سۇلتان ساتۇق ېابدۇلكەرۈم بۇغرا قاراخان ۋاپات بولغان جاي- «ېاقمەت خارابۈسۈ»
«ېاقمەت خارابۈسۈ» ېۇيغۇر تارۈخۈدۈكۈ مۇقەددەس جاي بولۇپ، ېاتۇش مەشھەدتۈكۈ سۇلتان ساتۇق مازۈرۈ ۋە سۇلتان ساتۇق تۇنجۈ ېۈسلام دۈنۈنۈ قوبۇل قۈلغان جايپاچچۈم بۈلەن تەڭ دەرۈجۈدۈكۈ سېھۈرلۈك ېورۇن. ھاجۈ نۇرھاجۈنۈڭ «قاراخانۈلارنۈڭ قۈسقۈچە تارۈخۈ» دۈگەن كۈتاۋۈدا: «سۇلتان ېارۈسلان بۇغرا قاراخان مۈلادۈنۈڭ 955- يۈلۈ سۇغۇندا ۋاپات بولدۈ. ساتۇق ېارۈسلان بۇغرا قاراخان ۋاپات بولغاندۈن كېيۈن 37 مۈڭ مۇسۇلمان يۈغۈلۈپ كاتتا مۇراسۈم ېۆتكۈزۈپ، ساتۇق ېارۈسلان بۇغرا قاراخاننۈ ېاتۇشتۈكۈ ھەشھەتتە دەپنە قۈلدۈ...» (72-بەت) دۈگەن بايان ېۇچرايدۇ. شۇڭۈمۇ كۈشۈلەر مەشھەدنۈ «ھەسسۇلتۇنۇم مازۈرۈ» (ېېزۈز سۇلتانۈم مازۈرۈ) دەپ ېاتۈشۈدۇ. شۈنجاڭدۈكۈ دۈنۈي زاتلار ھەتتا ېۈسلام ېەللۈرۈدۈن كەلگەن كۈشۈلەر قەشقەرگە كەلسۈلا ېاتۇش مەشھەدتۈكۈ «ھەسسۇلتۇنۇم مازۈرۈ» (ېېزۈز سۇلتانۈم مازۈرۈ)غا كېلۈپ ېۇنۈڭ روھۈغا دۇېا قۈلۈشنۈ ھەرگۈز ېۇنۇتمايدۇ. ېەمما ېۇلار شۇنداق بۈر نازۇك مەسۈلۈنۈ ېۇنۇتقانكۈ، ېۈسلام دۈنۈي قاېۈدۈسۈ ۋە ېەقۈدۈسۈدە روھ تەندۈن ېايرۈلغان جاينۈ ېەڭ مۇبارەك ۋە ېەڭ ېۇلۇقلۈنۈشقا تۈگۈشلۈك جاي دەپ قارايدۇ. ېۇلار سۇلتان ساتۇق ېابدۇلكەرۈم بۇغرا قاراخان ېۇلۇق روھۈنۈڭ ېەزۈز تېنۈدۈن ېايرۈلغان جاينۈڭ قەيەردە ېۈكەنلۈگۈنۈ ېويلۈشۈپمۇ قويمۈغان. ېېنۈق ېېسۈمۈزدە بولسۇنكۈ، بۇ مۇقەددەس جاي «ېاقمەت خارابۈسۈ»دۇر. ېۇ ھازۈرقۈ ېون نەچچە ېاېۈلە جايلاشقان «ېاقمەت» مەھەللۈسۈ ېەمەس. «ېاقمەت خارابۈسۈ»نۈڭ ھەقۈقۈ ېورنۈ ھازۈرقۈ «ېاقمەت» مەھەللۈسۈنۈڭ تۆت كۈلومېتۈر شۈمالۈ، «توغراسۇ ېۆتەڭ خارابۈسۈ»نۈڭ بۈر كۈلومېتۈر غەربۈ جەنۇبۈدۈكۈ، شەرقۈ شۈمالدۈن غەربۈ جەنۇپقا سوزۇلغان جۈلغۈنۈڭ سول تەرەپ تەسكەي قۈسمۈدا، كونكۈرۈت ېورنۈ شۈمالۈ كەڭلۈك 39 گۈرادۇس 59 مۈنۇت 29.64 سۈكونت، شەرقۈ ېۇزۇنلۇق 76 گۈرادۇس 41 مۈنۇت 43.53 سۈكونتقا توغرا كېلۈدۇ. دېڭۈز يۈزۈدۈن 1508 مېتۈر ېۈگۈز. بۇ جاينۈڭ ېالاھۈدۈلۈكۈ؛ جۈلغا يۈزۈدۈن سەككۈز مېتۈر ېۈگۈزلۈكتۈكۈ 4500 كۇېادۈرات مېرتۈر ېەتراپدۈكۈ جەنۇبۈ تاغقا يۆلەنگەن تەسكەي سۇپا بولۇپ، سۇپۈنۈڭ ېوتتۇرا قۈسمۈدا توققۇز مېتۈر چۇڭقۇرلۇقتا بۈر قۇدۇق بار (49-رەسۈمدۈكۈ)، قۇدۇقنۈڭ ېەتراپۈدا يەتتە دانە چوڭ ېاق تاش يېرۈم چەمبەر يەنۈ يېڭۈ چۈققان ېاي شەكلۈ ھالۈتۈدە تۈزۈلۈپ (48-رەسۈمدۈكۈدەك) قۇدۇقنۈڭ ېۈككۈ تەرۈپۈدۈكۈ تاغقا تۇتاشتۇرۇلغان. بۇ جاينۈڭ قارشۈ قۈرغۈقۈدا ھازۈرمۇ بۈر ېاېۈلە بار. قۇدۇقنۈڭ 300 مېتۈر غەربۈ جەنۇبۈدا جۈلغۈنۈ توسقان ھالەتتۈكۈ قورام تاش بۈلەن قوپۇرۇلغان ېېگۈزلۈكۈ يەتتە مېتۈر ېەتراپۈدا ېۈچ دۆۋە بار (50-، 51- ۋە 52- رەسۈمدۈكۈ «قاراۋۇلخانا»).
مەزكۇر جاي نۈمە ېۈچۈن بۇنچۈلۈك گەۋدۈلۈك ېالامەتلەندۈرۈلگەن ؟
ېۇيغۇرلارنۈ ېۈسلام دۈنۈغا تۇنجۈ قېتۈم مۇشەررەپ قۈلغان بۇ مۆتۈۋەر زاتنۈڭ ۋاپات بولغان جايۈمۇ ۋە ياتقان جايۈمۇ ېەلۋەتتە پەۋقۇلاددە ېالامەتلەندۈرۈلۈشۈ كېرەك! ېۇنۈڭ مۈيۈت نامۈزۈغا 37 مۈڭ كۈشۈ قاتناشقان ېۈكەن، ېۇنۈ قاراخانۈيلار دۆلۈتۈ نامۈدۈن خاتۈرۈلەش ۋە ېەسلەشمۇ ېەلۋەتتە تېخۈمۇ كاتتا مۇراسۈملار ۋە كاتتا پاېالۈيەتلەر بۈلەن داۋاملاشسا كېرەك. بولۇپمۇ ھەر يۈللۈق ېۇلۇق ېايەم ۋە ېۇلۇق ھېيت كۈنلۈرۈدە تېخۈمۇ شۇنداق. ېۇنۈڭ ېۈستۈگە پادۈشانۈڭ ۋاپات بولغان جايۈغا ۋە ياتقان جايۈغا كاتتا ېابۈدە تۈكلەش شاھ ېەۋلاتلۈرۈ، ېوردا ېەھلۈ ېۈچۈنمۇ، جۈملۈدۈن دۆلەتنۈڭ شانۇ- شەۋكۈتۈ ېۈچۈنمۇ ناھايۈتۈ موھۈم.
سۇلتان ساتۇق بۇغرا قاراخان ۋاپات بولغا جاي «سۇغۇن»نۈڭ جۇغراپۈيۈلۈك داېۈرۈسۈ باش سۇغۇندۈن تارتۈپ ېاياغ سۇغۇن، ېارپۈلۈق، «توغرا سۇ ېوتەڭ خارابۈسۈ»، «قاراۋۇلخانا خارابۈسۈ»، ېاقمەت، توغاي مەھەللۈسۈ ۋە سۇغۇن ېاغزۈغۈچە بولغان 70 كۈلومېتۈر ېۇزۇنلۇقتۈكۈ جۈلغۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ. بۇ 70 كۈلومېتۈرلۈق ېۇزۇن جۈلغۈنۈڭ نامۈ «سۇغۇن»دەپ ېاتالغانكەن، سۇلتان ساتۇق بۇغرا قاراخان بۇ جۈلغۈنۈڭ مەلۇم ېورنۈدا ۋاپات بولغان بولۈدۇ. سۇلتان ساتۇق بۇغرا قاراخان مۈلادۈ 955- يۈلۈ مەيلۈ ېاغرۈق بۈلەن، مەيلۈ زەھەرلۈنۈپ ۋاپات بولغان بولسۇن كېسەل مۇناسۈۋۈتۈ بۈلەن سالقۈن ۋە ھاۋالۈق جاينۈ تېپۈپ ېارام ېېلۈۋاتقانقانلۈقۈ ېېنۈق. بۇ ېۇزۇن جۈلغۈنۈڭ ھەممۈلا يېرۈ سالقۈن ھەم ھاۋالۈق ېەمەس، پەقەت تەسكەي تەرەپ ۋە سۈيۈ ېەڭ مول ېورۇنلا بۇ شەرتكە ېۇيغۇن. بۇ ېۇزۇن جۈلغۈنۈڭ سۈيۈ باش سۇغۇندۈن باشلۈنۈپ تاكۈ توغراسۇغا كەلگۈچە غەربۈ شۈمالدۈن شەرقۈ جەنۇپ يۆنۈلۈشۈگە ېېقۈپ، پەقەت توغراسۇدۈن غەربۈ جەنۇپقا بۇرۇلۇپ ېاققان چاغدۈلا ېۇنۈڭ سۈيۈ ناھايۈتۈ موللۈشۈدۇ. جۈلغۈنۈڭ قايسۈ جايۈدا سۇ مول بولسا، ېۇنۈڭ ساي يۈزۈنۈ ېۈگەللۈشۈ شۇنچە كەڭ ۋە بۇ جاينۈڭ تەسكەي تەرۈپۈ شۇنچە سالقۈن بولۈدۇ. ېۇنۈڭ ېۈستۈگە قاراخانۈيلار خانۈدانلۈقۈدا ېۈسلام دۈنۈ ېەمدۈلا تارقۈلۈپ، بۇددۈزۈم بۈلەن ېۈسلامۈزۈم تازا كۈچ سۈنۈشۈۋاتقان، ېەجدادۈدۈن تارتۈپ بۇددا ېۈتۈقادۈ ۋە بۇددا ېەقۈدۈسۈنۈ داۋاملاشتۇرۇپ بۇددۈزۈم روھۈيۈتۈدۈن ۋاز كېچەلمەيۋاتقان كۈشۈلەرنۈڭ تاسادۈبۈ قەس قۈلۈش ېۈھتۈمالۈدۈن قارۈغاندا، سۇلتان ساتۇق بۇغرا قاراخان جۈلغۈنۈڭ ېەڭ سالقۈن ۋە ېەڭ بۈخەتەر ېورنۈنۈ تاللۈشۈ كېرەك. بۇ جاي دەل «ېاقمەت خارابۈسۈدۇر.
«ېاقمەت» نامۈ ېۈككۈ تۈپ سۆز «ېاق» ۋە «مەت»دۈن تۈزۈلگەن بولۇپ، «ېاق»- مەلۇم نەرسۈنۈڭ رەڭ ېېنۈقلۈمۈسۈنۈ كۆرسۈتۈدۇ. «مەت»نۈڭ تۈل يۈلتۈزۈ «مۇند» ياكۈ «مۇندا» بولۇپ، مەلۇم نەرسۈنۈڭ بولۇپمۇ مەلۇم دەرەخ كۆتۈگۈ ياكۈ مەلۇم تاشنۈڭ يەر تەكشۈلۈكۈدۈن ېازراق كۆتۈرۈلۈپ قالغان قۈسمۈنۈ «مۇندا» ياكۈ «مۇند» دەپ ېاتايمۈز. بۈز ھازۈرمۇ بۈرەر ېادەم تاسدۈبۈي يۈقۈلۈپ كەتسە چاخچاق ېارۈلاش: «مۇندۈغا پۇتلاشتۈڭمۇ» دەپ قويۈمۈز. ھەتتا بەزۈ خاتالاشقان ياكۈ سەۋەنلۈك ېۆتكۈزۈپ كاشۈلۈغا يولۇققان كۈشۈنۈمۇ «مۇندۈغا پۇتلاشتۈ، مۇندۈغا ېولتاردۈ» دەپ قويۈمۈز. ېۈككۈ تۈپ سۆز «ېاق» بۈلەن «مۇند»(«مۇندا»)نۈ بۈرلەشتۈرگەندە «ېاقمۇند»- يەر تەكشۈلۈكۈدۈن ېازراق كۆتۈرۈلۈپ تۇرغان تاشنۈ ياكۈ بەلگە تاشنۈ كۆرسۈتۈدۇ. يەتتە چوڭ ېاق تاش بۈلەن قۇدۇقنۈڭ ېەتراپۈغا يېرۈم چەمبەر شەكلۈدە ېۇنتۇلماس ېابۈدە قويۇلغان مانا بۇ مۇقەددەس جاي «ېاقمەت» (ېاقمۇند)تۇر. بۇ جايدۈكۈ قۇدۇقمۇ كېيۈنكۈلەر تەرۈپۈدۈن قېزۈلغان بولۇپ «قۇدۇقتۈن قانچە كۆپ ېادەم سۇ ېۈچسە، قۇدۇق يېنۈدا ۋاپات بولغان كۈشۈگە دۇېا قۈلۈدۇ، ساۋابۈ بولۈدۇ..» دۈگەن قاراش بۈلەن كولانغان. ېۇنداقتا قۇدۇق ېەتراپۈدۈكۈ يەتتە چوڭ ېاق تاش شۇنچە ېېغۈرلۈقۈغا قارۈماي قەيەردۈن يۆتكەپ كۈلۈنگەن؟ نۈمە ېۈچۈن بۇ جايدۈن 300 مېتۈر يۈراقلۈقتۈكۈ جۈلغۈنۈ توسقان ھالدا ېۈچ «قاراۋۇلخانا» (ېۈچ دۆۋە) قوپۇرۇلغان ؟ بۇ ېورۇننۈڭ يېنۈدۈكۈ تاغ قاتلۈمۈدا ېاق قورام تاشلار كۆپ بولۇپ، قۇدۇق قېزۈلغان چاغدا چۈققان يەتتە چوڭ ېاق تاش قۇدۇقتۈن تارتۈپ چۈقۈلۈپ ېەتراپقا قويۇلغان. ېاتالمۈش ېۈچ «قاراۋۇلخانا»نۈڭ ھېچقانداق كۈزۈتۈش سۇپۈسۈ يوق، چوققۈسۈ ېۇچلۇق قۈلۈپ لاھۈيەلەنگەن بولۇپ، ېۇنۈڭ ېۈستۈگە چۈقۈدۈغان پەشتاق ېۈزنالۈرۈمۇ يوق. ېېنۈقكۈ ېۇ «قاراۋۇلخانا» ېەمەس، ياكۈ ېوت قالاپ بەلگە بېرۈدۈغان «تۇر»مۇ ېەمەس. بەلكۈ بۇ تاشتۈن قوپۇرۇلغان ېۈچ مۇنار جۈلغۈدۈن ېۆتكەن كارۋانلارنۈڭ ېالاھۈدە دۈققۈتۈنۈ قوزغاپ؛ «سۇلتان ساتۇق بۇغراخان ۋاپات بولغان جايغا كەلدۇق» دەپ، ېۇنۈڭ روھۈغا دۇېا- تالاۋەت قۈلۈشنۈ مەجبۇرۈيەتكە ېايلاندۇرۇش، ھەم بۇ مۇقەددەس جاينۈ تاۋاپ قۈلۈش ېۈچۈن ېۈزدەپ كەلگۈچۈلەرگە ېېزۈپ كەتمەسلۈك ېۈچۈن ېېنۈق بەلگە قالدۇرۇش، ھەتتا كۈيۈنكۈ ېەۋلاتلارنۈڭ ېەسلۈشۈگە قۇلايلۈق ېابۈدە قالدۇرۇش ېۈچۈن سېلۈنغان بولۇش ېۈھتۈمالغا ېۈنتايۈن يېقۈن. بۇ «ېۈچ تاش مۇنار»نۈڭ غەربۈ شۈمالۈدۈكۈ ېۈچۈنچۈ تاش مۇنارنۈڭ ېاستۈدۈن، ېۈستۈگە قۇرېانچە يېزۈلغان مۈس لۈگەن بايقالغانلۈقۈنۈ «ېاقمەت» مەھەللۈسۈدۈكۈ رەھمۈتۇللانۈڭ ېوغلۈ ېۇچۇر بەرگۈنۈگە قارۈغاندۈمۇ، بۇ «ېۈچ تاش مۇنار»غا مۇناسۈۋەتلۈك يۇقۇرقۈ تەھلۈلۈمۈز تارۈخۈ ېەمەلۈيەتكە ېۇيغۇن.
سۇلتان ساتۇق بۇغرا قاراخان ۋاپات بولغان «ېاقمەت خارابۈسۈ»نۈڭ تۆت كۈلومېتۈر شەرقۈدۈكۈ ېون ېاېۈلە جايلاشقان مەھەللۈنۈڭ «ېاقمەت» دەپ ېاتۈلۈپ قېلۈشۈنۈڭ سەۋەبۈ ناھايۈتۈ ېاددۈ؛ ېۇ بولسۈمۇ، «ېاقمەت خارابۈسۈ» جايلاشقان جۈلغا نۈسبەتەن تارراق بولۇپ، ېۇنۈڭ قارشۈ قۈرغۈقۈدا پەقەت بۈرلا ېاېۈلە ېولتۇراقلاشقان، كۆپ ېاېۈلە ېولتۇراقلۈشۈپ تۈرۈكچۈلۈك قۈلۈش ېۈمكانۈيۈتۈ يوق. مەن (ېاپتۇر)، ھازۈرقۈ «ېاقمەت» مەھەللۈسۈدۈكۈ «رەھمۈتۇللا» دۈگەن كۈشۈدۈن: «سۈز بۇ مەھەللە بويۈچە ياشتا چوڭراق كۈشۈ ېۈكەنسۈز، ېەجداتلۈرۈڭۈزنۈڭ ېەسلۈمۈسۈ بويۈچە ېەسلۈدۈكۈ ”ېاقمەت“نۈڭ ېورنۈ قەيەردە بولغۈدۈ ؟» دەپ سورۈسام؛ ېۇ كۈشۈ: «”ېاقمەت“نۈڭ ھەقۈقۈ ېورنۈ مۇشۇ مەھەللۈنۈڭ بېشۈدۈكۈ بۈر بۇلاقنۈ كۆرسۈتۈدۇ. بۇ بۇلاق ېەتراپۈدا پادا باققان كۈشۈنۈڭ ېۈسمۈ ”ېاقمەت“ بولغاچقا ”ېاقمەت بۇلاق“ دەپ ېاتۈلۈپ قالغان » دۈگەن چۈشەندۈرۈشنۈ بەردۈ. ېۇنۈڭ «ېاقمەت»نۈ بۇلاق بۈلەن باغلاپ چۈشەندۈرۈشۈگە قارۈغاندا، ېۇ ېوتتۇرغا قويغان ”بۇلاق“ بۈلەن مەن (ېاپتۇر) ېۇتتۇرغا قويۈۋاتقان يايۈسۈمان يەتتە چوڭ ېاق تاش ېۈچۈگە كولانغان ”قۇدۇق“نۈڭ زۆرۈر مۇناسۈۋۈتۈ باردەك قۈلاتتۈ... دۈمۈسۈمۇ ”بۇلاق“ بۈلەن ”قۇدۇق“نۈڭ پەرقۈ پەقەت بۈرۈنۈڭ تەبۈېۈي شەكۈللەنگەنلۈكۈ، يەنە بۈرۈنۈڭ قېزۈلغانلۈقۈ خالاس. ېەمما ېۇ كۆرسەتكەن «ېاقمەت» بۈلەن مەن (ېاپتۇر) يورۇتماقچۈ بولغان «ېاقمەت»نۈڭ ېورنۈ توغرا چۈقمايۋاتاتتۈ. بۇ بەلكۈ ھازۈرقۈ زامان كۈشۈللۈرۈنۈڭ تولۈمۇ ېۈرەنسۈز ھالدا، 1056 يۈل ېۈلگۈرۈكۈ بۈر مۇقەددەس جاي نامۈنۈ ېاستا-ېاستا ېۈنتۇلۈۋاتقانلۈقۈ بولسا كېرەك...
48-رەسۈم، چەمبەرسۈمان ېاق تاش بەلگە
49-رەسۈم، كەپتەر ېۇۋۈسۈ
50-رەسۈم، قاراۋۇل خارابۈسۈ (1)
51-رەسۈم، قاراۋۇل خارابۈسۈ (2)
52-رەسۈم، قاراۋۇل خارابۈسۈ (3)
«ېاقمەت خارابۈسۈ»نۈڭ كۆنكۈرت ېورنۈ شۈمالۈ كەڭلۈك ۋە شەرقۈ ېۇزۇنلۇق ېۆلچۈمۈ بويۈچە بېرۈلگەندۈ. ېوقۇرمەنلەر «ېاقمەت خارابۈسۈ توپۈنومۈيۈسۈنۈ ېاتۇش شەھرۈنۈڭ شەرقۈ شۈمالۈغا تەخمۈنەن 50 كۈلومېتۈر كېلۈدۈغان، ېاتۇش-قاراجۈل يولۈدۈكۈ ‹قارابەل›دۈن ھالقۈپ، ‹قۈزۈل بەل›گە بەش كۈلومېتۈر قالغاندا شەرق تەرەپكە بۇرۇلۇپ ‹ېاقمەت›كە بارغاندۈن كېيۈن سۇغۇن جۈلغۈسۈنۈڭ شۈمالۈغا تۆت كۈلومېتۈر كېلۈدۈغان نوقتۈدا» دەپ چۈشەنسە.
