پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەت دۈنۈي، سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي، قانۇنۈي ۋە ېۈجتۈماېۈي جەھەتلەردۈن نۇرغۇن ېالاھۈدۈلۈكلەرگە ېۈگە بۈر جەمېۈيەتتۇر.

1- دۈنۈ ېالاھۈدۈلۈكلەر

1) ېېتۈقاد
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام پەيغەمبەرلۈك ۋەزۈپۈسۈنۈ تاپشۇرۇپ ېالغاندۈن باشلاپ، ېۈنسانلارنۈڭ ېېتۈقادۈنۈ پاكلاش ۋە ېۇلارنۈ چوقۇنۇۋاتقان بۇتلۈرۈدۈن يۈراقلاشتۇرۇش ېۈچۈن كۈرەش قۈلۈپ كەلگەن.1 بۇتپەرەستلەر ېاللاھقا شېرۈك كەلتۈرۈش بۈلەن بۈر ۋاقۈتتا يەنە، ېۈلاھ دەرۈجۈسۈگە كۆتۈرۈۋالغان بۇتلۈرۈنۈ ېۈبادۈتۈگە ۋە كۈندۈلۈك تۇرمۇشۈغۈچە سۆرەپ كۈرگەن.2 بۇ سەۋەپتۈن، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۈسلامۈيەتنۈ قوبۇل قۈلغان بارلۈق ېۈنسانلارنۈڭ كەلۈمە تەۋھۈد ۋە كەلۈمە شاھادەت كەلتۈرۈش ېارقۈلۈق شېرۈكتۈن يۈراقلۈشۈشنۈ،3 پەقەت ېاللاھتاېالاغۈلا تاېەت-ېۈبادەت قۈلۈش، ېاللاھتاېالاغۈلا تېۋۈنۈشنۈ جاكارلۈغان. پالچۈلۈق، سېھۈرگەرلۈكنۈ، ېاللاھتۈن غەيرۈ ېۈچۈن قۇربانلۈق قۈلۈشنۈ، بەزۈ نەرسۈلەرنۈ «شۇملۇقنۈڭ بۈشارۈتۈ» دەپ قاراشنۈ، بۇتلار نامۈدۈن قەسەم ېۈچۈشنۈ ۋە تەقدۈر ھەققۈدە دە-تالاش قۈلۈشنۈ چەكلۈگەن.4
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۈنسانلارنۈ ېاللاھقا ېۈشۈنۈشكە ۋە ېاللاھدۈن باشقا غەيرۈدۈن ياردەم تەلەپ قۈلماسلۈققا چاقۈرغان.5 مەدۈنۈگە ھۈجرەت سەپۈرۈدە، ېۈز قوغلاپ سۇر غارۈغا كەلگەن مۇشرۈكلاردۈن ېەندۈشە قۈلۈۋاتقان ېەبۇ بەكرۈگە: «غەم قۈلما! ېاللاھ بۈز بۈلەن بۈللە»6 دەپ ېاللاھقا ېۈشۈنۈشنۈ ېەسلەتكەن. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بۇنۈڭدۈن باشقا يەنە، ېۈمانلۈق كۈشۈلەرنۈڭ ېاللاھقا يېقۈن تۇرۇشۈ كېرەكلۈكۈنۈ، «ېەگەر بەندە ېاللاھقا بۈر غېرۈچ يېقۈنلاشسا، ېاللاھنۈڭ ېۇنۈڭغا بۈر گەز يېقۈنلۈشۈدۈغانلۈقۈنۈ، بەندە ېاللاھقا بۈر گەز يېقۈنلاشسا، ېاللاھنۈڭ ېۇنۈڭغا بۈر غۇلاچ يېقۈنلۈشۈدۈغانلۈقۈنۈ، بەندە ېاللاھ تەرەپكە مېڭۈپ بارسا، ېاللاھنۈڭ ېۇنۈڭغا يۈگۈرۈپ كۈلۈدۈغانلۈقۈنۈ»7 بايان قۈلغان. غەيۈب ھەققۈدە كاھۈنلار ۋە پال ېوقلۈرۈ ېارقۈلۈق كەلگۈسۈ ھەققۈدە ېالدۈن خەۋەر بېرۈشتۈن توسۈغان. ېاللاھتۈن باشقا ھېچكۈمنۈڭ غەيۈبنۈ بۈلمەيدۈغانلۈقۈنۈ،8 ېۆزۈنۈڭمۇ پەقەت ېاللاھ بۈلدۈرگەن غەيۈبنۈلا بۈلەلەيدۈغانلۈقۈنۈ بايان قۈلغان.9 ېېتۈقاد ھەققۈدە بۈر ېۈنساننۈڭ يەنە بۈر ېۈنساننۈ كاپۈرغا چۈقۈرۋەتمەسلۈكۈنۈ: «كۈمكۈ بۈر كۈشۈنۈ كافۈر ياكۈ ېاللاھنۈڭ دۈشمۈنۈ دەپ چاقۈرسا، ۋەھالەنكۈ چاقۈرۈلغۇچۈ ېۇنداق بولمۈسا، دېگۈچۈنۈڭ سۆزۈ ېۆزۈگە يېنۈپ قالۈدۇ»10 دېگەن سۆزلۈرۈدە تۈلغان ېېلۈپ ېۆتكەن.

2) ېۈبادەت
ېۈسلامۈيەت ېېتۈقاد بۈلەن ېۈبادەتكە تەڭ ېەھمۈيەت بەرگەن بۈر دۈن. ېاللاھتاېالا: «جۈنلارنۈ، ېۈنسانلارنۈ پەقەت ماڭا ېۈبادەت قۈلۈش ېۈچۈنلا ياراتتۈم»11 دېيۈش ېارقۈلۈق، ېۈبادەتنۈڭ ېۈنسانلارنۈڭ ھاياتۈدۈكۈ ېەھمۈيتۈگە ېۈشارەت قۈلغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام: «شۈبھۈسۈزكۈ، ېاللاھ تاېالا سۈلەرنۈڭ تۇرقۇڭلارغا ۋە تاشقۈ كۆرۈنۈشۈڭلارغا ېەمەس، بەلكۈ سۈلەرنۈڭ قەلبۈڭلارغا ۋە ېەمەللۈرۈڭلارغا قارايدۇ»12 دەپ ېەمەل-ېۈبادەتنۈڭ ېاللاھقا ېۈشەنگەن ېۈنسان ېۈچۈن ېۈنتايۈن مۇھۈملۈقۈنۈ بايان قۈلغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەتتۈكۈ ېۈبادەتتە، تۆۋەندۈكۈدەك ېۈككۈ مۇھۈم نۇقتا بار بولۇپ، ېۇنۈڭ بۈرۈنچۈسۈ، جاماېەت. جاماېەت نامۈزۈ ۋە باشقا كوللۈكتۈپ شەكۈلدە ېېلۈپ بېرۈلۈدۈغان ېۈبادەتلەر، جاماېەتنۈڭ ېۈشەنچۈنۈ ېاشۇرۇپ، ېۈنسانلارنۈڭ چۈن ېۈشتۈياقۈ بۈلەن ېۈبادەت قۈلۈشۈغا سەۋەب بولۈدۇ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ مەسجۈدكە كەلمۈگەن ۋە جاماېەتكە ېارۈلاشمۈغانلارنۈڭ ېۆيلۈرۈنۈ كۆيدۈرۈش13 مەنۈسۈدۈكۈ بايانلۈرۈدا ، بۈرلۈك ۋە باراۋەرلۈكنۈڭ بۇزۇلۇشۈۈدۈن ېەندۈشە قۈلغانلۈقۈ ېۈپادۈلەنگەن.
ېۈبادەتتۈكۈ ېۈككۈنچۈ مۇھۈم نۇقتا ېۈزچۈللۈق. بۇ ھەقتە پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام: «ېاللاھنۈڭ دەرگاھۈدا ېەمەللەرنۈڭ ېەڭ قۇبۇل بولۈدۈغۈنۈ، ېاز بولسۈمۇ ېۈزچۈل داۋاملۈشۈپ بەرگۈنۈدۇر»14 دەپ ېۈزچۈللۈقنۈڭ مۇھۈملۈقۈنۈ تۈلغا ېالغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۈبادەتتە، بولۇپمۇ، نەپلە ېۈبادەتلەردە ېۈنسانلارنۈڭ ېۆيلەرنۈ قەبرۈگە ېوخشۈتۈپ قويماسلۈقۈنۈ،15 ېۈبادەتلەرنۈ لايۈق شەكۈلدە قۈلۈشۈنۈ، ېۆلچەملۈك بولۇشۈنۈ16، دۈندۈكۈ قولايلۈقلاردۈن پايدۈلنۈشۈنۈ،17 ېۈبادەتلەرنۈ پەقەت مەلۇم ۋاقۈتقۈلا باغلاپ قويماسلۈقۈنۈ، نەفلە ېۈبادەتلەرنۈ كېچە-كۈندۈز ۋە يۈلنۈڭ ھەرقانداق بۈر ۋاقۈتلۈرۈدا قۈلۈشۈنۈ، ېۈبادەتلەردە ېايرۈمۈچۈلۈق قۈلماسلۈقۈنۈ تەلەپ قۈلغان. چۈنكۈ شەخۈس ۋە كوللېكتۈپنۈڭ تۇرمۇشۈدا ناماز، روزا، زاكات ۋە ھەجنۈڭ ېايرۈم-ېايرۈم ھالدا پايدۈلۈق تەرەپلۈرۈ بار بولۇپ، ېۈبادەت شەخسۈنۈ ېۈنسان بولۇش سۈپۈتۈ بۈلەن مۇكەممەللەشتۈرسە، كوللۈكتۈپ بولۇش سۈپۈتۈ بۈلەن ېۇلار ېارۈسۈدۈكۈ بۈرلۈك- باراۋەرلۈكنۈ، بۈر-بۈرۈگە يار-يۆلەكتە بولۇشنۈ، ھەمكارلۈقنۈ ۋە پۈداكارلۈقنۈ كۈچەيتۈدۇ.

3) ماېارۈپ
ماېارۈپ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەتنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈدۈن بۈرۈ ھېسابلۈنۈدۇ. ېاللاھتاېالانۈڭ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامغا چۈشۈرگەن تۇنجۈ ۋەھيۈسۈ «ېوقۇ»بۈلەن باشلانغان.18 «بۈلمۈسەڭلار، ېۈلۈم ېەھلۈلۈرۈدۈن سوراڭلار»19،«ېېيتقۈنكۈ،>بۈلۈدۈغانلار بۈلەن بۈلمەيدۈغانلار باراۋەر بولامدۇ<»20 دېگەن ېايەتلەر ېۈسلام دۈنۈنۈڭ ېۈلۈمگە، ېوقۇ-ېوقۇتۇش ېۈشلۈرۈ ۋە ماېارۈپقا زور دەرۈجۈدە ېەھمۈيەت بېرۈدۈغانلۈقۈنۈ ېېنۈق كۆرسۈتۈپ بېرۈدۇ.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدە ماېارۈپ قۇرېان ۋە سۈننەت ېۈگۈنۈشتۈن باشلانغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ: «سۈلەرنۈڭ ياخشۈلۈرۈڭلار قۇرېان ېۆگەنگەن ۋە قۇرېان ېۆگەتكەن ېادەملەردۇر»،21 «سۆزنۈڭ ېەڭ ياخشۈسۈ ېاللاھ تاېالانۈڭ كۈتابۈدۇر. يولنۈڭ ېەڭ ياخشۈسۈ مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامنۈڭ يولۈدۇر»22 دېگەن تەلۈماتۈغا ېاساسەن، ساھابۈلەر ۋەھيۈ كاتۈپلۈرۈ تەرۈپۈدۈن خاتۈرلەنگەن قۇرېان كەرۈم ېايەتلۈرۈ ۋە بۇ دەۋۈردە قەلەمگە ېېلۈنغان ھەدۈس شەرۈفلەرنۈ يادلاپ ماڭغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدە قۇرېان ۋە سۈننەت بۈر-بۈرۈدۈن ېايرۈۋۈتۈلمۈگەن.بۈرۈ يەنە بۈرۈنۈڭ تۇلۇقلۇغۇچۈسۈ دەپ قارالغان. قۇرېان كەرۈم ناماز قۈلۈشقا بۇيرۇغان، ېەمما ناماز ۋاقۈتلۈرۈ ۋە شەكلۈ پەيغەمبۈرۈمۈزنۈڭ ھەدۈسلۈرۈ ۋە ېەمەلۈيتۈدە كۆرسۈتۈلگەن.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ماېارۈپ ۋە ېۈلمۈي ېۈشلاردا ېەر-ېاياللارنۈڭ ېوقۇ-ېوقۇتۇش، يېزۈق ۋە ساۋات چۈقۈرۈش ېۈشلۈرۈغا تەڭ ېەھمۈيەت بەرگەن.شۈفا بۈنتۈ ېابدۇللاھ ېۈسۈملۈك ېايالنۈ ېاياللارنۈڭ ساۋادۈنۈ چۈقۈرۈشقا تەيۈنلۈگەن. ھەتتا بەدر ېۇرۇشۈدا ېەسۈرگە چۈشكەن ساۋادۈ بار مۇشرۈكلەرنۈ قويۇۋېتۈشتە، ېۇلارنۈڭ ھەر بۈرۈنۈڭ ېون مۇسۇلمان بالۈنۈڭ ساۋادۈنۈ چۈقۈرۈپ قويۈشۈنۈ شەرت قۈلغان.23 ېابدۇللاھ ېۈبنۈ ېابباس، مۇېاز ېۈبنۈ جەبەل، ېۈبەي ېۈبنۈ كەېب، ېەبۇ دەرداې، ېۇممۈ ۋەرەقە، ېابدۇللاھ ېۈبنۈ ېەمر ېۈبنۈ ېاس، ېەبۇ ھۇرەيرە قاتارلۈق نۇرغۇن ساھابۈلەر قۇرېان ۋە سۈننەتنۈ ېۈگۈنۈش ۋە ېۆگۈتۈش ېۈشلۈرۈ بۈلەن شۇغۇللانغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ماېارۈپ ېۈشلۈرۈدا ھەر قانداق ېورۇن ۋە ۋاقۈتتۈن ېۆنۈملۈك پايدۈلانغان.بۇ دەۋۈردە مەسجۈدلەر مەدرۈس شەكلۈنۈ ېالغان. ېوقۇ-ېوقۇتۇش ېۈشلۈرۈ مەخسۇس جايلار ياكۈ ساھابۈلەرنۈڭ ېۆيلۈرۈدۈمۇ ېېلۈپ بېرۈلغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسالام ېۆز دەۋرۈدە مۇسۇلمانلاردۈن ېۆز-ېارا بۈر-بۈرۈنۈ ېەر-ېايال، قېرۈ-ياش دەپ ېايرۈماستۈن ېۈنسانلار تۇرمۇشۈنۈڭ ھەممە ساھەسۈگە چېتۈلۈدۈغان بارلۈق ېۈلۈم بۈلەن ېورتاق شۇغۇللۈنۈشنۈ تەلەپ قۈلغان.24
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۈلۈم ۋە ېوقۇ-ېوقۇتۇش ېۈشلۈرۈنۈ ساھەلەشتۈرۈشنۈ بۇيرۇغان. ېۈلۈملۈك كۈشۈلەرنۈڭ پەزۈلەت ېۈگۈلۈرۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۇلارنۈڭ تەكەببۇرلۇقتۈن يۈراق تۇرۇشۈنۈ، ېۈلمۈنۈ يۇشۇرماسلۈقۈنۈ تۈلغان ېالغان. قۇرېان كەرۈم ھەققۈدە ېۈختۈلاپ قۈلۈشماسلۈقنۈ بۇيرۇغان.25 قۇرېان كەرۈمنۈڭ ېەمرۈ-پەرمانلۈرۈنۈ ېۆگۈنۈپ ۋە ېەمەلۈيەتكە تەدبۈقلاپ ۋە ېۇنۈ پۈتۈن ۋۇجۇدۈ بۈلەن بەجا كەلتۈرۈشنۈ تەلەپ قۈلغان.

4) جاھۈلۈيەت ېۆرپ-ېادەتلۈرۈدۈن قول ېۈزۈش
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدۈكۈ كۈشۈلەرنۈڭ ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈدۈن يەنە بۈرۈ جاھۈلۈيەت دەۋرۈدۈكۈ خاتا ېۆرپ-ېادەت ۋە ېۈش-ھەرۈكەتلەردۈن پۈتۈنلەي قول ېۈزۈش. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېېلۈپ كەلگەن دۈنۈي پۈرۈنسۈپلار ېارقۈلۈق جاھۈلۈيەت دەۋرۈدۈكۈ ېەقۈدە، ېۈبادەت قاراشلۈرۈغا خاتۈمە بېرۈلۈپ، ېۇنۈڭ ېورنۈنۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېېلۈپ كەلگەن دۈنۈي پۈرۈنسۈپلار ېۈگۈلۈگەن. ېەلۋەتتە، جاھۈلۈيەت دەۋرۈدە مەۋجۇت بولغان، ېاللاھتۈن كەلگەن ۋەھيۈگە ېۇيغۇن كەلمەيدۈغان ېۆرپ-ېادەت ۋە ېۈش-ھەرۈكەتلەرنۈ داۋاملاشتۇرۇشقا بولمايدۇ. چۈنكۈ مۆېمۈن كۈشۈ ېەقۈدە، ېۈبادەت ۋە ېەخلاقتا ېۈسلام پۈرۈنسۈپۈغا ېۇيغۇن ياشايدۈغان كۈشۈدۇر. بۇ سەۋەپتۈن پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۈسلامۈي نۇقتۈدۈن باتۈل دەپ قارالغان بارلۈق ېۈش-ھەرۈكەتلەرنۈ يوقۇتۇش ېۈچۈن تۈرۈشقان. ېۈنسانلارنۈ ېەقۈدە ۋە ېۈبادەتتە بۇتلاردۈن يۈراقلۈشۈپ ېاللاھقا يېقۈنلۈشۈشنۈ، ۋە ېۈسلامۈي ېەخلاق بۈلەن زۈننەتلۈنۈشنۈ پۈرۈنسۈپلاشتۇرغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام قان تۆكۈش، ېوغۇرلۇق قۈلۈش، زۈنا قۈلۈش، يەنۈ، ېۈنسانلارنۈڭ مال-مۈلكۈ، ھاياتۈ، يۈز-ېابروي بۈخەتەرلۈكۈگە دەخلۈ يەتكۈزۈدۈغان ھەرۈكەتلەرنۈ ېېلۈپ بېرۈش، 26 تۆھمەت چاپلاش، غەيۋەت قۈلۈش،27 جازانۈخورلۇق ۋە ېۆسۈم مۇېامۈلۈسۈ قۈلۈش،28 پارۈخورلۇق ۋە سودۈدا مونوپوللۇقنۈ مەنېۈ قۈلغان. ېەزد قەبۈلۈسۈنۈڭ زاكات ماللۈرۈنۈ يۈغقان ېۈبنۈ لۇتبۈيە بۇ قەبۈلە ېۇنۈڭغا بەرگەن زاكات ماللۈرۈدۈن بۈر قۈسمۈنۈ ېۆزۈگە ېايرۈۋالغاندا، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بۇ ېۈشنۈ خوپ كۆرمۈگەن، يەنۈ «ېاتا-ېاناڭلارنۈڭ ېۆيلۈرۈدە ېولتۇرغان بولساڭلار، بۇ ماللار سۈلەرگە بۈرۈلەرمۈدۈ؟» دەپ ماللارنۈ قايتۇرۈۋالغان.29 پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام سودۈدا مونوپوللۇققا لەنەت ېۇقۇغان. سودۈدا ېالدامچۈلۈقنۈ ۋە سودۈگەرلەرنۈڭ ساتقۇچۈلارنۈڭ يولۈغا چۈقۈۋېلۈپ سودا قۈلۈشۈنۈ چەكلۈگەن.30 بۇ دەۋۈردە ېاېۈلە ېۈشلۈرۈغا دەخلۈ تەرۇز يەتكۈزۈدۈغان ھەرۈكەتلەردە بولۇش، گۇمانخورلۇق، مەسخۈرە قۈلۈش، تارازا-ېۆلچەمدە ېادۈل بولماسلۈق، زۇلۇم قۈلۈش، يامانلۈققا يول قۇيۇش، ھاكاۋۇرلۇق قۈلۈش، پۈتنە-پاسات تارقۈتۈش، سۆز-ھەرۈكۈتۈ، يۈرۈش-تۇرۇشۈ ېارقۈلۈق ېەتراپۈدۈكۈ ېۈنسانلارنۈ بۈېارام قۈلۈش، ېاداۋەت ساقلاش، ېۈنتۈقام ېېلۈش قاتارلۈق ھەرۈكەتلەر جاھۈلۈيەتنۈڭ ېۆرپ-ېادەتلۈرۈ ھېسابلۈنۈدۈغانلۈقۈ ېۈچۈن پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بۇلارنۈ قەتېۈ يوسۇندا مەنېۈ قۈلغان.

5) ياردەملۈشۈش
ياردەملۈشۈش ۋە ھەمكارلۈق پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەتنۈڭ ېەڭ مۇھۈم ېالاھۈدۈلۈكلۈرۈدۈن بۈرۈ. مەككە ۋە مەدۈنە دەۋرۈدە پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامغا ېەگەشكەنلەر ماددۈ ۋە مەنۈۋي جەھەتتۈن بۈر-بۈرۈگە يار-يۈلەكتە بولاتتۈ. مەدۈنۈلۈك مۇسۇلمانلار مۇھاجۈرلارنۈڭ ھەر تۈرلۈك ھاجەتلۈرۈدۈن كۈچۈنۈڭ يېتۈشۈچە چۈقاتتۈ. شۇڭا ېۇلار «ېەنسارۈي-ياردەمچۈلەر» دېگەن نامغا ېېرۈشكەن. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام پېقۈر-مۈسكۈن، يوقسۇل ۋە يېتۈملەرنۈڭ قۈيۈنچۈلۈقۈنۈ ھەل قۈلۈپ بېرۈشنۈ ېۆزۈگە ۋەزۈپە ھېسابلۈغان، يەنۈ: «ېۇھۇد تېغۈدەك ېالتۇنۇم بولسا، ېۇنۈڭدۈن قەرزۈمنۈ تۆلەشكە ېېلۈپ قالغۈنۈمدۈن باشقا بۈر دۈنارنۈمۇ يېنۈمدا قالدۇرۇش مېنۈ خۇشال قۈلالمايدۇ»31 دېگەن. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام يەنە: «سۈلەرنۈڭ بۈرۈڭلار ېۆزۈ ياخشۈ كۆرگەن نەرسۈسۈنۈ مۇسۇلمان قېرۈندۈشۈغمۇ ياخشۈ كۆرمۈگۈچە، كامۈل مۆېمۈن بولالمايدۇ»32 دېيۈش ېارقۈلۈق ھەمكارلۈشۈشنۈڭ ۋە باشقۈلارنۈڭ قۈيۈنچۈلۈقۈنۈ ھەل قۈلۈشنۈڭ ېەھمۈيتۈگە ېۈشارەت قۈلغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام سېخۈيلۈق قۈلۈشنۈ، بۈخۈللۈقتۈن يۈراق تۇرۇشنۈ، يېتۈمنۈڭ مېلۈنۈ قوغداشنۈ،33 ياردەمنۈ ھالال رۈزۈقتۈن قۈلۈشنۈ، 34 ياردەمنۈ دەسلەپ ېۆز يېقۈنلۈرۈدۈن باشلاشنۈ 35 ېۇقتۇرغان ھەمدە بۇلارنۈ ېۆز ېەمەلۈيتۈدە كۆرسەتكەن.

2- سۈياسۈي ېالاھۈدۈلۈكلەر
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەككە ۋە مەدۈنە دەۋرۈدۈكۈ سۈياسۈي مۇناسۈۋەتلەردە سۈلھۈ يولۈنۈ تۇتۇپ كەلگەن. دەۋەت يولۈدا تۇسالغۇلارغا ېۇچراپ سۈياسۈي جەھەتتۈن بېسۈمغا ېۇچرۈغاندۈلا ېاندۈن ېالدۈنۈ ېېلۈش تەدبۈرۈنۈ قوللانغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەككۈدە مۇشرۈكلار بۈلەن يارۈشۈپ قېلۈشنۈ كۆڭلۈگە پۈككەن ھەمدە بۇ ېويۈنۈ ېوتتۇرغا قويغان. مەدۈنۈگە ھۈجرەت قۈلغاندا، ېەڭ ېاۋۋال قېرۈنداشلۈق مۇناسۈۋۈتۈ ېورنۇتۇپ كۈشۈلەرنۈ ېۆزلۈرۈ بۈنا قۈلغان مەسجۈتكە توپلۈغان. ېاساسۈ قانۇن چۈقۈرۈپ پۈتۈن مەدۈنە خەلقۈنۈ ېۆز ېۈچۈگە ېالغان دېمۇكراتۈك جەمېيەت ۋە دۆلەت تەشكۈلاتۈ بەرپا قۈلغان. ېاساسۈي قانۇندا ھەر قايسۈ جەھەتلەردۈن رۈېايە قۈلۈشقا تۈگۈشلۈك سۈياسۈي ۋە قانۇنۈي پېرۈنسۈپلار ېادۈللۈق، باراۋەرلۈك ېاساسۈدا نەزەرگە ېېلۈنغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام كېيۈنكۈ دەۋۈرلۈرۈدە مەدۈنە ېەتراپۈدۈكۈ قوشنۈلۈرۈ بۈلەن سۈلھۈ تۈزۈشۈپ بۈر تەرەپتۈن خوشنۈلۈرۈنۈ خاتۈرجەم تۈرۈكچۈلۈك قۈلۈش ېۈمكانۈيتۈگە ېۈگە قۈلغان بولسا، يەنە بۈر تەرەپتۈن خوشنۈلۈرۈغا مەدۈنۈدە قۇرۇلغان دۆلەتنۈڭ سۈياسۈي كۈچۈنۈ ېېتۈراپ قۈلدۇرغان. ھۈجرۈيە 6-يۈلۈ قۇرەيشلەر بۈلەن ېۈمزالانغان «ھۈدەيبۈيە تۈنچلۈق سۈلھۈسۈ» مەدۈنە دۆلۈتۈنۈ پۈتۈن ېەرەبۈستاننۈڭ قوبۇل قۈلۈشۈغا يول ېېچۈپ بەرگەن.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام تۈنچلۈق ۋە ېەمۈنلۈك ېۈستۈگە قۇرۇپ چۈققان بۇ جەمېۈيەت سۈياسۈي نۇقتۈدۈن بۈر قۈسۈم ېالاھۈدۈلۈكلەرگە ېۈگە.

1) ېۈشەنچ تۇيغۇسۈ
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەدۈنۈدە قۇرغان دۆلەت ھەرقانداق مەسۈلۈلەرنۈ ھەل قۈلالايدۈغان كۈچلۈك، قۇدرەتلۈك دۆلەت ېۈدۈ. مەسجۈتنۈڭ بۈنا قۈلۈنۈشۈ ۋە قېرۈنداشلۈق مۇناسۈۋۈتۈ36 مۇسۇلمانلار ېارۈسۈدۈكۈ ېۈناقلۈقنۈ، سۆيگۈ-مۇھەببەت، ھەمكارلۈق ۋە خاتۈرجەملۈكنۈ ساقلاپ قالۈدۈغان ۋە ېۇنۈ مۇستەھكەملەيدۈغان ېەھمۈيەتلۈك بۈر قەدەم بولۇپ قالغان.
مەدۈنۈدە بارلۈققا كەلتۈرۈلگەن سۈياسۈي تۈزۈلمە دۆلەت بۈلەن خەلقنۈڭ مۇناسۈۋۈتۈنۈ ۋە ېۆز-ېارا خاتۈرجەملۈكنۈ كاپالەتكە ېۈگە قۈلغان. جەمېۈيەتتۈكۈ يەھۇدۈيلار، مۇشرۈكلار ۋە مۇناپۈقلار مۇسۇلمانلار ېارۈسۈدا ېۆرنۈتۈلغان بۇخۈل ېۈناقلۈقنۈ، بۈرلۈك ۋە باراۋەرلۈكنۈ بۇزالمۈغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەدۈنە ېۈچۈ-سۈرتۈدۈكۈ مۇسۇلمانلارنۈڭ مەنپەېەتۈنۈ ېاساس قۈلۈپ ېۈمزالۈغان «مەدۈنە سۈلھۈسۈ» مۇسۇلمانلار بۈلەن غەيرۈ مۇسۇلمانلار ېارۈسۈدۈكۈ ېۈشەنچنۈ ېاشۇرغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەدۈنە دۆلۈتۈنۈڭ رەېۈسۈ بولۇش سۈپۈتۈ بۈلەن مۇسۇلمانلار ۋە غەيرۈ مۇسۇلمانلارغا قانۇن داېۈرۈسۈدە ېادۈل ۋە باراۋەر مۇېامۈلە قۈلغان. مەدۈنە دۆلۈتۈدە خاتۈرجەملۈك ېۈشقا ېاشۇرۇلغان بولسۈمۇ، يەھۇدۈلار ۋە مۇناپۈقلار مۇسۇلمانلارغا ۋە بۇ دۆلەتكە قارشۈ چۈققان. جەمېۈيەتتە پۈتنە-پاسات ېۇرۇغۈ تارقاتقان بولسۈمۇ، لۈكۈن ېۇلارنۈڭ بۇ خۈل رەزۈل قۈلمۈشلۈرۈ ېاخۈرۈدا ېۆزۈنۈ ھالاك قۈلغان.37
ېەمەلۈيەت شۇنۈ ېۈسپاتلۈدۈكۈ، پەيغەمبەر ېەلەيھسۈسالام چۈقارغان ھەر بۈر قارارۈدا ېۆزۈنۈڭ، ېاېۈلۈسۈدۈكۈلەر ۋە ېەتراپۈدۈكۈ يېقۈنلۈرۈنۈڭ مەنپەېەتۈنۈ كۆزلۈمەستۈن، ېەكسۈچە خەلقنۈڭ مەنپەېۈتۈنۈ ېالدۈنقۈ ېۇرۇنغا قۇيۇپ، كېڭۈشۈشنۈ ېاساس قۈلۈپ، جەمېۈيەت ۋە دۆلەتنۈڭ مەنپەېەتۈنۈ چۈقۈش قۈلغان. جاپا-مۇشەققەتتە ېالدۈدا، راھەت-پاراغەتتە ېارقۈدا تۇرغان. جەمېۈيەتنۈڭ مەنپەېۈتۈۈنۈ ېالدۈنقۈ ېورۇنغا قويغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ بۇ خۈل ېۈش-ھەرۈكەتلۈرۈ جەمېۈيەتنۈڭ تۈنۈچ-ېامانلۈقۈنۈ ېۈلگۈرۈ سۈرگەن.

2) قەبۈلۈۋازلۈق
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام، پەيغەمبەرلۈكنۈڭ تۇنجۈ كۈنلۈرۈدۈن باشلاپ جاھۈلۈيەت دەۋرۈدە ساقلۈنۈپ قالغان قەبۈلۈۋازلۈقنۈڭ ېورنۈغا «دۈنۈي قېرۈنداشلۈق» نۈ دەسسەتكەن. «مەدۈنە سۈلھۈسۈ» ېارقۈلۈق ېېرقۈ، تۈلۈ، دۈنۈنۈڭ قانداق بولۈشۈدۈن قەتېۈي نەزەر «بۈللە ياشاش» ېۆلچۈمۈنۈ يولغا قويغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام خەلق ېارۈسۈدۈكۈ قەبۈلۈۋازلۈقنۈ چەكلەش بۈلەن بۈر ۋاقۈتتا يەنە كۈشۈلەر ېارۈسۈدۈكۈ يۇرتۋازلۈققا ېالاقۈدار مەسۈلۈلەرگە ېەستايۈدۈل مۇېامۈلە قۈلغان. ېەنسارۈيلار بۈلەن مۇھاجۈرلار ېارۈسۈدۈكۈ تەڭپۇڭ مۇناسۈۋەتنۈ ساقلۈغان. باشتۈن باشلاپلا بۇ ېۈككۈ گورۇھ ېارۈسۈدۈكۈ قەبۈلۈۋازلۈقنۈڭ ېورنۈغا دۈنۈي قېرۈنداشلۈقنۈ دەسسۈتۈشكە تۈرۈشقان. مەسۈلەن، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەدۈنۈدۈن سەپەرگە چۈققان قۇشۇنلارغا بەزۈدە مۇھاجۈرلاردۈن بەزۈدە ېەنسارۈيلاردۈن قوماندان تەيۈنلۈگەن. مەدۈنۈدە پەيغەمبۈرۈمۈزنۈڭ ېورنۈغا ېورۇنباسار بولۇپ قالۈدۈغان كۈشۈلەرمۇ شەرت-شاراېۈتۈغا قاراپ، مۇھاجۈر ياكۈ ېەنسارۈيلاردۈن بولغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈۈڭ بۇ خۈل ېادۈل ېۇرۇنلاشتۇرۈشۈنۈ ۋالۈ، تەھسۈلدار ۋە تەبلۈغ ھەيېەتلۈرۈ ېەۋەتۈش قاتارلۈقلاردۈمۇ كۆرۋالغۈلۈ بولۈدۇ. بۇنۈڭدۈن باشقا، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام خەلق ېارۈسۈدۈكۈ قەبۈلۈۋازلۈقنۈ سۈسلاشتۇرۇش ېۈچۈن قەبۈلۈلەرگە تەيۈنلەنمەكچۈ بولغان ېەمەلدارلارنۈمۇ ېوخشۈمۈغان جەمەتلەردۈن تاللۈغان. مەسۈلەن، نەجران قەبۈلۈسۈگە ېۇمارە ېۈبنۈ ھەزم ېەلېەنسارۈينۈ، سەنېا رايۇنۈنۈڭ زاكات يۈققۇچۈلۈقۈغا مۇھاجۈر ېۈبنۈ ېەبۇ ېۇمەييە ېەل مەخزۇمۈينۈ تەيۈنلۈگەن. مەككە ۋالۈيلۈقۈغا ېۇزۇندۈن باشلاپ بۇ ۋەزۈپۈنۈ ېۆتەپ كۈلۈۋاتقان قۇرەيش قەبۈلۈسۈدۈن بولغان ېەتتاب ېۈبنۈ ېەسۈدنۈ تەيۈنلۈگەن. ھەتتا كەېبۈنۈۈڭ مۇھاپۈزەتچۈلۈك خۈزمۈتۈنۈ بۇرۇنمۇ بۇ خۈزمەتنۈ داۋاملاشتۇرۇپ كەلگەن تەلھە ېۈبنۈ تەلھە ۋە ېوسمان ېۈبنۈ تەلھەگە، سۈقايە خۈزمۈتۈنۈ بولسا ېابدۇلمۇتتەلۈب جەمەتۈگە بەرگەن.38

3) ېەمەلدارلارنۈ ۋەزۈپۈگە تەيۈنلەشتۈكۈ سەزگۈرلۈك
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدە ۋەزۈپۈگە تەيۈنلۈنۈدۈغان ېەمەلدارلار كەمتەر، ېېسۈل مۈجەزلۈك، مۈھرۈ-شەپقەتلۈك، بارلۈقۈنۈ ېۈنسانلارغا بېغۈشلۈيالايدۈغان، ېۆز ۋەزۈپۈسۈگە سادۈق، لايۈقەتلۈك كۈشۈلەر ېۈدۈ. ېەمەلدارلۈققا، قۇرېان ۋە سۈننەتكە ېەمەل قۈلۈشنۈ پۈرۈنسۈپ دەپ بۈلۈدۈغان، دۆلەت ۋە خەلقنۈڭ بۈرلۈك-باراۋەرلۈكۈنۈ، شەخۈسنۈڭ ھۇزۇر-ھالاۋۈتۈنۈ ېۈشقا ېاشۇرالايدۈغان، پۈتنە-پاساتقا ېالدانمايدۈغان كۈشۈلەردۈن سايلۈناتتۈ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام: «سۈلەرنۈڭ ھەممۈڭلار پادۈچۈ، سۈلەرنۈڭ ھەممۈڭلار پاداڭلار توغۇرلۇق سوراق قۈلۈنۈسۈلەر»39 دېيۈش ېارقۈلۈق، كۈشۈلەرنۈ مەسېۇلۈيەتچانلۈق بۈلەن ھۇقۇق يۈرگۈزۈشكە ېاگاھلاندۇرغان. بولۇپمۇ خەلق ېارۈسۈدۈكۈ ېەمەلدارلارغا: «كمكۈ مېنۈڭ ېۈممۈتۈمگە قارشۈ چۈقۈپ، ياخشۈلۈرۈنۈ ۋە يامانلۈرۈنۈ ېۇرسا، مۇېمۈنلەردۈن تەپتارتمۈسا، ۋەدە قۈلغان كۈشۈنۈڭ ۋەدۈسۈنۈ ېورۇندۈمۈسا،ېۇنداق كۈشۈ مېنۈڭ قاتارۈمدۈن ېەمەس، مەنمۇ ېۇ كۈشۈنۈڭ قاتارۈدۈن ېەمەس»40 دېيۈش ېارقۈلۈق، ېۇلاردۈن خەلق ېالدۈدا ۋەدۈگە ۋاپا قۈلۈشنۈ، زالۈملۈق ھەرۈكەتلۈرۈدۈن يۈراق تۇرۇشۈنۈ تەلەپ قۈلغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مۇسۇلمانلارنۈڭ، ېاللاھنۈڭ كۈتابۈ بويۈچە ھۇقۇق يۈگۈزگەن ېەمەلدارلارغا ېۈتاېەت قۈلۈش كېرەكلۈكۈنۈ بايان قۈلغان.41 ېۈممەتلەرنۈ باشقۇرۇش ۋەزۈپۈسۈنۈ ېۈستۈگە ېالغان ېەمەلدارلاردۈن خەلققە زورلۇق، زوراۋانلۈق قۈلماسلۈقۈنۈ، ېۇلارغا زۇلۇم سالماسلۈقنۈ، ھەقۈقەت ۋە ھۆرلۈك بويۈچە ېۈش قۈلۈشنۈ تەلەپ قۈلغان. «ېەي ېاللاھ! بۈرەر كۈشۈ ېۈممۈتۈم ېۈچۈن بۈرەر ۋەزۈپۈنۈ ېۆز ېۈستۈگە ېېلۈپ ېۈممۈتۈمگە قۈيۈنچۈلۈق تۇغدۇرسا سەنمۇ ېۇ كۈشۈگە قۈيۈنچۈلۈق تۇغدۇرغۈن! يۇمشاق مۇېامۈلۈدە بولسا سەنمۇ ېۇ كۈشۈگە يۇمشاق مۇېامۈلۈدە بول!»42 دېيۈش ېارقۈلۈق خەلققە ياخشۈ مۇېامۈلۈدە بولغان ېەمەلدارلارنۈڭ قوللۇغۇچۈلۈرۈنۈڭ ھەقۈقەت ۋە خەلق ېۈكەنلۈكۈنۈ ېۈپادۈلۈگەن. پەيغەمبۈرۈمۈز يەنە: «مەندۈن كېيۈن قايغۇلۇق ۋە قۇبۇل قۈلالمۈغۇدەك ېۈشلار مەيدانغا كۈلۈدۇ.»43 دەپ كېيۈنكۈ دەۋۈرلەردە يۈز بۈرۈدۈغان پايدۈسۈز ېۈشلاردۈن بۈزنۈ خەۋەرلەندۈرگەن.

3- ېۈقتۈسادۈي ېالاھۈدۈلۈكلەر
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام جاھۈلۈيەت دەۋرۈ ۋە ېۈسلامۈيەتنۈڭ تۇنجۈ يۈللۈرۈدا، سودا-تۈجارەت ېۈشلۈرۈ جانلانغان مەككە شەھۈرۈدە ياشايتتۈ. قۇرەيشلەر تۈجارەت قۈلۈش ېۈچۈن ياز، قۈش پەسلۈدە 44 ېۈككۈ قېتۈم سۈرۈيە ۋە يەمەنگە باراتتۈ.كەېبە مەككۈدە بولغاچقا مەككۈگە ھەج قۈلۈش ېۈچۈن كەلگەنلەر ېۇكاز، مەجەننە ۋە زۇلمەجاز قاتارلۈق بازار-يەرمەنكۈلەرگە كۈلەتتۈ.مانا بۇلار مەككە رايونۈدۈكۈ سودا-سېتۈقنۈ جانلاندۇرۈدۈغان ېامۈللارنۈڭ بۈرۈ ھېسابلۈناتتۈ.

1) مەدۈنە شەھۈرۈنۈڭ ېۈقتۈسادۈي ېەھۋالۈ
مۇسۇلمانلارنۈڭ مەدۈينۈگە ھۈجرەت قۈلۈشۈ بۈلەن مەدۈينۈدە بۈر قاتار ېۆزگۈرۈشلەر بارلۈققا كەلگەن. مەدۈينۈدۈكۈ خەلق ېاساسلۈقۈ دېھقانچۈلۈققا تايۈنۈپ تۇرمۇش كەچۈرەتتۈ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامغا ېەگۈشۈپ مەدۈينە شەھرۈگە كەلگەن ېەبۇ بەكۈر، ېۆمەر، ېوسمان ېۈبنۈ ېەففان، تەلھە ېۈبنۈ ېۈبەيدۇللاھ، ېابدۇرراھمان ېۈبنۈ ېەۋف، زۇبەيۈر ېۈبنۈ ېەۋۋام قاتارلۈق كۈشۈلەر بۇ يەردە سودا-سېتۈق ېۈشلۈرۈ بۈلەنمۇ شۇغۇللۈنۈپ بۇ جاينۈڭ سودا ېۈشلۈرۈنۈ راۋاجلاندۇرغان.
مەدۈينە بازارلۈرۈدا بۇغداي، زەيتۇن يېغۈ، تېرە، كۈيۈم-كۈچەك، رەخۈت، جەڭ قوراللۈرۈ، ېات، تۆگە، قوي، كالا قاتارلۈقلار ۋە تۈببۈ دورا سېتۈلاتتۈ.45 بۇ مەھسۇلاتلارنۈڭ بۈر قۈسمۈ ھۈجاز ۋە يېقۈن ېەتراپتۈكۈ رايونلاردا ېۈشلەپ چۈقۈرۈلاتتۈ. يەنە بۈر قۈسمۈ قوشنا ېەللەردۈن كۈرگۈزۈلەتتۈ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ياشۈغان دەۋۈردە دۈنار (ېالتۇن تەڭگە) ۋە دەرھەم (كۈمۈش تەڭگە) قاتارلۈق پۇللار ېۈشلۈتۈلەتتۈ. بۇ پۇللار ۋۈزانتۈيە بۈلەن ېۈرانغا تەۋە بولۇپ پۇل ېۈستۈگە ۋۈزانتۈيە ېېمپۈراتورۈ ۋە ېۈران خۈسرەۋۈينۈڭ رەسۈملۈرۈ ېۇيۇلغان ېۈدۈ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بۇ پۇللارنۈ ھېچقانداق ېۆزگەرتمۈگەن. ېۇنۈڭدۈن باشقا بۇرۇن ېۈشلەتكەن تارازا-ېۆلچەم بۈرلۈكلۈرۈنۈمۇ ھېچقانداق ېۆزگەرتمەي ېۈشلەتكەن.46
مۇھاجۈرلار، مەدۈنۈگە ھۈجرەت قۈلغان دەسلەپكۈ يۈللاردا ېۈقتۈسادۈي قۈيۈنچۈلۈقلارغا ېۇچرۈغان بولۇپ، ېۇلار بۇ قۈيۈنچۈلۈقنۈ ېەنسارۈي قېرۈنداشۈرۈنۈڭ ياردۈمۈ ېارقۈلۈق يەڭگەن.كېيۈنكۈ كۈنلەردە، مۇھاجۈرلەر تۈرۈشۈش ېارقۈلۈق ېۈقتۈسادۈي ېەھۋالۈنۈ ياخشۈلۈغان. مۇسۇلمانلارنۈڭ ېۈقتۈسادۈي قۈيۈنچۈلۈقۈ خەندەك ېۇرۇشۈغۈچە داۋاملاشقان بولۇپ بۇ دەۋۈردە، مۇسۇلمانلار پېقۈرلەرگە زاكات بۈرۈش ېارقۈلۈق جەمېۈيەتنۈڭ ېۈقتۈسادۈي تەڭپۇڭلۇقۈنۈ تەڭشەپ تۇرغان.
بۇ دەۋۈردە پەيغەمبۈرۈمۈزنۈڭ يېنۈغا بۈر قۈسۈم مۇسۇلمانلار پات-پات كۈلۈپ تۇراتتۈ ۋە ماددۈ جەھەتتۈن قۈيۈنچۈلۈققا ېۇچرۈغانلۈقۈنۈ دۈيشەتتۈ.47 «ھۇدەيبۈيە سۈلھۈسۈ» بۈلەن «خەيبەرنۈڭ فەتھۈ»دۈن كۈيۈن ېۈقتۈساد تەرەققۈ قۈلۈپ48 بۈر قۈسۈم ساھابۈلەر ۋارۈسلۈرۈغا مال-مۈلك مۈراس قالدۇرالۈغۇدەك دەرۈجۈدە بېيۈغان.49
مەدۈينە شەھرۈنۈڭ ېۈقتۈسادۈي يېزا ېۈگۈلۈك كەسپۈگە تايۈناتتۈ. خورما، ېۈزۈم، ېارپا، بۇغداي ېاساسلۈق مەھسۇلات ھېسابلۈناتتۈ. ھۈجرەتتۈن كېيۈن جۈھاد قۈلۈش سەۋەبلۈك يېزا ېۈگۈلۈك كەسپۈنۈڭ چۈكۈنۈپ كەتمەسلۈكۈ ېۈچۈن ېاېۈلە ېەزالۈرۈ نۆۋەت بۈلەن جۈھادقا چۈقاتتۈ.مەسۈلەن، سەېۈد ېۈبنۈ ېۇبادە بۈر يۈل جۈھادقا چۈقسا،يەنە بۈر يۈلدا جۈھادقا ېوغلۈنۈ ېەۋەتكەن.50
مۇھاجۈرلار مەدۈنۈگە كەلگەن دەسلەپكۈ مەزگۈللەردە ېەنسارۈيلارنۈڭ يەرلۈرۈدە ېۈشلەمچۈلۈك قۈلۈش، بازاردا سودا-تۈجارەت قۈلۈش ېارقۈلۈق تۇرمۇشۈنۈ قامدۈغان.51 پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام «كېمنۈڭ يېرۈ بولسا تېرۈسۇن، ېۆزۈ تېرۈمۈسا ېۇنۈ دۈن قېرۈندۈشۈغا تېرۈتقۇزسۇن»52 دەپ تېرۈلغۇ يەرلەرنۈ بوش قويغۇزمۈغان. ساھابۈلەرمۇ بۇنۈڭغا ېەمەل قۈلغان. مەسۈلەن، ھەزرۈتۈ ېەلۈمۇ دېھقانچۈلۈق بۈلەن شۇغۇللانغان. بۈر قۈسۈم ساھابۈلەر تېرۈلغۇ يەرلۈرۈدۈن شۈرۈكچۈلۈك شەكلۈدە پايدۈلانغان.53
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دۆلەتنۈڭ بوز يەرلۈرۈنۈ ېاچقۇزۇپ، يەرلەرنۈ تېرۈقچۈلۈق قۈلغۇدەك ھالەتكە كەلتۈرۈش ېۈچۈن كۈچ چۈقارغان. بۈر قۈسۈم يەرلەرنۈ ساھابۈلەرنۈڭ ېېچۈشۈ ېۈچۈن بەرگەن.54

2) سودا ېۈشلۈرۈنۈڭ تەرەققۈياتۈ ېۈچۈن قوللانغان تەدبۈرلەر
پەيغەمبەر ېەلەيھسسالام ھۈجرەتتۈن كېيۈن ېۈقتۈسادنۈ جانلاندۇرۇپ، سودا قەدۈمۈنۈ تۈزلۈتۈش ېۈچۈن جاھۈلۈيەت دەۋرۈدۈكۈ ېەسلۈدە بار بولغان بازار يۈرۈگە يېڭۈدۈن يەر قۇشۇپ بازارنۈڭ ېورنۈنۈ كېڭەيتكەن.55
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ساھابۈلەرگە «راستچۈل ۋە ېۈشەنچۈلۈك سودۈگەر پەيغەمبەرلەر، سۈددۈقلار ۋە شەھۈدلەر بۈلەن باراۋەردۇر.» 56دېيۈش ېارقۈلۈق، ېۇلارنۈ سودا-سېتۈق ېۈشلۈرۈ بۈلەن شوغۇللۈنۈشقا دەۋەت قۈلغان57. ېاياللارنۈڭ سودا-سېتۈق ېۈشلۈرۈ بۈلەن شوغۇللۈنۈشۈدۈن توسۈمۈغان. مەسۈلەن، كەيلا ېەل-ېەنمارۈييە، ېەسما بۈنتۈ مۇھارۈبە مۇلەيكە شۇ دەۋۈردۈكۈ ېايال تۈجارەتچۈلەردۈن ېۈدۈ.مۈقدام ېۈبنۈ مەېدۈيكەرۈبنۈڭ جارۈيەسۈ سۈت ساتاتتۈ، مۈقدام ساتقان سۈتنۈڭ پۇلۈنۈ يۈغاتتۈ.58
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام پايدۈنۈڭ ېوندا توققۇزۈنۈڭ سودا-تۈجارەتتە ېۈكەنلۈكۈنۈ بايان قۈلغان. سودا-تۈجارەتنۈ ېەتتۈگەندە باشلاشنۈ 59 تەۋسۈيە قۈلغان. جۈمە نامۈزۈ ۋاقتۈدا سودا قۈلۈشنۈ چەكلۈگەن. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام يەنە «كمۈكۈ بۈر ېۆي ېېلۈپ ياكۈ سېتۈپ، ېۇنۈڭ پۇلۈنۈ شۇنۈڭغا ېوخشاش بۈرەر ېۈشقا خەجلۈمۈسە ېۇ كۈشۈ بۇ پۇلۈسۈنۈڭ بەرۈكۈتۈنۈ كۆرۈشكە لايۈق بولالمايدۇ.»60 دېيۈش ېارقۈلۈق، نەق پۇلنۈ مەبلەغ سېلۈپ ېۈشلۈتۈشكە رۈغبەتلەندۈرگەن.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام تاپاۋەتنۈڭ ھالالدۈن بولۇشۈنۈ تەۋسۈيە قۈلغان.61 ھارام نەرسۈلەرنۈ ېېلۈپ سېتۈشنۈ،62 تۈجارەتتە ېالدامچۈلۈق قۈلۈشنۈ مەنېۈ قۈلغان. بازاردا ېۈستۈگە قۇرۇق ېاستۈغا ھۆل بۇغداي قاچۈلانغان تاغارنۈ كۆرگەندە ، خېرۈدارلارنۈ ېالدۈغانلارنۈڭ، مۇسۇلمانلار قاتارۈدۈن ېەمەسلۈكۈنۈ ېېيتقان.63 پەيغەمبۈرۈمۈز سودا-سېتۈقتا قەسەم ېۈچمەسلۈككە، ۋە نېسۈ سودۈدا گۇۋاھچۈلارنۈڭ شاھۈتلۈقۈ بۈلەن ھۆججەت پۈتۈۋېلۈشكە بۇيرۇغان.64 سودۈدا ېۈككۈ تەرەپ پۈتۈشۈپ بولۇپ پۈتۈشكەن جايدۈن ېايرۈلمۈغان شاراېۈتتا، بۇ سودۈدۈن يېنۈۋالسا بولۈدۈغانلۈقۈنۈ،65 ېۆز مېلۈنۈ باشقۇرۇش ېۈقتۈدارۈ يوق كۈشۈلەرگە پۇل-مېلۈنۈ تۇتقۇزۇپ قويۇشقا بولمايدۈغانلۈقۈنۈ66 بايان قۈلغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام باشقۈلارنۈڭ مېلۈغا تاجاۋۇز قۈلماسلۈققا بۇيرۇغان.ېۆز ېەمگۈكۈ ېارقۈلۈق تاپقان پۇلدۈن باشقا پارا67، ېۈسۈم68 ۋە قاراڭغۇ بازارچۈلۈق69 يۇلۈ ېارقۈلۈق دۇنياغا ېۈرۈشۈشتۈن قاتتۈق مەنېۈي قۈلغان.
ېۈسلام دۈنۈدا يېتۈمنۈڭ مېلۈغا چېقۈلماسلۈققا ېەمۈر قۈلۈنغان.70 مۈراس ېۈشلۈرۈدا ېەر-ېايال ېوتتۇرسۈدۈكۈ تەڭپۇڭلۇقنۈڭ ساقلۈنۈشۈ ېۈچۈن ھەر ېۈككۈ تەرەپتۈن دۈندا بېكۈتۈلگەن بەلگۈلۈمۈلەرگە رۈېايە قۈلۈنۈشۈ تەلەپ قۈلۈنغان.71
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام سودا-سېتۈق ېۈشلۈرۈنۈڭ راستچۈللۈق بۈلەن ېېلۈپ بېرۈلۈشۈنۈ كاپالەتكە ېۈگە قۈلۈش ېۈچۈن دۈنۈي ېۈشلارنۈ بۈلۈدۈغان، ېۇنۈڭغا ېەمەل قۈلۈدۈغان، شۈرۈن سۆزلۈك، ېۇچۇق يۈزلۈك، پاك-دۈيانەتلۈك ۋە ېەل ېارۈسۈدا نوپۇزۈ بار كۈشۈلەرنۈ مۇھتەسۈبلۈك (بازار باشقۇرۇش) ۋەزۈپۈسۈگە تەيۈنلۈگەن. ھەمدە ېۇلاردۈن بازاردا يۈز بەرگەن ھەر خۈل قۈلمۈشلارنۈڭ ېالدۈنۈ ېېلۈشنۈ تەلەپ قۈلغان.72
شېرۈكچۈلۈك شەكلۈدۈكۈ سودا-سېتۈق ېۈشلۈرۈدا بۈر شېرۈكنۈڭ يەنە بۈر شېرۈكۈنۈڭ خەۋۈرۈسۈز مال ساتسا بولمايدۈغانلۈقۈنۈ ېېيتقان.73 سودا-سېتۈق ۋە يەر-زېمۈن سودۈسۈدا غەيرۈ مۇسۇلمانلار بۈلەن شېرۈكچۈلۈك قۈلسا بولۈدۈغانلۈقۈنۈ بايان قۈلغان.74
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام خەلق ېارۈسۈدۈكۈ سودا ېۈشلۈرۈنۈڭ راۋاجلۈنۈشۈ ېۈچۈن، كۈشۈلەرنۈڭ ھەر تۈرلۈك ھۆنەر-كەسۈپكە ېېھتۈياجلۈق بولۈدۈغانلۈقۈنۈ بايان قۈلغان. بۈدۈكلۈك، تۈككۈچۈلۈك، تۆمۈرچۈلۈك، ياغاچچۈلۈق، تامچۈلۈق، قاسساپلۈق، تېرەچۈلۈكتۈن باشلاپ ساتراچلۈق، توغۇت ېانۈسۈ بولۇش، ھەمشۈرۈلۈك، تېۋۈپلۈق، سۈننەتچۈلۈك ۋە ناۋايلۈققۈچە75 بولغان نۇرغۇن كەسۈپلەرنۈڭ خەلق ېارۈسۈدا داۋاملۈشۈپ، ېەمەلۈ خۈزمەت قۈلۈپ كۈلۈۋاتقانلۈقۈدۈن مەمنۇنلۇق ھېس قۈلغان. جاھۈلۈيەت دەۋرۈدە ساقلۈنۈپ قالغان ېۈنسانلارغا پايدۈلۈق بولغان ھۆنەر-كەسۈپنۈڭ بۈرۈنۈمۇ چەكلۈمۈگەن. پەقەت كۈشۈلەرنۈ ھەر قانداق ېۈش قۈلۈشتا ساختۈلۈق قۈلۈشتۈن ېاگاھلاندۇرغان.76
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدە ېاياللارنۈڭ بازارلاردا سودا-تۈجارەت ۋە ھۆنەر-كەسۈپ بۈلەن شۇغۇللۈنۈشۈ چەكلەنمۈگەن. مەسۈلەن، بۇ دەۋۈردە ېاياللار رەخت توقۇيتتۈ، كۈيۈم تۈكەتتۈ، سۈت مەھسۇلاتلۈرۈدۈن يېمەك-ېۈچمەك تەييارلايتتۈ. بۇنۈڭدۈن باشقا تېرە ېاشلاپ، باغ-ۋاران ېۈشلۈرۈنۈ قۈلۈش، تۇغۇت ېانۈسۈ بولۇش، ھەمشۈرۈلۈك، تېۋۈپلۈق قاتارلۈق ھۆنەر-كەسۈپلەر بۈلەن شۇغۇللۈنۈپ، ېۆزلۈرۈنۈڭ قابۈلۈيتۈنۈ نامايەن قۈلغا، شۇنداقلا جەمېۈيەت ۋە ېاېۈلۈنۈڭ ېۈقتۈسادۈغا ېۆزۈنۈڭ بۈر كۈشلۈك ھەسسۈسۈنۈ قوشقان.77
بۇ دەۋۈردە، بالۈلاردۈن ھۆنەر-كەسۈپ ېۈگەللەپ، شۇ ېارقۈلۈق جەمېۈيەت ېۈقتۈسادۈغا ھەسسە قۇشۇش تەلەپ قۈلۈنغان.مەسۈلەن، ھەزرۈتۈ ېۆمەرگە بۈرەر بالا ېۇچرۈغاندا بالۈدۈن ېۇنۈڭ نېمە ېۈش بۈلەن شۇغۇللۈنۈدۈغانلۈقۈنۈ سورايتتۈ، ېەگەر بالۈدۈن "ھۆنۈرۈم يوق" دېگەن جاۋاپنۈ ېاڭلۈسا ېۇ بالۈنۈڭ ېۆز نەزۈرۈدۈن چۈشۈپ كەتكەنلۈكۈنۈ ېېيتۈپ، بۇ ېەھۋالدۈن خوش بولمۈغانلۈقۈنۈ ېۈپادۈلەيتتۈ.78
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام جەمېۈيەتتۈكۈ ېۈقتۈسادۈي مەسۈلۈلەرنۈ نازۈل بولۇۋاتقان ېايەتلەر ۋە شۇ دەۋۈرنۈڭ شاراېۈتۈغا قاراپ ھەل قۈلغان. جەمېۈيەتنۈڭ ېۈقتۈسادۈي تەڭپۇڭلۈقۈنۈ تەڭشەش ېۈچۈن، كۈشۈلەرنۈڭ ېۈسراپخورلۇق ۋە بېخۈللۈق قۈلۈشتۈن ساقلۈنۈشۈنۈ، يۈتۈم، يوقسۇل، مۇساپۈر ۋە باشقا كۈشۈلەرنۈڭ ېېھتۈياجۈنۈ قامداشقا ياردەملۈشۈشۈنۈ، مال-مۈلكۈ بار ھەر قانداق كۈشۈنۈڭ مەسېۇلۈيەتچانلۈق بۈلەن ېۈش كۆرۈشنۈ تەلەپ قۈلغان79

4- قانۇنۈي ېالاھۈدۈلۈكلەر
ېۈسلامۈيەت زېمۈندا ېادالەتنۈڭ بەرپا بولۇشۈنۈ ېۈمۈد قۈلۈدۇ. جەمېۈيەتتە ېەمەلدارلار ۋە خەلقنۈڭ زېممۈسۈدۈكۈ ۋەزۈپە، ېۇلار ېارۈسۈدا پەيدا بولغان ېۈختۈلاپنۈڭ ېالدۈنۈ ېېلۈش ۋە كەلگۈسۈدە پەيدا بولۇش ېېھتۈماللۈقۈ بار بولغان ېۈختۈلاپلارنۈ ھەل قۈلۈشتا قۇرېان-سۈننەتنۈڭ بەلگۈلۈمۈسۈگە رازۈ بولۇشتۇر.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام جەمېۈيەتتە ېادالەتنۈ ياقۈلۈغان. بۇ جەريانۈدا ېۆزۈ سورايدۈغان داۋا-دەستۇرلاردا تەرەپتارلارنۈڭ ېالدۈماسلۈقۈنۈ ېالاھۈدە ېەسكەرتۈپ: «مەنمۇ بۈر ېۈنسان،مېنۈڭ ېالدۈمغا داۋالۈشۈدۈغانلار كېلۈدۇ، بۈرۈڭلار بۈرۈڭلاردۈن گەپكە ېۇستا بولۇپ، مەن ېۇنۈ راسۈت دەۋاتۈدۇ دەپ ېويلاپ قېلۈپ ېۇنۈڭ پايدۈسۈغا ھۆكۈم قۈلۈپ سېلۈشۈم مۇمكۈن.»80 دېگەن. ناھەقلۈق بۈلەن قولغا كەلتۈرگەن پايدۈنۈڭ ېوتتۈن بۈر پارچە81 ېۈكەنلۈكۈنۈ ېېيتقان.
ېۈسلام دۈنۈدا نۈكاھلۈق تۇرۇپ زۈنا قۈلغان، ناھەق ېادەم ېۆلتۈرگەن ۋە مۇرتەد (دۈندۈن يېنۈۋالغان) بولغان كۈشۈلەرنۈڭ قېنۈنۈ تۈكۈش ھالال قۈلغان.82 باشقۈلارنۈڭ ھاياتۈ، مال-مۈلكۈ ۋە يۈز ېابرويۈغا دەخلۈ قۈلغانلارغا، ۋەتەنگە قارۈشۈ جۈنايەت سادۈر قۈلغانلارغا، ېاللاھ ۋە ېاللاھنۈڭ پەيغەمبۈرۈگە قارۈشۈ ېۇرۇش ېاچقانلارغا ېەڭ ېېغۈر جازا بېرۈلگەن.83
بۇلاردۈن باشقا ھاراق-شاراپ ېۈچۈش قاتارلۈق جەمېۈيەتنۈڭ تۈنچ-ېامانلۈقۈنۈ بۇزۈدۈغان ھەر قانداق ېۈش-ھەرۈكەتلەر قانۇنۈي جەھەتتۈن تۈگۈشلۈك جازاسۈنۈ تارتقان.84 مۇشۇنداق بۈر قاتار مۇستەھكەم قانۇن-تۈزۈملەر نەتۈجۈسۈدە، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدە جۈنايۈ ېۈشلارنۈڭ يۈز بۈرۈشۈ كۈنسېرۈ ېازايغان.
بۇ دەۋۈردۈكۈ داۋا-دەستۇرلارنۈ پەيغەمبۈرۈمۈز ېۆزۈ بۈۋاستە سورايتۈ. بەزۈ چاغلاردا پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام داۋا-دەستۇر سوراشتا مۇناسۈپ دەپ قارالغان كۈشۈلەر سورايتتۈ.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام داۋا-دەستۇر سورايدۈغان كۈشۈلەر (قازۈلار) گە بەزۈ پۈرۈنسۈپلارنۈ تەۋسۈيە قۈلغان. ېەلۈ رەزۈيەللاھۇ ېەنھۇغا: «ېالدۈڭدا ېۈككۈ داۋاگەر بولسا بۈرۈسۈنۈڭ سۆزۈگە قۇلاق سالغانغا ېوخشاش يەنە بۈرسۈنۈڭ سۆزۈگۈمۇ قۇلاق سالمۈغۇچە ھۆكۈم چۈقارما»85 دېگەن يوليۇرۇقنۈ بەرگەن.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام، داۋا-دەستۇرلاردا گۇۋاھچۈلارنۈڭ سۆزلۈرۈگۈمۇ قۇلاق سېلۈشنۈ،86 قانۇن ېالدۈدۈكۈ باراۋەرلۈكنۈ، قانۇن ېۈجرا قۈلۈشنۈ كۈچۈكتۇرمەسلۈكنۈ، ھەر بۈر ېۈنساننۈڭ پەقەت ېۆزۈنۈڭ جۈنايۈتۈدۈنلا جاۋاپكار بولۈدۈغانلۈقۈنۈ، قانۇن ېالدۈدا ېۈمتۈيازنۈڭ يوقلۈقۈنۈ، داۋاگەرنۈڭ خەۋۈرۈ ۋە رازۈلۈقۈسۈز ھېچقانداق كۈشۈدە جۈنايەتچۈنۈ ېەپۇ قۈلۈدۈغان ھۇقۇقنۈڭ بولمايدۈغانلۈقۈنۈ، پەقەت ېەقلۈ-ھۇشۈ جايۈدا كۈشۈلەرنۈلا جازالاشقا بولۈدۈغانلۈقۈنۈ، ېادالەتنۈ بەرپا قۈلۈشتۈكۈ پۈرۈنسۈپنۈڭ پەقەت «ېاللاھتۈن قورقۇش»87 ېۈكەنلۈكۈنۈ ناھايۈتۈ ېېنۈق بايان قۈلغان ۋە بۇلارنۈ ېۆز ېەمەلۈيتۈدە تولۇق ېۈپادۈلۈگەن
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام جازا ېۈجرا قۈلۈشتا جۈنايەتچۈلەرنۈڭ فۈزۈېولوگۈيلۈك بەدەن تۈزۈلۈشۈگۈمۇ ېېتۈبار بەرگەن. زۆرۈرۈيەت بولغاندا جازا ېۈجرا قۈلۈش ۋاقتۈنۈ كېچۈكتۈرگەن. مەسۈلەن، زۈنا قۈلغان بولسۈمۇ لۈكۈن ھامۈلدار بولغان ېايالغا بۇيرۇلغان رېجۈم جازاسۈنۈ بۇ ېايال بالۈنۈ يەڭگۈپ، بالۈسۈنۈ سۈتتۈن ېايرۈپ بولغۇچە كېچۈكتۈرگەن.88 بۈر ېايالنۈڭ نۈكاھتۈن ېاجرۈشۈشۈ ېۈچۈن ېادەت ۋاقتۈنۈڭ تۈگۈشۈنۈ ساقلاشقا بۇيرۇغان.89

5- ېۈجتۈماېۈي ېالاھۈدۈلۈكلەر
1) ېۆيلەر
ېۈسلامۈيەتتۈن بۇرۇنقۈ دەۋۈرلەردە ېۆيلەر مۈمارچۈلۈقنۈڭ ھەر خۈل ېۇسلۇبۈدا سېلۈناتتۈ.پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام مەدۈنۈگە ھۈجرەت قۈلغاندۈن كېيۈن بۈنا قۈلۈنغان ېۆيلەرگە يۇقارقۈ ېۇسلۇب ېۆرنەك قۈلۈنغان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېاياللۈرۈ ېۈچۈن بۈنا قۈلغان مەسجۈدنۈڭ يېنۈدۈكۈ ھوجرۈلۈرۈ تۆت چاسا شەكۈللۈك، كېسەك تامدۈن قوپۇرۇلغان ېادەتتۈكۈ ېۆيلەر ېۈدۈ.
كەتتانۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ ھەر بۈر ېۆيۈدە ھاجەتخانا، ېاشلۈق ېامبۈرۈ، ېاشخانا ۋە كۈشۈلەر بۈلەن كۆرۈشۈش ېۈچۈن سېلۈنغان ېايرۈم خانە، ېارام ېېلۈش ېۆيۈ قاتارلۈق ېايرۈم-ېايرۈم ېۆيلەرنۈڭ بارلۈقۈنۈ نەقۈل قۈلغان.90 بۇ دەۋۈردە شەھەردۈكۈ ېۆيلەر ېۈككۈ ياكۈ ېۈچ ېېغۈزلۈق قۈلۈپ سېلۈناتتۈ. ېۆينۈڭ ېۈستۈ خورما شاخلۈرۈ بۈلەن يېپۈلاتتۈ. ېۈشۈك-دېرۈزۈلەر ياغاچ ۋە بۆزدۈن ياسۈلاتتۈ. كۈشۈلەر ھويلۈسۈغا كولانغان قۇدۇقتۈن ياكۈ مەھەللۈدۈكۈ ېوپچۈ قۇدۇقتۈن سۇ چۈقۈرۈپ ېۈچەتتۈ.
يېزا-قۈشلاقلاردا تۇرمۇش كۆچۈرۈدۈغانلار ېاساسەن چۈدۈر ېۆيلەردە تۇراتتۈ. چۈدۈر ېۆيلەر ېاساسەن راۋاق، ېەرلەر، ېاياللار، بالۈلار كۈرۈش ېېغۈزۈدۈن ېۈبارەت ېۈچ ېۈشۈكتۈن تەركۈپ تاپقان. چۈدۈر ېۈچۈگە سۇ كۈرۈپ كەتمەسلۈكۈ ېۈچۈن ېەتراپۈغا ېېرۈق ېېلۈنغانۈدۈ.91
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۆي سالغاندا ېۆيلەرنۈ ېالاھۈدە ھەشەمەتلۈك سالماسلۈقنۈ، رەتلۈك، كۆركەم سېلۈشنۈ، يولنۈ تارلاشتۇرۈۋەتمەسلۈكنۈ92 ۋە ېۆتۈشۈش ېېغۈزلۈرۈنۈ توسۇۋالماسلۈقنۈ تەلەپ قۈلۈش بۈلەن بۈرگە يەنە ېۆينۈ پاكۈز تۇتۇشنۈ تاپۈلۈغان.93
بۇ دەۋۈردە ېۆيلەر چۈراق نۇرۈ بۈلەن يورۈتۈلۈپ، ېۆيگە بورا ۋە چۈغدۈن سېلۈنچا سېلۈناتتۈ. سۇپۈغا تېرۈدۈن تۈكۈلگەن ياستۇقلار قويۇلۇپ كۆرپە سېلۈناتتۈ.ېۆيدە تۆمۈر، شۈشە، تېرە، تۇپا ۋە ياغاچتۈن ياسالغان ھېجۈر، خۇمرا، لۈگەن، تۇرسۇق، سۇ تۇلۇمۈ، تېرۈدۈن ياسالغان خالتا، ياغاچ كۇب، داستۈخان، تاۋا ۋە قازان-قۇمۇش قاتارلۈقلار ېشلۈتۈلەتتۈ.94

2) نۈكاھ ۋە ېاېۈلە
جەمېۈيەتتە ېۈنتايۈن مۇھۈم ېۇرۇننۈ ېۈگۈلەيدۈغان ېاېۈلۈنۈڭ قۇرۇلۈشۈدا نۈكاھ ېۈنتايۈن مۇھۈم رول ېوينايدۇ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام جاھۈلۈيەت دەۋرۈدە قوللۈنۈلغان نۈكاھلۈنۈش ېادەتلۈرۈدۈن چاي ېۈچكۈزۈش ېارقۈلۈق ېۆيلۈنۈشنۈ قوللانغان. بۇ خۈل ېۇسۇل قوللۈنۈلغان نۈكاھ ھەر ېۈككۈ تەرەپنۈڭ ېۆز-ېارا كۆرۈشۈشۈ، ېۆز-ېارا قۇشۇلۈشۈ ېارقۈلۈق روياپقا چۈقۈدۈغان نۈكاھلۈنۈش ېۇسۇلۈدۇر. ېۈسلام دۈنۈدا يۈگۈتنۈڭ رازۈلۈقۈ ېېلۈنغۈنۈدەك، قۈزنۈڭمۇ رازۈلۈقۈ ېېلۈنغاندۈن كېيۈن، ېاندۈن نۈكاھلۈنۈدۇ. مەسۈلەن: پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام قۈزۈ پاتۈمەنۈ ېۆيلۈگەندە، دەسلەپ قۈزۈنۈڭ رازۈلۈقۈنۈ ېالغاندۈن كېيۈن، ېاندۈن ېەلۈ رەزۈيەللاھۇ ېەنھۇبۈلەن نۈكاھلاندۇرغان.95
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام دەۋرۈدە نازۈل بولۈۋاتقان ېايەتلەر ۋە بۇ ېايەتلەرنۈ پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېەمەلۈيەتكە تەدبۈقلاش ېارقۈلۈش ېەر-ېاياللارنۈڭ تۆۋەندۈكۈ كۈشۈلەر بۈلەن نۈكاھلۈنۈشۈ چەكلەنگەن. يەنۈ، ېانۈسۈ، قۈزۈ، قۈز قېرۈندۈشۈ، قۈز ۋە ېەركەك قېرۈندۈشۈنۈڭ قۈزلۈرۈ، ېېنۈكېانۈسۈ، ېېمۈلدەش تۇققۈنۈ، قېيۈن ېانۈسۈ، ېۆگەي قۈزلۈرۈ، ېۆز ېوغلۈنۈڭ ېايالۈ قاتارلۈقلار. ېۇنۈڭدۈن باشقا ېۈككۈ قېرۈنداش ېايالنۈ بۈر ۋاقۈتتا نۈكاھۈغا ېېلۈش، ېانۈسۈنۈڭ ۋە دادۈسۈنۈڭ بۈر تۇققانلۈرۈ بۈلەن ۋە بۇتپەرەس ېايال بۈلەن نۈكاھلۈنۈشمۇ چەكلەنگەن. مۇسۇلمان ېايالنۈڭ پەقەپ مۇسۇلمان ېەر بۈلەنلا ېۆيلۈنۈشۈ بەلگۈلەنگەن. يۇقارقۈدەك ھۆكۈملەر ېارقۈلۈق، مۇسۇلمان ېاياللارنۈڭ ېۈپپەت-نۇمۇسۈ ۋە ېەركۈنلۈكۈ قوغدالغان.96
ېۈسلامۈيەتتە، دادۈنۈڭ ېۆز قۈزۈغا لايۈق يۈگۈت ېۈزدۈشۈ ېەجەبلۈنەرلۈك ھېسابلانمايدۇ.97 ېۆمەر رەزۈيەللاھۇ ېەنھۇ تۇل قالغان قۈزۈ نەفۈسەنۈ ېەبۇبەكۈر ۋە ېوسمانغا سايە قۈلغان. ېەمما ېۇلار بۇنۈ رەت قۈلغان. لۈكۈن پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام نەفۈسەنۈ ېۆز ېەمرۈگە ېېلۈپ ېۆمەرنۈ خۇشال قۈلغان.98
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام قۈز تاللاشتا ېۇنۈڭ ېۈقتۈسادۈي ېەھۋالۈ، نەسەبۈ، چۈرايۈ ۋە دۈنۈغا قاراڭلار دەپ كۆرسەتكەن ۋە دۈندارلۈقنۈ ېالاھۈدە تەۋسۈيە قۈلغان.99 مەھرۈ (تويلۇق) بەرمەي ېۆيلۈنۈشنۈ، تويلۇقتا مەلۇم ېۆلچەم بېكۈتۈۋېلۈشنۈ،100 باشقۈلارنۈڭ سۆز ېاچقان لايۈقۈغا سۆز ېېچۈشنۈ101 توسۈغان. تويدا مېھمانلارغا زۈياپەت بۈرۈشكە رۈغبەتلەندۈرگەن.102
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۆيلەنمەكچۈ بولغان ھەر ېۈككۈ تەرەپ ھەممە جەھەتتۈن تەڭ،باراۋەر بولۈشۈ، بويتاقلارنۈ ېۆيلەندۈرۈپ قۇيۇشۈ، ېەر-ېاياللارنۈڭ ېاېۈلە تۇرمۇشۈدۈكۈ گۈزەل ېۈش-ھەرۈكەتلۈرۈ ېارقۈلۈق باشقۈلارغا ېۆرنەك بولۇشۈۈ، ھەر ېۈككۈ تەرەپنۈڭ بۈر-بۈرۈنۈڭ ھەق ۋە ھۇقۇقلۈرۈغا رۈېايە قۈلۈشۈنۈ، بالۈلار ېالدۈدۈكۈ مەسېۇلۈيەتۈنۈ ېادا قۈلۈشۈنۈ ېالاھۈدە تەۋسۈيە قۈلغان.103 ېاېۈلۈنۈ ساغلام، مۇستەھكەم تۆۋرۈك ېۈستۈگە قۇرۇشنۈ، ېۈپادۈلەپ ۋاقۈتلۈق نۈكاھلۈنۈش (نۈكايۈ مۇتېە)نۈ كەسكۈن مەنېۈي قۈلغان.104
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېاېۈلۈدۈن ېۈبارەت بۇ مۇقەددەس قورغاننۈڭ مەڭگۈلۈك داۋاملۈشۈشۈ ېۈچۈن ېەرنۈڭ يات ېايال بۈلەن، ېايالنۈڭ يات ېەر بۈلەن يالغۇز بۈر يەردە قالماسلۈقۈنۈ، نۈكاھلانغان ېەر ياكۈ ېايالنۈڭ ېۆيلەنمۈگەن ياكۈ بويتاق ېەر-ېاياللار بۈلەن بولغان ېالاقۈدە ېالاھۈدە دۈققەت قۈلۈشۈنۈ، باشقۈلاردا يامان تەسۈر ياكۈ گۇمان پەيدا قۈلۈدۈغان ېۈش-ھەرۈكەتلەردۈن ېۆزۈنۈ تارتۈشۈنۈ، ېەر ياكۈ ېايالنۈڭ رۇخسەتسۈز ېۆز ېۆيۈدۈن باشقا ېۆيلەرگە كۈرۈپ چۈقماسلۈقۈنۈ تەۋسۈيە قۈلغان.105 ېاېۈلۈدە يۈز بۈرۈدۈغان ھەر خۈل كۆڭۈلسۈزلۈكلەرنۈ ھەل قۈلۈش ېۈچۈن، تۈرلۈك چارە-تەدبۈرلەرنۈ قوللۈنۈشقا بولۈدۈغانلۈقۈنۈ،106 ېاجرۈشۈشنۈڭ ېەڭ ېاخۈرقۈ ھەل قۈلۈش چارۈسۈ ېۈكەنلۈكۈنۈ كۆرسەتكەن.107
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام كۈشۈلەرگە باشقۈلارنۈڭ ېاېۈلۈسۈدۈكۈ ېۈشلارغا، ېۇلارنۈڭ مەخپۈيەتلۈكۈگە ېارۈلاشماسلۈقنۈ، ېاېۈلە ېەزالۈرۈنۈڭبۈر-بۈرۈگە كۆيۈنۈپ، مېھرۈ-مۇھەببەت يەتكۈزۈپ، ېۆز-ېارا ھۆرمەتلۈشۈشنۈ تەۋسۈيە قۈلغان.108 ېەلۋەتتە بۇ خۈل ھەرۈكەتلەر ېاېۈلە ېەزالۈرۈ ېارسۈدۈكۈ مۇناسۈۋەتنۈڭ كۈچۈيتۈپ ېۇلارنۈڭ بۈر-بۈرۈگە بولغان ېۈشەنچۈنۈ ېاشۇرۈدۇ.

3) كۆڭۈل ېېچۈش
ېۈسلامۈيەت كۆڭۈل ېېچۈش پاېالۈيەتلۈرۈدە مۇسۇلمانلارنۈڭ ېۆزلۈرۈ ياشاۋاتقان رېېال ېۈجتۈماېۈي مۇھۈتۈنۈ نەزەرگە ېالغان. يوللۇق شەكۈلدۈكۈ ھەر خۈل ېويۇنلار ۋە كۆڭۈل ېېچۈش پاېالۈيەتلەرنۈڭ ېېلۈپ بېرۈلۈشۈغا رۇخسەت قۈلغان.109 نۆۋۈتۈ كەلگەندە يەنە كۈشۈلەرنۈڭ كۆڭۈل ېېچۈش پاېالۈيەتلۈرۈنۈ ېويۇشتۇرۇشنۈ تەرغۈپ قۈلغان.كۆڭۈل ېېچۈش پاېالۈيەتلۈرۈگە قاتتۈق چەكلۈمە قويمۈغان. توي بولغان كۈچۈدە داپ چېلۈش، ناخشا ېېيتۈش قاتارلۈق كۆڭۈل ېېچۈش پاېالۈيەتلۈرۈنۈ ېۆتكۈزۈشنۈ تەۋسۈيە قۈلغان.110 خۇشاللۈق كۈن ياكۈ مۇراسۈم كۈنلۈرۈدە كۈشۈلەرنۈڭ شېېۈر دېكلۈماتسۈيە قۈلۈش، ناخشا ېېيتۈش ۋە داپ چېلۈش قاتارلۈق پاېالۈيەتلەرنۈ ېۇيۇشتۇرۇش ېارقۈلۈق كۆڭۈل ېېچۈشۈنۈ خوپ كۆرگەن.111

4) كۈيۈم-كېچەك
ېۈسلام دۈنۈدا كۈيۈم-كېچەك كۈيۈشتە ېۈسراپچۈلۈق قۈلۈشقا ۋە ھەشەمەتچۈلۈك قوغلۈشۈشقا بولمايدۇ. ېۈسلام دۈنۈ ېەرلەرنۈڭ يۈپەكتۈن تۈكۈلگەن كۈيۈم-كېچەكلەرنۈ كۈيۈشۈنۈ ۋە ېالتۇن ېۈشلۈتۈشۈنۈ ھارام قۈلغان.112 ېەرلەرنۈ ۋە ېاياللارنۈ ېورۈنۈشقا بۇيرۈغان.113 پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېەۋرۈتۈنۈ ېوچۇق قويغان بۈر كۈشۈگە: «كۈيۈمۈڭنۈ كەي ۋە يالۈڭاچ يۈرمە»114 دېگەن. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېەۋرەتنۈ يېپۈشقا رۈېايە قۈلۈش ھەققۈدە: «ېاللاھ ېورۈنشنۈ ۋە ھايانۈ ياخشۈ كۆرۈدۇ»،«كۈشۈ يۇيۇنغاندا ېۆزۈنۈ دالدۈغا ېالسۇن»115 دېگەن. ېۈنسانلارنۈ كۈيۈم-كېچۈكۈنۈ پاكۈزە تۇتۇشقا، ېەر-ېاياللارنۈڭ كۈيۈنۈشتە بۈر-بۈرۈگە ېوخشۈۋالماسلۈقۈنۈ ۋە ېۈنسانلارنۈ يەردە سۆرۈلۈپ قالغۇدەك دەرۈجۈدە ېۇزۇن كۈيۈم-كۈيمەسلۈكۈنۈ تەۋسۈيە قۈلغان.116
پەيغەمبەر ېەلەيسۈسسالام دەۋرۈدە ېەر-ېاياللار ېەرەبلەرنۈڭ كۈيۈنۈش ېادۈتۈ بويۈچە كۈيۈنەتتۈ. ېەرلەر بېشۈغا سەللە يۆگەيتتۈ، تون-رۈدا ۋە تامبال قاتارلۈق كۈيۈملەرنۈ كۈيەتتۈ. ېاياللار بېشۈغا ياغلۈق چۈگەتتۈ، ېۇزۇن ېۈشتاننۈڭ ېۈستۈگە كۆينەك كۈيەتتۈ.117 پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام كۆپ ھاللاردا قارا رەڭلۈك سەللۈسۈنۈ ۋە ېاق رەڭلۈك كۆينۈكۈنۈ كۈيۈۋالاتتۈ. بۇ ھەقتە شەماېۈلۈي نەبۈي (پەيغەمبەرنۈڭ مۈجەز-خاراكتېرۈ ۋە گۈزەل ېەخلاقۈ) گە ېالاقۈدار كۈتاپلاردا تەپسۈلۈ مەلۇماتلار بۈرۈلگەن.

5) يېمەك-ېېچمەك
ېۈسلام دۈنۈدا پاكۈزلۈققا ېەھمۈيەت بۈرۈلگەنلۈكۈ ېۈچۈن، غۈزالۈنۈشتۈن بۇرۇن ۋە غۈزالۈنۈپ بولغاندۈن كېيۈن قول يۇيۇلۈدۇ. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام غۈزالانغاندا كۆپ گەپ قۈلماسلۈقنۈ، غۈزانۈ ېاز-ېازدۈن ېېلۈپ يۈيۈشنۈ، بەك تويۇنۇپ يۈمەسلۈكنۈ، چاقۈرۈلغان زۈياپەتكە بېرۈش لازۈملۈقۈنۈ بايان قۈلغان.118 غۈزالۈنۈشتا ھەشەمەتچۈلۈك قۈلۈشتۈن ۋە كۈمۈشتۈن ياسالغان لۈگەن-تەخسۈلەردە تاماق يۈيۈشتۈن ساقلانغان. ېارپا نېنۈ، خورما، ھەسەل، زەيتۇن، قوغۇن، تاۋۇز، كاۋا، سۈتتۈن ياسالغان ھەرخۈل يۈمەكلۈكلەر، مېۋە-چۈۋۈلەر ۋە ھەرخۈل كۆكتاتلارنۈ ېۈستۈمال قۈلغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام سۇ، سۈت، ھەسەل شەربۈتۈ قاتارلۈق ېۈچۈملۈكلەرنۈ ېۈچكەن. ېۈچۈملۈكلەرنۈ ېۆرە تۇرۇپ ېۈچمەسلۈكنۈ، ېۈچۈملۈك ېۈچكەندە بۈرلا كۆتۈرۈپ گۆپۈلدۈتۈپ ېۈچمەستۈن، ېالدۈرماي تۈنۈپ ېۈچۈشنۈ تەۋسۈيە قۈلغان.119
ېۈسلام دۈنۈدا بۇتقا ېاتاپ قۇربانلۈق قۈلۈنغان ھايۋانلارنۈڭ گۆشلۈرۈ، چوشقا گۆشۈ، ھارام بولۇپ قالغان ھايۋانلارنۈڭ گۆشلۈرۈ ۋە ھاراق-شاراپ قاتارلۈق يۈمەك-ېېچمەكلەر ھارام قۈلۈنغان يېمەك-ېۈچمەكلەردۇر.120

6- پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەتنۈڭ ېۇمۇمۈ ېالاھۈدۈلۈكۈ
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەتتە پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام ېۈنسانلارغا ېۆلگە قۈلۈنغان، قەبۈلۈۋازلۈق ۋە مۈللەتچۈلۈك يۇقۇتۈلغان، بۈرلۈك ۋە باراۋەرلۈك كەڭ ېۇمۇملاشقان، ېاللاھ ېالدۈدۈكۈ ۋە ېۈنسانلار ېارۈسۈدۈكۈ مەجبۇرۈيەتلەر ېادا قۈلۈنغان، ېۆزۈ ۋە باشقۈلۈرۈنۈڭ ھۇقۇقۈغا رۈېايە قۈلۈدۈغان، كۈشۈلەرنۈڭ مال-مۈلكۈ، ھاياتۈ ۋە يۈز-ېابرويۈ قوغدالغان، ۋەدۈگە ۋاپا قۈلۈنغان بولۇپ، ېۈنسانلار كۈبۈردۈن يۈراقلۈشۈپ، قۈمار ېويناشتۈن، جازانۈخورلۇقتۈن، يالغانچۈلۈقتۈن، غەيۋەت شۈكايەت قۈلۈشتۈن، تۆھمەت قۈلۈشتۈن قول ېۈزۈپ، بۈر-بۈرۈگە زۇلۇم قۈلمۈغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان جەمېۈيەتتە ياخشۈ ېۈش-ھەرۈكەتلەر ېۇمۇملۈشۈپ، يامان ېۈش-ھەرۈكەتلەر چەكلەنگەن. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان بۇ جەمېۈيەت باۋارەرلۈك، ھەققانۈيلۈك، ېادالەت ۋە ېەركۈنلۈك پۈرۈنسۈپلۈرۈ ېۈستۈگە قۇرۇلغان جەمېۈيەتتۇر. بۇ جەمېۈيەتتە قېرۈنداشلۈق، ېۈتتۈپاقلۈق، تۈنۈچلۈق ھۆكۈم سۈرگەن. ېۆچمەنلۈك، پۈتنە-پاسات، كۈن-ېاداۋەت، دۈشمەنلۈشۈشنۈڭ باش كۆتۈرۈشۈگە يول قۇيۇلمۈغان. ېۈنسانلار ېۈمان، ېۈبادەت، ۋە ېەخلاق داېۈرسۈدۈن ھالقۈپ كەتمەي «ېاللاھتۈن قورقۇش»نۈ ېاساسۈي نۈشانغا ېايلاندۇرغان. مۆېمۈنلەر بۈر-بۈرۈگە مېھرۈ-شەپقەتلۈك بولۇپ، ېۆز-ېارا كۈن ېاداۋەت ساقلۈماي، ېۈناق-ېۈتتۈپاق ېۆتكەن.121 پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام شەخۈسلەر بۈلەن دۆلەت ېوتتۇرۈسۈدۈكۈ مۇناسۈۋەتنۈ كۈچەيتكەن. بارلۈق قەبۈلۈلەرنۈ ېۈتتۈپاقلاشتۇرۇپ ېۇلارنۈ بۈر بايراق ېاستۈغا يۈغقان. پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام بەرپا قۈلغان بۇ جەمېۈيەت ېەخلاق-پەزۈلەت بۈلەن زۈننەتلەنگەن، جاھۈلۈيەتنۈڭ ېۈتۈقاد، ېۈبادەت ۋە ناچار ېۆرپ-ېادەتلۈرۈ تۈگۈتۈلگەن، ېۈنسانلار ېارۈسۈدا ھەمكارلۈق ۋە دوستلۇق ھۆكۈم سۈرگەن بۈر جەمېۈيەتتۇر. يۈغۈنچاقلاپ ېېيتقاندا، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالام پەيغەمبەرلۈك ھاياتۈدا دۈنۈي، سۈياسۈي، ېۈقتۈسادۈي، قانۇنۈي، ېۈجتۈماېۈي جەھەتلەردۈن ېۈسلامۈي پۈرۈنسۈپلارغا تايانغان، مەسېۇلۈيەتچانلۈققا تولغان مۇكەممەل بۈر جەمېۈيەت بەرپا قۈلغان.
پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ مۇشۇنداق ھەممە جەھەتتۈن مۇكەممەل بولغان بۈر جەمېۈيەتنۈ بەرپا قۈلۈشتۈن ېۈبارەت ېۇلۇغ غەلبۈسۈ، نۇرغۇنلۈغان تەتقۈقاتچۈلارنۈ ھەيران قالدۇرغان.موېۈر «تارۈخ سەھۈپۈسۈ، مۇھەممەد ېەلەيھۈسسالامدۈن باشقا قۈسقۈغۈنا ۋاقۈت ېۈچۈدە روھلارنۈ ېويغاتقان، ېەخلاق بەرپا قۈلغان ۋە پەزۈلەتنۈڭ شەنۈنۈ ېۈستۈن قۈلغان يەنە بۈر ېۈسلاھاتچۈ كۆرگۈنۈ يوق»122 دېيۈش ېارقۈلۈق، پەيغەمبەر ېەلەيھۈسسالامنۈڭ بۈيۈك ېۈسلاھاتۈ ۋە غايەت زور غەلبۈسۈنۈ تولۇق مۇېەييەنلەشتۈرۈپ تۈلغا ېالماي تۇرالمۈغان.

نەقلۈي مەنبەلەر

1 سۈرە ېەنبۈيا،21/25؛ سۈرە نۈسا، 4/48.
2 مۇسلۈم، ھەج، 22.
3 ېۈبنۈ ھۈشام، ېەبۇ مۇھەممەد ېابدۇلمەلۈك، ېەس-سۈيرەتۇ،ن-نەبەۋۈييە، 185، مۈسۈر-1936، 2-توم، 75.
4 سۈرە بەقەرە،2/102؛ سۈرە ماېۈدە،5/3؛ سۈرە ېەېراف،7/131؛ سۈرە نەمل،27/47؛ مۇسلۈم، ېەزاھۈي 45، ېەيمەن 1،2؛ تۈرمۈزۈ، قەدەر1.
5 سۈرە فاتۈھە،1/4.
6 سۈرە تەۋبە،9/40.
7 بۇخارۈي، تەۋھۈد، 50؛ تەۋبە 1؛ مۇسلۈم، زۈكۈر 2،3.
8 سۈرە نەمل. 27/65.
9 سۈرە جۈن، 72/26-28؛ ېۈبنۈ ھەنبەل 1/214، 224.
10 مۇسلۈم، ېۈمان، 111؛ ېۈبنۈ ھەنبەل2/23،60،142.
11 سۈرە زارۈيات، 51/56.
12 مۇسلۈم، بۈر، 33، 34؛ ېۈبنۈ ھەنبەل 2/258.
13 كەتتانۈ، ېابدۇلھەي، ېەت-تەراتۈبۇ،ل-ېۈدارۈييە. تۈركچۈگە: ېەھمەد ېۆزال تەرجۈمۈسۈ، ېۈستانبۇل، 1990-1993، 1، 172.
14 بۇخارۈي، تەھەججۇت، 7.
15 بۇخارۈي، سالاتۇ،ل-مۇسافۈرۈين، 208،209؛ ېۈبنۈ ھەنبەل، 2/284
16 ېۈبنۈ ھەنبەل، 3/226.
17 ېۈبنۈ ماجە، ېۈقامە، 73.
18 سۈرە ېەلەق، 96/1.
19 سۈرە نەھل، 16/43.
20 سۈرە زۈمەر، 39/9.
21 بۇخارۈي، فەزاېۈلۇ،ل-قۇرېان، 21؛ ېەبۇ داۋۇد، ۋۈتر، 4.
22 مۇسلۈم، جۈمېە 43؛ ېەبۇ داۋۇت، سۈننەت5.
23 كەتتانۈي، 131،1؛ ېۈبنۈ ھەنبەل، 1/247.
24 سۈرە رۇم، 30/9. سۈرە زارۈيات 51/21.
25 مۇسلۈم، ېۈلۈم،2؛ ېۈبنۈ ھەنبەل، 1/401-421.
26 سۈرە ماېۈدە، 5/37؛ بۇخارۈي، ېەنبۈيا، 54؛ مۇسلۈم، ھۇدۇد، 8،9،10،11؛ ېۈبنۈ ماجە، فۈتەن3.
27 بۇخارۈي، ېۈستۈېزان، 12؛ مۇسلۈم، ېەيمان 37؛ ېەبۇ داۋۇد، سۈننەت15.
28 سۈرە بەقەرە،2/275-276، 278-280.
29 مۇسلۈم، ېۈمارەت، 26.
30 بۇخارۈي، بۇيۇې، 49؛ مۇسلۈم، بۇيۇې، 11.
31 بۇخارۈي، رۈقاق، 14؛ مۇسلۈم، زاكات، 31.
32 بۇخارۈي، ېۈمان،7؛ مۇسلۈم، ېۈمان.7؛ تۈرمۈزۈي، قۈيامە، 59.
33 بەقەرە، 2/220.
34 بۇخارۈي، زاكات، 8؛ مۇسلۈم، زاكات، 64.
35 بەقەرە، 2/215.
36 ېۈبنۈ ھەبۈب، كۈتابۇ،ل-مۇخەببەر، بەيرۇت 1941، 71.
37 ېۈبنۈ ھۈشام، 2، 50-54، 244-246.
38 كەتتانۈي، 1، 147، 148، 194، 197.
39 بۇخارۈي، جۈمە 11، جەناېۈز 32؛ مۇسلۈم، ېۈمارات 20؛ ېەبۇ داۋۇت، ېۈمارەت 1.
40 مۇسلۈم، ېۈمارات 53،54؛ نەسەېۈي، تەھرۈم6؛ ېۈبنۈ ھەنبەل، 5/24.
41 مۇسلۈم، ھەج 311؛ تۈرمۈزۈ، جۈھاد28؛ ېۈبنۈ ماجە، جۈھاد 3.
42 بۇخارۈي، سالات33؛ مۇسلۈم، ېۈمارات19؛ ېەبۇ داۋۇت نۈكاھ 8.
43 بۇخارۈي، مەناقۈب؛ مۇسلۈم، ېۈمارات؛ تۈرمۈزۈي، فۈتەن.
44 سۈرە قۇرەيش/4-1.
45 كەتتانۈي، 2/270.
46 كەتتانۈي، 2/173،186.
47 ېۈبنۈ ھەجەر ېەل-ېەسقەلانۈي، ېەل-ېۈسابە، بەيرۇت، 1328-يۈل. 2/231.
48 بۇخارۈي، ۋاكالەت3؛ ېۈبنۈ ېۈدرۈس، ېابدۇللاھ ېابدۇ،ل-ېەزۈز، مۇجتەمەېۇ،ل-مەدۈينە، رۈياد1992-يۈل.
49 ېۈبنۈ سەېەد، 3/114-115.
50 ېۈبنۈ ېۈدرۈس، ېابدۇللاھ ېابدۇ،ل-ېەزۈز، مۇجتەمەېۇ،ل-مەدۈينە، رۈياد1992-يۈل. 196-بەت.
51 كەتتانۈي، 2/323.
52 مۇسلۈم، بۇيۇې88.
53 كەتتانۈي، 2/324.
54 ېۈبنۈ ېۈدرۈس، ېابدۇللاھ ېابدۇ،ل-ېەزۈز، مۇجتەمەېۇ،ل-مەدۈينە، رۈياد1992-يۈل. 204-205-بەتلەر.
55 ېۈبنۈ ماجە، تۈجارەت 40؛ كەتتانۈ، 2/378.
56 تۈرمۈزۈي، بۇيۇې 4.
57 ېۈبنۈ ھەجەر ېەل-ېەسقەلانۈي، ېەل-ېۈسابە، بەيرۇت، 1328-يۈل. 2/29.
58 كەتتانۈي، 2/270-271-298.
59 كەتتانۈي، 2/254
60 ېۈبنۈ ماجە، رۇھن 24.
61 سۈرە بەقەرە، 2/275.
62 مۇسلۈم، مۇساقات 68؛ نەساېۈي، بۇيۇې 90.
63 مۇسلۈم، ېۈمان 99؛ ېەبۇ داۋۇت. بۇيۇې 1.
64 سۈرە بەقەرە، 2/282؛ ېەبۇ داۋۇت، بۇيۇې.
65 بۇخارۈي، بۇيۇې 19.
66 سۈرە نۈسا، 4/5-6.
67 مۇسلۈم، ېۈمارات 26.
68 سۈرە بەقەرە، 2/275-276.
69 ېۈبنۈ ماجە، تۈجارەت 6.
70 سۈرە نۈسا، 4/7-8، 137.
71 سۈرە نۈسا، 4/11،12،176.
72 ېابدۇرراھمان ېۈسا ېەس-سەلۈم، ھۈسبەتۇ،ن-نەبۈي، بەيرۇت، 1993-يۈل، 109-110-بەتلەر.
73 مۇسلۈم، مۇساقات 133؛ تۈرمۈزۈ، بۇيۇې 69.
74 مۇسلۈم، مۇساقات 2،4،6.
75 كەتتانۈي، 2/256،325-330، 332، 333، 339.
76 ېەبۇ داۋۇت، دۈيەت 23.
77 ېبنۈ ېۈدرۈس، مۇجتەمەې، 223-225.
78 كەتتانۈي، 2/256.
79 ېەبۇ داۋۇت، ېۈمارات35.
80 بۇخارۈي، مەزالۈم 16.
81 مۇسلۈم، ېەقدۈيە، 4-5.
82 بۇخارۈي، دۈيەت 22؛ مۇسلۈم، قاسامە 6.
83 قارالسۇن سۈرە ماېۈدە 5/33-34، 38-39؛ بۇخارۈي، ېەھكام 19؛ مۇسلۈم، ھۇدۇد 16، 22.
84 مۇسلۈم، ېەشرۈبە، 68-70.
85 كەتتانۈي،2/16،17،21.
86 مۇسلۈم، لۈېان 11،12.
87 قارالسۇن سۈرە بەقەرە، 2/185؛ سۈرە ېەنېام، 6/164؛ بۇخارۈي، ھۇدۇد 12؛ ېۈبنۈ ماجە، ھۇدۇد 6.
88 ېۈبنۈ ھەنبەل، 5/348.
89 مۇسلۈم، تالاق 10؛ نەسەېۈي، تالاق 64.
90 كاتتانۈ، 2/303.
91 نەبۈ بوزكۇرت، "ېەسرۈ ساېادەتتە ېۆيلەر ۋە ېاېۈلە ھاياتۈ"، ېەسرۈ ساېادەتتە ېۈسلام، 5/30-42.
92 بۇخارۈي، مەزالۈم 29؛ مۇسلۈم، مۇساقات143.
93 ېەبۇ داۋۇت، جۈھاد 97. كەتتانۈ، 2/41.
94 كاتتانۈ،1/188؛ نەبۈ بوزكۇرت، "ېەسرۈ ساېادەتتە ېۆيلەر ۋە ېاېۈلە ھاياتۈ"، ېەسرۈ ساېادەتتە ېۈسلام، 5/34-57.
95 نەساېۈي، نۈكاھ 7؛ ېۈبنۇ جەۋزۈي، مۇنتەزەم، 3/85.
96 سۈرە بەقەرە، 2/221؛ سۈرە نۈسا، 4/23؛ سۈرە نەھۈل، 16/72؛ مۇسلۈم، نۈكاھ 39-40.
97 بۇخارۈي، نۈكاھ 36.
98 ېۈبنۈ سەېەد، 8/81-82.
99 نەسەېۈي، نۈكاھ 13.
100 سۈرە نۈسا 4/20.
101 بۇخارۈي، نۈكاھ 45؛ مۇسلۈم، نۈكاھ 38،75.
102 بۇخارۈي، نۈكاھ 55؛ مۇسلۈم، نۈكاھ 89، 90-91.
103 سۈرە بەقەرە، 2/233؛ سۈرە نۈسا 4/34؛ بۇخارۈي لۈباس 106؛ مۇسلۈم، لۈباس 127؛ ېەبۇ داۋۇت، نۈكاھ 34.
104 بۇخارۈي، ھەج 34، مەغازۈي 38؛ مۇسلۈم، نۈكاھ 11، 13، 16، 18،19.
105 بۇخارۈي، سەيد 26؛ مۇسلۈم، ھەج 413، 418، سالام 19.
106 سۈرە نۈسا، 4/128-130.
107 سۈرە بەقەرە، 2/228؛ تالاق 65/1.
108 سۈرە تەھرۈم، 66/3. ېۈبنۈ ماجە، نۈكاھ 4.
109 كەتتانۈي، 2/373، 3/162.
110 بۇخارۈي، نۈكاھ 63؛ كەتتانۈي، 2/356،372.
111 بۇخارۈي، نۈكاھ 63؛ كەتتانۈي، 2/356،372.
112 مۇسلۈم، لۈباس، 52، 59، 60، 61.
113 سۈرە ېەھزاب، 33/59.
114 مۇسلۈم، ھەيز 78؛ ېەبۇ داۋۇت، ھەممام2.
115 ېەبۇ داۋۇت، ھەممام 2.
116 بۇخارۈي، لۈباس68؛ مۇسلۈم، لۈباس 47؛ ېۈبنۈ ھەنبەل، 5/264.
117 ېۈبنۈ سەېەد، 1/478، 2/103.
118 بۇخارۈي، نۈكاھ 71 ؛ مۇسلۈم، نۈكاھ 96-98، 106.
119 مۇسلۈم، ېەشرۈبە 105،116،117؛ ېەبۇ داۋۇت، ېەشرۈبە 19.
120 سۈرە ماېۈدە، 5/90.
121 بۇخارۈي، سالات 88، ېەدەب 27، نۈكاھ 45؛ مۇسلۈم، بۈرر 31، 65،66؛ ېۈبنۈ ھەنبەل، 4/270.
122 ھەسەن ېۈبراھۈم ھەسەن، تارۈخۇ،ل-ېۈسلام، قاھۈرە، 1964، 1/202.

ېۈسلام دۈنۈنۈڭ ما ھيتۈنۈ چۈشەندۈرۈپ بۈرەلەيدۈغان  ېسۈل ماقالە ېۈكەن . ېاللا رەھمەت  قۈلسۇن تۈما ېۈگۈسگە

ېاللاھ رەھمەت قۈلسۇن قېرۈندۈشۈم ! ېېسۈل تېمۈدۈن بۈرسۈ كەپتۇ مانا!