كېيىن سوۋېت ئىتتىپاقىنى ئافغانىستان پاتقاقلىقىدا ھالىدىن كەتكۈزىۋېتىش سىياسىتىنى داۋاملىق يۈرگۈزۈشىنىڭ ھاجىتى قالمىغانىدى. ئەندىكى مەقسەت، ئاساسەن ئالغاندا بۇ رايوننىڭ ئىقتىسادى مەنبەلىرىنى ئا ق ش نىڭ مىللىي مەنپەئىتىگە مۇۋاپىق قايتىدىن رەتكە سېلىشقا يۈزلەندۈرۈش ئۈچۈن تىرىشىش ئىدى.
1992- يىلىنىڭ باشلىرىدا (ئافغانىستاندا − ئۇ.ت) بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ تەشەببۇسى بىلەن، ھەرقايسى تەرەپلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان بىر ئورتاق ھۆكۈمەت قۇرۇپ چىقىش پائالىيىتى باشلىتىدۇ. نەجبۇللا بولسا، تۈركى جۇمھۇرىيەتلىرىدىن ئارقا سەپ تەمىناتىغا ئېرىشىش ئۈچۈن ھەرىكەت قىلماقتا ئىدى. ئەمما تېخى ئەندىلا يېڭىدىن دۆلەت شەكىللەندۈرۈش باسقۇچىدا تۇرۇۋاتقان بۇ دۆلەتلەر سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدىكىگە ئوخشايدىغان ئۇنداق بىر ياردەمنى ئۈستىگە  ئالالىشى ھەرگىز مۇمكىن ئەمەس ئىدى. ئۇنىڭ ئۈستىگە ئۇلاردا بۇنداق ياردەم قىلىش دەيدىغان خىيالىمۇ يوق ئىدى. بۇ ۋاقىتتا، كابۇل ھۆكۈمىتىنىڭ سىياسىي ئاساسىنى تەشكىل قىلغان ۋەتەن پارتىيىسى تەركىبىدە كەلگۈسى ئىستىقبالىغا مۇناسىۋەتلىك يۈرگۈزۈلىدىغان سىياسەت ھەققىدە پىكىر ئىختىلاپلىرىمۇ ئېغىر ئىدى. مەركىزى ھۆكۈمەتكە قارايدىغان قوراللىق قىسىملار بىلەن مۇجاھىتلار ئوتتۇرىسىدىكى سۆزلىشىشلەرمۇ كۆپىيىپ، توپ- توپ مۇجاھىتلار تەرىپىگە ئۆتۈپ كېتىشلەر كۆرۈلمەكتە ئىدى.
بۇنداق بىر ۋەزىيەت ئاستىدا، ئەڭ ئالدى بىلەن ئۇرۇش توختىتىش ۋەزىيىتىنى شەكىللەندۈرۈش ئۈچۈن كۈچ چىقىرىپ كېلىۋاتقان بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ ۋاكالەتچىسى بېنون سېۋان، نەجبۇللا بىلەن كۆرۈشىدۇ. بۇ كۆرۈشۈشتە، نەجبۇللا كەڭ ساھەلەرنىڭ قاتنىشىشىدا قۇرۇلىدىغان ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت لايىھىسىگە ماقۇل كېلىپ، بۇنداق بىر ھۆكۈمەت قۇرۇلۇشى ھامان پۈتۈن ھوقۇقلارنى شۇ ھۆكۈمەتكە ئۆتكۈزۈپ بېرىدىغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ.
18- مارت كۈنى ئېلىنغان بۇ قارار، كابۇل ھۆكۈمىتى بىلەن مۇناسىۋىتى بولغان بارلىق تەرەپلەر ئۈچۈن ئالغاندا، ئۆزلىرىنىڭ مەۋقەسىنى قايتىدىن بەلگىلىنىدىغانلىقىنىڭ بىر ئېلانى ھېسابلىناتتى. بۇ ئەھۋاللاردىن كېيىن، مەركىزى ھۆكۈمەتنىڭ كۈچلۈك ھەربىي قوماندانلىرىدىن ئۆزبېك گېنېرال رېشىت دوستۇم، تاجىك گېنېرال ئابدۇمۆمۈن ۋە ئىسمائىلچىلار گۇرۇھىدىن گېنېرال سىيىت مەنسۇر نادىرىلار بىر يەرگە كېلىپ نەجبۇللا ھۆكۈمىتىگە قارشى كۈرەشكە ئاتلىنىش قارارى ئېلىشىدۇ. گېنېرال دوستۇم يېتەكچىلىكىدە تەشكىللەنگەن بۇ يېڭى ھەربىي بىرلەشمىنىڭ بىرىنچى نىشانى 18- ئافغانىستان كورپۇسى تەرىپىدىن مۇداپىئە قىلىنىۋاتقان مازارى شەرىپ شەھىرىگە ھۇجۇم قىلىش ئىدى. مارت ئېيىنىڭ ئاخىرلىرى شەھەرنى تارتىپ ئالغان بىرلەشمە ئارمىيە تېزلىكتە جەنۇبقا قاراپ يۈرۈش قىلىپ، ئاپرېل ئېيىنىڭ بېشىدا كابۇلغا يېتىپ بارىدۇ. 15- ئاپرېل كۈنى كابۇل ئايرودرومى دوستۇمنىڭ قىسىملىرى تەرىپىدىن تارتىپ ئېلىنىدۇ. نەجبۇللا، كابۇلدىكى بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتى ئورگىنىغا كىرىپ پاناھلىنىدۇ. بۇ ئەھۋاللار روي بېرىۋاتقان بۇ بىر ھەپتىدە، نەجبۇللانىڭ مۇئاۋىنى بولغان خاتىپ، كابۇل شەھىرىنى ئەخمەت شاھمەخسۇد بىلەن گېنېرال دوستۇم ئارمىيىسىگە شەرتسىز ئۆتكۈزۈپ بېرىدۇ.

مۇجاھىتلار ھۆكۈمىتى ۋە كابۇلدىكى ھوقۇق تالىشىش كۈرىشى
پايتەختنىڭ دوستۇم قوماندانلىقىدىكى بىرلەشمە ئارمىيە كۈچلىرىگە تاپشۇرۇپ بېرىلگەنلىكى، ئۆز قوشۇنى كابۇل سىرتىدا قالغان ھېكىمەتيارنىڭ قاتتىق نارازىلىقىنى قوزغايدۇ. ئۇزۇنغا قالماي، پىشاۋۇردىكى ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت رەئىسى بولغان مۇجەددىدى كابۇلغا كىرىپ دۆلەت رەئىسلىكىنى ئۆتكۈزۈپ ئالىدۇ ۋە 51 ئەزالىق مەركىزى ھۆكۈمەت كابىنېتىنى تەشكىللەيدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئافغانىستاندا يېڭى بىر دەۋر باشلىنىدۇ.
يېڭى ھۆكۈمەتنىڭ بىرىنچى بولۇپ قوبۇل قىلغان قارارى، دۆلەت نامىنى «ئافغانىستان ئىسلام دۆلىتى» دېگەنگە ئۆزگەرتىلىش ھەققىدىكى قارار ئىدى. ھاكىمىيەت شەرىئەت قانۇنلىرى بويىچە باشقۇرۇلىدۇ دەپ بەلگىلىنىدۇ. ئاياللارغا لېچەك كىيىش مەجبۇر قىلىنىدۇ. قىزلار- ئوغۇل ئارىلاش ئوقۇيدىغان مەكتەپلەر چەكلىنىدۇ. ھاراق- شاراب بىلەن قىمار قاتارىدىكى دىندا گۇناھ دەپ بەلگىلەنگەن ئىشلار پۈتۈنلەي چەكلىنىدۇ. ئافغانىستاندا بارلىققا كەلگەن بۇ يېڭى سىياسىي ۋەزىيەت بىلەن ئوتتۇرىغا چىققان كۈچ تەڭپۇڭلۇقى رادىكال قاراشتىكى ھېكىمەتيارنىڭ رەت قىلىشىغا ئۇچرايدۇ. كابۇلنىڭ ئۆزبېك، تاجىك ۋە ھازار كۈچلىرى تەرىپىدىن تارتىپ ئېلىنغانلىقى پەشتۇ تەسىرىنىڭ ئاجىزلاشتۇرۇلۇشىنى كۆرسەتمەكتە ئىدى. بۇنداق بىر ۋەزىيەتنى قوبۇل قىلالمىغان ھېكىمەتيار، قوشۇنلىرىنى كابۇل ئەتراپىغا توپلاپ شەھەر ئىچىنى توپقا تۇتۇشقا كىرىشىدۇ. ھېكىمەتيار، گېنېرال دوستۇمنى “نەجبۇللا ھۆكۈمىتىگە ياردەم قىلغان، كوممۇنىستلار بىلەن ھەمكارلاشقان بىرى” دەپ قارىلاپ، دوستۇمنىڭ قوراللىق قىسىملىرىنى كابۇلدىن چىقىپ كەتسۇن دەپ تەلەپ قىلىدۇ. ماي ئېيىنىڭ ئاخىرلىرىدا دوستۇم، قىسىملىرىنى كابۇل سىرتىغا چېكىندۈرۈش، 6 ئاي ئىچىدە دۆلەت رەئىسى سايلىمى ئۆتكۈزۈش ۋە ھېكىمەتيار نامزات قىلىپ كۆرسەتكەن بىرى رەئىسلىككە سايلىنىش دېگەندەك مەزمۇنلار بويىچە كېلىشىمگە كېلىپ شەرتنامە تۈزۈلگەنلىكىگە قارىماي، بۇنداق بىر شەرتنامىنى ئىجرا قىلىش ئىمكانىيىتى پەقەتلا يوق دېيەرلىك ئىدى. بۇ ۋاقىتتا دوستۇمنى رەئىس مۇجەددىدى تۆت يۇلتۇزلۇق گېنېراللىققا (گېنېرال ئارمىيە − ئۇ.ت) ئۆستۈرگەن بولغاچقا، دوستۇمنىڭ ئورنى تېخىمۇ مۇستەھكەملەنگەن ئەھۋالدا ئىدى. مۇجەددىدىندىن ۋەزىپە ئۆتكۈزۈپ ئالغان راببانىمۇ دوستۇمنى كۈچلۈك ھىمايە قىلماقتا ئىدى. دۆلەت رەئىسى بىلەن دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرى (شاھ مەسۇت) نىڭ بىرلا مىللەت كىشىلىرىدىن بۆلىشى، ئافغانىستان ھۆكۈمىتىدە تاجىك تەسىرىنى كۆرۈنەرلىك دەرىجىدە كۈچەيتىۋېتىدۇ. نەتىجىدە ئىيۇننىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ ھېكىمەتيارنىڭ پەشتۇ قوراللىق قىسىملىرى بىلەن كابۇلدىكى ئۆزبېك، تۈركمەن، تاجىك ۋە ھازارا قوراللىق بىرلەشمە ئارمىيىسى ئوتتۇرىسىدا قايتىدىن ئۇرۇش پارتلايدۇ.

ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتىنىڭ قۇرۇلۇشى
گېنېرال دوستۇم “شىمالى ئافغانىستان ھەربىي شۇرا باش قوماندانى” دەرىجىسىدىكى بىرى ھېسابلانسىمۇ، ئافغانىستاندىكى قوراللىق قىسىملارنىڭ ھەممىسى دېگۈدەك ئايرىم- ئايرىم بىرەر سىياسىي تەۋەلىكى بولغان كۈچلەر ھېسابلىناتتى. ئۆزىنىڭ بۇ جەھەتتىكى بوشلۇقنى تولدۇرۇش زۆرۈرلۈكىنى ھېس قىلغان دوستۇم، 1992- يىلى ماي ئېيىنىڭ ئاخىرلىرىدا مازارى شەرىپ شەھىرىدە شىمالى ئافغانىستاندا ھاكىمىيەت بېشىدا تۇرۇۋاتقان ھەربىي كوماندىرلىرى بىلەن داڭلىق ئۆلىمالار قاتناشقان بىر قېتىملىق سىياسىي پارتىيە تەشكىللەش قۇرۇلتىيى چاقىرىدۇ. بۇ سىياسىي ھەرىكەت پارتىيىسىگە «ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى» (جۇمبۇشى مىللىي) دەپ ئىسىم قويىدۇ. گېنېرال دوستۇم، يىغىننىڭ ئېچىلىش نۇتقىدا بۇ سىياسىي تەشكىلاتنى قۇرۇپ چىقىشىنىڭ سەۋەبلىرىنى، پارتىيىنىڭ سىياسىي غايىلىرىنى تۆۋەندىكىچە تونۇشتۇرۇپ ئۆتىدۇ:
بەلخ ۋىلايىتىمىزدە قوراللىق قىسىملىرىمىزغا قارايدىغان قەھرىمان جەڭچىلىرىمىز بىلەن قەھرىمان مۇجاھىتلىرىمىز كوممۇنىست نەجبۇللا بىلەن ئۇنىڭ غالچىلىرىنىڭ ھاكىمىيىتىنى ئاغدۇرۇپ تاشلاش ئۈچۈن باشلاتقان قوراللىق كۈرەشنى غەلىبىلىك تاماملىدى. بۇ غەلىبە، ئىسلامى بىر قۇۋۋەتنىڭ شەكىللىنىشى بىلەن ئىسلام ئىنقىلابىنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشتا بۈيۈك رول ئوينىدى. … مىللىي قوراللىق كۈچلىرىمىز بىلەن مۇجاھىتلار ۋەتىنىمىزنىڭ شىمالى قىسمىدىكى مەزلۇم خەلقىمىزنىڭ تەلەپلىرى ھەققىدە ئورتاق نۇقتىغا كېلىشتى ۋە … كابۇلنى قولغا كەلتۈرگەنگە قەدەر ئىزچىل ئالغا ئىلگىرىلىدى. … بىزنىڭ بۇ ھەرىكىتىمىز قوراللىق كۈچلەر بىلەن ھەقىقىي مۇجاھىتلارنىڭ ھىمايىسىگە ئېرىشتى. خەلقىمىزنىڭ بۇ ھەرىكىتى بۈگۈن “ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكەت” كە ئايلاندى دېيىشكە ھەقلىقمىز. … مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتىمىز قوراللىق كۈچلەر، پارتىيىلەر، مۇجاھىت تەشكىلاتلىرى ۋە مىللىي ۋە مەزھەپلەرنىڭ تونۇلغان كىشىلىرى قاتارلىقلاردىن تەشكىل تاپماقتا. بۇ ھەرىكەت قىسقا مۇددەت ئىچىدە ۋەتىنىمىزنىڭ شىمالى قىسمىدىكى ئۇرۇشلارغا خاتىمە بېرىپ تىنچلىق ۋەزىيەت يارىتىپ، قېرىنداش قېرىنداشنى ئۆلتۈرىدىغان ۋەقەلەرگە يول قويمىدى، كىشىلەرنىڭ شەخسىيىتىگە ۋە ئابرۇيىغا ھۆرمەت قىلىشىنى ئىشقا ئاشۇردى، كىشىلىك ھەق- ھوقۇقلىرىغا رىئايە قىلىش ۋە جەمئىيەتتە ئادالەتنىڭ يولغا قويۇلۇشىغا كاپالەتلىك قىلدى. شۇنىڭدەك يەنە «شۇرائى نازاي» ۋە «ھىزبى ۋاھدەت» بىلەن ئىتتىپاقلىشىپ كابۇلنى تارتىپ ئېلىش ۋە ئىسلامى بىر ھۆكۈمەت قۇرۇشتا زور رول ئوينىدى. …
ئافغانىستان كۆپ مىللەتلىك بىر دۆلەت بولۇپ، بۇ ئەلدە ياشايدىغان خەلقلەر مىللەت ۋە مەزھەپ جەھەتلەردە ئوخشىمىغان ئالاھىدىلىكلەرگە ئىگە. ئەمما يېقىنقى دەۋرلەرگىچە بۇ تۈر ھوقۇقلىرى ئىرقچى بىر قەبىلىنىڭ ھۆكۈمرانلىقى ئاستىدا دەپسەندە قىلىنغانىدى. شۇنىڭدەك بۇ ئىرقچى قەبىلە، ھۆكۈمرانلىقىنى داۋام قىلدۇرۇشنى مەقسەت قىلىپ چەتئەل كۈچلىرىنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ مۇسۇلمان خەلقىمىزنى ئۆزئارا قىرغىن قىلىش يولىغا باشلىغان بولۇپ، بۇ قىرغىنچىلىقنى ھازىرغىچە داۋاملاشتۇرۇپ كەلمەكتە. … خەلقىمىزنىڭ قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكەتلىرى ۋە قانات يايدۇرغان كۈرەشلىرى نەتىجىسىدە ئىشغالىيەتچى ئۇرۇس قوشۇنلىرى چېكىنىپ چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولدى. ئەمما، بۇ ئەھۋال ئۇرۇشنى ئاخىرلاشتۇرۇشقا يەتمىدى. چۈنكى، ھاكىمىيەتنى چاڭگىلىغا كىرگۈزۈۋالغان ئىرقچى كۈچلەر تۈزۈپ چىققان ئاساسى قانۇن، سىياسىي پارتىيە قانۇنلىرى بىلەن سىياسىي پارتىيە سانىنى قەغەز يۈزىدىلا ئېتىراپ قىلماقتا. چەتئەلدە قۇرۇلغان ۋاقىتلىق ھۆكۈمەتنىڭمۇ قىلچە رولى بولمىغانلىقى ئاشكارا ئوتتۇرىغا چىقتى. … ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتىنىڭ ئاساسى غايىسى، ۋەتىنىمىزدە ئىجتىمائىي ھەققانىيەتنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش، ۋەتىنىمىزدە ياشايدىغان بارلىق مىللەتلەرنىڭ ھوقۇقتا باراۋەرلىكىنى كاپالەتكە ئىگە قىلىش. بۇنىڭ بىردىن بىر يولى، ئىتتىپاقداش (فېدېراتسىيىلىك) دۆلەت تۈزۈمىنى قوبۇل قىلىش ئارقىلىقلا مۇمكىن بولىدۇ. …
مىللىي ئىسلامى ھەرىكەت، ۋەتەنداشلىرىمىزغا مۇنداق ۋەدە قىلىدۇ: ئافغانىستاننىڭ دىنى، مۇقەددەس ئىسلام دىنىدۇر. ۋەتىنىمىز شەرىئەت قانۇنلىرى بويىچە باشقۇرۇلىدۇ. شەرىئەت ھۆكۈملىرى سۇننى ۋە شىئە مەزھەپلىرى ئاساسىدا يولغا قويۇلىدۇ. ئىسلام دىنىدىن باشقا دىنغا ئېتىقاد قىلىدىغانلار دىنى ئېتىقادى بىلەن دىنى ئىبادەت جەھەتتە ئەركىن پائالىيەت قىلالايدۇ. … خەلق ئىختىيارى بىلەن سايلانغان ھەمدە شەرىئەت قانۇنلىرى ئاساسىغا تايىنىپ باشقۇرۇلىدىغان ئىتتىپاقداش دۆلەت تۈزۈمى تەشكىل قىلىنىدۇ. دۆلەت باشقۇرۇشتا ھەرقايسى مىللەتلەرنىڭ نوپۇس سانىغا قاراپ ۋەكىل قاتناشتۇرۇشى كاپالەتلەندۈرۈلىدۇ. ھەممە كىشى ئەركىن قاتنىشالايدىغان تىنچ ئومۇمخەلق سايلام مۇھىتى بارلىققا كەلتۈرۈلىدۇ. … تەرتىپلىك مىللىي- ئىسلامىي ئارمىيە تەشكىل قىلىنىدۇ. … ئىسلامى ۋە مىللىي ئىتتىپاقلىققا كاپالەتلىك قىلىش ئۈچۈن ھەرقايسى مىللەت ۋە قەبىلىلەرگە باراۋەر سىياسىي، ئىقتىسادى ۋە مەدىنى  ھوقۇقلار بېرىلىدۇ. ئىسلام ھۆكۈملىرى ئاساسىدا ئاياللار ھوقۇقى بېرىلىدۇ. كىشىلىك ھوقۇق باياناتى بىلەن بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ بەلگىلىمىلىرى ئىسلام دىنى ئاساسىدا ھىمايە قىلىنىدۇ.
دوستۇم بۇ نۇتقىدا مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتىنى شەكىللەندۈرىدىغان ئاساسى نۇقتىلارنى كۆرسىتىپ كېلىپ، ئۆزىنى ھەمدە ئۇنىڭ بىلەن بىرگە ھەرىكەت قىلىپ كەلگەن باشقا كۈچلەرنى، قوراللىق كۈچلەر دەپ تونۇشتۇرىدۇ. شۇ ئارقىلىق ھېكىمەتيارنىڭ “بۇلار نەجبۇللا بىلەن بىرگە ھەرىكەت قىلغان كىشىلەر بولغاچقا، ئۇلار جىھادقا قاتناشقانلار قاتارىغا كىرمەيدۇ. شۇنداق بولغاچقا ئۇلارنى ھەقىقىي جىھاتچى دەپ تونۇشقا بولمايدۇ. شۇ سەۋەبتىن ئۇلار بۇ يېڭى رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى تەركىبىدىمۇ ئورۇنغا ئېرىشەلمەيدۇ” دەيدىغان قارىلىشىغا رەددىيە بەرگەن ھېسابلاندى. كابۇلنىڭ تارتىپ ئېلىنىشى بىلەن نەجبۇللا ھاكىمىيىتىگە خاتىمە بەرگۈزگەنلىكىنى ئالاھىدە تەكىتلەپ كۆرسىتىش ئارقىلىق، مۇجاھىتلارنىڭ ئۇزۇندىن بېرى ئەمەلگە ئاشۇرالماي كەلگەن بىر ئىشنى ئىشقا ئاشۇرغانلىقىنى تەكىتلەپ كۆرسىتىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە ئافغانىستاندا تىنچلىقنى ئىشقا ئاشۇرۇش ئۈچۈن لازىم بولغان ئالدىنقى شەرت − مىللەتلەر نوپۇس سانىغا ئاساسەن ۋەكىل قاتناشتۇرۇش ئارقىلىق قۇرۇلىدىغان ھاكىمىيەت بولىدىغانلىقىنى، بۇندىن كېيىن ئافغانىستاندا بۇرۇنقىدەك ئۇنداق بىرلا مىللەت، يەنى پەشتۇلارنىڭ ھاكىم بولىدىغان بىر ھاكىمىيەت تۈزۈمىگە يول قويۇلمايدىغانلىقى ئالاھىدە تەكىتلەنگەن.
31- ماي كۈنىدىن 1- ئىيۇن كۈنىگىچە داۋام قىلغان ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى قۇرۇلتاي يىغىنى، ئەڭ ئاخىرقى قېتىملىق يىغىندا ئالغان قارار بويىچە گېنېرال دوستۇم ئېچىلىش نۇتقىدا كۆرسىتىپ ئۆتكەن پرىنسىپلار بىلەن ۋەزىپىلەرنى ھىمايە قىلىدىغانلىقىنى ئېلان قىلىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە بۇ ھەرىكەتنىڭ غايىسىنى، تەشكىلات ئاساسلىرىنى ۋە ئىجرائىتىنى رەتكە سالىدىغان نىزامنامىدىن بىرى قوبۇل قىلىندى. بۇ نىزامنامىدە كۆرسىتىلگەن پرىنسىپلار مۇنۇلاردىن ئىبارەت ئىدى:
ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى، مۇستەقىل بىر سىياسىي تەشكىلات. ئالىي شۇرا (مەركىزى ئورگان) پارتىيىنىڭ ھەرىكىتىگە رىياسەتچىلىك قىلىدىغان قارارلارنى چىقىرىدىغان ئەڭ يۇقىرى ئورگان بولۇپ، 313 نەپەر كىشىدىن تەشكىل تاپىدۇ. ھەر 3 ئايدا بىر قېتىم يىغىلىدىغان بۇ ئورگاننىڭ تۆتتە ئۈچ قىسمى قوراللىق كۈچلەر بىلەن مۇجاھىت گۇرۇپپىلىرىنىڭ ۋاكالەتچىلىرىدىن، قالغان تۆتتە بىر قىسمى بولسا بىتەرەپ مىللىي ۋە دىنى ۋاكالەتچىلەردىن تەشكىل تاپىدىغان بولىدۇ. رەئىس بۇ ئورگاندا سايلىنىدۇ. بۇ شۇرا يەنە ئۆز ھەيئەتلىرى ئارىسىدىن دائىملىق ئىشلەيدىغان 32 كىشىلىك ئىجرائىيە ھەيئىتىدىن بىرنى سايلاپ چىقىدۇ. بۇ ئىجرائىيەت ھەيئىتى مەملىكەتنىڭ شىمالى قىسىملىرىنى باشقۇرىدىغان ھەر تۈرلۈك ساھەلەر بويىچە ئىككىلەمچى ھەيئەتلەرنى قۇرۇپ چىقىدۇ. بۇ ئىككى ئورگان قارار ئېلىشتا ئاۋاز سانىنىڭ كۆپ سانلىققا بوي سۇنۇش پىرىنسىپىغا ئەمەل قىلىدۇ.
بۇ ھەيئەتلەردە قوبۇل قىلىنغان قارارلار تەپسىلىي تەھلىل قىلىنغىنىدا، گېنېرال دوستۇمنىڭ ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى پارتىيىسى شىمالى ئافغانىستاندىكى بىردىن- بىر ھوقۇقلۇق ئورگان دەپ قوبۇل قىلىنغانلىقىنى كۆرۈۋېلىش مۇمكىن. بۇ مەسىلە مەركىزى ئورگان قارارلىرىدا ئېنىق ئوتتۇرىغا قويۇلغان بولۇپ، قالغان پارتىيىلەرگە ھەر تۈردە چاقىرىقلار چىقىرىلغان:
مەملىكەت بويىچە ئىسلام ئىنقىلابىنىڭ غەلىبە قىلالىشى ۋە قورچاق ھۆكۈمەتنىڭ ئەمەلدىن قالدۇرۇلۇشىدا “ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى” نىڭ ئوينىغان رولىنى ھېچ كىم ئىنكار قىلالمايدۇ. شۇنداق ئىكەن، مەركىزى ھۆكۈمەت ۋە شۇنىڭدەك باشقا ھۆكۈمەت ئورگانلىرىدا بۇ پارتىيىمۇ ئۆز كۈچىگە ماس ھالدا ئورۇنغا ئىگە قىلىنىشى لازىم. … پارتىيىمىز ئىسلام ھۆكۈمىتىنىڭ، ۋەتىنىمىزدە ياشاۋاتقان بارلىق مىللەتلەرنىڭ ۋە قەبىلىلەرنىڭ ھوقۇقلىرىنى قوغدايدىغانلىقىغا، شۇنىڭدەك ۋەتىنىمىزنىڭ شىمالى رايونلىرىدا ياشايدىغان خەلقلەرنىڭ ۋەتىنىمىزنىڭ باشقا يەرلىرىدىكى خەلقلەر بىلەن ھوقۇقتا باراۋەر قىلىنىشىغا ئىشىنىدۇ. … ئۆتكەن زامانلاردا ھۆكۈمەت باشقۇرۇش ئىشلىرىدا بۇ قانۇنلارغا ئەمەل قىلىنماي كېلىنگەنىدى. شۇ سەۋەبتىن بۇ ھەقتىكى مەسىلىلەر قايتىدىن كۆزدىن كۆچۈرۈلۈشى زۆرۈر بولماقتا. … ئافغانىستان بولسا كۆپ مىللەتلىك بىر دۆلەت. شۇ سەۋەبتىن بۇ مىللەتلەرگە تەڭ ھوقۇقلار بېرىلىشى ئۈچۈن ۋەتىنىمىزنىڭ فېدېراتسىيىلىك بىر تۈزۈم بويىچە باشقۇرۇلۇشى زۆرۈر بولماقتا. … مىللىي ئىسلام ھەرىكىتى، تولۇق مۇستەقىللىقىنى ۋە ئافغانىستاننىڭ بىر پۈتۈنلۈكىنى ھىمايە قىلىدۇ.
ئەمەلىيەتتىمۇ شىمالى ئافغانىستاندا تەشكىل قىلىنغان بۇ ھەربىي بىرلەشمە ھۆكۈمىتى، شۇ ۋاقىتلاردا دۆلەت ئىچىدىكى ئەڭ قۇدرەتلىك ئورگان ھېسابلىناتتى. ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكىتى ئۇزۇنغا قالمايلا بۇ رايوننى تىزگىنىگە ئېلىپ، شىمالى ئافغانىستانغا تىنچلىق ۋە مۇقىملىقنى ئېلىپ كەلگەنىدى. بۇ رايوننى ياخشى بىلىدىغان بىر يازغۇچى مۇخبىر، يەنى دىلىپ ھىرو دېگەن ئادەم بىتەرەپ كۆزەتكۈچى سۈپىتىدە شىمالى ئىتتىپاق بىلەن ئەينى ۋاقىتتىكى ۋەزىيەتكە مۇناسىۋەتلىك ماقالىسىدە مۇنۇلارنى يازىدۇ:
كابۇلدىكى ھاكىمىيەت ئۈستىدىكى گۇرۇپپىلارنىڭ كېلىشەلمەيدىغان مۇناسىۋەتلىرى ئۆزىنى مىللىي ئىسلام ھەرىكەت پارتىيىسىنىڭ رەئىسى ھەمدە شىمالى ئىتتىپاق كۈچىنىڭ قوماندانى دەپ قارايدىغان گېنېرال دوستۇمنىڭ ئىناۋىتىگە ئاساسەن تەسىر كۆرسىتەلمىگەن. مىللىي ئىسلامى ھەرىكەت پارتىيىسى مەملىكەتنىڭ جەمئىي 29 ۋىلايىتىنىڭ ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەت بويلىرىدىن تارتىپ كابۇل بويلىرىغا قەدەر سوزۇلغان رايوندىكى 9 ۋىلايەتتە ھاكىمىيەت تىزگىنىنى قولغا ئېلىپ بولغان ئىدى. بۇ رايوندا باج يىغىش، تاموژنا ئىشلىرى قاتارىدىكى پائالىيەتلەرگە مەسئۇل كۈچلۈك كادىرلىرىغا تايىنىپ ئافغانىستان تەۋەسىدە ئۆز ئالدىغا بىر دۆلەتتەك پائالىيەت قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. شىمالى ئىتتىپاق، پايتەخت قىلغان مازارى شەرىپتە توك، ۋودوپروۋوت سۈيى ۋە قاتناش- ترانسپورت قاتارىدىكى جامائەت خىزمەتلىرىنى پۇختا ئورۇنلاشتۇرۇپ باشقۇرۇپ كەلگەن. بۇنىڭغا سېلىشتۇرغاندا، پايتەخت كابۇلدا ھەممىلا يەرنى قاپلىغان قالايمىقانچىلىق، نوپۇس سانى يېرىم مىليوندىنمۇ كېمىيىپ كېتىشىگە سەۋەبچى بولغان ئېغىر يوقسۇزلۇق ھۆكۈم سۈرمەكتە ئىدى. ئافغانىستاندىكى ئەڭ كۈچلۈك ھەربىي كۈچ بۇ ئىتتىپاققا قارايدىغان ئارمىيە ھېسابلىناتتى. 1993- يىلىنىڭ باھار ئايلىرىدىن باشلاپ شىمالى ئىتتىپاق، 120 مىڭ نەپەردەك ئەسكەر، بىر- ئىككى مىڭدەك تانكا، يۈزدىن ئارتۇق ئۇرۇش ئايروپىلانى، تىك ئۇچار ۋە ترانسپورت ئايروپىلانى قاتارلىقلاردىن تەشكىل تاپقان بىر ھاۋا ئارمىيە كۈچىگىمۇ ئىگە ئىدى.
شىمالى ئىتتىپاقنىڭ ئارمىيىسى ئاساسلىقى ئۆزبېك، تۈركمەن ۋە تاجىكلاردىن تەشكىل تېپىش بىلەن بىرگە، يەنە سابىق كوممۇنىست پەشتۇ ئوفىتسېرلىرىمۇ ۋەزىپىگە قويۇلغانىدى (گېنېرال دوستۇم بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن شەخسى سۆھبەت جەريانىدا، بۇ سانلىق مەلۇماتلارنىڭ توغرا رەقەملەر ئىكەنلىكىنى، ئەمما كۈچ جەھەتتە ئەمەلىيەتكە ئۇيغۇن گەپ قىلمىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. قوراللىق ساقچى قوشۇنلىرى بىلەن ھەر تۈردىكى مۇجاھىت قوماندانلارغا قارايدىغان قوشۇنلارنىڭ مازارى شەرىپتىكى ھۆكۈمەتكە بولغان ساداقىتىنىڭ بەكلا ئاجىز ئىكەنلىكىنى، ئۇلارنىڭ پۇرسەت كەلگەن ھامان سەپ ئۆزگەرتىشكە تەييار كىشىلەر ئىكەنلىكىنى تەكىتلەيدۇ. ھەر قانداق بىر شارائىتتا دوستۇمنىڭ باشقۇرالايدىغان ئەسكەر سانىنىڭ 55~60 مىڭ ئەتراپىدىلا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ. شۇنىڭدەك يەنە سانى كۆپ كۆرۈنگەن تانكا، ئايروپىلان ۋە تىك ئۇچارلارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى زاپچاس يوقلۇقىدىن ئىشلەتكىلى بولمايدىغان ئەھۋالدا ئىكەنلىكىنى كۆرسىتىپ ئۆتىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ئىسلام جۇمھۇرىيىتى شەكلىگە كىرگەن ۋاقىتلاردىكى ئافغانىستاندا ھەر بىر مىللەت ئۆزى تۇرۇۋاتقان جايلاردا ئۆز ھاكىمىيىتىنى ئېلان قىلىۋالغان سىياسىي ۋەزىيەتنى شەكىللەندۈرگەن ئىدى. پەنشىر ۋادىسىنى مەركەز قىلغان ھالدا بەدەخشان بىلەن تاھھار قاتارىدىكى ۋىلايەتلەر جايلاشقان شەرقى شىمال ئافغانىستان تەۋەسى تاجىك گېنېرال ئەخمەت شاھمەسۇدنىڭ تىزگىنى ئاستىدا ئىدى. ئۇلارنىڭ تەسىر دائىرىسى كابۇلغا 40 كىلومېتىر كېلىدىغان شەرقى شىمالدىكى چارىقار رايونىغىچە سوزۇلغان ئىدى. مەسۇد، سىياسىي جەھەتتە بۇرھانىدىن راببانىنىڭ جەمىيەتى ئىسلامغا قارايدىغان بىرى ئىدى. شۇنىڭدەك يەنە ھېرات رايونىنىڭ ھاكىمى بولغان ئىسمايىلخانمۇ بۇ جەمئىيەتكە تەۋە بىرى ئىدى. ئافغانىستاننىڭ ئوتتۇرىسىدىكى تاغلىق رايون بولغان ھازاراجات تەۋەسى ھازارا پارتىيىسى بولغان ھىزبى ۋاھدەتنىڭ مۇتلەق تىزگىنى ئاستىدا ئىدى. بىر مۇنچە شىيەلىكلەر پارتىيىلىرىدىن تەشكىل تاپقان بۇ گۇرۇھنىڭ يېتەكچىلىكىنى مازارى ئۈستىگە ئالغان ئىدى. جەنۇبتىكى پەشتۇ رايونلىرىدا بولسا، مۆتىدىل پەشتۇ پارتىيىلىرى ئاساسى جەھەتتىن كۈچىدىن ئايرىلىپ قالغان بولۇپ، ھېكىمەتيارنىڭ ھىزبى ئىسلامى پارتىيىسى بۇ تەۋەلەرنى تىزگىنلىۋالغان ئىدى. شۇنداق قىلىپ پايتەخت كابۇل بۇ ئۈچ خىل كۈچلەرنىڭ تەسىر دائىرىسى قىسىلىپ قالغان بولۇپ، شەھەرنىڭ ھەر بىر تەرىپى ھەر تۈردىكى گۇرۇھلار تەرىپىدىن تىزگىنلەنگەن ۋەزىيەتتە ئوتتۇرىسىغا  ئىدى. تېخىمۇ كىچىك گۇرۇپتىكىلەردىن بولغان نۇرىستانىلار، ئىسمائىلىلار ۋە باشقىلار ئۆز رايونلىرىغا ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان ۋەزىيەتنى شەكىللەندۈرۈۋالغان ئىدى. شىمالى ئىتتىپاققا قارايدىغان كۈچلەر ئايرودرومنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا كابۇلنىڭ بەزى يەرلىرىنى قولىدا تۇتۇپ تۇرۇۋاتقان بولسىمۇ، شىمالدىكى تۈركىلەر رايونى بىلەن كابۇل ئوتتۇرىسىدىكى ئارىلىق بەكلا يىراق قالغانىدى. بۇ ئارىلىقتا يەنە ئۆتۈش تەس ھىندىقۇش تاغلىرى قەد كۆتۈرۈپ سوزۇلغانىدى. گېنېرال دوستۇم تەشكىللەپ چىققان بۇ ئىتتىپاقنىڭ باشقا گۇرۇھتىكىلەرگە ئوخشىمايدىغان تەرىپى، بارلىق ئېتنىك تەركىبلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان تۈزۈلۈشكە ئىگە ئىكەنلىكى ئىدى. دەسلەپكى ۋاقىتلاردا دوستۇمغا كۈچلۈك پۇرسەت تۇغدۇرۇپ بەرگەن بۇ ۋەزىيەت، بىر مەزگىل ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئېغىر دەرىجىدە ئاجىزلىشىشقا سەۋەبچى بولۇپ قالىدۇ.
ئافغانىستاندىكى كۈرەش، بۇندىن كېيىن مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدىكى كۈرەش سەۋىيىسىگە چۈشۈپ قالغان بولۇپ، ھەر خىل مىللەتلەر ئوتتۇرىسىدا ۋاقىتلىق ھەمكارلىقلارلا بولالىشى مۇمكىن ئىدى. بارلىق مىللەتلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان ئورگاندىن بىرنى قۇرۇپ چىققان، بۇ ئورگاننى داۋاملاشتۇرۇش ئۈچۈن بارلىق تەدبىرلەرنى ئىشقا سېلىپ باققان گېنېرال دوستۇم، مىللىي زىددىيەت كۈرىشى قاينىمى ئىچىگە پېتىپ قالغانلىقى كەلتۈرۈپ چىقارغان بۇنداق بىر ئورگاننىڭ ئاجىزلىقىدىن ئىبارەت بۇ رېئاللىقنى بەكلا پاجىئەلىك بەدەل تۆلەش ئەمەلىيىتى ئارقىلىقلا تونۇپ يېتىدۇ.
1993- يىلى ئىچىدە گېنېرال دوستۇم، تۈركىيە باشچىلىقىدىكى ھەر قايسى ئەللەر بىلەن مۇناسىۋەت قۇرۇشقا كىرىشىپ، خەلقئارالىق سىياسىي ياردەم ئاختۇرۇش پائالىيىتىنى باشلايدۇ. شىمالى ئافغانىستاننىڭ مەركىزى بولغان مازارى شەرىپتە ئىراننىڭ، ئۇنىڭ كەينىدىنلا تۈركىيەنىڭ كونسۇلخانا ئاچقانلىقى، دوستۇم ھۆكۈمىتىنى ئالاھىدە ئابرۇيغا ئېرىشتۈرگەندەك قىلغانىدى. دوستۇم ھۆكۈمىتى، قوشنا ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرى تەرىپىدىن، ئافغانىستاندىكى قالاق ئىسلام پارتىيىلەرنى چەكلەپ تۇرىدىغان بىر ئامىل دەپ قارالماقتا ئىدى. دېگەندەك بۇ ۋاقىتلاردا تاجىكىستاندا ھۆكۈمەت بىلەن دىنى ئۆكتىچى كۈچلەر ئوتتۇرىسىدا توقۇنۇشلار كۆرۈلۈشكە باشلايدۇ. ئافغانىستاندىن قالاق دىنچى ئىنقىلاب تەسىرى يامراپ كىرىپ كېلىش خەۋىپى ئۆزبېكىستان دائىرىلىرىنىمۇ ئەنسىرىتىپ كەلمەكتە ئىدى.
نۆۋەتلىشىپ دۆلەت رەئىسى بولۇش نۆۋىتى 1993- يىلى ئوتتۇرىلىرىدا توشقاندىن كېيىن ئورنىنى ئۆتكۈزۈپ بېرىشكە توغرا كەلگەن بۇرھانىدىن راببانى، ئافغانىستاندا ھۆكۈم سۈرۈۋاتقان قالايمىقانچىلىقلارنى باھانە قىلىپ، ۋەزىيەت ئوڭشالغان كۈنگىچە دۆلەت رەئىسلىكىنى داۋاملىق ئۈستىگە ئېلىش تەلىپىنى ئوتتۇرىغا قويىدۇ. نەتىجىدە ئافغانىستاندىكى سىياسىي كۈچ تەڭپۇڭلۇقى قايتىدىن ئۆزگەرتىلىدۇ. قالغان گۇرۇھتىكىلەر بۇ ئەھۋاللارغا ئامالسىز مەيلى دەپ قاراپ تۇرۇشىدۇ. شۇ ۋاقىتلاردا، يەنى مارت ئېيىنىڭ ئاخىرىدا پاكىستان پرېزىدېنتى ناۋاز شەرىپنىڭ تىرىشچانلىقى بىلەن ئىسلامئاۋاتتا بىر قېتىملىق يىغىن چاقىرىلىدۇ. بۇ يىغىنغا 6 پەشتۇ پارتىيىسى، راببانى يېتەكچىلىكىدىكى تاجىك پارتىيىسى ۋە شىيېلەرنىڭ ھىزبى ۋاھدەت پارتىيىسى قاتارلىق پارتىيىلەر چاقىرىلىپ، ھېكمەت يار باشچىلىقىدىكى قالغان رادىكال پەشتۇ پارتىيىلىرىنىڭ قاتتىق نارازىلىق كۆرسىتىشى سەۋەبىدىن، شىمالى ئافغانىستان تەۋەسىدە ۋەزىيەتنى تىزگىنلەپ كېلىۋاتقان دوستۇمنىڭ مىللىي ئىسلام ھەرىكىتى پارتىيىسى بۇ يىغىنغا چاقىرىلمايدۇ. 6 كۈنلۈك مۇزاكىرىدە پاكىستان، ئىران ۋە سەئۇدى ئەرەبىستان مەسئۇللىرى ئالدىدا بىر شەرتنامە ئىمزالىنىدۇ.
بۇ شەرتنامىگە ئاساسەن، گۈلبەددىن ھېكىمەتيارغا رەئىسلىك ۋەزىپىسى بىلەن ھۆكۈمەت تەشكىل قىلىش ھوقۇقى بېرىلىدۇ. ھۆكۈمەتتە 8 پارتىيىگە تەڭ دەرىجىدە ئورۇن بېرىلىدىغان بولىدۇ. يەنە بىر يىلنىڭ ئوتتۇرىلىرىغىچە چوقۇم ئومۇمى سايلام ئۆتكۈزۈلۈشى شەرت قىلىنىدۇ. ھېكىمەتيارنىڭ قاتتىق نارازىلىق قىلىشى سەۋەبىدىن گېنېرال دوستۇمغا ھۆكۈمەت كابىنېتىدا ۋە ئىجرائىيە كومىتېتىدا ھېچقانداق بىر ۋەزىپە  بېرىلمەيدۇ. شۈبھىسىزكى، ئافغانىستان ئەمەلىيىتىگە پەقەتلا ماس كەلمەيدىغان بۇ شەرتنامىنىڭ ئەمەلىيلەشتۈرۈلۈشى ئەسلا مۇمكىن ئەمەس ئىدى.
ئەخمەت شاھ مەسۇد، ھېكىمەتيارنىڭ مۇنچە مۇھىم ئورۇنغا تەيىنلەنگەنلىكىدىن پەقەتلا رازى ئەمەس ئىدى. گېنېرال دوستۇم بولسا، ھەممە ئىشتىن چەتتە قالدۇرۇلغانلىقى ئۈچۈن، ئۇلارغا تېخىمۇ قوپال مۇئامىلىدە بولىدۇ. يەنە بىر تەرەپتە ھازارالار ھۆكۈمەتنىڭ تەسىر كۈچىگە ئاساسلانماستىن پارتىيىلەر ئاساسىدا تەشكىل قىلىنغانلىقىغا رازى ئەمەس ئىدى. چۈنكى، پارتىيىنى ئاساس قىلىپ ھۆكۈمەت قۇرۇلغانلىقى ئۈچۈن 6 پارتىيىسى بولغان پەشتۇلار ھۆكۈمەت ئىچىدە ئىنتايىن كۈچلۈك ئورۇنغا ئېرىشىۋالغانىدى. شۇنىڭدەك يەنە، بىر قىسىم پەشتۇ پارتىيىلىرى ئاساسى قانۇنغا شىئە مەزھىپىنى ئېتىراپ قىلىدىغان ماددىلارنىڭ كىرگۈزۈلۈشىگە قارشى چىققانىدى. نەتىجىدە، كابۇلدىكى ھىزبى ۋاھدەت قوراللىق كۈچلىرى ئۇلاردىن ئايرىلىش قارارىنى ئېلىپ، دۆلەت باشلىقى راببانى تۇرىدىغان يەرلەرگە قارىتا ھۇجۇم باشلاشقا كىرىشىدۇ. بۇ خىل ۋەزىيەت شەكىللەنگەندىن كېيىن، ئەخمەتشاھ مەخسۇد بىر تەرەپتىن ھازارا كۈچلىرى بىلەن يەنە بىر تەرەپتىن ھېكىمەتيار كۈچلىرى بىلەن ئۇرۇشۇشقا مەجبۇر بولىدۇ. دوستۇم بولسا، ئايرودرومنى ساقلاپ قالالىغۇدەك ئەسكەر قالدۇرۇپ قوشۇنلىرىنى كابۇل سىرتىغا چېكىندۈرۈپ كېتىپ ۋەزىيەت كۆزىتىشتىن باشقا بىر ئىش قىلمايدۇ.
1993- يىلى دېكابىرنىڭ ئاخىرلىرىدا بارلىققا كەلگەن بىر ۋەقە، ئافغانىستان ئىچكى ئۇرۇشىدىكى كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى پۈتۈنلەي ئۆزگەرتىۋېتىدۇ. دوستۇمنىڭ مازارى شەرىپتىكى ياردەمچىلىرىدىن بىرى بولغان تاجىك گېنېرال ئۇستات ئاتا، بىر قىسىم تۈركى قوماندانلىرى بىلەن بىرلىشىپ دوستۇم ھاكىمىيەت كۈچلىرىگە قارشى قوزغىلاڭ كۆتۈرۈپ چىقىدۇ. بىرەر ھەپتىدەك داۋاملاشقان قوراللىق توقۇنۇشتىن كېيىن ئىسيان كۆتۈرگەن قوماندانلار ئەل بولىدۇ. بۇ قېتىمقى ۋەقەدىكى مۇھىم بىر ئىش شۇكى، بۇ قېتىملىق دوستۇمنى يوقىتىش ئىسيانىدىن ئەخمەت شاھ مەخسۇدنىڭ خەۋىرى بارلىقىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى ئىدى. بۇ ۋەقە يېڭى بىر بوھراننىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىغا سەۋەب بولىدۇ. نەتىجىدە، 1994- يىلى يانۋار ئېيىدا كابۇلدا كەڭ كۆلەملىك بىر توقۇنۇش يۈز بېرىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئىككى يىلدىن بۇيان داۋام قىلىپ كەلگەن دوستۇم- مەسۇد ئىتتىپاقىغا خاتىمە بېرىلىپ، ئافغانىستاندىكى ئېتنىك گۇرۇھلار بىر- بىرى بىلەن قوراللىق جەڭ قىلىشقا كىرىشىپ كېتىدۇ.

تالىبانلار ھەرىكىتىنىڭ پەيدا بۆلىشى
ئافغانىستاندىكى ئىچكى ئۇرۇشلار بۇ ئېتىراپتىكى دۆلەتلەر تەرىپىدىن يېقىندىن تۈزىتىلمەكتە ئىدى. پاكىستان، پەشتۇ كۈچلىرى ھۆكۈمرانلىق قىلىدىغان بىر ئافغانىستان مەيدانغا كېلىشى ئۈچۈن باش قاتۇرماقتا ئىدى. ئافغانىستاندا بارلىققا كېلىدىغان بىر ھاكىمىيەت پاكىستاننىڭ ئاسان سىڭدۈرۇۋېتەلەيدىغان پەشتۇنىستان مەسىلىسىنى ئوتتۇرىغا قويمايدىغان بىر ھاكىمىيەت بۆلىشى، پاكىستان بىلەن ئوخشاش سىياسەت يۈرگۈزىدىغان بىر ھاكىمىيەت ئوتتۇرىغا چىقىشى كېرەك ئىدى. ئەڭ مۇھىمى، ئورتا ئاسىيا تۈركى جۇمھۇرىيەتلىرى بىلەن پاكىستان ئوتتۇرىسىدا ئالاقە ئورنىتىشقا توسالغۇلۇق قىلمايدىغان، راۋان قاتناش تۈگۈنى بولالايدىغان بىر ئافغانىستان بارلىققا كېلىشى لازىم ئىدى. يەنە بىر تەرەپتىكى ئىران بولسا، ھازارالار كۈچلۈك ئورۇنغا ئېرىشتۈرۈلگەن بىر ئافغانىستاننىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشىنى ئارزۇ قىلاتتى. پەشتۇ ياكى تۈركلەرنى ئاساس قىلىپ قۇرۇلىدىغان ئافغانىستان ھاكىمىيىتىنى ئىران قەتئىي خالىمايتتى. پارىس مەدەنىيەت تەۋەسىگە مەنسۇپ تاجىكلارنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالىدىغان بىر ھاكىمىيەت قۇرۇلغىنىدا، ئوخشاش تىلدا سۆزلىشىدىغان، بىر- بىرىگە يېقىن سىياسىي قاراشتىكى ئىران، ئافغانىستان ۋە تاجىكىستان چەمبىرىنى شەكىللەندۈرۈش پۇرسىتى بارلىققا كەلگەن بولاتتى. تۈركمەنىستان بىلەن ئۆزبېكىستان بولسا، چېگرالىرىنىڭ نېرىقى تەرىپىدە ياشايدىغان ئوخشاش قاندىكى قېرىنداشلىرىنىڭ ئافغانىستان ھاكىمىيىتى تەركىبىدە گېپى ئۆتىدىغان كۈچلۈك ئورۇنغا ئىگە بۆلىشىنى، شۇنداقتىمۇ ئافغان ئۇرۇشىدا ئىنتايىن مۇھىم رول ئوينىغان ئىسلامى جىھاد قاراشلىرىنىڭ ئۆز تەۋەلىرىگە يۇقۇپ قېلىشىنىمۇ ھەرگىز خالىمايتتى. بولۇپمۇ ئۆزبېكىستان دائىرىلىرى پەرغانە ۋادىسىدا باشلانغان دىنى خاراكتېردىكى ئىجتىمائىي ھەرىكەتلەردىن زادىلا خاتىرجەم ئەمەس ئىدى. شۇنىڭدەك، ئۆزبېكىستاننىڭ ئىككى تام قوشنىسى بولغان تاجىكىستان بىلەن ئافغانىستاندا داۋاملىشىۋاتقان ئىچكى ئۇرۇشلارنىڭ ئۆزبېكىستاندىمۇ ئېغىر داۋالغۇشلارنى پەيدا قىلىۋېتىشىدىن بەكلا قورقاتتى. ئۆزبېكىستاندا ئىسلامى ھاكىمىيەت تىكلىنىشىنى ئارزۇ قىلىدىغان رادىكال دىنچىلارغا مەنسۇپ ئۆكتىچىلەر ئافغانىستانغا جايلىشىۋالغان بولۇپ، سىياسىي پائالىيەتلىرىنى ئافغانىستان تەۋەسىدە تۇرۇپ قانات يايدۇرۇپ كەلمەكتە ئىدى. گەرچە ئۆزبېكىستان ئۆزىنىڭ ئافغانىستان بىلەن بولغان چېگرالىرىنى قاتتىق تىزگىنلەپ كېلىۋاتقان بولسىمۇ، تاجىكىستان تەرەپتىن كېلىدىغانلارنى يېتەرلىك دەرىجىدە تەكشۈرۈپ كېتەلمەيۋاتاتتى. ئافغانىستاننىڭ يەنە بىر تام قوشنىسى بولغان تاجىكىستان بولسا، مۇستەقىللىقىنى ئېلان قىلار- قىلمايلا ئىچكى ئۇرۇش قاينىمى ئىچىگە پېتىپ قالغانىدى. ئۇ يەردە مەركىزى ھۆكۈمەتكە قارشى ئۇرۇش قىلىۋاتقان ئۆكتىچىلىك ھەرىكىتى ئىسلامى خاراكتېردىكى كۈچلەردىن تەشكىل تاپقان بولۇپ، ئەزالىرىنى ئاساسى جەھەتتىن چەت دۆلەتلەردە، يەنى ئافغانىستاننىڭ تاجىكلار زىچ ئولتۇراقلاشقان جايلىرىدا تەربىيىلەپ يېتىشتۈرمەكتە ئىدى. بۇ كۈچلەر، ئافغانىستاندا جەڭ قىلىۋاتقان مۇجاھىت گۇرۇھلارنىڭ ياردىمىگە ئېرىشىپ كەلمەكتە ئىدى.
بۇ رايوننىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى دەۋرىدىكى خوجايىنى بولغان رۇسىيە بولسا، بۇ ماجىرالارنىڭ ئۆزىگە زىيان كەلتۈرۈپ قويۇشىدىن ساقلىنىش بىلەن بىرگە، بۇ قالايمىقانچىلىق ۋەزىيەتتىن تۇغۇلىدىغان رۇسىيەگە پايدىلىق پۇرسەتلىرىدىن پايدىلىنىشنىمۇ ھەرگىز ئۇنتۇمىغان ئىدى. تۈركى جۇمھۇرىيەتلىرىدە ئىسلامچى خاراكتېردىكى رادىكال تۈزۈملەرنىڭ بارلىققا كېلىشىنى رۇسىيەلىكلەر ئەلۋەتتە خالىمايتتى. ئەمما، مۇستەقىللىقىنى تېخى يېڭىدىن قولغا كەلتۈرگەن بۇ دۆلەتلەر ئۆز چېگرالىرىنى تەكشۈرۈپ تىزگىنلىيەلىگۈدەك، ياكى بولمىسا يۈز بېرىش ئېھتىمال بولغان بىرەر توقۇنۇشنى يېڭەلىگۈدەك مۇداپىئە ئاساسلىرىنىڭ يوقلۇقى، رۇسىيەنى بۇ جايلارغا ژاندارما كۈچلىرىنى ئورۇنلاشتۇرۇپ ساقچىلىق قىلىش پۇرسىتىگە ئىگە قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، تاجىكىستان ھۆكۈمىتى چېگرا مۇداپىئە ئىشلىرى بىلەن دۆلەت ئامانلىق ئىشلىرىنى ئاساسى جەھەتتىن رۇسىيەگە تاشلاپ بەرگەن ئىدى. قالغان دۆلەتلەرمۇ مۇداپىئە ۋە ئامانلىق ساھەلىرىدە رۇسىيە بىلەن ھەمكارلىق ئورنىتىش شەرتنامىلىرىنى تۈزۈش زۆرۈرىيىتىنى ھېس قىلىشماقتا ئىدى.
ئافغانىستاندىكى بۇ تۈر قالايمىقان ۋەزىيەت، رۇسىيەگە يەنە باشقا بىر ئەۋزەللىكنىمۇ ئوتتۇرىغا چىقىرىپ بەرمەكتە ئىدى. ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ نېفىت ۋە تەبىئىي گاز قاتارىدىكى بايلىقلىرىنى ئافغانىستان ئارقىلىق ھىندى ئوكيانغا يەتكۈزۈش ئارزۇلىرى ئافغانىستاندا تىنچلىق تۇرغۇزۇلمىغىچە ئەمەلگە ئېشىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. بۇنداق ئەھۋال ئاستىدا، بۇ تۈردىكى بايلىقلارنى دۇنيا بازىرىغا چىقىرىشتا رۇسىيەنى ۋاسىتە قىلغان ۋەزىيەت داۋام قىلىشى مۇمكىن ئىدى. بۇ تۈردىكى مەسىلىلەر ئا ق ش نىمۇ ئافغانىستانغا قىزىقتۇرىدىغان ئامىللارنى شەكىللەندۈرگەنىدى. ئۇنوسالنى ئاساس قىلغان نۇرغۇنلىغان ئامېرىكا ئېنېرگىيە شىركەتلىرى ئورتا ئاسىيا نېفىتىنى ئافغانىستان بىلەن پاكىستاندىن ئۆتكۈزۈپ ھىندى ئوكيانغا يەتكۈزۈش، ئۇ يەردىن يەنە يىراق شەرققە توشۇشقا مۇناسىۋەتلىك لايىھىلەرنى ئەمەلگە ئاشۇرۇشنىڭ پېيىغا چۈشكەنىدى. يەنە شۇ شىركەتلەر تۈركمەنىستان تەبىئىي گازىنىمۇ يەنە شۇ يول بىلەن پاكىستان ۋە ھىندىستان بازارلىرىغا يەتكۈزۈشنى ئارزۇ قىلىشماقتا ئىدى. شۇنداق قىلىپ، ئامېرىكالىقلار ئۈچۈن ئېيتقاندا، قانداقلا بىر ھۆكۈمەت تىكلەنگەن بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر، ئافغانىستاندا مۇقىملىققا كاپالەتلىك قىلالىغۇدەك بىر كۈچكە ئېھتىياج تۇغۇلۇۋاتقان بولۇپ، بۇنداق بىر كۈچ ئوتتۇرىغا چىقىشى ھامان ئۇنىڭغا ئىككىلەنمەي قەتئىي ياردەم قىلىشقا تەييار ئىدى.
ئافغانىستان ئۇرۇشى، يۇقىرىدىكى دۆلەتلەردىن باشقا ئەللەرنىمۇ ئۆزىگە جەلپ قىلماقتا ئىدى. بۇ يەردىكى ئۇرۇش دەسلىپىدە سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى بىر جىھاد ئۇرۇش بولۇپ باشلانغانلىقى ئۈچۈن، سەئۇدى ئەرەبىستان باشچىلىقىدىكى بىر قىسىم ئەرەب ئەللىرى بۇ يەردىكى ۋەقەلەرگە بىۋاسىتە ئارىلاشقان ئىدى. شىمالى ئافغانىستاندا ياشايدىغان تۈركلەر سەۋەبىدىن تۈركىيەمۇ بۇ يەردىكى ۋەقەلەرگە يېقىندىن دىققەت قىلىۋاتقان دۆلەتلەرنىڭ بىرىگە ئايلانغانىدى. يەنە بىر چوڭ قوشنىسى بولغان چىن بولسا، جىھاد ھادىسىلىرى شەرقى ئورتا ئاسىياغا تەسىر كۆرسەتمەيدىغانلا بولىدىكەن، بۇ يەردىكى ۋەزىيەتتىن بەك ئەنسىرەپمۇ كەتمەيتتى. ھەتتا ئۇرۇشۇۋاتقان ھەرقايسى گۇرۇھلارغا قورال سېتىپ ئوتتۇردىن پايدا ئۈندۈرۈپ يۈرمەكتە ئىدى. بىر- بىرى بىلەن ئۇرۇش قىلىۋاتقان گۇرۇھلارمۇ ئۈن- تىۋىشسىز ئىمزالانغان شەرتنامىگە ماقۇل دېيىشكەن بولۇپ، چىننى بىئارام قىلىدىغان ھەرقانداق بىر ھەرىكەت قىلىشتىن ئۆزىنى چەتكە ئېلىپ يۈرمەكتە ئىدى.
1994- يىلىنىڭ ئاخىرىغا كەلگىنىدە ھېچ بىر گۇرۇھ بىر- بىرىدىن ئۈستۈن كېلەلمەيدىغان تۇرغۇنلۇق ھالەت شەكىللىنىپ قالغاندەك كۆرۈنەتتى. شۇ كۈنگىچە پاكىستاننىڭ ياردىمىگە ئېرىشىپ كېلىۋاتقان بىرمۇ پەشتۇ پارتىيىسى ئافغانىستاندا ھاكىمىيەتنى قولغا كىرگۈزەلمىگەننى ئاز دەپ، ئۇلارنىڭ ئارىسىدىكى سۈركىلىشلەرمۇ كۈچىيىشكە باشلايدۇ. بولۇپمۇ ھېكىمەتيار بۇ ساھەدە بەكلا باش ئاغرىقى تېپىپ بېرىۋاتقان بىر كۈچكە ئايلانماقتا ئىدى. بۇنداق ئەھۋال كۆرۈلگەندىن كېيىن، پاكىستان ھۆكۈمىتى ئافغانىستاندا ئۆز خاھىشىغا ئۇيغۇن كېلىدىغان بىر كۈچ يارىتىشقا تۇتۇش قىلىدۇ. پاكىستان ھۆكۈمىتى ئالدى بىلەن دۆلىتى ئىچىدە دىنى بىلىم ئالغان ئافغان تالىپلىرىنى ئاساس قىلىدىغان يېڭىچە بىر ھەرىكەت قوزغىتىدۇ. تالىبان دەپ ئاتالغان بۇ بىر تۈركۈم كىشىلەر پاكىستان ئارمىيىسى، پاكىستان ئىستىقبارات تەشكىلاتى (ئى س ئى) ۋە س ئى ئا (ئا ق ش) تەرىپىدىن تەربىيىلىنىپ يۆلەپ چىقىرىلىدۇ. بۇ ھەرىكەتنىڭ يېتەكچىلىرىنى ئافغانىستاندا تېخى ھېچكىم تونۇمايتتى.
ئا ق ش نىڭ ياردىمى ۋە پاكىستان ئارمىيىسىنىڭ ئوفىتسېرلىرى تەرىپىدىن يېتەكلەنگەن بۇ ھەرىكەت، تېز ئارىدا ئافغانىستاننىڭ پەشتۇلار مەركەزلەشكەن يەرلىرىنى تارتىپ ئېلىشقا باشلايدۇ. بۇ جايلارنى ئىگىلەپ ياتقان پەشتۇ پارتىيىلىرى، پاكىستاننىڭ ياردىمى بولماي تۇرۇپ ھېچقانداق بىر ئىشنى باشقا ئېلىپ چىقالمايدىغانلىقىنى بىلگىنى ئۈچۈن تالىبان كۈچلىرى بىلەن تىركىشىشتىن ۋاز كېچىدۇ. ھېكىمەتيار گۇرۇھىدىكىلەر ئاز- تولا قارشىلىق كۆرسىتىپ باققاندەك قىلسىمۇ، بىرەر نەتىجىگە ئېرىشەلمەيدۇ. ئەسلىدىنلا ھېكىمەتيارنىڭ ھىزبى ئىسلام پارتىيىسىمۇ قورال- ياراغ ۋە پول جەھەتلەردە پاكىستاننىڭ ياردىمىگە تايىنىپ كەلمەكتە ئىدى. بۇرۇن بۇ گۇرۇھلارغا ياردەم قىلىپ كەلگەن ئەرەب ئەللىرى پاكىستاندىن ئايرىم بۇ تۈردىكى ياردەملىرىنى داۋاملاشتۇرالىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. تالىبانلار 1996- يىلىنىڭ ئاخىرىغا كەلگىنىدە پايتەخت كابۇلنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا ئافغانىستاننىڭ يېرىمىدىن كۆپرەك قىسمىنى ئىگىلىۋالىدۇ. كابۇلنى تارتىپ ئالغان ۋاقتىدا، شەھەر مۇداپىئەسىدە تۇرغان تۈرك قوۋملىرىنى (ئۆزبېك- تۈركمەن)، ھازارالار ۋە تاجىك قوراللىق كۈچلىرىنى قىرىپ تاشلىغان بولۇپ، بۇ جەرياندا سابىق دۆلەت رەئىسى نەجبۇللانىمۇ ئۆلتۈرۈۋەتكەنىدى. نۆۋەتتىكى نىشانىنى تاجىك، تۈركلەر ۋە ھازارالار ئىگىلەپ تۇرغان يەرلەرگە، يەنى شىمالى ئافغانىستان بىلەن پەنشىر ۋادىسىنى تارتىپ ئېلىشقا قاراتقانىدى.
ئافغانىستاننى جەنۇب ۋە شىمال دەپ ئىككى قىسىمغا ئايرىپ تۇرغان ھىندىقۇش تاغلىرىنىڭ پەقەت ئىككىلا يېرىدە چىقىش ئېغىزى بار ئىدى. بۇ ئېغىزلاردىن بىرى، سۇنئى چىقىش ئېغىزى بولغان سالاڭ ئېغىزى ئىدى. بۇ ئېغىزنىڭ كابۇل تەرىپىنى تالىبانلار ئىگىلىۋالغان بولۇپ، نېرىقى تەرىپى شىمالى ئىتتىپاقداش كۈچلەر تەرىپىدىن تىزگىنلەنگەن ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، تالىبان كۈچلىرى تارىختىن بۇيان شىمالى ئافغانىستانغا ئۆتۈش ئېغىزى بولۇپ كېلىۋاتقان ھېرات- باغدىس تەرىپىگە قاراپ يولغا چىقىدۇ. ئەگەر باغدىس تەرەپنى ساقلاۋاتقان شىمالى ئىتتىپاقداش كۈچلىرىنى يېڭىۋالالىسىلا شىمالى ئافغانىستانغا ئۆتىدىغان يولنى ئېچىۋالالىغان بولاتتى.

ئازاتبەگنىڭ ۋاپاتى

ئىنكاس ئېسىل ناچار

“”

10 تېما	77 يازما	200 جۇغلانما

ئەزا ئۇچۇرى

تىزىم نومۇرى: 1040

يازما سانى:

تىللا:

123

تۆھپە:

جەۋھەر يازما:

توردا:

21 سائەت

ئاخىرقى:

2017-3-3

ئۇچۇر

18^#

ئىگىسى| ۋاقتى: 2016-8-21 17:34:53 | ئايرىم كۆرۈش

ئازاتبەگنىڭ ۋاپاتى
1989- يىلى ئافغانىستانغا بېرىۋالغان ئازاتبەگ، دەسلىپىدە تاتار رايونىدىكى قارارگاھىغا، كېيىن يەنە سەمەنگاننىڭ ئايبەك تەۋەسىدىكى قارارگاھىغا جايلىشىۋېلىپ ئۇرۇسلارغا قارشى قانات يايدۇرۇۋاتقان كۈرەشكە بىۋاسىتە قوماندانلىق قىلىپ كەلمەكتە ئىدى. نەجبۇللا ھاكىمىيىتىنىڭ ئاخىرقى دەۋرلىرىدە گېنېرال دوستۇم بىلەن مۇناسىۋەت تىكلەپ، ئۇنىڭ مۇجاھىتلار سېپىگە ئۆتىشى جەھەتتە يول كۆرسىتىپ تۇرۇۋاتقان ئىدى. ئازاتبەگ بىلەن دوستۇم ئوتتۇرىسىدىكى بۇ تۈر يېقىنلىشىشنىڭ بارغانسېرى كۈچىيىپ كېتىۋاتقانلىقىدىن نەجبۇللا دائىرىلىرى پەقەتلا خاتىرجەم بولالمايدۇ. شىمالى رايون خەۋپسىزلىك ئىشلىرىغا مەسئۇل گېنېرال تاج مۇھەممەت، گېنېرال دوستۇمنى ئازاتبەگنىڭ ئادىمى دەپ ماتېرىيال تەييارلاپ قولغا ئېلىش كېرەكلىكى ھەققىدە قارار چىقىرىشى ئۈچۈن ئاساس تەييارلايدۇ.
ئازاتبەگ، شىمالى ئىتتىپاقنىڭ قۇرۇلۇش پەيتلىرىدە گېنېرال دوستۇم تەرىپىدىن مازارى شەرپكە تەكلىپ قىلىنىدۇ. ئازاتبەگ ئافغانىستان گراجدانى بولمىغانلىقى سەۋەبىدىن ج م ئى ئا نىڭ قۇرغۇچىلىرى كومىتېتىغا رەسمىي ئەزا بولالمىغان بولسىمۇ، قول ئاستىدىكى بىر قىسىم قوماندانلىرى بىلەن بىرگە ئۇزۇندىن بېرى ياردەمچىسى بولۇپ كەلگەن دوكتور ئەلمۇرات ئارگۇنغا مەركىزى كومىتېتتا ۋەزىپە بېرىلىدۇ (م ئى خ نىزامنامىسىنىڭ ئەزالىققا دائىر بابىنىڭ 1- ماددىسىغا ئاساسەن، بۇ تەشكىلاتقا ئەزا بولۇش ئۈچۈن ئافغانىستان گراجدانى بۆلىشى شەرت دەيدىغان بەلگىلىمە قويۇلغان ئىدى. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). ئۇنىڭ ئۈستىگە، گېنېرال دوستۇم جۇمبۇشى مىللىيگە قاتناشقان ھەربىر گۇرۇھنىڭ يېتەكچىسىنى ئۆزىگە ياردەمچى (مۇئاۋىنى) قىلىپ تەيىنلىمەكتە ئىدى. بۇ بەلگىلىمىگە ئاساسەن شىمالى ۋىلايەتلەر ئىسلام ئىتتىھادىنىڭ رەئىسى بولغان ئازاتبەگنىمۇ مۇئاۋىن رەئىس قىلىپ ۋەزىپىگە تەيىنلىگەن ئىدى. ئەپسۇسكى، گېنېرال دوستۇم بىلەن ئازاتبەگ ئوتتۇرىسىدىكى بۇ ھەمكارلىق ئۇزۇن داۋام قىلالماي، ئاخىرى ئازاتبەگ مازارى شەرىپتىن چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. ئازاتبەگ، بۇ ئايرىلىشنىڭ سەۋەبلىرى ھەققىدە توختىلىپ مۇنداق دەيدۇ:
ج م ئى ئا تەشكىلاتىنىڭ رەھبەرلىك ئورۇنلىرىدا ھەرقايسى ئېتنىك گۇرۇپپىلارنىڭ كىشىلىرىگە، ھەتتا سابىق كوممۇنىستلارغىمۇ ئورۇن بېرىلگەنىدى. رەقىب پارتىيىلەر بىلەن زىچ مۇناسىۋىتى بولغان كوماندىرلارمۇ بار بولۇپ، بۇنداق ھالەت، بۇ تەشكىلاتنىڭ ئىستىقبالىغا ئېغىر يوشۇرۇن تەھدىت بولۇپ قالغان ئىدى. مەن بۇ مەسىلىنى گېنېرال دوستۇمغا ئېيتىپ، ئورگان كادىرلىرى ئارىسىدىكى تۈركىلەرنىڭ سالمىقىنى كۈچەيتىش كېرەكلىكىنى، بولمىسا ئېغىر قىيىنچىلىقلارغا دۇچ كېلىشى مۇمكىنلىكىنى ئېيتتىم. نېمە ئىش بولغىنىنى بىلمەيلا قالدىم: بۇ ھەقتىكى پىكرىم تۈركىلەردىن باشقا ئىرقتىكى گۇرۇھلار بىلەن ئۇلارنىڭ كوماندىرلىرىنىڭ قۇلىقىغا يېتىپ بارغانىكەن. شۇندىن باشلاپ ماڭا قارشى كۈچلۈك ھەرىكەتلەر باشلىنىپ كەتتى. بۇ جەرياندا ماڭا قارشى بۇ تۈردىكى ھەرىكەتلەرنىڭ ھاياتىمغا تەھدىت يەتكۈدەك دۈشمەنلىكلەرگە بېرىپ يېتىۋاتقانلىقىنى سېزىپ، ئۇ يەرنى تاشلاپ چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولدۇم (1994- يىلى تۈركىيە زىيارىتى جەريانىدا ئازاتبەگ بىلەن ئۆتكۈزۈلگەن خۇسۇسى سۆھبەت خاتىرىسىدىن. ئۇنىڭدىن بۇرۇنقى يىللاردا تۈركىيە تەشۋىقات ئورگانلىرىغا بەرگەن مەلۇماتلىرىدا مىللىي ئىسلامى ھەرىكەت تەشكىلاتى تەركىبىدە ھەر تۈرلۈك گۇرۇھلارنىڭ بارلىقىنى ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتكەن بولۇپ، بۇ گېپىمۇ ئۇلارنىڭ نارازىلىقىنى قوزغىغانلىقىنى ئېيتىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
گېنېرال دوستۇم مازارى شەرىپتە كۈچلۈك ھاكىمىيەت تىكلەپ ئالغىنىدىن كېيىن، ئازاتبەگكە قارايدىغان كوماندىرلارنىڭ ھەممىسىلا دېگۈدەك دوستۇم تەرەپكە ئۆتۈپ كېتىشكەنىدى. ئافغانىستان شارائىتى ئاستىدا، ھەربىي ياردەمگە ئېرىشەلمەيدىغان بىر يېتەكچىنىڭ سىياسىي ساھەدە مەۋجۇت بولۇپ تۇرالىشى مۇمكىن ئەمەس ئىدى. بۇ تۈردىكى ھادىسىلەر سەۋەبىدىن، ئازاتبەگ ئۆز تەسىر كۈچىدىن ئاستا- ئاستا ئايرىلىپ ئۆزىنىڭ چەتكە قېقىلغانلىقىنى ھېس قىلىدۇ. دوستۇم سېپىدىكىلەر بولسا، بۇ مەسىلىنى باشقىچە بىر تۈردە چۈشەندۈرمەكتە ئىدى:
دوستۇم تۈركىيە زىيارىتىگە بارغىنىدا ئۇنىڭغا ھەمراھ بولغان ئازاتبەگ، بۇ زىيارەتنى ئۆز تەشكىلاتىنىڭ (شىمالى ئافغانىستان ۋىلايەتلەر ئىسلامى ئىتتىھاد) پايدىسىغا بۇراش ئۈچۈن جۇمبۇشى ھەرىكەت تەشكىلاتىنى تىزگىنلىمەكچى بولغان، ئەمما بۇ ئەھۋالنى شۇ ھامان سېزىپ قالغان دوستۇم، دەرھال ئالدىغا ئۆتۈپ ئازاتبەگنىڭ بۇ ئۇرۇنۇشىنىڭ ئالدىنى ئالغان.
ئۇلارنىڭ ئوتتۇرىسىدا نېمە ئىش يۈز بەرگەن بۆلىشىدىن قەتئىي نەزەر، ئىككى يېتەكچى ئوتتۇرىسىغا سوغۇقچىلىق چۈشۈشكە باشلىغان ئىدى. ئاخىردا، ئازاتبەگ كۆڭلى يېرىم ھالدا مازارى شەرىپتىن ئايرىلىپ پاكىستانغا قايتىپ كېتىدۇ. راببانى پرېزىدېنت بولغان دەۋرلەردە كابۇل ھۆكۈمىتى بىلەن ھازارالار ئارىسىدا باشلانغان توقۇنۇشلاردا ياراشتۇرغۇچىلىق قىلىش ئۈچۈن قايتا ئافغانىستانغا كىرىپ، راببانى بىلەن بىرگە بىر مەزگىل ئىشلەيدۇ. كېيىن يەنە ئافغانىستان ئىچكى ئۇرۇشى جەريانىدا بىھۇدە قان تۆكۈلۈشنىڭ ئالدىنى ئېلىش ئۈچۈن بىرەر سىياسىي ئىش قىلىشنى مەقسەت قىلىپ ھازارالار رايونىنىڭ مەركىزى باميانغا بارىدۇ. 1997- يىلىدا گېنېرال دوستۇم ئافغانىستاندىن ئايرىلغان ۋاقتىدا ئۇنىڭ ئورنىغا چىققان گېنېرال مالىكنىڭ تەكلىپىگە ئاساسەن يېڭى تەشكىللەنگەن بۇ ھۆكۈمەت بىلەن ھەمكارلىشىشنى ئويلىغان ئازاتبەگ، بامياندىن ئايرىلىپ مازارى شەرىپكە بارماقچى بولىدۇ. ئەپسۇسكى، ئازاتبەگ بۇ ئارزۇسىنى ئەمەلگە ئاشۇرالمايدۇ: ئۇ ئولتۇرغان تىك ئۇچار مازارى شەرىپكە قاراپ كېتىۋاتقىنىدا شولگار ناھىيىسى ئەتراپىدا چۈشۈپ كېتىپ، مۇستەقىللىقى ئۈچۈن كۈرەش قىلغان ئافغانىستان تۇپراقلىرىدا شېھىت بولىدۇ. بۇ ھادىسىدە ئۇنىڭ مۇھاپىزەتچىسى زەيىندىن بىلەن مەسلىھەتچىسى خالىدىمۇ بىرگە ۋاپات بولىدۇ. بۇ تىك ئۇچاردا بىرگە ئۇچقان قالغان 12 نەپەر كىشىنىڭ ئۆلمەي ساق قالغانلىقى، كېيىنكى يىللاردا بۇ ھادىسە توغرىلىق بەزى كىشىلەرنىڭ بەرگەن شاھىتلىقى، بۇ ۋەقەنىڭ ھادىسىگە ئۇچراش ۋەقەسى بولماستىن، بەلكى ئىران ئىستىقبارات تەشكىلاتى تەرىپىدىن ئورۇنلاشتۇرۇلغان بىر قېتىملىق سۇيىقەست ۋەقەسى ئىكەنلىكىنى دەلىللەيدىغان قاراشلارمۇ ئوتتۇرىغا قويۇلىدۇ. دېمىسىمۇ، ئازاتبەگنىڭ بۇ يەرلەردە بىر تۈركىلەر دۆلىتى قۇرۇپ چىقىش ئارزۇسىدا بولغانلىقى بۇ جايلارغا قىزىقىدىغان ئىران قاتارىدىكى بارلىق ئەللەرنىڭ قاتتىق نارازىلىقىنى پەيدا قىلغانىدى [راۋوپبەگنىڭ ئەسلىمىلىرىدە (322~323- بەتلەر) ئازاتبەگنىڭ دوستۇمدىن ئايرىلغىنىدىن كېيىن پاكىستانغا قايتىپ كېتىپ دوستۇمغا قارشى ئۆكتىچىلىك ھەرىكىتىنى باشلىغانلىقى، مالىك ھاكىمىيەت ئۈستىگە چىققىنىدىن كېيىن پاكىستاننىڭ ئازاتبەگنى ئۇنىڭ يېنىغا مۇشاۋىرلىق قىلىش ئۈچۈن يولغا سالماقچى بولغانلىقىنى بايان قىلىپ ئۆتىدۇ. نەتىجىدە تالىبانلارغا يول ئېچىش، شىمالى رايونلاردىكى ھاكىمىيەتنى كۈچەيتىش مەقسىتىدە مازارى شەرىپكە قاراپ كېتىۋاتقىنىدا، ئۇ ئولتۇرغان تىك ئۇچار يەرگە چۈشۈپ كەتكەنلىكىنى ئېيتىدۇ. ئازاتبەگنىڭ سىياسىي كۈرەش قاراشلىرىدىكى تۈركلۈك ۋە ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقى مەسىلىسىگە بەكلا ئەھمىيەت بېرىدىغان بىرى ئىكەنلىكىنى بىلىدىغانلار ئۈچۈن ئېيتقاندا، بۇ خىل باھالىشى ئۇنىڭ غايىسىنى بۇرمىلىغانلىق ئىدى. بۇنداق بىر باھا، بىر مەنىدە ئۇنىڭغا رەقىب بىرى بولغانلىقى، بۇرۇنقى توقۇنۇشلار تەسىرى ئاستىدا قالغانلىقى سەۋەبىدىن قىلىنغان بىر مۇلاھىزە بۆلىشى مۇمكىن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى].

ئىتتىپاقنىڭ تارقىلىشى ۋە شىمالى ئافغانىستاندىكى قارشىلىق كۆرسىتىشلەرنىڭ ئاقىۋىتى
1997- يىلى يۈز بەرگەن ۋەقەلەر، ئىسلامى ھۆكۈمەت قۇرۇلغاندىن بۇيان شىمالى ئافغانىستاننى تىزگىنىدە تۇتۇپ كېلىۋاتقان رېشىت دوستۇم ھاكىمىيىتى ئۈچۈن بەكلا مۇھىم تەسىر كۆرسىتىدىغان ۋەقەلەرنى پەيدا قىلىدۇ. 1992- يىلىدىن كېيىنكى ۋاقىتلار بويىچە، گېنېرال دوستۇم مازارى شەرىپ شەھىرىنى مەركەز قىلغان ھالدا ئافغانىستان تەۋەسىدە ئايرىم بىر دۆلەت قۇرۇپ چىققاندەك بىر تۈزۈم ئورناتقان ھېسابىدا ئىدى. مازارى شەرىپتە تۈركىيە، ئىران، رۇسىيە ۋە ياپونىيەگە ئوخشاش دۆلەتلەرنىڭ كونسۇلخانىلىرى ئېچىلغانىدى. شۇنىڭدەك، دوستۇم ھاكىمىيىتىمۇ ھەرقايسى ئەللەرگە ئۆزىنىڭ ۋاكالەتچىلىرىنى يوللىغان؛ بۇ ھۆكۈمەت ئۆزىنىڭ پۇلىنى چىقارغان، باج يىغىش تۈزۈمىنى يولغا قويغان ۋە شەھەرلەردە ھۆكۈمەتنىڭ جامائەت ئىشلىرىنى يولغا قويغان ئىدى.
تالىبانلار كابۇلنى بېسىۋالغاندىن كېيىن، قانۇنى ھۆكۈمەتنىڭ رەئىسى بولغان بۇرھانىدىن راببانىمۇ شىمالى ئافغانىستان تەرەپكە كېتىۋالغان ئىدى. بۇ ھادىسىلەر مازارى شەرىپ ھاكىمىيىتىنى خەلقئارالىق سەھنىلەردە تېخىمۇ كۈچلۈك ئورۇنغا ئىگە قىلغان ئىدى. بۇ تۈردىكى ئىجابىي ۋەزىيەتكە قارىماي، يۇقىرىدا تەكىتلەنگىنىدەك، شىمالى ئىتتىپاقداشلار، ھەر خىل ئېتنىك گۇرۇھلاردىن تەشكىل تاپقان، بۇرۇنقى ۋاقىتلاردا ھەر دائىم ئۆزئارا توقۇنۇشۇپ تۇرغان كۈچلەردىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. تۈركىلەر، تاجىكلار ۋە ھازارالار ئوتتۇرىسىدىكى بۇ تۈر ئىتتىپاقداشلىق ئاساسەن ئالغاندا ئەينى ۋاقىتتىكى شارائىتنىڭ تەقەززاسى نەتىجىسىدە بارلىققا كەلگەن بىر ئىتتىپاقداشلىق ھېسابلىناتتى. يەنە بىر جەھەتتە، بۇ ئىتتىپاقداشلىقنىڭ ئاساسلىق ئامىلى ھېسابلىنىدىغان رېشىت دوستۇمنىڭ ج م ئى ئا تەشكىلاتى تۈركىلەرنى ئاساس قىلىش بىلەن بىرگە، ھەرقايسى مىللەتلەرنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالماقتا ئىدى. يەنى، مەيلى پارتىيە رەھبەرلىكى بولسۇن ياكى ھەربىي ئورگانلار بولسۇن، بۇلارنىڭ ھەممىسىدە ھەرقايسى جايلار ئۆز يېرىدىكىلەرنى ئاساس قىلغان ھالدا تەشكىللەنگەن ئىدى. بۇ ھالەت ئۆزئارا سۈركىلىشلەردىنمۇ ساقلانغىلى بولمايتتى، ھەتتا پات- پات توقۇنۇشلارنىمۇ كەلتۈرۈپ چىقارغۇدەك ئېغىر كېلىشەلمەسلىكلەرنىمۇ پەيدا قىلىپ تۇراتتى. بۇ تۈردىكى پەرقلەر قالغان پارتىيىلەرنىڭ، تالىبان ۋە پاكىستان ئىشپىيونلۇق تەشكىلاتى بولغان ئى س ئى (پاكىستان ئىستىقبارات تەشكىلاتى) قاتارىدىكىلەرنىڭ پايدىلىنىپ كېتىشى ئۈچۈن بەكلا مۇۋاپىق شارائىت يارىتىپ بەرمەكتە ئىدى. رېشىت دوستۇم، يېنىدىكى دۈشمەنلىكلەرگە پەرۋا قىلمايدىغان ئىنتايىن جاسارەتلىك ۋە ماھىر بىر ھەربىي ئادەم ئىدى. ئەمما لازىم بولغىنىدا ۋەزىيەتنىڭ تەلىپىگە ماسلىشالايدىغان بەلگىلىك سىياسىي تەجرىبىگە ئىگە كادىرلار قوشۇنى يوق بىر رەھبەر ئىدى. رەھبەرلىك گۇرۇپپىسى ئىچىدە ئىختىلاپلار ساقلانماقتا، بىر قىسىم گېنېراللىرى دوستۇمنىڭ رەھبەرلىكىدىن ئايرىلىشنىڭ غېمىدە يۈرەتتى.
1997- يىلىنىڭ ماي ئېيىدا كۈتۈلمىگەن بىر ۋەقە يۈز بېرىدۇ. ج م ئى ئا قوماندانلىرىدىن بولغان گېنېرال ئابدۇلمالىك، تالىبانلار بىلەن مەخپى كېلىشىپ باغدىش ئالدىنقى سېپىدا رېشىت دوستۇمغا قارايدىغان كوماندىرلارنى بىر باھانە بىلەن يىغىپ دەرھال قولغا ئالىدۇ. ئارقىدىنلا تالىبان قوشۇنلىرىنى ئارقا سەپكە ئۆتىۋېلىش ئۈچۈن يول ئېچىپ بېرىدۇ. تالىبان قوراللىق كۈچلىرى مازارى شەرىپكە قاراپ تېزلىكتە ئىلگىرىلەيدۇ. بۇنداق بىر ۋەزىيەت ئاستىدا، گېنېرال دوستۇم مازارى شەرىپنى تاشلاپ چىقىپ تاشكەنت ئارقىلىق تۈركىيەگە كېلىۋېلىشقا مەجبۇر بولىدۇ (گېنېرال دوستۇم، تۈركىيە دۆلەت ئىشلىرى مىنىستىرى ئەھەت ئەنجان بىلەن ئەنقەرەدە ئۆتكۈزگەن سۆھبىتىدە، يەنە بىر تۈركى قوۋمدىن بولغان گېنېرالىنىڭ قوزغىغان سىياسىي ئۆزگىرىش قىلىشىغا قارشى ئۇرۇش قوزغىسام بەكلا كۆپ قېرىنداشلىرىمىزنىڭ قىرىلىپ كېتىشىگە سەۋەبچى بولىدىكەنمەن؛ شۇ سەۋەبتىن ئۇلارغا قارشى ئۇرۇش قىلماي ۋەتەندىن ئايرىلىشنى توغرا تاپتىم، دەپ ئېيتىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
(رەسىم ئورنى)
گېنېرال دوستۇم ۋە تۈركىيە دۆلەت ئىشلىرى مىنىستىرى ئەھەت ئەنجان. 1998- يىلى 4- نويابىر، ئەنقەرە
تالىبان كۈچلىرى مازارى شەرىپكە كىرەر- كىرمەي، بۇ تەۋەدىكى ئىتتىپاققا قارايدىغان بارلىق قوراللىق كۈچلەرنى قورالسىزلاندۇرۇشقا كىرىشىدۇ. بۇ جەرياندا گېنېرال مۇھەققىق يېتەكچىلىكىدىكى ھىزبى ۋاھدەت كوماندىرلىرى تالىبان قوراللىق كۈچلىرىگە قارشى تىركىشىشنى داۋام قىلماقتا ئىدى. گېنېرال ئابدۇلمالىك، تالىبانلارنىڭ بۇ رايوننى تىزگىنىگە ئېلىپ بولغان ھامان ئۇنىمۇ قوشۇپ يوقىتىدىغانلىقىدىن خەۋەر تاپقىنىدىن كېيىن، بىرگە ھەرىكەت قىلىۋاتقان تالىبانلارغا قارشى ئۇرۇش قوزغاپ، كوماندىرلىرى بىلەن قوشۇپ نۇرغۇن ساندا تالىبان ئەسكىرىنى ئەسىرگە چۈشۈرىدۇ (گېنېرال ئابدۇلمالىك كېيىنكى ۋاقىتلاردا ئۇنىڭ خائىنلىق قىلغانلىقى ھەققىدىكى قارىلاشلارغا رەددىيە بېرىش ئۈچۈن، ئۆزىنىڭ تالىبانلار بىلەن ھەمكارلىشىپ ھەرىكەت قىلغانلىقىنى “تالىبانلارنى قاپقانغا چۈشۈرۈشنى مەقسەت قىلغان بىر تاكتىكام ئىدى” دەپ ئۆزىنى ئاقلىماقچى بولغان. گېنېرال ئابدۇلمالىك، ئافغانىستاننى تاشلاپ چىقىپ كېتىشكە مەجبۇر بولغان ۋاقىتلاردا بىرلەشكەن دۆلەتلەر تەشكىلاتىنىڭ باش كاتىپىغا يازغان بىر پارچە خېتىدە 1997- يىلىدىكى ماي ۋەقەسىنى تۆۋەندىكىدەك بايان قىلىدۇ: 1997- يىلى ماي ئېيىنىڭ باشلىرىدا ئۇرۇشنى توختىتىش ۋە بارلىق ئافغانىستان خەلقىنى ئۆز ئىچىگە ئالغان ئومۇمى يۈزلۈك بىر ھۆكۈمەت قۇرۇشنى مەقسەت قىلىپ تالىبان ۋەكىللىرىگە مازارى شەرىپكە كىرىش ئۈچۈن رۇخسەت قىلغان. ئەمما تالىبانلار بۇ شەرتنامىگە بوي سۇنماي مىڭلىغان قوراللىق كۈچى ۋە پاكىستانلىق ئەسكەرلەر بىلەن بىرگە قۇرۇقلۇقتىن ۋە ئايروپىلان بىلەن ھۇجۇم قىلغان. … خەلق تالىبانلارغا قارشى ئىسيان كۆتۈرگەن بولۇپ، ۋەقە قانلىق ئۇرۇشقا ئايلىنىپ كەتكەن. … بىر مۇنچە تالىبان يېتەكچىلىرى بىلەن پاكىستانلىق ئوفىتسېرلار يەرلىك خەلققە ئەسىرگە چۈشكەن.گېنېرال مالىكنىڭ بۇ باياناتى س م ئى ئا رەئىسى گېنېرال  رېشىت دوستۇمنىڭ، تاجىك يېتەكچىسى ئەخمەتشاھ مەسۇدنىڭ، ھازارا گۇرۇپپىسىنىڭ يېتەكچىسى كېرىم خېلىلنىڭ ۋە ئەڭ مۇھىمى ئافغانىستان ھۆكۈمىتىنىڭ قانۇنى رەئىس جۇمھۇرى راببانىنىڭ تالىبانلار بىلەن كەڭ دائىرىلىك ھۆكۈمەت تەشكىل قىلماقچى دېيىلگەن بۇ ھەرىكىتىگە نېمىشقا قېتىلمىغانلىقىغا بىرەر جاۋاب تاپالمايدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى).
ماي ئېيىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگىنىدە ج م ئى ئا نىڭ رەئىسلىكىگە گېنېرال ئابدۇلمالىك تەيىنلىنىدۇ، ئاندىن مازارى شەرىپنى ئاساس قىلغان ئاھالە زىچ جايلاردىكى تالىبان كۈچلىرىنى توسۇپ قالغان ئىدى. شۇنىڭغا قارىماي، قۇندۇز شەھىرىدە ۋە مازارى شەرىپنىڭ سەھرالىرىدىكى تالىبان كۈچلىرى قايتىدىن بازا تەشكىل قىلىۋالغانىدى. نەتىجىدە، تالىبانلار، ئۇزۇندىن بېرى ئارزۇ قىلىپ كېلىۋاتقان شىمالى ئافغانىستانغا كىرىۋېلىش مەقسىتىگە يەتكەن ئىدى. يەنە بىر تەرەپتىن گېنېرال مالىكنىڭ بۇ ھەرىكىتى شىمالى ئافغانىستاندىكى ئىتتىپاقداشلار ئىچىدىكى تۈركلەرنى ئاساس قىلىدىغان كۈچلەرنىڭ ئاجىزلاپ كېتىشىنى كەلتۈرۈپ چىقىرىدۇ. خۇددى شۇنىڭدەك، مالىكى بۇ يەردىكى خەلق ئارىسىدا كۈچلۈك تەسىرى بولمىغان بەرسىلا بولۇپ قالماي، ئەخمەتشاھ مەسۇد بىلەن ئۇستات مۇھەققىقتەك باشقا ئىتتىپاقداشلار قوراللىق كۈچ يېتەكچىلىرىنىڭ نەزىرىدىمۇ دوستۇمچىلىك ھۆرمەتكە سازاۋەر بىرى ئەمەس ئىدى. شۇنداق بولغاچقا، بۇ ۋەقەلەردىن كېيىن مازارى شەرىپتە ھازارا گۇرۇپپىسىدىكىلەرنىڭ تەسىر كۈچى كۆرۈنەرلىك ئارتىپ، شەھەرنىڭ تىزگىنى ئاساسەن ئۇستات مۇھەققىقنىڭ قولىغا ئۆتۈپ بولغان ئىدى.
گېنېرال دوستۇم 1997- يىلى سېنتەبىردە ئۆز يۇرتىغا قايتىپ كېتىدۇ. ئاندىن ئۆز قول ئاستىدىكى كوماندىرلىرى بىلەن بىرلىكتە شىبىرغان شەھىرىنى مەركەز قىلغان ھالدا قايتىدىن كۈرەشكە ئاتلىنىدۇ. ئۆكتەبىر ئېيىدا پۇلى قۇمرى شەھىرىدە ئىتتىپاقداش يېتەكچىلىرى دۆلەت رەئىسى بۇرھانىدىن راببانى باشچىلىقىدا بىر قېتىملىق يىغىن چاقىرىدۇ. بۇ يىغىندا گېنېرال دوستۇم بىلەن گېنېرال مالىك بىر- بىرى بىلەن قايتىدىن يارىشىپ دوستۇم مۇئاۋىن جۇمھۇر باشلىقى، ئابدۇلمالىك بولسا تاشقى ئىشلار مىنىستىرلىكىگە تەيىنلىنىدۇ. دوستۇم يەنە شىمالى ئافغانىستان رايونىنىڭ باش قوماندانلىقىغا تەيىنلىنىدۇ. ئابدۇلمالىك ۋاقتىنچە ج م ئى ئا رەئىسلىكىدە تۇرۇۋېرىدىغان، تالىبان مەسىلىسىنى ھەل قىلىپ بولغاندىن كېيىن رەئىسنى خەلق قايتىدىن سايلايدىغان قىلىپ بېكىتىشىدۇ.
يەنە بىر جەھەتتە، تالىبان قوراللىق كۈچلىرى پاكىستان ھۆكۈمىتى بىلەن پاكىستان ئارمىيىسىنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ شىمالى ئافغانىستاندا قولغا كەلتۈرگەن يەرلەرنىڭ مۇداپىئەسىنى كۈچەيتىش ئىشىنى داۋاملاشتۇرىدۇ. ئىتتىپاقداشلار ئىچىدىكى قالايمىقانچىلىقلار بىر قىسىم يەردىكى رەھبەرلەرنىڭ تالىبانلار سېپىگە ئۆتۈپ كېتىشىگە سەۋەب بولىدۇ. شۇڭا، ئىتتىپاقداشلار قوراللىق كۈچلىرى باغدىز ئالدىنقى سېپىدىلا ئەمەس، شىمالى ئافغانىستاننىڭ ھەر بىر يېرىدە ئۇرۇش قىلىشقا مەجبۇر بولىدۇ. پەقەت 1997- يىلىنىڭ كۈز ئايلىرىدىلا مازارى شەرىپ ئىككى قېتىم قولدىن قولغا ئۆتۈپ تۇرىدۇ. گېنېرال ئابدۇلمالىك، نويابىر ئېيىدا بىرگە جەڭ قىلىۋاتقان كوماندىرلىرىنىڭ گېنېرال دوستۇم تەرىپىگە ئۆتۈپ كېتىشى ھەمدە تۇرۇۋاتقان يېرىدىكى خەلق ئاممىسىنىڭ ئۇنىڭغا ئۆچ بولۇپ قېلىشى سەۋەبىدىن، ئىنىسى گېنېرال لىتېنات گۈلمۇھەممەت پالۋان ۋە فارياب تەۋەسىنىڭ ۋالىسى بىلەن بىرگە تۈركمەنىستان ئارقىلىق ئىران تەرەپكە ئۆتۈپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. بۇ جەرياندا ئافغانىستاندا سىياسىي مۇقىملىقنى شەكىللەندۈرۈش، ھەممە تەرەپلەرنى ئۆز ئىچىگە ئالغان بىرلەشمە ھۆكۈمەت قۇرۇپ چىقىش مەقسىتىدە، سېنتەبىر ئېيىدا گېرمانىيەدە، دېكابىر ئېيىدا ئىستانبۇلدا يىغىنلار چاقىرىلغانىدى. سابىق پادىشاھ زاھىر شاھنىڭ ۋەكىللىرىنىمۇ ئۆز ئىچىگە ئالغان ھالدا بارلىق تەرەپلەردىن ۋەكىل قاتناشتۇرۇلغان بۇ يىغىنلارغا تالىبانلار ۋەكىل ئەۋەتمىگەنلىكى ئۈچۈن، بۇ يىغىنلار نەتىجىسىز تارقىلىدۇ.
1998- يىلىنىڭ ئوتتۇرىلىرىغا كەلگۈچە شىمالى ئافغانىستاندا تالىبانلارنىڭ تەسىر كۈچى خېلىلا كۈچەيگەن ئىدى. قۇندۇز ۋالىسىنىڭ تالىبانلار سېپىغا ئۆتۈپ كېتىشى نەتىجىسىدە ئىنتايىن مۇھىم بىر ئايرودرومغا ئېرىشكەن تالىبانلار، بۇ يەرنى مۇھىم ئارقا سەپ تەمىنات مەركىزى ھالىغا ئايلاندۇرۇۋالغانىدى. ئىيۇل ئايلىرىدا بەلخ شەھىرىنى تىزگىنلەپ تۇرۇۋاتقان پەشتۇ گېنېرال لىتېنات جۇماخان بىلەن ئەرەب گېنېرال لىتېنات شىرئەرەپنىڭ ئەمرىدىكى قوراللىق كۈچلەر بىلەن بىرلىكتە تالىبانلار تەرىپىگە ئۆتۈپ كېتىشى، شىمالدىكى كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى يەنە بىر قېتىم ئاستىن- ئۈستۈن قىلىۋېتىدۇ. تالىبانلار ئاۋغۇست ئېيىنىڭ ئالدىنقى يېرىمىدا مازارى شەرىپنى تارتىپ ئالىدۇ. ئۇنىڭ كەينىدىنلا باغلان، سەمەنگان ۋە بەدەخشان رايونلىرىنىمۇ ئىگىلىۋالىدۇ. سېنتەبىر ئېيىدا ھازاراجاتنىڭ مەركىزى بولغان باميان قولدىن كېتىپ، ھازارالارنىڭ قارشىلىق كۆرسىتىشىمۇ تىنچىتىلغان ھېسابلاندى. بۇ تۈردىكى ۋەزىيەت ئاستىدا، ئىرانلىقلار ئافغانىستان چېگراسىغا يېقىن جايلاردا “زۇلۇپقار” دەپ نام بېرىلگەن ھەربىي مانېۋىر ئۆتكۈزۈپ باققان بولسىمۇ ۋەزىيەتنى قىلچە ئۆزگەرتەلمەيدۇ. 1998- يىلىنىڭ ئاخىرلىرىغا كەلگىنىدە ئافغانىستاننىڭ ئەخمەتشاھ مەسۇد تىزگىنلەپ تۇرۇۋاتقان پەنشىر ۋادىسىدىن باشقا جايلارنىڭ ھەممىسى تالىبانلارنىڭ قولىغا ئۆتۈپ بولىدۇ.
شۇنىڭدىن كېيىنكى ئىككى يىل جەريانىدا بۇ خىل ۋەزىيەتتە قىلچە ئۆزگىرىش كۆرۈلمەيدۇ. مەسۇد رەھبەرلىكىدىكى قارشىلىق كۆرسىتىش ھەرىكىتى پەنشىر ۋادىسىدا داۋاملاشماقتا ئىدى. گېنېرال رېشىت دوستۇم، ئۇستات خەلىلى ۋە ئۇستات مۇھەققىق قاتارىدىكى يېتەكچىلەر تاغلىق رايونلاردا تىركىشىپ يۈرمەكتە ئىدى. يەنە بىر تەرەپتىن خەلقئارالىق سەھنىلەردە ئافغانىستان مەسىلىسىنى ھەل قىلىش چارىسى ئۈچۈن تەشكىل قىلىنغان 6 لىقلار بىلەن 2 لىك گۇرۇھتىكى دۆلەتلەرمۇ بۇ ھەقتە ھەرىكەت قىلىپ كەلمەكتە ئىدى (بۇ يەردە پاكىستان، ئىران، تاجىكىستان، ئۆزبېكىستان ۋە تۈركمەنىستان قاتارىدىكى ئافغانىستان بىلەن بىۋاسىتە چېگرىداش ئەللەر ئالتىلىقلارنى، ئا ق ش بىلەن رۇسىيە ئىككىسىدىن تەشكىل قىلغان گۇرۇپپا ئىككىلىكلەرنى كۆرسىتىدۇ. − ئا.ھ. ئىزاھاتى). بۇ ۋاقىتتىكى تالىبانلارنىڭ باشقۇرۇشى ئاستىدىكى ئافغانىستان، خەلقئارالىق زەھەرلىك چېكىملىكلەر سودىسىنىڭ مەركىزىگە، ھەمدە ئۇسامە بىن لادىننىڭ ئەلقائىدە گۇرۇپپىسىنى ئاساس قىلغان نۇرغۇنلىغان رادىكال دىنچى تېررورچىلار تەشكىلاتلىرىنىڭ مەركىزىگە ئايلىنىشقا باشلايدۇ.

“11- سېنتەبىر” ۋەقەسى ۋە ئا ق ش نىڭ ئافغانىستان مۇداخىلىسى
2001- يىلى سېنتەبىر ئېيىدا ئەلقائىدەنىڭ دۇنيا سودا مەركىزىنىڭ قوشكېزەك بىناسىغا ھەمدە دۆلەت مۇداپىئە مىنىستىرلىق بىناسى بولغان بەشبۇرجەكلىك بىنا (پېنتاگون − ئۇ.ت) غا قىلغان ھۇجۇملىرى، ئا ق ش باشچىلىقىدىكى پۈتۈن دۇنيا ئەللىرىنىڭ بىخەتەرلىك ۋە تېررور قاراشلىرىنى تۈپتىن ئۆزگەرتىۋەتكىنىگە ئوخشاش، ئەلقائىدە تەشكىلاتىنى باغرىغا ئالغان تالىبانلار ھەرىكىتىنىڭ تەقدىرىنى، بۇنىڭ نەتىجىسىدە ئافغانىستاننىڭ تەقدىرىنى بەلگىلىگەن بىر ۋەقەگە ئايلىنىدۇ. تېررورلۇق ھۇجۇمى يۈز بېرىپ مەلۇم ۋاقىت ئۆتكەندىن كېيىن ئا ق ش باشچىلىقىدا باشلىتىلغان قوراللىق ھەرىكەت، شىمالى ئافغانىستاندا قۇرۇلغان شىمالى ئىتتىپاقداشلىق ھەرىكىتىنىڭمۇ ياردىمى بىلەن قىسقا ۋاقىت ئىچىدىلا نەتىجىلىك تاماملىنىپ تالىبانلار ھاكىمىيىتى ئاغدۇرۇپ تاشلىنىدۇ. قوراللىق ھەرىكەت مۇۋەپپەقىيەتلىك بولغىنىدىن كېيىن، ئەنئەنىۋى يېتەكچىلەر بىلەن ھەرقايسى گۇرۇھلار تالىبان دەۋرىدىن بۇرۇن كۆرۈلگىنىدەك ئۆز تەۋەسىنىڭ خوجايىنلىرىغا ئايلىنىدۇ. گېنېرال دوستۇم يېتەكچىلىكىدىكى ئۆزبېك- تۈركمەن گۇرۇپپىسى مازارى شەرىپنى مەركەز قىلغان تۈركلەر ياشايدىغان جايلارنى، گېنېرال ئۇستات ئاتا بىلەن گېنېرال فەھىم رەھبەرلىكىدىكى تاجىك قوراللىق كۈچلىرى بەدەخشاننى ئاساس قىلغان تاجىك رايونلىرىنى، كېرىم خېلىل يېتەكچىلىكىدىكى ھازارا قوراللىق كۈچلىرى بامياننى مەركەز قىلغان ئاساستا ئۆز يەرلىرىنى تىزگىنلەپ تۇتۇشقا باشلايدۇ. ئافغانىستاننىڭ پەشتۇ رايونلىرىدىمۇ ئەنئەنىۋى يېتەكچىلەر يەرلىرىنى تىزگىنلەپ تۇرماقتا ئىدى. كابۇلدا بولسا، دەسلەپتە ئا ق ش نىڭ ياردىمى بىلەن خەمىت كارزائى يېتەكچىلىكىدە قۇرۇلغان ۋاقىتلىق ھۆكۈمەت 2002- يىلى ئىيۇلدا چاقىرىلغان “لويا جىرغا” تەرىپىدىن قايتىدىن تەستىقلىنىپ، كارزائى يەنە بىر قېتىم ھۆكۈمەت باشلىقلىقىغا سايلىنىدۇ. بۇ ھۆكۈمەت، ئافغانىستاندا كىشىلىك ھوقۇقلارغا ھۆرمەت قىلىدىغان، دېموكراتىك تۈزۈمدىكى سىياسىي سىستېمىنى بەرپا قىلىش مەقسەت قىلىنغان، ئەڭ كېچىككىنىدە 2004- يىلى ئۆتكۈزۈلىدىغان ئومۇمى سايلام تەييارلىقىنى پۈتتۈرۈش ۋەزىپىسىنى ئۈستىگە ئالىدۇ.

خاتىمە

ئۇلۇغ برىتانىيە ئىمپېرىيىسى دەۋرىنىڭ داڭلىق سىياسەتچىلىرىدىن بىرى بولغان لورد كۇرزون، دۇنيا سىياسىتىگە دائىر كىتابىنىڭ كىرىش سۆزىدە مۇنداق دەيدۇ:
ئورتا ئاسىيا، ئافغانىستان، كاۋكازلار ۋە ئىران قاتارلىق ئەللەر نۇرغۇن كىشىلەرگە بەكلا يىراقلاردا قالغان ياكى بەكلا كونا ئۆتمۈشلەردىكى داستانلارنىڭ خاتىرىسى بولۇپ بىلىنىشى مۇمكىن. شۇنى ئېتىراپ قىلىمەنكى، بۇ يەرلەر شاھمات تاختىسىدىكى دۇنياغا ھۆكۈمرانلىق قىلىش ئۈچۈن ئوينىلىۋاتقان بىر مەيدان شاھمات ئويۇنىدا چەتتە تۇرغان ئۇرۇقلاردىن باشقا نەرسە ئەمەس.
راست دېمىسىمۇ، ئورتا ئاسىيا 19- ئەسىر بويىچە ئەينى ۋاقتىدىكى دەرىجىدىن تاشقىرى ئىككى چوڭ كۈچنىڭ ئويناۋاتقان شاھمات ئويۇنىدىكى “پېشكا” قىلىنغان يەرلەردىن بىرى ئىدى. 20- ئەسىرنىڭ باشلىرىغا كەلگىنىدە بۇ يەرلەر شاھمات ئويۇنىدا بىر چەتتە قالغان رايونلار بولۇپ، چار رۇسىيەنىڭ تەركىبىدىكى مۇستەملىكە ھالىغا ئايلىنىپ قالغانىدى.
بولشېۋىك ئىنقىلابى، ئورتا ئاسىيا خەلقىنىڭ قايتا سەھنىگە چىقىشى ئۈچۈن بىر پۇرسەت بولۇپ بەرگەن ئىدى. ئورتا ئاسىيانى مۇستەقىل قىلىشنى ئارزۇ قىلىپ يولغا چىققان خادىملار، بولشېۋىكلەرگە قارشى كەڭ كۆلەملىك كۈرەشنى قانات يايدۇرغان ئىدى. باسمىچىلىق ھەرىكىتى دېگەن نام بىلەن تارىخقا يېزىلغان بۇ كۈرەش، سىر ئولاف كاروينىڭ ئېيتقىنىدەك، ئورتا ئاسىيا تۈركلىرى ئۆلگەن بىر مىللەت ھېسابلانمايدىغانلىقىنى كۆرسىتىپ بەرگەن ئىدى. ئەمما ئۇلار دۇچ كەلگەن دۈشمەن، دۇنيا تارىخىدا كەمدىن- كەم كۆرۈلىدىغان ۋەھشىيلىك ئەقىدىسىنى رەھىمسىزلەرچە ئىجرا قىلغان بىر كۈچ ئىدى. شۇ سەۋەبتىن، ئۇلار بۇ كۈرەشتە غەلىبە قازىنالمايدۇ.
ئورتا ئاسىيا تەۋەسى تولۇق سوۋېتلەشتۈرۈلگەن 1920- يىللارغا كەلگىنىدە، ئورتا ئاسىيالىق رەھبىرى خادىملارنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى تازىلىۋېتىلگەن بولۇپ، قالغان قىسمىمۇ سوۋېتلار بىلەن كېلىشىپ ياشاشقا مەجبۇر بولغان ئىدى. شۇنداقتىمۇ، رىملىقلار ھەققىدە ئېيتىلغانلاردەك، سوۋېتلار ئورتىغا قويۇۋاتقان تىنچلىق، ئۇلار قوزغىغان ئۇرۇشتىنمۇ بەتتەر پاجىئەلىك ئىدى. يەنى، بولشېۋىكلەر تۈزۈمى بىلەن ياراشقان كادىرلارمۇ كېيىنچە رەھىمسىزلەرچە تازىلىۋېتىلگەنىدى.
چەتكە قېچىپ كېتەلىگەن خادىملار بولسا، ئافغانىستاندىن تارتىپ تا ياۋروپاغىچە سوزۇلغان بىپايان جوغراپىيىلەرگە چېچىلىپ كەتكەنىدى. مۇساپىردىكى خادىملارنىڭ قولىدىن كېلىدىغان بىردىن- بىر ئىشى، چەتئەللەردە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەشنى قانات يايدۇرۇشلا بولاتتى. دېگەندەك، ئۇلار تۇرۇۋاتقان ئەللەردە قولغا كەلتۈرەلىگۈدەك بارلىق ئامىللاردىن تولۇق پايدىلىنىپ ھەرىكەت قىلىشقا كىرىشىدۇ.
دەسلەپكى ۋاقىتلاردا، چەتئەلدە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىۋاتقان خادىملار ئاساسلىقى مۇنداق تۆت گۇرۇپپا كىشىلەردىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى:
بۇلارنىڭ بىرىنچىسىگە، يەنە كېلىپ ئەڭ مۇھىم دېيىشكە بولىدىغان قىسمىغا ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدە قوقان مۇختارىيىتى، ئالاش ئوردا ئاپتونومىيىسى، ئورتا ئاسىيا ئاپتونومىيىسى، بۇخارا خەلق جۇمھۇرىيىتى ۋە خىۋە خەلق جۇمھۇرىيىتى قاتارىدىكى سىياسىي تۈزۈملەرنى قۇرۇپ چىققان سىياسىي داھىيلار بىلەن ئۇلارنىڭ سەپداشلىرى كىرىدۇ. ئۇلار چەتئەلگە چىقىپ كەتكەندىن كېيىن ياۋروپا ئەللىرى بىلەن تۈركىيەگە يۈزلىنىپ، پارىژ، بېرلىن ۋە ئىستانبۇل قاتارلىق مەركەزلەردە ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق تەشكىلاتى تەۋەسىدە پائالىيەت قىلىدۇ.
1920- يىللاردا يۇقىرىدا تىلغا ئېلىنغان كىشىلەر تەرىپىدىن گېرمانىيە بىلەن تۈركىيەنى ئاساس قىلغان ھالدا ھەرقايسى ئەللەرگە بىلىم ئېلىش ئۈچۈن ئەۋەتىلگەن ئوقۇغۇچىلار بولسا، بۇ تۈردىكى كىشىلەرنىڭ ئىككىنچى تۈردىكى گۇرۇپپىسىنى تەشكىل قىلغان ئىدى. بۇ تۈر ياشلار ئارىسىدىكى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قايتماي چەتئەلدە تۇرۇپ قالغانلىرى، سىياسىي يېتەكچىلەر بىلەن ھەمكارلىشىپ ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقى ھەرىكىتىنىڭ ئىزچىل داۋاملاشتۇرۇلۇشىدا رول ئوينايدۇ.
ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدە ئۇرۇشتا مەغلۇپ بولغاندىن كېيىن بىر قىسىم جەڭچىلەر بىلەن بىرگە ئافغانىستان بىلەن شەرقى ئورتا ئاسىيا تەرەپلەرگە كېتىپ قالغان باسمىچىلار يېتەكچىلىرى، چەتئەلدە ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرىشىنى شەكىللەندۈرگەن ئۈچىنچى تۈرگە مەنسۇپ كىشىلەرنى شەكىللەندۈرگەن ئىدى.
بۇ تۈردىكى مۇجاھىتلار ئافغانىستاندىكى شارائىت يول قويغان دەرىجىدە ئامۇ دەرياسىنىڭ نېرىقى قىرغىقىغا، يەنى ئورتا ئاسىياغا كىرىپ قوراللىق كۈرەشنى داۋاملاشتۇرۇشقا تىرىشقان. ئەمما 30- يىللارنىڭ باشلىرىدىكى سىياسىي شارائىت ئۇلارنى مەخپى پائالىيەت قىلىشقا مەجبۇرلايدۇ. بۇنىڭ نەتىجىسىدە، ئىلاجسىز بىر جىمجىتلىق ئىچىگە چۆكۈپ قالىدۇ.
ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرىشىدە بەلكىم ئەڭ ئېغىر ناھەقچىلىكلەرگە ئۇچرىغان دېيىشكە بولىدىغان، باشقىلار تەرىپىدىن ئىزچىل چەتكە قېقىلىپ كەلگەن تۆتىنچى گۇرۇپنى بولسا سابىق بۇخارا ئەمىرى سەئىت ئالىمخان بىلەن ئۇنىڭ يېنىدىكى كىشىلەر تەشكىل قىلماقتا ئىدى. بۇ تۈردىكى كىشىلەر ئافغانىستاندىكى سۈرگۈن يىللىرى بويىچە ئورتا ئاسىيانىڭ بىر پۈتۈنلۈكى ئۈچۈن دېمىسىمۇ، ئۆز يۇرتىنىڭ مۇستەقىللىقى ئۈچۈن دەپ خەلقئارا خاراكتېرىدىكى تىرىشچانلىقلارنى كۆرسەتكەن ئىدى.
1920- يىللىرىنىڭ ئوتتۇرىلىرىدىن باشلاپ سىياسىي پائالىيەتلىرىنى پارىژ، بېرلىن، ۋارشاۋا ۋە ئىستانبۇل قاتارلىق شەھەرلەرگە مەركەزلەشتۈرگەن ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق ھەرىكىتى، داھىيلىرى ئوتتۇرىسىدا كۆرۈلۈپ تۇرىدىغان بۆلۈنۈشلەرگە قارىماي، كۈچلۈك تەسىر قوزغىيالىغۇدەك پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىپ كەلگەن ئىدى. ئۇلار، سوۋېتلەرنىڭ قولىغا چۈشۈپ قالغان باشقا مىللەتلەرنىڭ سىياسىي خادىملىرى بىلەن ۋە شۇنىڭدەك پولشا ھۆكۈمىتىنىڭ ياردىمىگە تايىنىپ پرومېتې سېپىنى تەشكىللەيدۇ. ئۇ ۋاقىتلاردا دېموكراتىيە دۇنياسىغا تەۋە ئەللەر سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى ئىجتىمائىي تۈزۈمنى تېخى ئېتىراپ قىلىشمىغان، بارلىق مۇساپىردىكى پائالىيەتچىلەر كۈنلەرنىڭ بىرىدە بۇ تۈزۈم ئاغدۇرۇلۇپ كېتىدۇ دەپ ئىشىنەتتى.
پرومېتې ھەرىكىتى، مەجبۇرىيەتلەرنىڭ تەقەززاسى ئوتتۇرىغا چىقارغان بىر ھەرىكەت، مۇستەقىللىق يولىدىكى بىر ئۈمىد نۇرى ئىدى. «يېڭى ئورتا ئاسىيا» بىلەن «ياش ئورتا ئاسىيا» ژۇرناللىرى ئەتراپىدا شەكىللەنگەن ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق ھەرىكىتى ياۋروپادىن يىراق شەرىققىچە سوزۇلغان ئىنتايىن كەڭ بىر دائىرە ئىچىدە ئۆز تەسىرىنى كۆرسىتەلىگەن ئىدى. بىر قىسىم ياۋروپا پايتەختلىرى تەرىپىدىنمۇ ھىمايە قىلىنغان بۇ سىياسىي ھەرىكەت، سوۋېت ئىتتىپاقى تەرىپىدىن بىرىنچى نومۇرلۇق دۈشمەن دەپ ئېلان قىلىنغان ئىدى.
يەنە بىر تەرەپتىن، چەتئەللەردە ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرىشىنى قانات يايدۇرۇپ كەلگەن گۇرۇپپىلار ئوتتۇرىسىدا كۆرۈلگەن زىددىيەتلەر بىلەن سۈركىلىشلەر بۇ ھەرىكەتلەرنىڭ ئەڭ پاسسىپ تەرەپلىرىنى شەكىللەندۈرگەنىدى. ئورتا ئاسىيا مىللىي گۇرۇپپىسىدىكىلەر ئۈچۈن ئېيتقاندا، ئەمىر سەئىت ئالىم، ئۆزىنىڭ تەختىدىن باشقىنى خىيالىغا كەلتۈرمەيدىغان تىپىك ۋەتەن خائىنى ھېسابلىناتتى. باسمىچى يېتەكچىلىرىمۇ ئۇنىڭ بىلەن بىر قاتاردا كۆرۈنۈپ تۇرغانلىقى ئۈچۈن، ئۇلار بىلەنمۇ كېلىشىش ئىمكانى يوق كىشىلەر قاتارىدا مۇئامىلە قىلىشقانىدى.
خۇددى شۇنىڭدەك، ئەمىر ئۈچۈن ئېيتقاندىمۇ ئورتا ئاسىيا مىللىي گۇرۇپپىسىدىكىلەر ئۇنى تەختتىن چۈشۈرگەن جەدىتچىلىك ھەرىكىتىنىڭ ۋەكىللىرىدىن تەشكىل تاپقانلار ھېسابلىناتتى. شۇڭا، ئەمىر تەرەپدارلىرىمۇ مىللىي ئورتا ئاسىيا گۇرۇپپىسىغا مەنسۇپ كىشىلەرنى دۈشمەن ھېسابلىشاتتى. باسمىچىلار يېتەكچىلىرىنىڭ كۆزىدە ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق تەشكىلاتى بىسمىللا بىلەن باشلىمىغان ژۇرنالنىڭ ئېتىراپىغا يىغىلىۋالغان، دىنى ھېسسىياتلىرى بەكلا تۆۋەن كىشىلەر گۇرۇھى ھېسابلىناتتى. شۇنداق قىلىپ، ئۇلارنىڭ ھەممىسى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى كۈرەشلىرىنى ئۆز ئالدىغا ئايرىم- ئايرىم گۇرۇھلار بويىچە قانات يايدۇرۇپ كەلگەن ئىدى.
ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق گۇرۇھىدىكىلەر دېموكراتىيە دۇنياسى ئەتراپىدا مەتبۇئات پائالىيەتلىرىنى ئاساس قىلغان سىياسىي كۈرەش يولى بىلەن شۇغۇللىنىشنى تاللىۋېلىشقان ئىدى. ئەمىر، ئۆزى ئوتتۇرىغا قويغان مەسىلىلەرنى جەمىيەتى ئاقۋامغا سۇندى ۋە ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدە بۇنى ھىمايە قىلىدىغان كۈچلەرنى تەشكىل قىلىشقا تىرىشتى. باسمىچىلار يېتەكچىلىرى بولسا، ئەڭ كۈچلۈك تەسىر كۆرسىتىدىغان يول دەپ تاللىۋالغان ئۆزلىرى بىلىدىغان يولنى، يەنى قوراللىق كۈرەش يولىنى تاللىۋېلىشقان ئىدى. ئافغانىستاندا يۈز بەرگەن ئىچكى ئۇرۇشتا تەرەپ تۇتۇپ كېلىشتى، شۇنىڭدەك پۇرسەت تۇغۇلغان ھامان ئامۇ دەرياسىدىن ئۆتۈپ ئورتا ئاسىيانىڭ ئىچكى قىسىملىرىغا قوراللىق ھۇجۇم قىلىپ تۇردى.
1930- يىللار، دۇنيا كۈچ تەڭپۇڭلۇقى ئاستىن- ئۈستۈن بولۇپ كەتكەن يىللار ئىدى. بۇ ئارىدا يېڭى بىر دۇنيا ئۇرۇشىنىڭ خەۋەرچىسى بولغان شاماللار ئۇچۇپ يۈرەتتى. سوۋېت ئىتتىپاقى يۈرگۈزۈۋاتقان ئىجتىمائىي تۈزۈم مىللەتلەر جەمئىيىتى تەرىپىدىن ئېتىراپ قىلىنغانلىقى، سوۋېتقا قارشى بارلىق مۇساپىرلار ھەرىكىتىگە، شۇ قاتاردا ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقىغا ئېغىر زەربە بولۇپ تەسىر كۆرسىتىدۇ. بۇ دەۋر، ت ب م ئەزاسى بولغان بىر ئوقۇغۇچىنىڭ ئوتتۇرىغا قويغان “قايسى ئۈمىد، قايسى غايىلەر بىلەن بۇ يەرلەرگە كەلگەن ئىدۇق. بۇلارنىڭ ھەممىسى بىر خام خىيال، ياكى بىر ئوتوپىيەمىدى؟ بىز ئورتا ئاسىيا ئىنقىلابچىلىرى نەدە قالدۇق، نېمە قىلىپ يۈرىمىز؟” دەپ ئېيتقىنىدەك سوئاللار دائىم ئوتتۇرىغا چىقىپ تۇرىدىغان بىر يىللار بولغان ئىدى.
تۈركىيەدە قانات يايدۇرۇلغان پائالىيەتلەرنىڭ چەكلىنىشى، ئۇنىڭدىن كېيىن ياۋروپادا چىقارغان گېزىت- ژۇرناللىرىنىڭ تۈركىيەگە كىرىشىنىڭ چەكلىنىشى ئۇلارنىڭ ئۈمىدسىزلىكىنى تېخىمۇ كۈچەيتىۋەتكەنىدى. پولشانىڭ ئىشغال قىلىنغانلىقى، نەتىجىدە پرومېتې سېپىنىڭ ئاخىرلىشىشى، بولشېۋىكلەر ئىنقىلابىدىن بۇيان داۋام قىلىپ كېلىۋاتقان سىياسىي كۈرەشلەرنىڭ بىرىنچى باسقۇچىنىڭ ئاخىرلاشقانلىقىدىن دېرەك بەرمەكتە ئىدى.
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى، سەھنىگە يېڭى باش قەھرىمانلارنى ئېلىپ چىقىدۇ. بۇ كىشىلەر 20 يىلدىن ئارتۇق ۋاقىتتىن بۇيان سوۋېت تۈزۈمى ئاستىدا ياشاپ كەلگەن ئورتا ئاسىيالىق ھەربىيلەر ئىدى. ئۇلار قىلچە تەلىم- تەربىيە كۆرمەستىن، تۈزۈك قورالىمۇ يوق نېمىس ئارمىيىسىگە قارشى جەڭلەرگە ھەيدەلگەن، بۇ ئۇرۇشتا يۈز مىڭلىغان ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەر قىرىلىپ كەتكەن، يەنە يۈزمىڭلىغان ئەسكەر نېمىسلارغا ئەسىرگە چۈشكەن ئىدى. ئەزرائىل كېزىپ يۈرگەن ئەسىرلەر لاگېرىغا يوللانغانلىرىدا، ئۇلارنىڭ ئالدىدا ماڭىدىغانغا پەقەت ئىككىلا يول قالغان ئىدى. يا ئاچلىق، ۋابادىن ئۆلۈپ تۈگىشىش، يا بولمىسا گېرمانىيە ئارمىيىسى تەركىبىدە تەشكىل قىلىنغان ئورتا ئاسىيا ھەربىي قىسىملىرىغا قېتىلىپ ھاياتىنى ساقلاپ قېلىش.
تەشكىل قىلىنغان ئورتا ئاسىيا قوشۇنلىرىنىڭ سىياسىي قانىتىغا مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاق كومىتېتى ۋەكىللىك قىلماقتا ئىدى. بىردىن- بىر داھىي پىرىنسىپىغا ئاساسەن تەشكىل قىلىنغان بۇ سىياسىي خادىملارنىڭ ئورتا ئاسىيا قوشۇنلىرىغا تاپشۇرغان ۋەزىپىسى بەكلا ئېنىق ۋە كەسكىن ئىدى. بۇ ۋەزىپە سوۋېت ئىتتىپاقىنى مەغلۇپ قىلىش ۋە ئورتا ئاسىيا مۇستەقىللىقىنى قولغا كەلتۈرۈشكە كاپالەتلىك قىلىش ئىدى. ئەجەبا، بۇ ۋەزىپە ئەمەلگە ئاشۇرغىلى بولىدىغان بىر ۋەزىپىمىدى؟ دېموكراتىيە دۈشمىنى بولغان بىر گېرمانىيە بىلەن ھەمكارلىشىپ بۇ ۋەزىپىنى ئورۇندىغىلى بولارمىدى؟ گېرمانىيە ئارمىيىسى پۈتۈن ئالدىنقى سەپلەردە زەپەر بىلەن ئىلگىرىلەۋاتقان بىر دەۋردە، بۇ سوئاللارغا بېرىلىدىغان جاۋابلار ھېچ بولمىغاندا “بەلكى مۇمكىن بولۇپ قالار” ياكى “نېمىشقا مۇمكىن بولمايدىكەن” دېگەندەك بۆلىشى تەبىئىي ئىدى.
نەتىجىدە، ئورتا ئاسىيا لېژيونلىرى سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى ئۇرۇشقا كىرىدۇ. ئۆزىگە مۇناسىۋىتى بولمىغان ھەر ئىككىلا ئۇرۇش سېپىدە قىرىلىشقا باشلايدۇ. ئۇرۇش ئاخىرلاشقىنىدا ئامان قالغان ئورتا ئاسىيالىق ئەسكەرلەرنىڭ مۇتلەق كۆپ قىسمى سوۋېتلار تەرەپكە قايتۇرۇپ بېرىلىدۇ. غەربلىكلەرنىڭ قولىدا قالغانلىرىنىڭ سانى ئارانلا مىڭدەك ئادەم ئىدى.
ئۇنىڭدىن كېيىنكى يىللاردا مۇساپىردىكى خادىملار بىلەن ھەربىيلەرنىڭ ناتسىستلار سېپىدە ئۇرۇشقا قاتناشقانلىقى ھەققىدە باشقا بارلىق مىللەتلەردە كۆرۈلگىنىدەك، ئورتا ئاسىيالىقلار ئۈچۈنمۇ ھەر تۈرلۈك تەنقىدلەر ئوتتۇرىغا چىقىشقا باشلايدۇ. سوۋېتلەردىكى شەرق مىللەتلىرىنىڭ مىللەتچىلىكى ئۈستىدە كەڭ دائىرىلىك تەتقىقات ئېلىپ بارغان پاترىك فون زۇر مۈھلېن ئېيتقان تۆۋەندىكى سۆزلەر بۇ تۈردىكى تەنقىدلەرگە بېرىلگەن ئەڭ مۇۋاپىق جاۋاب ھېسابلانسا كېرەك:
بۇ تۈردىكى ئېغىر تەنقىدلەر ئايرىم كىشىلەر ئۈچۈن مۇۋاپىقتەك كۆرۈنسىمۇ، ئومۇمەن ئېيتقاندا بۇنداق تەنقىدلەشلەر ئۇلارغا قىلىنغان بىر ناھەقچىلىك ھېسابلىنىشى كېرەك. بۇرۇندىن كۆرسىتىپ ئۆتۈلگىنىدەك، لېژيونېرلارنىڭ لېژيونلارغا تىزىملاتقانلىقى نومۇسسىزلارچە پۇرسەتپەرەسلىكنىڭ ئىپادىسى ئەمەس، بەلكى جېنىنى ساقلاپ قېلىش ئىچكى تۇيغۇ تۈرتكىسىنىڭ بىر ئىپادىسى دېيىش كېرەك. … مۇساپىرلارنىڭ ناتسىستلار ھاكىمىيىتى بىلەن ھەمكارلىشىشنى رەت قىلىش- قىلماسلىقى ھەققىدىكى سوئاللار ئۇرۇش ئەسىرى بولغان يۇرتداشلىرىغا ھەر تۈرلۈك ياردەم قىلىش پۇرسەتلىرىدىن پايدىلىنىش كېرەكمۇ ياكى يۇرتداشلىرىنى قاراپ تۇرۇپ قىرىلىپ تۈگىشىگە سۈكۈت قىلىش كېرەكمۇ دېگەن بىلەن تەڭ مەنىدىكى گەپ ھېسابلىناتتى. مىللىي ۋاكالەتچىلەرنىڭ ئادۋوكاتلىق رولى پەقەتلا مەۋجۇت شارائىتلارغا بەلگىلىك دەرىجىدە بوي سۇنۇش ئارقىلىقلا ئەمەلگە ئاشۇرۇشقا بولىدىغان بىر رول ئىدى. … باش قەھرىمانلىق رولىنى ئالغان رولچىلارنىڭ سىياسىي ياكى شەخسى خاتالىشىشلىرىنى تەنقىد قىلىشتا، ئادەمنىڭ تەبىئىي مىجەز ئىپادىلىرىنىڭ قانداق بولۇشىنىمۇ ئېتىبارغا ئالغان ئاساستا بولغىنى ئەڭ مۇۋاپىق.
بۇ دەۋردە، چەتئەللەردە قانات يايدۇرۇلغان ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىشقا مۇناسىۋەتلىك ئەھۋاللار يالغۇز گېرمانىيە بىلەن چەكلىنىپ قالمىدى. تۈركىيەدە 1944- يىلى ئوتتۇرىغا چىققان تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق ھەققىدىكى سوتلاردا، ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاق ھەرىكىتىنى قوزغىغان كىشىلەردىن بىرى بولغان زەكى ۋەلىدى تۇغاننى بىرىنچى دەرىجىلىك گۇناھكار قىلىپ سوتقا تارتىشقان ئىدى. سوۋېت ئىتتىپاقىغا ياخشىچاق بولۇش مەقسىتىدە چېكىدىن ئاشۇرۇپ سىياسىيلاشتۇرۇلغان بۇ سوتلار، مۇساپىر تۈرك خادىملىرى قانات يايدۇرۇپ كېلىۋاتقان پائالىيەتلەرنى ئېغىر دەرىجىدە پائالىيەت سورۇنىدىن مەھرۇم بۆلىشىنى كەلتۈرۈپ چىقارغان ئىدى.
ئافغانىستاندا بولسا، ئۇرۇش پۇرسەتلىرىدىن پايدىلىنىپ ئورتا ئاسىياغا قارىتا ھەرىكەت قىلىشنى مەقسەت قىلىشقان ئورتا ئاسىيالىقلار يەنە بىر قېتىم ئېغىر ئوڭۇشسىزلىقلارغا ئۇچراپ، قولغا ئېلىنىش خەۋپىدىن قۇتۇلالمىدى. ئۇرۇش ئاخىرلاشقاندىن كېيىن تۈرمىدىن تىرىك قۇتۇلۇپ چىقالىغانلارنىڭ كۆپ قىسمى ئافغانىستاندىن ئايرىلىشقا مەجبۇر بولدى.
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى تاماملىنىشى بىلەن بىرلىكتە، ئىدېئولوگىيە جەھەتتە گۇرۇھلارغا ئايرىلىش، ئىدىيىۋى لاگېرلارغا بۆلۈنۈش ئاساسى ئورۇنغا ئۆتكەن بىر دەۋر باشلانغان ئىدى. بۇ دەۋردە، سوۋېت ئىتتىپاقىغا قارشى كۈرەشنىڭ بايراقتارلىقىنى ئا ق ش ئۈستىگە ئالغان ئىدى. ئۇرۇشتىن كېيىنكى دەۋرلەردە، گېرمانىيەنى مەركەز قىلىپ قايتىدىن شەكىللەنگەن ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەرىكىتى ئۇزۇنغا قالماي تۈركىيە بىلەن شەرق ئەللىرىدىمۇ باشلىنىدۇ. بۇ ۋاقىتتىكى كۈرەش، ئاساسلىقى تەشۋىقات ئۇرۇشى شەكلىدە قانات يايدۇرۇلغان ئىدى.
1980- يىللاردا چەت دۆلەتلەردە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەشنى قانات يايدۇرۇپ كېلىۋاتقان خادىملار ئاساسەن چەتئەلدە تۇغۇلۇپ ئۆسكەن كىشىلەردىن تەشكىل تاپماقتا ئىدى. كونا  يېتەكچىلەر ئاساسى جەھەتتىن سەھنىنى بوشىتىپ بەرگەن دېيىشكە بولاتتى. يېڭى پائالىيەتچىلەر پەقەتلا كۆرۈپ باقمىغان يۇرتلىرىنىڭ ئەركىنلىكىنى غايە قىلىشىپ كۈرەشنى داۋاملاشتۇرىدۇ.
ئافغانىستاننىڭ سوۋېت ئىتتىپاقى تەرىپىدىن ئىشغال قىلىۋېلىنىشى، باسمىچىلارنىڭ نەۋرىلىرى بىلەن سوۋېت ئىتتىپاقىنى يەنە بىر قېتىم توقۇنۇشقا سۆرەپ كىرىدۇ. شۇنىڭدەك بۇ ئۇرۇش، يەنە بىر قېتىملىق كۆچ- كۆچ دولقۇنىغىمۇ سەۋەب بولىدۇ.
گورباچيېۋ باشلاتقان سوۋېت ئىتتىپاقىنى يېڭى زامانغا ماسلاشتۇرۇش ۋە قايتا قۇرۇپ چىقىشنى مەقسەت قىلغان ئىسلاھات ۋە ئېچىۋېتىش سىياسىتى، سوۋېت ئىتتىپاقىنى كۈتكەندىن تۈپتىن ئوخشىمايدىغان باشقا بىر يولغا باشلاپ كېتىدۇ. بۇ سىياسەتنىڭ ئىجرا قىلىنىشى بىلەن بىرگە، ۋەھشىيلىك بىلەن رەھىمسىزلىكنى ئاساس قىلغان بۇ ئىمپېرىيە قۇرۇلغان كۈنىدىن بۇيان توڭلىتىش ساندۇقىغا سولاپ قويۇلغان مىللىي مەسىلىلەر تېز سۈرئەت بىلەن قايتىدىن ئوتتۇرىغا چىقىدۇ. شۇنداق قىلىپ، مەركىزى ھۆكۈمەت ھاكىمىيەتنى تىزگىنلىيەلمەس ھالغا كېلىدۇ.
بۇ دەۋردە، چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيالىق مۇساپىر پائالىيەتچىلەر ئورتا ئاسىيادا بارلىققا كەلگەن خەلق ئاممىسىنىڭ ھەرىكەتلىرى بىلەن ئىجتىمائىي ئۆزگىرىش خەۋەرلىرىنى تاشقى دۇنياغا يەتكۈزۈش، تونۇشتۇرۇش قاتارلىق پائالىيەتلەر بىلەن شۇغۇللىنىشقا تىرىشتى.
1990- يىللار كىرىشى بىلەن، سوۋېت ئىتتىپاقى پارچىلىنىپ، ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدە  مۇستەقىل 5 جۇمھۇرىيەت بارلىققا كەلگەن بىر ۋەزىيەت شەكىللىنىدۇ. شۇنداق قىلىپ، 70 يىلدىن بۇيان داۋام قىلىپ كەلگەن چەتئەللەردىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشلەر ئاخىرلاشقان ھېسابلاندى.
بۈگۈنكى كۈندە بىز دۇچ كېلىۋاتقان ئەڭ مۇھىم مەسىلە شۇكى، رۇسىيە فېدىراتسىيەسى بىلەن چىن ئوتتۇرىسىدا قىستىلىپ قالغان يېڭى تۈرك جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ كەلگۈسى تەقدىرى قانداق بولىدۇ دېگەن مەسىلىدۇر.
بۇندىن كېيىن، ئۇلار ھەرقايسى ئۆز بېشىغا ھەرىكەت قىلىپ كۈچلۈك ئىككى قوشنىسىنىڭ ئارقا ھويلىسى بولۇش ياكى ئالدى قورۇسى بولۇش بىلەن كۇپايىلىنەمدۇ ياكى سىياسىي ۋە ئىقتىسادى قۇۋۋەتلىرىنى بىرلەشتۈرۈپ قۇدرەتلىك ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلەر گۇرۇھىغا ئايلىنامدۇ؟
21- ئەسىر كىرىۋاتقان بۇ كۈنلەردە ئوتتۇرىغا چىققان بۇ مەسىلە، ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدە ياشاۋاتقانلارنىلا ئەمەس بەلكى تاشقى دۇنيادىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن كۈرەش قىلىپ كېلىۋاتقان كىشىلەرنىمۇ ئۆزىگە جەلپ قىلىپ كېلىۋاتقان بىر مەسىلىدۇر.
بۇ مەسىلە، ئۆز ۋاقتىدا يەنە ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى بارلىققا كەلگەن دەۋرلەردىن تارتىپ مەۋجۇت بولۇپ كېلىۋاتقان ئورتا ئاسىيا ئۇقۇمىنىڭ كەلگۈسى تەقدىرىگە زىچ مۇناسىۋەتلىك بىر مەسىلىدۇر.
تارىخنىڭ بۇ سوئالغا بېرىدىغان جاۋابى، چەت دۆلەتلەردىكى ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلىدىغان كۈرەشلەرنىڭ داۋام قىلىش- قىلماسلىقىنىمۇ بەلگىلەپ بېرىدۇ.

قوشۇمچىلار:
(مۇندەرىجىسىلا تەرجىمە قىلىندى − ت)

ھۆججەتلەر:
1.قوقان ئاپتونومىيىسى باياناتى
2. ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقىنىڭ نىزامنامىسى
3.زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ مۇستاپا چوقاي ئوغلىغا يازغان خېتى
4.ئورتا ئاسىيا مىللىي ئاۋام ئىنقىلابى جەمئىيەتلەر قۇرۇلتىيىنىڭ ھۆججىتى
5.ئورتا ئاسىيا تالىپلىرىنىڭ سوۋېت ھۆكۈمىتىگە مۇراجىئەتى
6.ھەيدېلبېرگ يىغىنىنىڭ دوكلاتى
7.ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقىنىڭ پروگراممىسى
8.زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ ئابدۇلۋاھاپ مۇرادىغا يازغان مەكتۇپى
9.ت م ب نىڭ پرومېتې ۋاكالەتچىسىگە بەرگەن يوليورۇقى
10. ئورتا ئاسىيا- ئەزەربەيجان ياشلار ئىتتىپاقى فېدېراتسىيەسىنىڭ دوكلاتى
11.ت ت گ ب غا بىنا تەقسىم قىلىش ھۆججىتى
12. زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ ئىستېپانامىسى
13. ت ب م نىڭ ئۆزگەرتىلگەن  ئىچكى نىزامنامىسى
14. مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ياۋروپا ۋاكالەتچىلىكى كىنىشكىسى
15. ئورتا ئاسىيا- ئىدىل ئۇرال تەشكىلاتلار فرونت ئىتتىپاقى دوكلاتى
16. ئوسمان غوجا ئوغلىنىڭ مۇستاپا چوقاي ئوغلىغا يازغان مەكتۇپى
17. ت م ب ئوتتۇرا شەرق ۋاكالەتچىسى كىنىشكىسى
18. ت م ب نىڭ ياپونىيە ھۆكۈمىتىگە سۇنغان دوكلاتى
19. ت م ب نىڭ ئەنگلىيە پادىشاھىغا ئەۋەتكەن مەكتۇپى
20. رۇسىيەگە قارام تۈرك ۋىلايەتلىرى فرونتى ئىتتىپاقى يىغىن خاتىرىسى
21. مۇستاپا چوقاي ئوغلىنىڭ ت م ب رەئىسلىك تونۇشتۇرۇشى
22. ت ت گ ب مۈلك تەلەپ قىلىش ئىلتىماسى
23. ۋەلى قېيۇمخاننىڭ باندوڭ يىغىنىغا سۇنغان دوكلاتى
24. خەلقئارا ئورتا ئاسىيا قۇرۇلتىيىنىڭ خۇلاسە دوكلاتى
   … …

ھۆججەت:

قوقان مۇختارىيىتىنىڭ باياناتى
ياشاسون تركستان مختاريتى
تركستان مسلمانلارنڭ دورتونچى فوقلئادە قورولتايى  تاركستان  اولكەسيدە بولغان خلقلارنڭ خواىشلرى بويىچە بيوك روسيە انقلابى ترفيدن برليگان اساسلرگە بنائەن فيديراتسيە اساسيگە  قورولغان روسيە جمھوريتى ايلە برليكدە قالغانى ھالدە تركستاننى  يرليك مختاريتلى يئنى «تيريتويالنى افتانوميەلك» ائلان قيلادور.
بۆ مختاريت نڭ نە سورتدە وجودگە قويولماغينى ياقن ارادە يغيلادورغان ئموم تركستان خلقى نڭ اوچريدتيلنى سابرانيەسيگە (تكستان مجلس مۇسسانى) گە تابشورادور.
شونڭ ايلە برابر تركستان اولكەسيدە اقلليت تتشككيل قيلغان مللت لرنڭ ھقوقلرى نڭ ھر جھتدن ساقلانيلماغينى ھم تنتنەلى سورتدە بيان ايتەدور.
«شھر خوقند»
ھجريە 1336 سنە 25 سفرالخير
ميلاديە 1917 27 نويابىر

ھازىرقى زامان تىلىغا ئۆزگەرتىلىشى:
ياشىسۇن ئورتا ئاسىيا مۇختارىيىتى!
ئورتا ئاسىيا مۇسۇلمانلىرىنىڭ تۆتىنچى پەۋقۇلئاددە قۇرۇلتىيى ئورتا ئاسىيا ئېلىدە ياشايدىغان خەلقلەرنىڭ تەلەپلىرىگە ئاساسەن بۈيۈك رۇسىيە ئىنقىلابى تەرىپىدىن بېرىلگەن ئاساسلارغا بىنائەن، فېدراتسىيە ئاساسىدا قۇرۇلغان رۇسىيە جۇمھۇرىيىتى بىلەن بىرگە قالىدىغان بولغىنىدا، ئورتا ئاسىيانىڭ يەرلىك مۇختارىيىتى، يەنى “تېرىتورىيال ئاپتونومىيە” (تېررىتورىيىلىك ئاپتونومىيە) نى ئېلان قىلىدۇ.
بۇ مۇختارىيەتنىڭ تېزلىك بىلەن قۇرۇلۇشىنى يېقىندا چاقىرىلىدىغان ئومۇمى ئورتا ئاسىيا خەلق ئۈجرەتىلنى سابرانىيە “ئورتا ئاسىيا مەجلىسى مۇئەسسەسسانى (قۇرغۇچىلار قۇرۇلتىيى) غا تاپشۇرۇلدى.
شۇنىڭ بىلەن بىرگە ئورتا ئاسىيا ئېلىدە ئازچىلىقنى تەشكىل قىلىدىغان مىللەتلەرنىڭ ھوقۇقلىرىنى ھەر تەرەپتىن قوغداشنىمۇ تەنتەنەلىك بىلەن ئېلان قىلىدۇ.
قوقان شەھىرى
ھىجرىيە 1336- يىلى 25- سەفەرى خەير
مىلادىيە 1917- يىلى 27- نويابىر

19- ھۆججەت:
شەرقى ئورتا ئاسىياغا دائىر ت م ب بىلەن ياقۇپ خانزادە مۇستاپانىڭ ئەنگلىيە پادىشاھىغا ئەۋەتكەن خېتى:
(كوپىيە نۇسخىسىدىكى ئەسلى ئورىگىنال قوليازما سۆرىتى قىسقارتىلىپ ھازىرقى زامان تىلىغا ئۆزگەرتىلىشىلا بېرىلمەكتە)
ھاشىمەتلىك ئەنگلىيە پادىشاھى ۋە ھىندىستان ئىمپراتورى گيورگ ھەزرەتلىرىگە:
(قىسقارتىلدى – ئۇ.ت)

بايراقلار:
(رەسىم ئورنى)
بۇخارا خەلق شۇرالىرى جۇمھۇرىيىتى قۇرۇلغان 1920- يىلىدىن 1922- يىلىغىچە ئىشلىتىلگەن بايراق. قىزىل رەڭ قەدىمكى تۈرك دۆلەتلىرىنىڭ بايراقلىرىنى ئاساس قىلغان. يېشىل رەڭ بولسا ئىسلامىيەتكە ۋەكىللىك قىلىدۇ. تۈركلۈكنىڭ سىمۋولى بولغان ئاي- يۇلتۇز، بۇ ئىككى ئالاھىدىلىكنى بىرلەشتۈرگەن سېرىق رەڭ بىلەن ئىپادىلەنگەن.
(رەسىم ئورنى)
بۇخارا خەلق جۇمھۇرىيىتىدە يەرلىك جەدىتچىلار تازىلىۋېتىلگەن 1923- يىلىدىن باشلاپ دۆلەتنىڭ نامى بۇخارا خەلق سوۋېتلار رېسبوپلىكىسى دېگەنگە ئۆزگەرتىلىدۇ. بۇ جەرياندا بايرىقىمۇ ئۆزگەرتىلىپ، ئەرەب ھەرپلىرىنىڭ ئورنىغا ئۇرۇسچە ھېرىپ ئالماشتۇرۇلغان. يۇلتۇزنىڭ ئىچىگە قىزىل رەڭدە ئوغاق- بولقا سىزىلغان.
(رەسىم ئورنى)
ئورتا ئاسىيا مىللىي ئاۋام ئىختىلال جەمئىيەتلىرى ئىتتىپاقىنىڭ 1922- يىلقى سەمەرقەنت قۇرۇلتىيىدا ئاساسى شەكلى قوبۇل قىلىنغان، چەتئەلدىكى سىياسىي كۈرەشلەر بويىچە ئىشلىتىلگەن مىللىي ئورتا ئاسىيا بايرىقى. قىزىل
رەڭ قەدىمكى تۈرك دۆلەتلىرىدە ئومۇملاشقان بىر رەڭ. ئاي- يۇلتۇز، تارىختىن بېرى تۈركلۈكنىڭ سىمۋولى بولۇپ كەلگەن. ساپ چوققىسىدىكى بۆرە بېشى بولسا كۆك تۈركلەردىن قالغان بىر سىمۋول.
(رەسىم ئورنى)
ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى يىللىرىدا م ت ب ك ۋە ئورتا ئاسىيا لېژيونلىرى ئىشلەتكەن مىللىي ئورتا ئاسىيا بايرىقى. بايراقتا ئىشلىتىلگەن رەڭلەر ئورتا ئاسىيا بىرلەشمىسى بايرىقىدىكىگە ئوخشايدۇ.

چەتئەلدىكى ئورتا ئاسىيالىقلار تەرىپىدىن ئورتا ئاسىياغا مۇناسىۋەتلىك نەشرى قىلغان مەتبۇئات تىزىملىكى
(كىتاب ۋە مۇددەتلىك مەتبۇئاتلار) (كىتابىمىزنىڭ كىرىش سۆز قىسمىدا كۆرسىتىلگىنىدەك، چەتئەلدىكى شەرقىي ئورتا ئاسىيا مىللىي كۈرەشلىرى بۇ كىتابنىڭ دائىرىسىگە كىرمەيدىغان بولغانلىقى ئۈچۈن، بۇ ساھەدە ئېلان قىلىنغان مەتبۇئاتلار بۇ تىزىملىككە كىرگۈزۈلمىدى. بۇ ھەقتىكى ماتېرىياللار ئۈچۈن ئەيسا يۈسۈپ ئالىپتېكىن بىلەن مەمتىمىن بۇغرانىڭ ئەسەرلىرىگە قارالسۇن. − ئا.ھ. ئىزاھاتى)
(قىسقارتىلدى − ئۇ.ت)
ۋەقەلەر كالېندارى:
(1915~2001)
(قىسقارتىلدى –ئۇ.ت)
كىتابتا ئىشلىتىلگەن قىسقارتىلغان ھەرپلەر تىزىملىكى:
(قىسقارتىلدى – ئۇ.ت)
خەرىتە ۋە رەسىم تىزىملىكى:
(قىسقارتىلدى – ئۇ.ت)
پايدىلىنىش ماتېرىياللار تىزىملىكى:
(قىسقارتىلدى – ئۇ.ت)
ئىندېكسلار:
(قىسقارتىلدى – ئۇ.ت)

كەينى مۇقاۋىسىدا:
چار رۇسىيە، ئەينى ۋاقتىدا ئورتا ئاسىيانى مۇستەملىكىسى ھالىغا كەلتۈرۈۋالغان ئىدى. كېيىن يەنە سوۋېت ئىتتىپاقى تۈرك قوۋملىرىدىن مىللەت ياساپ چىقىپ، ئورتا ئاسىيا دېگەن بۇ ئۇقۇمنى تارىختىن سىقىپ چىقىرىۋەتكەنىدى.
ئورتا ئاسىيالىق جەدىتچىلار بىلەن باسمىچىلار بۇنىڭغا قارشىلىق كۆرسەتكەن بولسىمۇ، تارىختىن بۇيان ئوتتۇرىغا چىققان ئەڭ ۋەھشىي بىر ئىدېئولوگىيىلەردىن بىرى ھېسابلىنىدىغان كوممۇنىزم ئالدىدا مۇۋەپپەقىيەتكە ئېرىشىشنىڭ قىلچىمۇ پۇرسەتلىرىگە ئىگە ئەمەس ئىدى. نەتىجىدە، يېڭىلىپ چەت دۆلەتلەرگە تارقىلىپ كېتىشكە مەجبۇر بولىدۇ. شۇنداق قىلىپ، ئۇلارنىڭ پەقەت بىرلا غايىلىرى قالغانىدى: چەت دۆلەتلەردە يۈرۈپ مۇستەقىل ئورتا ئاسىيا قۇرۇپ چىقىش ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلىدىغان كۈرىشىنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرۇش.
ئەپسۇسكى، ئۇلار بۇنداق ئۇلۇغۋار بىر غايە ئۈچۈن ئاتلانغان يولىدا ئىنتايىن زور بەدەللەرنى تۆلەيدىغانلىقلىرىدىن قىلچە خەۋەرلىرى يوق ئىدى. ئۇلار بۇنداق بىر تەقدىرگە قالىدىغانلىقىنى پاجىئەلىك ئەمەلىي تەجرىبىلەر ئارقىلىقلا بىلەلىگەن ئىدى. ئۇلار تۆلەشكە توغرا كەلگەن بۇ ئېغىر بەدەل، دۇنيا كۈچ تەڭپۇڭلۇقىنى بەلگىلەيدىغان كۈچلۈك دۆلەتلەر ئوينايدىغان شاھمات تاختىلىرىدا “پېشكا” بولۇپ بېرىش ئىكەندۇق.
ئامۇ دەرياسىنىڭ ۋادىلىرىدا، پامىر تاغلىرى ئېتەكلىرىدە، نېمىس ۋە ئۇرۇس ئالدىنقى سەپلىرىدە ئۆلۈپ تۈگىدى. تۇرۇۋاتقان ئەللەردە سىياسىي بېسىملارغا دۇچ كېلىپ تۇردى. باشقىلارنىڭ جىنايەتلىرى ئۈچۈن گۇناھكار سۈپىتىدە جازاغا تارتىلدى. بەزىدە تۈرمىلەرگە قامالدى ۋە بەزىدە سۈرگۈن قىلىندى.
ئۇلارنىڭ كۆپ قىسمى سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ يىمىرىلىشىنى، ئورتا ئاسىيا توپراقلىرىدا يېڭى تۈركى جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ تۇغۇلۇشىنى كۆرەلمەي بۇ دۇنيا بىلەن خوشلاشتى. شۇنىڭغا قارىماي، 20- ئەسىر تاماملانماي تۇرۇپ ئۇلارنىڭ غايىلىرى ئەمەلگە ئاشقان، ۋەتىنى قايتىدىن دۇنيا سەھنىسىدە كۆرۈلگەن ئىدى.
قولىڭىزدىكى بۇ كىتاب، ئۇزۇنغا سوزۇلغان جاپا- مۇشەققەتلەر بىلەن تولغان بۇ كۈرەشنى ھەممە تەرەپتىن تەسۋىرلەپ سىزلەرگە سۇنماقتا. دوكتور ئەھەت ئەنجان، ئەينى ۋاقىتتىكى ئەسلى قوليازما ھۆججەتلەر بىلەن ھەر تۈردىكى مەنبەلەرگە ئاساسلانغان بۇ ئومۇميۈزلۈك تارىخى بايانىنى، بۈگۈنگىچە سىر بولۇپ كېلىۋاتقان “چەتئەللەردە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلغان كۈرەشلەر” جەريانىنى بىتەرەپ مۇئامىلە قىلىشتەك مۇتەخەسسىسلەرچە ئالاھىدىلىكىگە تايىنىپ تارىخنىڭ باھالىشىغا سۇنۇش بىلەن بىرگە، يەنە ئىنتايىن مۇھىم بولغان يەنە بىر مەسىلىنىمۇ ئوتتۇرىغا قويۇپ ئۆتىدۇ.
دوكتور ئەھەت ئەنجاننىڭ قارىشىدا بۈگۈنكى كۈندە ئالدىمىزدا تۇرغان ئەڭ مۇھىم مەسىلە، رۇسىيە فېدېراتسىيەسى بىلەن  چىن خەلق جۇمھۇرىيىتى ئوتتۇرىسىدا قىسىلىپ قالغان ئورتا ئاسىيا تۈركى جۇمھۇرىيەتلىرىنىڭ كەلگۈسى تەقدىرىنىڭ قانداق بولىدىغانلىقى مەسىلىسىدۇر.
ئۇلار ھەر بىرى ئۆز ئالدىغا ھەرىكەت قىلىپ يۈرۈپ قوشنىسى بولغان چوڭ دۆلەتلەرنىڭ ئارقا ھويلىسى بولۇشتەك پاجىئەلىك ھالىتىنى داۋاملاشتۇرۇشى كېرەكمۇ ياكى سىياسىي ۋە ئىقتىسادى كۈچلىرىنى بىر نۇقتىغا يىغىپ تەسىر كۆرسىتەلىگۈدەك قۇدرەتلىك ئورتا ئاسىيا جۇمھۇرىيەتلەر ئىتتىپاقىغا ئۇيۇشۇشلىرى كېرەكمۇ؟
21- ئەسىرنىڭ بۇرۇلۇش نۇقتىسىدا ئوتتۇرىغا چىققان بۇ مەسىلە يالغۇز ئورتا ئاسىيا جۇغراپىيىسىدە ياشاۋاتقانلارنىلا ئەمەس، بەلكى بارلىق تۈرك دۇنيا ئەللىرىنىمۇ ئالاھىدە قىزىقتۇرىدىغان مەسىلىدۇر.
بۇ مەسىلە، ئۆز ۋاقتىدا يەنە ئىنسانىيەت مەدەنىيىتى بارلىققا كەلگەندىن بېرى  مەۋجۇت بولۇپ كېلىۋاتقان “ئورتا ئاسىيا” ئۇقۇمىنىڭ تەقدىرىگىمۇ زىچ مۇناسىۋەتلىك بىر مەسىلىدۇر.
تارىخنىڭ بۇ مۇھىم مەسىلىگە بېرىدىغان جاۋابىنى، چەت دۆلەتلەردە ئورتا ئاسىيا ئۈچۈن قانات يايدۇرۇلىدىغان كۈرەشلەرنى ئىزچىل داۋاملاشتۇرۇپ- داۋام قىلدۇرالماسلىقىمىز بەلگىلەيدۇ.

تامام

مۇندەرىجە

ئاپتوردىن
بىرىنچى باب  ھەرىكەتنىڭ كېلىش مەنبەلىرى
ھەرىكەتنىڭ نەزەرىيىۋى مەنبەسى 1
جەدىتچىلىك 2
چارۇسىيەدىكى سىياسىي ھەرىكەتلەر ۋە ئورتا ئاسىياغا تەسىرى 5
بولشېۋىكلەر مىللىي سىياسىتى 8
ئىنقىلاب ۋە ئۇنىڭدىن كېيىنكى دەۋرلەردە ئورتا ئاسىيا ۋەزىيىتى    13
مىللىي ئاپتونومىيىلىك ھۆكۈمەتلەر: قوقان مۇختارىيىتى 17
ئورتا ئاسىيا ئاپتونومىيىسى    20
ئالاش- ئوردا ئاپتونومىيىسى 24
باشقىردىستان ئاپتونومىيىسى    27
ئىدىل- ئۇرال ئاپتونومىيىسى    33
ئورتا ئاسىيا خانلىقلىرىنىڭ ئاقىۋىتى ۋە خەلق جۇمھۇرىيەتلەرنىڭ قۇرۇلۇشى    38
خىۋە خانلىقى    39
بۇخارا خانلىقى    40
خارەزم خەلق جۇمھۇرىيىتى       46
بۇخارا خەلق جۇمھۇرىيىتى    48
تۈركىيەگە ياردەم    50
ئانادولۇ ھۆكۈمىتىنىڭ ئورتا ئاسىيا سىياسىتى    53
بۇخارا خەلق جۇمھۇرىيىتىنىڭ ئاقىۋىتى    56
ئوسمانلى ئىمپېرىيىسىنى مەنبەلىك تەسىرلەر    59
ئۇرۇش ئەسىرلىرى ۋە پىدائىيلار    60
ئىتتىھات ۋە تەرەققىي تەشكىلاتى بىلەن مۇناسىۋەتلەر    66
جامال پاشا ئافغانىستاندا    74
ئەنۋەر پاشانىڭ پائالىيەتلىرى    83
ئەنۋەر پاشا ئورتا ئاسىيادا       87
ھاجى سەمى ۋە باشقا ئىتتىھاتچىلار       89
ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىنقىلابىي جەمئىيەتلەر ئىتتىپاقى    90
548
باسمىچىلىق ھەرىكەتلىرى 95
ئورتا ئاسىيا تەۋەسىدىن چەت دۆلەتلەرگە كۆچ- كۆچلەر 100
بىرىنچى قېتىملىق كۆچ- كۆچ: 1916- يىلقى قوزغىلاڭ دەۋرى 103
ئىككىنچى قېتىملىق كۆچ- كۆچ: باسمىچىلىق دەۋرى 104
ئۈچىنچى قېتىملىق كۆچ- كۆچ: كوللېكتىپلاشتۇرۇش دەۋرى 105
  ئىككىنچى باب  بولشېۋىك ئىنقىلابىدىن ئىككىنچى جاھان ئۇرۇشىغىچە: مۇساپىرلىق يىللار
ئامۇ دەرياسىنىڭ ئۇ قېتىدا       109
ئەمىر ئامانۇللانىڭ خام خىياللىرى 116
بۇخارا ئەمىرىنىڭ سۈرگۈندىكى ھاياتى 121
ئورتا ئاسىيا مىللىي ئاۋام ئىنقىلابىي جەمئىيەتلەر ئىتتىپاقىنىڭ چەتئەلدىكى دەسلەپكى پائالىيەتلىرى  127
باسمىچىلار يېتەكچىلىرىنىڭ ئافغانىستاندىكى پائالىيەتلىرى    131
بەچچەئىي ساقا ۋەقەسى ۋە ئورتا ئاسىيالىقلار    134
باسمىچىلارنىڭ سوۋېت چېگراسىدىن كىرىپ قىلغان جەڭلىرى    136
باسمىچىلار يېتەكچىلىرىنىڭ ئاقىۋىتى 140
ئورتا ئاسىيالىقلار ياۋروپادا    146
سىياسىي تەشكىلات داھىيلىرى 149
1924- يىلقى بېرلىن قۇرۇلتىيى: ئورتا ئاسىيا مۇسۇلمانلىرى مىللىي ئاۋام ئىنقىلابىي جەمئىيىتىدىن ئورتا ئاسىيا ئازادلىق جەمئىيىتىگە    155
مۇستەملىكە مىللەتلەر بىرلىكسېپى:  پرومېتې    160
پرومېتې ھەرىكىتىنىڭ مەنبەسى    160
ياۋروپادىكى مۇساپىرلار گۇرۇپپىلىرى 163
پرومېتې تەشكىلاتىنىڭ قۇرۇلۇشى    165
پرومېتې تەشكىلاتىنىڭ تەشكىلى تۈزۈلۈشى 168
پرومېتې ژۇرنىلى    171
پولشا ۋە پرومېتې:  ئىلمىي ۋە سىياسىي ياردەم    174
ئورتا ئاسىيا- بېرلىن سېپى ۋە ئۇنىڭمۇ نېرىسى    176
ئورتا ئاسىيالىق ئوقۇغۇچىلار گېرمانىيەدە    179
ئوقۇغۇچى چىقىرىش پىلانىنىڭ ئاقىۋىتى    183
ئورتا ئاسىياغا قايتۇرۇلغان ئوقۇغۇچىلار    188
يۇرتىغا قايتمىغانلار    195
سىياسىي مەركەز:  تۈركىيە    197
مۇساپىر تۈركىي يېتەكچىلەر تۈركىيەدە    198
مۇساپىردىكى تۈركىلەر ئاۋازى:  «يېڭى كاپكازىيە»    199
ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقى تەشكىلاتى يولىدا    201
ئورتا ئاسىيا ئازادلىق جەمئىيىتى 1927- يىل ئىستانبۇل قۇرۇلتىيى       204
«يېڭى ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى ۋە پرومېتې ئىتتىپاقىغا كىرىش    208
ئورتا ئاسىيالىق تۈركىي ياشلار ئىتتىپاقىنىڭ قۇرۇلۇشى 211
ت ت گ ب بىلەن ئەزەربەيجان ياشلار ئىتتىپاقى ھەمكارلىقى    214
چوقاي ئوغلى- ۋەلىدى- غوجا ئوغلى ئىختىلاپى ۋە زەكى ۋەلىدىنىڭ قايتا رەئىسلىككە سايلىنىشى    215
چوقاي ئوغلىنىڭ جەمئىيەتتىن چىقىرىلىشى    218
زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ ياۋروپا ساياھىتى    220
زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ ت م ب دىن ئايرىلىشى 223
1929- يىل ئىستانبۇل قۇرۇلتىيى    226
«ياش ئورتا ئاسىيا» ژۇرنىلى    229
ئەزەربەيجان مىللىي ھەرىكىتى بىلەن ئىدىل- ئۇرال ھەرىكىتىدىكى ھادىسىلەر ۋە ت م ب گە  تەسىرى 232
«يېڭى ئورتا ئاسىيا»  مەسئۇللىرىنىڭ ئالمىشىشى ۋە ئوسمان غوجا ئوغلىنىڭ تەشكىلدىن ئايرىلىشى  234
ۋارشاۋا- ئىستانبۇل- تېھران سىزىقىدىكى پائالىيەتلەر    238
شەرق ۋاكالەتچىسى پەيدا قىلغان بوھران    241
ئاگابېكوۋ ۋەقەسى    244
سوۋېت جاسۇسلىرى ئىستانبۇلدا    247
ت م ب پائالىيەتلىرىنىڭ سوۋېت ئىتتىپاقىدىكى تەسىرى 249
تۈركىيە ئىچكى سىياسىتىدىكى ئۆزگىرىشلەر ۋە «يېڭى ئورتا ئاسىيا»  ژۇرنىلىنىڭ پېچەتلىنىشى    251
«ياش ئورتا ئاسىيا» − «ئاتسىز مەجمۇئە» زىددىيىتى 257
بىرىنچى نۆۋەتلىك تۈركىيە تارىخ قۇرۇلتىيى ۋە زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ تۈركىيەدىن ئايرىلىشى    262
ت م ب نىڭ شەرقىي ئورتا ئاسىيا سىياسىتى ۋە ياپونىيە مۇناسىۋىتى    266
ئەنگلىيە بىلەن مۇناسىۋەت باغلاش ئۈستىدە ئىزدىنىشلەر 268
مەجدىدىن دەلىل شەرقىي ئورتا ئاسىيادا    271
تۈركىيەدە تاشقى تۈركىلەر ژۇرناللىرىنىڭ چەكلىنىشى 273
ئورتا ئاسىيا تۈرك ياشلار ئىتتىپاقىدىن تۈرك مەدەنىيەت ئىتتىپاقىغا  276
شەرق ئەللىرىدىكى پائالىيەتلەر    281
بولشېۋىكلەر ئىنقىلابىدىن كېيىنكى ئىران ۋەزىيىتى    281
ت م ب نىڭ ئىراندىكى پائالىيەتلىرى    284
30- يىللاردىكى ئافغانىستان ۋەزىيىتى    291
سەدرىدىنخان مۇپتىنىڭ سىرتتا قالدۇرۇلۇشى    297
«ھۆكۈمەتى ئىلاھىيە» ئۇرۇنۇشلىرى    301
ت م ب نىڭ ياپونىيە دائىرىلىرى بىلەن مۇناسىۋەت ئىزدىنىشى    302
ئوسمانغوجا ئوغلى ئافغانىستاندا    304
ھىندىستاندىكى ئورتا ئاسىيالىقلار ۋە پائالىيەتلىرى    308
ئۇرۇش يېقىنلاشماقتا       311
ئەرمەن مەسىلىسى ۋە ئۇنىڭ پرومېتې تەشكىلاتىغا تەسىرى    311
ئورتا ئاسىيا- كاپكاز- ئۇكرائىن دوستلۇق جەمئىيىتىنىڭ قۇرۇلۇشى    314
سوۋېت ئىتتىپاقىنىڭ مىللەتلەر جەمئىيىتىگە ئەزا بولۇشى    317
مارشال پىلسۇدسكىنىڭ ۋاپاتى    318
كومىنتېرىن قارارلىرى ۋە ياۋروپا سوتسىيالىزمىدا ئۆزگىرىشلەر    320
رۇسىيەگە قۇل قىلىنغان تۈركىي ئەللەر بىرلىكسېپىنىڭ قۇرۇلۇشى 321
«پرومېتې» ژۇرنىلىنىڭ قايتىدىن تەشكىللىنىش    323
ت ب م دىكى ئۆزگىرىشلەر 326
مۇھاجىر يېتەكچىلىرىنىڭ تۈركىيەدىن قوغلىنىشى    327
1939- يىل بېرلىن قۇرۇلتىيى ۋە چوقايئوغلى رەئىسلىك دەۋرى    330
گېرمانىيە- ياپونىيە ساھەسىدە سوۋېت مۇساپىرلىرى ۋە پرومېتې    332
پولشانىڭ ئىشغالى ۋە پرومېتې ھەرىكىتىنىڭ ئاقىۋىتى    338
پولشا ئىشغالىدىن كېيىن ئورتا ئاسىيا مىللىي ئىتتىپاقى    341
ئۈچىنچى باب  ئىككىنچى دۇنيا ئۇرۇشى يىللىرىدا
كۈچلۈك دۆلەتلەر ئۇرۇشىنىڭ پېشكىلىرى       345
بارباروسسا ھەرىكىتىنىڭ باشلىتىلىشى    345
نېمىس ئىرقچىلىق قاراشلىرى ۋە شەرق ئىشلار مىنىستىرلىقى    346
رۇسىيە ئالدىنقى سېپىدىن گېرمانىيە ئەسىرلەر لاگېرىغىچە    350
ئۇرۇش ئەسىرلەر كومىسسىيىلىرىنىڭ قۇرۇلۇشى 354
مۇستاپا چوقايئوغلىنىڭ ۋاپاتى    356
مىللىي لېژيونلارنىڭ قۇرۇلۇشى    363
تاشقى تۈركى يېتەكچىلىرى بىلەن ئالاقىلىشىش    369
ئادلون يىغىنى    371
ۋەلىي قېيۇمخاننىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى    376
ئورتا ئاسىيا مىللىي ھەيئىتىنىڭ قۇرۇلۇشى    381
ئورتا ئاسىيا لېژيونى 383
مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاقى كومىتېتىنىڭ قۇرۇلۇشى ۋە ئورتا ئاسىيا لېژيونىنىڭ تەرەققىياتى 386
ئورتا ئاسىيا لېژيونى ئالدىنقى سەپلەردە    388
1943- يىلقى ۋەزىيەت    394
مىللىي ئورتا ئاسىيا ئىتتىپاقى كومىتېتى ئىچىدىكى ئۆكتىچىلەر    397
س س نىڭ تۇرانچىلىق قارىشى ۋە شەرقىي تۈركىيلەر قوشۇنى    399
گېنېرال ۋلاسوۋ ۋە رۇسىيە ئازادلىق ئارمىيىسى پىلانى    403
ئورتا ئاسىيا مىللىي ھۆكۈمىتىنىڭ قۇرۇلۇشى    405
مۇقەررەر ئاقىۋەت    407
ئۇرۇشنىڭ ئاخىرلىشىشى ۋە نيۇرىمبورگ سوتى    409
ئۇرۇش مەزگىلىدىكى تۈركىيە 413
ئۇرۇش مەزگىلىدە تۈركچىلىك ۋە تۈركىيە- گېرمانىيە مۇناسىۋىتى    414
ساراچئوغلى ۋە دۆلەتچى تۈركچىلىك    419
ۋەلىي قېيۇمخاننىڭ تۈركىيە زىيارىتى 426
تۈركى مەدەنىيەت ئىتتىپاقىدىن ئېمىنئۆنۈ خەلق ھۇجرىسىغىچە       429
تۈركىيە ئىچكى سىياسىتى ۋە تۈركچىلىك ژۇرناللىرى تەقدىرى    431
3- ماي ۋەقەسى ۋە زەكى ۋەلىدى تۇغاننىڭ قولغا ئېلىنىشى    434
تۈركچىلىك- تۇرانچىلىق دېلولىرى       438
سوۋېت ئىتتىپاقىغا تاپشۇرۇلىدىغان سىياسىي مۇساپىرلار    441
يەنە ئافغانىستاندا          444
ئافغانىستاندا سوۋېتقا قارشى پائالىيەتلەر 444
سوۋېت ئىشپىيونى ئايقارلى قايتا سەھنىدە 446
مەخپىي ھەرىكەت پارولى – خانسا    448
  تۆتىنچى باب  ئىدېئولوگىيىلەر ئارا سوغۇق ئۇرۇش يىللىرىدا
سوغۇق ئۇرۇش يىللىرى       451
ئامېرىكا سەھنىدە    453
رۇسىيە خەلق ئازادلىق كومىتېتىنىڭ قۇرۇلۇشى    456
تۈركلەر ئېلى كومىتېتىنىڭ قۇرۇلۇشى    458
م ت ب ك ۋە تۈركلەر ئېلى    461
بولشېۋىكلەرگە قارشى ھەمكارلىق مەركىزى       463
ئامېرىكان كومىتېتىنىڭ ئاقىۋىتى ۋە يېڭى ئىزدىنىشلەر    464
م ت ب ك نىڭ شەرق ئەللىرىگە كېڭىيىشى    466
سوغۇق ئۇرۇش يىللىرىدا ئورتا ئاسىيالىقلارغا سوۋېت تەشۋىقاتى    471
ئورتا ئاسىيا ئىسمىنى ياشاتقان كىشى − دوكتور بايمىرزا ھېيتى    474
سوغۇق ئۇرۇش يىللىرىدا تۈركىيە 475
ئورتا ئاسىيا جەمئىيەتلىرى ۋە قايتا تەشكىللىنىش جەريانى    479
ئىستانبۇل سىرتىدىكى پائالىيەتلەر 485
ت م ب نىڭ ئاقىۋىتى       486
شەرقىي ئەللەردە پائالىيەتلەر    490
سوۋېت جاسۇسىنىڭ ئاقىۋىتى    492
ئوتتۇرا شەرق ئەللىرىدىكى پائالىيەتلەر       495
بەشىنچى باب  مۇستەقىللىق يولىدا
مۇستەقىللىق يولىدا    498
تۈركىيە، ئىران، ئافغانىستان سىزىقىدىكى سىياسىي ئۆزگىرىشلەر    498
ئورتا ئاسىيالىقلار قايتا سەھنىدە    501
«ئورتا ئاسىيا» نىڭ نەشرى ۋە «ئورتا ئاسىيا تەتقىقات ۋەخپى»    502
ئافغانىستان ئۇرۇشى 503
دۇنيا ئورتا ئاسىيا قۇرۇلتىيى    506
خەلققە خىزمەت قىلىش جەمئىيىتى ۋە ئاۋراسىيا ئىتتىپاقى    507
ئامېرىكادا پائالىيەتلەر    508
گېرمانىيەدە پائالىيەتلەر    510
ئافغان ئورتا ئاسىياىدىكى ئۇرۇشلار       512
شىمالىي ئافغانىستان ۋىلايەتلەر ئىسلام ئىتتىھادى ۋە ئازادبەگ       515
نەجبۇللا ھۆكۈمىتىنىڭ ئاقىۋىتى، گېنېرال دوستۇم سەھنىدە    521
مۇجاھىتلار ھۆكۈمىتى، كابۇلدا ھوقۇق تالىشىش كۈرىشى 522
ئافغانىستان مىللىي ئىسلامى ھەرىكەت تەشكىلاتى    523
تالىبانلار ھەرىكىتىنىڭ ئوتتۇرىغا چىقىشى    528
ئازادبەگنىڭ ۋاپاتى    531
ئىتتىپاقنىڭ تارقىلىپ كېتىشى، شىمالدىكى تىركىشىشلەر       533
‘11- سېنتەبىر ۋەقەسى’ ئامېرىكا ئافغانىستاندا    537
خاتىمە       538
قوشۇمچە ۋە باشقىلار:    544

Prof. Dr. A. Ahat Andican
Cedidizm’den Bağımsızlığa
Hariçte
Türkistan Mücadelesi
Emre Yayınları 2003 İST. Birinci Baskısından A. Boran Uygurca Çeviri
2010

ئىنكاس ئېسىل ناچار