ېەسسالامۇ ېەلەيكۇم.
ھازۈر جەمۈيتۈمۈزدە چولپانلار،مەشھۇرشەخۈسلەرگە قۈزۈقۈش ېۈنتايۈن ېەۋج ېېلۈپ كەتتۈ. بۈر ھۈسابتا بۇمۇ بۈر ياخشۈ ېەھۋال.
ېەمما جەمۈيتۈمۈزدۈكۈ كۈنو چولپانلۈرۈ،ناخشا چولپانلۈرۈ،تەنتەربۈيە چولپانلۈرۈ... قاتارلۈقلارغا قارغۇلارچە چۇقۇنۇپ ېۆز مۈللۈتۈمۈزدۈن چۈققان،مۈللۈتۈمۈز ېۇچۇن ېۇنتۇلماس تۆھپۈلەرنۈ ياراتقان ېالۈملۈرۈمۈزنۈ تۇنۇماسلۈق ېۈنتايۈن نۇمۇس ېۈش.
مەن مۇشۇنۈ كۆزدە تۇتۇپ شۈنجاڭ دۈيارۈدۈكۈ ېەڭ تۈرۈشچان ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ داموللا ھاجۈمنۈ تۇنۇشتۇرماقچۈمەن.
كۆپ بولغاندا 10مۈنۇتلا ۋاختۈڭۈز كۈتۈدۇ. چۈداپ ېاخۈرغۈچە ېۇقۇپ چۈقۈڭ.
مۈللۈتۈمۈز تارۈخۈدا ېوينۈغان رولۈ ھەرقانداق ېادەمدۈن قېلۈشمايدۈغان مۇھەممەد سالۈھ قارۈھاجۈنۈڭ
تەرجۈمۈھالۈنۈ بۈلۈدۈغانلارنۈڭ ېازلۈقۈ ېادەمنۈ چۆچۈتۈدۇ. ېۇيغۇر ېۈسلام تارۈخۈدۈكۈ ېەڭ مەشھۇر شەخس سۇلتان سۇتۇق بۇغراخان بولسا، ېۈككۈنچۈسۈ مۇھەممەد سالۈھ قارۈھاجۈدۇر. ېۈككۈسۈنۈڭ ېوتتۇرۈسۈدا نەق 1000 يۈلچە ېۆتكەن. (981- 1981). ېۈسلام ھەر مۈڭ يۈلدا بۈر گۈللۈنەرمۈش. قارۈغاندا بۇ گەپمۇ توغرا بولسا كېرەك. تۆۋەندە ېالۈمنۈڭ تەرجۈمۈھالۈ بۈلەن تونۇشۇپ ېۆتۈڭلار.
ېۈجتۈھاتلۈق تۆھپۈكار ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ1991-يۈلۈ 10- ېاي. ېەرەب مۈسۈر جۇمھۇرۈيتۈنۈڭ پايتەختۈ قاھۈرەدە مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامنۈڭ مەۋلۇدۈنۈ خاتۈرلەش مۇناسۈۋۈتۈ بۈلەن خەلقېارالۈق تەنتەنۈلۈك يۈغۈن ېۆتكۈزۈلدۈ. ېۈلمۈ مۇھاكۈمە خاراكتېرۈنۈ ېالغان بۇ قېتۈملۈق يېغۈندا ھەر قايسۈ دۆلەتلەردۈن تاللانغان خەلقېارا ېۈسلام دۈنۈ تەتقۈقاتۈ ېۈچۈن ېالاھۈدە تۆھپە قوشقان 10 ېالۈم مۈسۈر زۇڭتۇڭۈ مۇھەممەد ھۈسنۈ مۇبارەكنۈڭ قوبۇل قۈلۈشۈغا ېېرۈشۈپ، ھۈسنۈ مۇبارەكنۈڭ ېۆز ېۈمزاسۈ قۇيۇلغان تەبرۈك شاھادەتنامۈسۈنۈ ېۆز قولۈدۈن تاپشۇرۇپ ېېلۈپ 1-دەرۈجۈلۈك ېۈلۈم پەن ېۇردۈنۈ بۈلەن مۇكاپاتلاندۈ.
دۇنيادۈكۈ ېاخبارات ۋاستۈلۈرۈ بۇ تۆھپۈكار ېالۈملارنۈڭ ېۈش-ېۈزلۈرۈنۈ بەس-بەستە خەۋەر قۈلۈشتۈ. بۇ ېون ېالۈم ېۈچۈدۈكۈ تولۈمۇ يۈراق تەكلۈماكان باغرۈدۈن كەلگەن، بېشۈغا يارۈشۈملۈق بادام دوپپا، بەقەسەم تون كۈيگەن بۈر ېۇيغۇر گېزۈت-ژورنال مۇخبۈرلۈرۈنۈڭ زۈيارەت قۈلۈش ېوبېكتۈ بولۇپ قالدۈ. ېۈسلام دۈنۈ تەتقۈقات ساھەسۈدۈكۈ سەمەرۈلۈك نەتۈجۈلۈرۈ بۈلەن ېۆز خەلقۈنۈ خەلقېارالۈق سەھنۈلەرگە ېېلۈپ چۈققان بۇ كۈشۈ دۈنشۇناس، قۇرېانشۇناس، تەتقۈقاتچۈ ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ داموللام ېۈدۈ.
1992-يۈلۈ رامۈزان ېېيۈ. ماراكەش پادۈشاھلۈقۈنۈڭ راباتتۈكۈ خان ېوردۈسۈدا ېۆتكۈزۈلگەن رامۈزان لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈ داۋام قۈلۈۋاتاتتۈ. كۆزنۈ قاماشتۇرۈدۈغان رەڭگارەڭ گۈلەملەر بۈلەن بېزەلگەن شاھلۈق تۆشەك ېۈستۈدە ماراكەش پادۈشاھۈ ھەسەن2 ېولتۇراتتۈ. ېۇنۈڭ ېوڭ تەرۈپۈدە ېۈسلام دۆلەتلۈرۈنۈڭ ېەلچۈلۈرۈ، سول تەرۈپۈدە ماراكەشنۈڭ ھەربۈي، مۈلكۈ ېەمەلدارلۈرۈ، ېالدۈ تەرۈپۈدە بولسا مەخسۇس تەكلۈپ قۈلۈنغان چەتېەللۈك نۇپۇزلۇق دۈننۈ ېالۈملار ېولتۇراتتۈ. پادۈشاھنۈڭ ېاتا-بوۋۈسۈدۈن قالغان ېەنېەنۈۋۈ ېادەت بويۈچە ھەر يۈلۈ رامۈزان ېېيۈدا ېېلۈپ بېرۈلۈدۈغان، ېۈسلامۈيەت ېۈلمۈ تەتقۈقاتۈنۈ ېاساس قۈلغان لېكسۈيە ېوقۇش يېغۈنۈغا پادۈشاھ ھەسەن 2 شەخسەن ېۆزۈ رۈياسەتچۈلۈك قۈلۈۋاتاتتۈ. بۈگۈنكۈ لېكسۈيە ېوقۇش نۆۋۈتۈ جۇڭگۇدۈن ېالاھۈدە تەكلۈپ قۈلۈنغان ېالۈم مۇھەممەد سالۈھقا كەلگەنۈدۈ.
مۇھەممەد سالۈھ ېورنۈدۈن تۇرۇپ پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈغا ېېھتۈرام بۈلدۈرگەندۈن كېيۈن ېەرەب تۈلۈدا يېزۈپ تەييارلۈغان «شۈنجاڭدۈكۈ مەسجۈدلەر ۋە ېۇلارنۈڭ ېۈسلام دەۋۈتۈدۈكۈ رولۈ» دېگەن تېمۈدۈكۈ ېۈلمۈ ماقالۈسۈنۈ ېوقۇشقا باشلۈدۈ. بۈر ساېەتكە يەتمۈگەن ۋاقۈتتا ماقالۈنۈڭ ېاساسۈ ېۈددۈيسۈنۈ يورۇتۇپ بېرۈش ېاسانغا چۈشمەيتتۈ. ېەمما مۇھەممەد سالۈھنۈڭ بۇنداق خەلقېارالۈق ېۈلمۈ مۇھاكۈمە يېغۈنلۈرۈغا قاتنۈشۈشۈ تۇنجۈ قېتۈم ېەمەس ېۈدۈ، شۇنداق بولغاچقا ېۇ ېانچە قۈينالماستۈن، ماقالۈنۈ كۆڭلۈگە پۈككەن پۈلان بويۈچە ېۈخچاملاپ، چۈشۈنۈشلۈك قۈلۈپ شەرھۈلۈدۈ.
يۈغۈندۈن كۈيۈن مۇھەممەد سالۈھنۈ پادۈشاھ ھەسەن 2 قوبۇل قۈلدۈ. مۇھەممەد سالۈھ جۇڭگۇ مۇسۇلمانلۈرۈنۈڭ ېەھۋالۈنۈ، ېۈسلام ماېارۈپۈنۈڭ تەرەققۈياتۈنۈ ۋە ېۆزۈنۈڭ ېۈسلام تەتقۈقاتۈ ساھەسۈدە ېېرۈشكەن نەتۈجۈلۈرۈنۈ تۇنۇشتۇردۈ ۋە«قۇرېان كەرۈم» بۈلەن «سەھۈھۇلبۇخارۈ جەۋھەرلۈرۈ ۋە قەستەلانۈ شەرھۈ» نۈڭ ېۇيغۇرچە نۇسخۈسۈنۈ تەقدۈم قۈلدۈ.
شۇ پۇرسەتتە مۇھەممەد سالۈھ جۇڭگۇ-ماراكەش دوستلۈقۈنۈ مەدھۈيلەپ ېەرەب تۈلۈدا يازغان قەسۈدۈسۈنۈ پادۈشاھقا سۇندۈ. كېيۈن پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈنۈڭ تەكلۈپۈ بۈلەن بۇ قەسۈدۈنۈ لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈنۈڭ ېاخۈرقۈ كۈنۈ ېېلۈپ بېرۈلغان داغدۇغۇلۇق تەبرۈكلەش پاېالۈيتۈدە دېكلاماتسۈيە قۈلۈپ ېوقۇپ بەردۈ. تەكلۈماكان باغرۈدۈن كەلگەن بۈر ېۇيغۇرنۈڭ ېۆز ېانا تۈلۈ بولمۈغان، يەنە كۈلۈپ ېەڭ تەس تۈل ھېسابلۈنۈدۈغان ېەرەب تۈلۈدا يازغان بۇ پاساھەتلۈك قەسۈدۈسۈدۈن يۈغۈن قاتناشچۈلۈرۈ ېۈسلام تارۈخۈدا تۆھپۈسۈ زور ېوتتۇرا ېاسۈيا ېالۈملۈرۈنۈڭ تارۈختۈكۈ سۈماسۈنۈ قايتا كۆرگەندەك بولدۈ ۋە ېۇزاققۈچە ېالقۈش ياڭراتتۈ... قەسۈدە ېوقۇلۇپ بولغاندۈن كېيۈن پادۈشاھ ھەسەن2 بۇ ېالۈم بۈلەن قول ېېلۈشۈپ كۆرۈشۈۋۈتۈپ: «قەسۈدۈنۈ ناھايۈتۈ پاساھەتلۈك يېزۈپسۈز، خۇددۈ ېۈبنۈ زەيدۇن )ېەرەبلەرنۈڭ ېاتاقلۈق كۈلاسسۈك شاېۈرۈ( نۈڭ شېېرۈنۈ ېاڭلۈغاندەك بولدۇم» دېدۈ.
ماراكەشنۈڭ دۈننۈ ېۈشلار ۋەزۈرۈ، ېاتاقلۈق ېالۈم ېابدۇلكەبۈر ېەلەۋۈ «پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈ سۈزنۈڭ قەسۈدۈڭۈزنۈ چاۋاك چېلۈپ ېالقۈشلۈدۈ. ېۈلگۈرۈ بۈرەر ېەدۈبنۈڭ ېوقۇغان شېېرۈغا چاۋاك چالغان ېەمەس دېدۈ.
شۇنۈڭدۈن كۈيۈن ۋەزۈر ماراكەشتە يۈلدا بۈر قېتۈم ېېچۈلۈدۈغان رامۈزان ېېيۈ لېكسۈيە ېوقۇش يۈغۈنۈغا مۇھەممەد سالۈھنۈ بۈرەر قەسۈدە يېزۈپ ېوقۇپ بۈرۈشكە تەكلۈپ قۈلۈپ تۇردۈ. ھەر يۈلۈ ېۇنۈڭ يېغۈندا يېزۈپ ېوقۇغان قەسۈدۈلۈرۈ شۇ يۈللۈق لېكسۈيە توپلۈمۈنۈڭ ېالدۈنقۈ بەتلۈرۈدۈن ېورۇن ېېلۈپ كەلدۈ.
1998- يۈل مۇھەممەد سالۈھ رامۈزان ېېيۈ لېكسۈيە سۆزلەش يۈغۈنۈغا قاتنۈش ېۈچۈن ماراكەشكە ېەمدۈلا يېتۈپ بېرۈشۈغا دۈنۈ ېۈشلار مۈنۈستۈرلۈقۈنۈڭ مەسېۇللۈرۈدۈن بۈرۈ بولغان مۇھەممەد ېەلەۋۈ ېۇنۈڭغا: «سۈزگە خۇشخەۋەر، يۈغۈننۈڭ يېپۈلۈش مۇراسۈمۈدا پۈتۈن يۈغۈن قاتناشچۈلۈرۈ بولغان ېالۈملارغا ۋاكالۈتەن پادۈشاھ ېالۈيلۈرۈ ھۇزۇرۈدا خۇلاسە سۆزۈ قۈلۈشقا سۈزنۈ تەيۈنلۈدۇق. بۇ چوڭ شەرەپ، بۇندۈن بۇرۇن بۇ ېۈشقا پەقەت ېەرەب ېالۈملۈرۈلا تەكلۈپ قۈلۈنغان. غەيرۈ ېەرەب ېالۈملۈرۈدۈن تۇنجۈ بولۇپ سۈز تەكلۈپ قۈلۈندۈڭۈز» دېدۈ.
شۇنۈڭ بۈلەن مۇھەممەد سالۈھ پۇختا تەييارلۈق قۈلۈپ، بۇ ۋەزۈپۈنۈ ېادا قۈلۈپ، ېالۈملارنۈڭ ياخشۈ باھاسۈغا ېېرۈشتۈ. پادۈشاھ ھەسەن2 مۇھەممەد سالۈھقا تارتۇقلاش يۈزۈسۈدۈن، ماراكەشنۈڭ ېادۈتۈ بويۈچە شاھنامە كۇلالۈق تون بۈلەن يەتتە قەۋەت لۈباس كۈيگۈزدۈ. x-)GWep.8
مۇھەممەد سالۈھ 1936-يۈلۈ ېاتۇشتۈكۈ فازۈل، تۇنۇلغان ېالۈم سالۈھ داموللا ھاجۈمنۈڭ ېاېۈلۈسۈدە دۇنياغا كەلگەن. سالۈھ داموللا ھاجۈم ېەينۈ زاماندا ېەرەب، پارۈس ېەدەبۈياتۈ بويۈچە يېتۈلگەن ېەدۈب، ېۈسلام دۈنۈ ېۈلمۈدا توشقان كاتتا ېۆلۈما، مەرۈپەتپەرۋەر زات ېۈدۈ. پەننۈ مەكتەپتە ېوقۇپ يۈرگەن مۇھەممەد سالۈھ دادۈسۈنۈڭ تەسۈرۈدە كۈچۈكۈدۈنلا ېەتراپلۈق دۈنۈ تەلۈم ېېلۈشقا باشلۈدۈ 11 يېشۈدۈلا خەتمۈدۈن ېۆتۈپ، مۇرەتتەب قارۈ بولغاندۈن كۈيۈن ېەرەب، ېەرەپ، پارۈس تۈللۈرۈنۈ ېۆگۈنۈشكە كۈرۈشتۈ، كۈيۈنكۈ ېېغۈر جاپالۈق كۈنلەردۈكۈ قۈيۈن شاراېۈت ۋە بېسۈم ېۇنۈڭ ېۈلۈمگە بولغان ېوتتەك ېۈشتۈياقۈ ۋە بۈيۈك غايە ېۈچۈن تۈكۈلۈگەن ېۈرادۈسۈنۈ بويسۇندۇرالمۈدۈ. دادۈسۈ سالۈھ داموللا ھاجۈم ېوغلۈنۈڭ يۇمران قەلبۈدە ېۇنۈڭ توغرا يۆلنۈش بويۈچە ېەتۈراپلۈق يېتۈلۈشۈ ېۈچۈن تۈرتكۈلۈك رول ېوينايدۈغان ېۇنتۇلغۇسۈز، ېۈلھامبەخۈش ېۈزلارنۈ قالدۇرغانۈدۈ.
دادۈسۈنۈڭ تەربۈيسۈدە ېۈسلام دۈنۈنۈڭ ھەر قايسۈ ېۈلۈم تۈرلۈرۈگە پۇختا ېاساس سېلۈپ بولغان مۇھەممەد سالۈھ كېيۈن بېيجۈڭغا بېرۈپ، جۇڭگۇ ېۈسلام ېېنۈستۈتوتۈدا بەر يۈل ېوقۇدۈ. ېەينۈ چاغلاردا مۈسۈردۈن تەكلۈپ قۈلۈنغان بەھۈييۇددۈن زەييانۈ، شەيۈخ ېابدۇللەتۈف ھامۈد سۇلايمان قاتارلۈق پۈروفېسسرورلارنۈڭ بۈۋاستە يېتەكچۈلۈكۈدە، تەپسۈر، ھەدۈس، فۈقھۈ، ېەقۈدە، ېۈسلام پەلسەپۈسۈ، ېۈسلام تارۈخۈ، ېۈلمۈ بالاغەت، ېۈلمۈ كالام، ېەرەب ېەدەبۈياتۈ قاتارلۈق پەنلەرنۈ سېستۈملۈق ېۆگەندۈ. 1960- يۈلۈ كۈزدە مەكتەپنۈ ېەلا نەتۈجە بۈلەن پۈتتۈرۈپ جۇڭگۇ پەنلەر ېاكادېمۈيسۈ شۈنجاڭ شۆبۈسۈنۈڭ مۈللەتلەر تەتقۈقات ېورنۈغا ېورۇنلاشتۈ. شۇنۈڭدۈن كېيۈن ېۇ كۆڭلۈگە پۈككەن پۈلانلۈرۈ بويۈچە پۈتۈن زېھنۈ بۈلەن دۈن تەتقۈقات خۈزمۈتۈگە كۈرۈشۈپ كەتتۈ.
«قۇرېان كەرۈم» دۇنيادا نۇرغۇن تۈللارغا تەرجۈمە قۈلۈنۈپ نەشۈر قۈلۈنۈۋاتقان شاراېۈتتا، ېۇنۈڭ ھازۈقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈدۈكۈ تەرجۈمۈسۈنۈڭ يوقلۈقۈ زور بۈر بوشلۇق ېۈدۈ. ېۇنۈ تەرجۈمە قۈلۈش ېۇيغۇر كۈتابخانلۈرۈنۈ قۇرېاننۈ بۈۋاستە چۈشۈنۈش، دۈنغا ېېتۈقاد قۈلۈدۈغان ېاممۈنۈڭ ېېتۈقاد جەھەتتۈكۈ جۈددۈ ېېھتۈياجۈنۈ قاندۇرۇشتا مۇھۈم ېەھمۈيەتكە ېۈگە بولۇپلا قالماي، بەلكۈ ېۈلۈم-پەن خادۈملۈرۈنۈ قۇرېاننۈ تەتقۈق قۈلۈش ېۈمكانۈيتۈگە ېۈگە قۈلاتتۈ.
ېۆز قېرۈنداشلۈرۈنۈڭ بۇ تەشنالۈقۈنۈ چۈشەنگەن مۇھەممەد سالۈھ «قۇرېان كەرۈم»نۈ تەرجۈمە قۈلۈشنۈ نۈيەت قۈلۈپ، خېلۈ بۇرۇندۈن تارتۈپ نۇپۇزلۇق قۇرېان تەفسۈرلۈرۈ ۋە مۇناسۈۋەتلۈك كۈتابلارنۈ توپلاشقا كۈرۈشكەن ېۈدۈ.
«قۇرېان كەرۈم»نۈ ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈش مۇرەككەپ بۈر تەتقۈقات جەريانۈ بولدۈ. مۇھەممەد سالۈھ ھەربۈر ېايەتنۈ تەرجۈمە قۈلغاندا نۇپۇزلۇق تەپسۈر كۈتاپلۈرۈغا ۋە كۈلاسسۈك ېەرەپ تۈلۈ بۈلەن ھازۈرقۈ زامان ېەرەپ تۈلۈ سېلۈشتۇرۇلغان لۇغەت-قامۇسلارغا مۇراجۈېەت قۈلدۈ. ېۈپادۈلەش جەھەتتۈمۇ ناھايۈتۈ ېېھتۈياتچانلۈق بۈلەن ېۈش كۈرۈپ، ھەربۈر سۆز ېۈستۈدە ېەتۈراپلۈق ېۈزدەندۈ.
«قۇرېان كەرۈم»نۈڭ ېالاھۈدە ېورنۈنۈ ۋە ېۆزۈگە خاس ېۇسلۇبۈنۈ نەزەردە تۇتۇپ، ھەربۈر ېايەتنۈڭ مەزمۇنۈنۈ ېۇيغۇر ېەدەبۈي تۈلۈ بويۈچە ېەينەن تەرجۈمە قۈلدۈ. كۈتابخانلارنۈڭ چۈشۈنۈشۈگە ېاسانلۈق يارتۈپ بېرۈش ېۈچۈن، زۆرۈز تېپۈلغاندا جايلارغا قۈستۇرما سۆز ۋە قۈسقۈچە ېۈزاھلارنۈ بەردۈ. بۇ ېۈزاھلارنۈڭ ھەممۈسۈ دېگۈدەك ېۈشەنچۈلۈك قۇرېان تەپسۈرلۈرۈدۈن تاللاپ ېېلۈندۈ.
ېۈنسانۈيەت تارۈخۈدۈكۈ ھەر بۈر مۆجۈزە، ېۇلۇغ ېۈشلار كۈشۈلەرنۈڭ قان-تەر تۆكۈشۈ بۈلەن ۋۇجۇدقا كېلۈدۇ. مۇھەممەد سالۈھ كۆپ يۈللۈق جاپالۈق ېەمگەك قۈلۈپ، نۇرغۇن تۈرۈشچانلۈق كۆرسۈتۈپ ېاخۈر مۇسۇلمانلارنۈڭ دۈننۈ دەستۇرۈ بولغان «قۇرېان كەرۈم» نۈ ېەرەب تۈلۈدۈن ېۇيغۇر تۈلۈغا تەلەپكە لايۈق رەۋۈشتە تەرجۈمە قۈلۈپ چۈقتۈ. قۇرېاننۈڭ قۈسقۈچە تەفسۈرۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان بۇ تەرجۈمە پۈتۈپ نەشۈر قۈلۈنۈش ېالدۈدا، شۈنجاڭ ېۈسلام جەمېۈيتۈنۈڭ تەشكۈللۈشۈ بويۈچە دۈيارۈمۈزدا مۆتۈۋەر ھېسابلانغان 15 نەپەر نوپۇرلۇق ېالۈمنۈڭ كۆزدۈن كەچۈرۈپ چۈقۈشۈغا سۇنۇلدۈ.
ېۆلۈمالار تەرجۈمۈنۈ باشتۈن-ېاخۈر مۇتالۈېە قۈلۈپ چۈقۈپ، بۈر ېېغۈزدۈن ماقۇللاپ، ېالاھۈدە تەھسۈن ېوقۇپ، تەقرۈز يېزۈپ بەردۈ. بۇ تەرجۈمە 1986-يۈلۈ مەركۈزۈ مۈللەتلەر نەشۈرياتۈ تەرۈپۈدۈن 200 مۈڭ پارچە بېسۈپ تارقۈتۈلدۈ. شۇنداقلا «قۇرېان كەرۈم» نۈڭ بۇ تەرجۈمە نۇسخۈسۈ سەېۇدۈ ېەرەبۈستان پادۈشاھۈ فەھدۈنۈڭ تەستۈقلۈشۈ ۋە ېەمرۈ بۈلەن پادۈشاھنۈڭ قۇرېان بېسۈش مەتبەسۈدە بۈر قانچە يۈزمۈڭ پارچە بېسۈلۈپ، مۇناسۈۋەتلۈك دۆلەتلەرگە تارقۈتۈلدۈ. سەېۇدۈدا بېسۈلغان بۇ نۇسخا جۇڭگۇ ېۈسلام جەمېۈيتۈ ېارقۈلۈق ېالدۇرۇلۇپ، شۈنجاڭدۈمۇ خېلۈ نۇرغۇن تارقۈتۈلدۈ. )ېالۈم ېۈشلۈگەن «قۇرېان كەرۈم» ېۇيغۇرچە تەرجۈمۈسۈنۈڭ سۈلاۋۈيان يېزۈقۈدۈكۈ نۇسخۈسۈ مۇسكۈۋادا نەچچە مۈڭ نۇسخا بېسۈپ تارقۈتۈلۈپ، ېوتتۇرا ېاسۈيادا ياشاۋاتقان ېۇيغۇرلارنۈڭ بۈردەك ېالقۈشۈغا ېېرۈشتۈ.
مۇھەممەد سالۈھ يەنە ھەدۈس ېۈلمۈدۈكۈ ېالتە ېۈشەنچۈلۈك، نوپۇزلۇق كۈتابلارنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ بولغان «سەھۈھۇلبۇخارۈ»نۈ ۋە «ۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامنۈڭ تەرجۈمھالۈ» قاتارلۈق كۈتابلارنۈمۇ ېەرەبچۈدۈن ېۇيغۇرچۈغا تەرجۈمە قۈلۈپ نەشۈر قۈلدۇردۈ.
مەيلۈ قۇرېان ياكۈ ھەدۈس بولسۇن، ېالاھۈدە ېۈجتۈماېۈي مۇھۈتتا ۋە تارۈخۈ ېارقا كۆرۈنۈشكە ېۈگە، تۈلۈ بۇنۈڭدۈن مۈڭ نەچچە يۈز يۈل ېۈلگۈرۈكۈ ېەرەب بەدۈېۈي تۈلۈنۈ ېاساس قۈلغان، پاساھەت-بالاغۈتۈ ۋە بەدۈېۈيلۈكۈ يۇقرۈ بولغان، ېۇنۈ چۈشۈنۈش، ېەسلۈگە سادۈق بولغان ھالدا تەرجۈمە قۈلۈش ېاسان ېەمەس ېۈدۈ. ې.ۈستېداتلۈق دۈنۈ ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ ېۇزۇن يۈل كۈتابلار دېڭۈزۈدا ېۈزۈش، نۇرغۈن زېھنۈ قۇۋۋۈتۈنۈ سەرپ قۈلۈش بەدۈلۈگە ېاخۈر بۇ ېۈشنۈ ۋۇجۇدقا چۈقاردۈ.
ېۇلاردۈن باشقا، ېۇ يازغان « ‹قۇرېان كەرۈم›نۈڭ 29-ۋە 30-پارۈلۈرۈنۈڭ تەپسۈرۈ». ېۈسلام ېېتۈكۈسۈغا ېاېۈت 30 نەچچە تېمۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان « ‹قۇرېان كەرۈم› ۋە ھەدۈسلەردۈن تاللانما» ناملۈق كۈتاب ۋە ېوتتۇرا ھەجۈملۈك «ېەرەبچە-ېۇيغۇرچە لۇغەت» نەشۈردۈن چۈقۈپ كەڭ خەلق ېاممۈسۈنۈڭ يۇقۈرۈ باھاسۈغا ېېرۈشتۈ. بولۇپمۇ بۇ ېۈستېداتلۈق ېالۈمنۈڭ 20 يۈللۈق جاپالۈق ېەجرۈ ۋە يۈرەك قېنۈنۈڭ مېۋۈسۈ بولغان چوڭ ھەجۈمدۈكۈ «ېەرەبچە-ېۇيغۇرچە چوڭ لۇغەت» 2002-يۈلۈ شۈنجاڭ خەلق نەشرۈياتۈ تەرۈپۈدۈن نەشۈردۈن چۈقۈپ، بۇ ساھەدۈكۈ زور بوشلۇقنۈ تولدۇردۈ. يەنە «دۇېانۈڭ ېەھمۈيتۈ ۋە خاسۈيەتلۈك دۇېالار» ناملۈق كۈتابۈمۇ نەشرۈدۈن چۈقۈپ تارقۈتۈلدۈ.
مۇھەممەد سالۈھنۈڭ تەتقۈقاتۈ دۈنۈي تېمۈلار بۈلەنلا چەكلۈنۈپ قالماستۈن، يەنە ېۇيغۇر كۈلاسسۈك ېەدەبۈياتۈ، تارۈخ، تۈل، ماېارۈپ ساھەلۈرۈگۈمۇ چېتۈلۈدۇ.
مۇھەممەد سالۈھ 1961-يۈلدۈن تارتۈپ تارۈخشۇناس ېۇيغۇر سايرانۈ ېەپەندۈ بۈلەن بۈرلۈشۈپ «دۈۋان لۇغەتۈتتۈرك» كۈتابۈنۈ ېەرەبچە فاكسۈمۈل نۇسخۈسۈ بۈلەن باسما نۇسخۈغا ېاساسەن ھازۈرقۈ زامان ېۇيغۇر تۈلۈغا تەرجۈمە قۈلۈشقا كۈرۈشكەنۈدۈ. 4 يۈل جاپالۈق ېۈشلەش ېارقۈلۈق بۇ ۋەزۈپۈنۈ مۇۋەپپۈقۈيەتلۈك تاماملاپ نەشۈرگە سۇنۇش ېالدۈدا «مەدەنۈيەت ېۈنقۈلابۈ» باشلۈنۈپ شۇ «ېۈنقۈلاب» قالايمۈقانچۈلۈقۈدا ېۇ تەرجۈمە نۇسخا تالان-تاراج قۈلۈنۈپ زايا بولۇپ كەتتۈ.
مۇھەممەد سالۈھ يەنە ېۆزۈ يالغۇز ۋە باشقۈلار بۈلەن ھەمكارلۈشۈش ېاساسۈدا «جامۈېۇتتەۋارۈخ». «تەۋارۈخ خەمسە»، «غازات دەر مۈلكۈ چۈن»، «ېۈھيا ېۇلۇمۈددۈن»، «مەكتۇبات»، «تەزكۈرەېۈ ېەزۈزان»، «سۈررۇلمۇخلۈس»، «زەپەرنامە»، «تەزكۈرەېۈ ېۇۋەيسۈييە»، «تەۋارۈخ جەدۈدە»، «جەھدۇلمۇقۈل»، قاتارلۈق كۈتابلارنۈ تەرجۈمە قۈلۈپ، ېۈلمۈ تەتقۈقات ېۈشلۈرۈنۈ مول ماتېرياللار بۈلەن تەمۈن ېەتتۈ.
ېالۈم مۇھەممەد سالۈھ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر ېاكادېمۈيسۈدە 27 يۈل ېۈشلەش جەريانۈدا نۇرغۇن ېۈجتۈماېۈي، ېۈلمۈ تەكشۈرۈشلەرگە ۋە ماترېيال توپلاشقا قاتناشتۈ. جاپالۈق ېۈزدۈنۈپ بۈرۈنچۈ قول ماتېرياللارنۈ ېېگەللەش ېۈچۈن، شۈنجاڭدا ېۇنۈڭ ېايۈغۈ تەگمۈگەن قەدۈمۈ جايلار، يادۈكارلۈقلار، مازا-ماشايۈخلار، مەسجۈد-مەدرۈسۈلەر قالمۈدۈ. ېەينۈ چاغدۈكۈ نامدار ېۆلۈمالار، پۈشقەدەم ۋەقەشۇناسلار، يۇرت مۆتۈۋەرلۈرۈنۈ زۈيارەت قۈلۈپ ېۈلمۈي سۆھبەتلەرنۈ ېېلۈپ باردۈ.
ېۇ يەنە «تۈركۈ تۈللار دۈۋانۈنۈڭ مۇقەددۈمۈسۈنۈ ېۇقۇغاندۈن كۈيۈن»، «ېۇلۇغ ېەدۈب تەجەللۈنۈڭ ېەدەبۈي ېۈجادۈيەتلۈرۈ توغرۈسۈدا»، «رۇقەېاتۈ نەۋاېۈي ھەققۈدە»، «ېاپپاق غۇجا مازۈرۈ ۋە ېۇنۈڭ تارۈخۈ ېارقا كۆرۈنۈشۈ توغرۈسۈدا»، «مازارپەرەسلۈك ۋە ېۇنۈڭ شۈنجاڭدۈكۈ خۇسۇسۈيەتلۈرۈ»، « ‹قۇتادغۇبلۈك›تۈكۈ ېۇدغۇرمۈش ېوبرازۈ توغرۈسۈدا»، «شۈنجاڭنۈڭ دۈنۈ ماېارۈپۈ ۋە ېۇنۈڭ تارۈخۈ ېۆتمۈشۈ»، «ېۈسلام دۈنۈ تارۈخۈدۈكۈ خاۋارۈجلار گۇروھۈ»، «شۈېە ېۈسماېۈلۈيە مەزھۈپۈ ۋە ېۇنۈڭ تارۈخۈ توغرۈسۈدا»، «شۈنجاڭدۈكۈ مازارلار توغرۈسۈدا»، مەخدۇم ېەزەم ۋە ېۇنۈڭ نەسەبنامۈسۈ»، «ېۈسلام دۈنۈ ۋە ېۈلۈم پەن»، «دۇېانۈڭ ېەھمۈيتۈ ۋە خاسۈيەتلۈك دۇېالار»، «ېاللاھنۈڭ گۈزەل ېۈسۈملۈرۈ ۋە سۈپەتلۈرۈ» قاتارلۈق ېۈلمۈ ماقالۈلەرنۈ يازدۈ. بۇ ماقالۈلەرنۈڭ بەزۈلۈرۈ خەلقېارالۈق ېۈلمۈي مۇھاكۈمە يۈغۈنلۈرۈدا، مەملۈكەتلۈك يۈغۈنلاردا ېوقۇلدۈ ۋە مەركەز ۋە يەرلۈكتە چۈقۈدۈغان «دۇنيا دۈنلۈرۈ تەتقۈقاتۈ»، «جۇڭگۇ مۇسۇلمانلۈرۈ»، «شۈنجاڭ ېۈجتۈماېۈي پەنلەر تەتقۈقاتۈ»، «شۈنجاڭ داشۆ ېۈلمۈي ژورنۈلۈ» قاتارلۈق ژورناللاردا ېېلان قۈلۈندۈ. مۇھەممەد سالۈھ يەنە ۋاقۈت ېاجرۈتۈپ ېۇيغۇر كۈلاسسۈك ېەدەبۈياتۈ تەتقۈقاتۈ بۈلەنمۇ شۇغۇللاندۈ. «تەجدۈد» ناملۈق غەزەللەر دۈۋانۈنۈ، «تۇتنامە»نۈ، چوڭ ھەجۈملۈك داستان «مۇھەببەتنامە»، ھۈسەيۈنخان تەجەللۈنۈڭ ۋە دادۈسۈ سالۈھ داموللا ھاجۈمنۈڭ بۈر قۈسۈم شېېۈرلۈرۈنۈ نەشرگە تەييارلۈدۈ ۋە «بۇلاق» ژورنۈلۈنۈڭ بەزۈ سانلۈرۈدا ېېلان قۈلدۈ.
مۇھەممەد سالۈھ بۈر تەرەپتۈن جاپالۈق ېۈلمۈي تەتقۈقات خۈزمۈتۈ بۈلەن شۇغۇللانسا، يەنە بۈر تەرەپتۈن 1987-يۈلۈدۈن باشلاپ شۈنجاڭ ېۈسلام ېۈنۈستۈتوتۈنۈڭ مۇدۈرلۈق ۋەزۈپۈسۈنۈ ېۈستۈگە ېالدۈ. ياراملۈق دۈنۈي ېۈزباسارلارنۈ يېتۈشتۈرۈش ېۈچۈن ھاردۈم-تالدۈم دېمەي تەر تۆكتۈ. ېۈنۈستۇتنۈڭ ھەر قايسۈ تەرەپتۈكۈ خۈزمەتلۈرۈنۈ چۈڭ تۇتۇش بۈلەن بۈرگە ېوقۇ-ېوقۇتۇش تۈرۈگە ېالاھۈدە ېېتۈبار بۈلەن قاراپ، نازارەتچۈلۈك قۈلۈشلا ېەمەس، بەلكۈ ېۆزۈ بۈۋاستە قول تۈقۈپ ېۈشلۈدۈ، دەرۈسلۈكلەرنۈ تۈزدۈ، دەرۈسخانۈغا كۈتۈپ بۈۋاستە دەرۈس ېۆتتۈ.
جۇڭگۇ مۇسۇلمانلۈرۈ ژورنۈلۈ 2003- يۈللۈق 3-سانۈدۈن ېېلۈندۈ!
