1-تىرەك مازار:1969-يىلى 8-ئاينىڭ 24-كۇنى قىزىل قۇغدىغۇچىلار <تۇت كونىنى يۇقۇتۇش >ۋە <تۇت يىڭىنى تىكلەش >ھەركىتى قۇزغاپ ،شەھەردىكى قىسمەن مەسچىت ،چىركاۋ ،لاما ئىبادەتخانىلىرىنى چىقىۋەتتى ۋە تاقىۋەتتى شۇنىڭ ئىچىدە <تىرەك مازار ئىچىدىكى گۇمبەزلىك چۇڭ قەبرە ،مەسچىت ،دارۋازا ئۇستىدىكى پەشتاق ،مۇنارلار ئىغىر بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىدى ،1971-يىلى بەيتۇللانىڭ خاتىپى ياسىن قارىنىڭ رىياسەتچىلىكىدە بارلىق قەبرىلەر قاردۇڭ قەبرىستانلىقىغا يۇتكەلدى ،قەبرىستانلىقنىڭ ئۇرنى غۇلجا شەھەر ئىچىنى ئاساس قىلغان سۇزۇك بۇلاق گۇڭشىسىنىڭ باشقۇرشىغا بىرىلدى ،1985-يىلىدىن كىيىن چۇڭ كوۋرۇك ئىشى باشقارمىسىنىڭ ماشىنا رىمۇنىت زاۋۇدى قىلىندى . b bX2D/  
2-خەلپەم بۇزۇرۇكۋار مازىرى : aHS.U^2  
غۇلجا شەھرىنىڭ شەھەر -قۇرلوش پىلانى بۇيچە 1964-يىلى ھازىرقى غۇلجا سارىيىدىن ئىلى يۇڭ تۇقۇمچىلىق فابرىكسىنىڭ دەرۋازسىغىچە بۇلغان ئارلىقتىكى يۇل ئىلىنىدىغان بۇلوپ ،يۇل كىلىدىغان ئۇرۇندىكى قەبرىلەر يۇتكەلدى ،1965-يىلى يۇل ئىلىنىپ <ئىلى دەريا يۇلى >دەپ ئاتالدى ،بۇ يۇل خەلپەم بۇزرىكۋار مازرىنىڭ <تارانچى مازىرى >ئاتالغان قىسمىنى ئۇتتۇردىن ئىككىگە بۇلۋەتتى 1972-يىلى 4-ئايدىن باشلاپ خەلپەم بۇزۇرۇكۋار مازرى ياسىن قارىنىڭ رىياسەتچىلىكىدە قاردۇڭ قەبرىستانلىقىغا كوچۇرۇلدى 1974-يىلى <ئىلى دەريا >يۇلىنىڭ كۇن پىتىشى تەرىپى ئۇبلاسلىق تەنتەربىيە مەيدانىغا ۋە ھازىرقى تۇلپار رادىيۇ ئىستانسىغا بۇلوپ بىرلدى ،كۇن چىقىشى تەرپى شەھەرلىك باسما زاۋۇت،شەھەرلىك پۇپايكا زاۋۇتىغا بۇلوپ بىرلدى ،<قەشقەر مازىرى >ئاتالغان ئۇرنى 4-دىۋىزىيە دۇختۇرخانسىنىڭ ئائىلىكلەر رايۇنى قىلىندى . }wz )"  
ئىلى دەرياسى ژۇرنىلى 2008-يىل 3-ساندىن ..ئاپتۇرى ئابدىۋەلى مۇقىيت

مازار تارختىكى نوپۇسنىڭ ئەينىكىدۇر ، قايسى كۇنى ھازىرقى غولجىدىكى ئەڭ چوڭ زەرەتكاللىق قاردۆڭ زەرەتكاللىقىغا چىقىپ 1980 - يلىدىكى ئۆلگەن كىشلەر گە قاراپ باقسام ئۇيغۇرلارنىڭ شۇنداق جىقلىقىنى خەنزۇلارنىڭ تولمۇ ئازلىقىنى 90- يىلالاردا تەدرىجى كۆپەيگەنلىكىنى ھىس قىلدىم ، مانا مۇشۇنڭدىن شۇ چاغدىكى ۋە نوپۇس ۋە نوپۇسنىڭ كۆپۇيۇش ئەھۋالىغا دىققەت قىلغىلى بۇلىدۇ  ، ھەم ئىنچىكە ھىساپ قىلىدىغان بۇلسا ئىنىق ساننىمۇ چىقارغىلى بۇلىدۇ دەپ ئويلايمەن ، مۇشۇنىڭدىن كۆرۋىلىشقا بۇلىدۇكى زەرەتكاللىق بىر رايۇننى قىممەتلىك مەدەنى مىللى ئورنى ئۇنى ئۆزگەرتىشكە يوقۇتۇشقا قەتئى بۇلماس دەپ ئويلايمەن ،  غولجا قاردۆڭ  زەرەتكاللىقمۇ خەۋىپ ئىچىدە .....

بۇرۇن مانجۇلارنىڭ ئەجدادى بولغان تۇڭغۇس قەۋمى بىلەن بىز ئۇيغۇرلارنىڭ ئەجدادى بولغان ھۇنلار ئۆز ئارا ئۇرۇش قىلغاندا ،غالىپ كەلگىنى مەغلوپ بولغانلارنىڭ غۇرورىنى ئۆلتۈرۈش،ھاقارەتلەش،ئەسلىنى ئۇنتۇلدۇرۇش،تارىخى ئاداۋەتلىرىنى ئېلىش  ئۈچۈن ئۇلارنىڭ ئاتا-بابالىرنىڭ قەبرىگاھلىرىغا ئات چاپتۇرۇپ كىرىپ بۇزۇپ-چەيلەپ ۋەيران قىلىپ، ئاتخانا ياكى بۇتخانىلارنى سېلىپ  دەسەندە  قىلدىكەندۇق.ئاتا -بابالارنىڭ زەرەتگاھلىغى ھەر قەۋگە كاتتا زىيارەتگاھلاردۇر . لېكىن ھۆكىمىتىمىز بۇ جايلارغا مەكتەپ،دوختۇرخانا، ھەربى لاگىر قاتارلىق جامائەت ۋە دۆلەت مۇداىيە ئەسللىھەلىرىنى سېلىپ خەلق ئۈچۈن پايدىلىق ئنشائاتلارنى بەرپا قىلىپتۇ........