دۇنيا مەدەنىيەت مۆجىزىلىرى_ قىزىل مىڭ ئۆيلىرى

    قىزىل مىڭ ئۆيلىرى شىنجاڭ ئۇيغۇر ئاپتۇنۇم رايونى باي ناھىيىسىدىن شەرقى جەنوپقا 60كىلومېتىر كېلىدىغان ئورۇندا بولۇپ، مەملىكەتلىك نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان مەدەنىي يادىكارلىق ئورنى.
   «قىزىل» نىڭ مەنىسى ئۇيغۇر تىلىدىكى رەڭنى ئىپادىلەيدىغان قىزىلنى كۆرسىتىدۇ.  تاشكېمىرلار مۇزات دەرياسىنىڭ شىمالى قىرغىقىدىكى تىك قىيالارغا جايلاشقان. ھازىر ساقلىنىپ قالغان تاشكېمىرلار 236. بۇنىڭ ئىچىدە بىر قەدەر مۇكەممەل ساقلانغان تاشكېمىرلار تەخمىنەن 3\1ى ئەتراپىدا. تاشكېمىرلارنىڭ تۈزۈلمە ئالاھىدىلىكى، تام رەسىملىرى ئىپادىلىگەن مەزمۇن ۋە سەنئەت ئۇسلۇبى قاتارلىق تەرەپلەردىن تەھلىل قىلىش ، رادىئاكىتىپلىق كاربۇندىن پايدىلىنىپ يىل دەۋرىنى ئېنىقلاش ئۇسۇلىنى قوللۇنۇش قاتارلىقلار ئارقىلىق تاشكېمىرلارنىڭ ياسالغان ۋاقتى ئاساسەن 4-ئەسىردىن 8-ئەسىرلەرگىچە بولغان دەۋر بولۇپ، دەسلەپكى ، ئارىلىق ۋە ئاخىرقى مەزگىل قاتارلىقلارغا ئايرىشقا بولىدۇ. بۇ تاشكېمىرلەر كۈسەن تاشكېمىر سەنئىتىنىڭ تىپىك ۋەكىلى. ئىز تورى بەك ياخشى
      قىزىل تاشكېمىرلىرى ( قىزىل مىڭ ئۆيلىرى) كۇچا ناھىيەسىگە قوشنا بولغان باي ناھىيىسىنىڭ قىزىل يېزىسىدىكى مىڭئۆي تېغىدا بولۇپ، تاشكېمىرلەر مۇزات دەرياسىنىڭ شىمالى قىرغىقىدا. كۇچادىن 73كىلومېتىر، بايدىن 67كىلومېتىر يىراقلىقتا. بۇ تاشكېمىرلەر دۆلىتىمىزدىكى ئەڭ بۇرۇن ياسالغان ۋە ئەڭ غەرپكە جايلاشقان زور كۆلەمدىكى تاشكېمىرلەر بولۇپ ، مىلادى 3-ئەسىرلەردە ياسىلىشقا باشلىغان. 5~7-ئەسىرلەر ئەڭ گۈللەنگەن مەزگىلى بولۇپ، 8-ئەسىرنىڭ ئاخىرلىرىدىن تارتىپ  توختاپ قېلىشقا قاراپ يۈزلەنگەن. بۇ تاشكېمىرلەر ياسىلىش ۋاقتىنىڭ ئۇزۇنلىقى جەھەتتە دۇنيادا كەمدىن كەم ئۇچرايدۇ. ئىز تورىدا ئىزلىرىمىز قالسۇن!
    19-ئەسىرنىڭ ئوتتۇرىلىرىدا چىڭ دەۋرىدىكى يازغۇچى شۈي سۇڭ «غەربى رايوننىڭ سۇ يوللىرى» دىگەن ئەسىرىدە قىزىل مىڭ ئۆيلىرى توغىرلىق توختالغان. 1903-يىلى ياپۇنىيەلىك 渡边哲信 بىلەن 崛贤雄 قىزىل مىڭ ئۆيلىرىدىن نۇرغۇن تاشكېمىر رەسىملىرىنى كېسىپ ، بەزى يادىكارلىقلارنى كولاپ ئېلىپ كەتكەن.  1913-يىلى ياپۇنىيەلىك 野村荣三郎 بىلەن吉川小一郎 تاشكېمىرلارغا قارىتا تەكشۈرۈش ئېلىپ بارغان. 1906-يىلىدىن 1913-يىلىغىچە بولغان ئارىلىقتا ،گىرمانيەلىك گرىنۋېدىل بىلەن لېكوك ئۇزۇن مۇددەتلىك تەكشۈرۈش، ئۆلچەش،سۆرەتكە ئېلىش، خاتىرىلەش ئېلىپ بېرىپ زور تۈركۈمدىكى تام رەسىملىرىنى، ھەيكەللەرنى،يازما يادىكارلىقلارنى ئوغۇرلاپ كەتكەن. بۇلاردىن باشقا يەنە روسىيەلىك ئولدىنبۇرگ، فىرانسيەلىك پېللىئوت، ئەنگىلىيەلىك سىتەيىنلەرمۇ بۇ جايغا كېلىپ كەتكەن. 1928-يىلى جۇڭگولۇق  خۇاڭ ۋېنبى ئەپەندى140 تىن ئارتۇق تاشكېمىرگە نومۇر قويۇپ،ئۆلچىگەن ھەمدە بەزى تاشكېمىرلارنى رەتلىگەن. 1953-يىلى غەربى شىمال رايونى مەدەنىيەت ئىدارىسى شىنجاڭ يادىكارلىق تەكشۈرۈش گۇرۇپپىسى تاشكېمىرلارغا قارىتا كەڭ دائىرىلىك تەكشۈرۈش، ئۆلچەش ئېلىپ بارغان.1973-يىلى قىزىل تاشكېمىر قوغداش ئورنى يەنە بىر تاشكېمىرنى بايقىغان. ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تور
     قىزىل مىڭ ئۆيلىرىدىكى تاشكېمىرلار ئادەتتە ئىككى خىل بولۇپ؛ بىرى راھىپلار بۇتقا تاۋاپ قىلىدىغان ۋە نوم سۆزلەيدىغان،يەنە بىرى راھىپلار ئىستىقامەتتە ئولتۇرۇدىغان گەمىلەر. گەمىلەرنىڭ بەزىلىرى چوڭ بولۇپ، ئۇدۇل تامغا بۇت ئورۇنلاشتۇرۇلغان. بەزىلىرىنىڭ ئوتتۇرىسىدا تۈۋرۇك بار. بەزىلىرى تۆت تەرەپلىك شەكىلدە. كۆپىنچە گەمىلەردە ئىككى تونىل شەكىللىك قۇرۇلما بار. گەمە ئىچىگە ئوچاق قاتارلىق ئادەتتىكى تۇرمۇش بۇيۇملىرى قويۇلغان. بۇ ئوخشىمىغان ، ئىشلىتىلىشى ھەرخىل بولغان گەمىلەر قانۇنىيەتلىك ئورۇنلاشتۇرۇلۇپ پارچە-پارچە بۆلەكلەرنى ھاسىل قىلغان. بۇ ھەربىر بۆلەكنى ئورۇنلاشتۇرۇلىشىدىن قارىغاندا بىر ئىبادەتخانا دەپ قارىغىلى بولىدۇ. ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تورى ئىز تور
    قىزىل مىڭ ئۆيلىرىدىكى بۇت-ھەيكەللەر ۋە تام رەسىملىرى زور دەرىجىدە بۇزغۇنچىلىققا ئۇچرىغان بولسىمۇ، ساقلىنىپ قالغان تام رەسىملىرى 5000 كۇۋادىرات مېتىرغا يېتىدۇ.  تام رەسىملىرىدا تەسۋىرلەنگەن مەزمۇنلار ئاساسەن دىن تارقىتىش، نېرۋاناغا يېتىش ۋە بۇددانىڭ تۇغۇلۇشتىن ئىلگىرىكى ئىشلىرى تەسۋىرلەنگەن ھىكايىلەر. گەمىدىكى بوشلۇق كىچىك بولغاچقا رەسىمدە ئىپادىلەنگەن ھىكايىلەر ئىخچام قىلىپ تەسۋىرلەنگەن.17-نومۇرلۇق تاشكېمىرنىڭ تورۇسىدىلا 38پارچە تۇغۇلۇشتىن ئىلگىرىكى ئىشلار تەسۋىرلەنگەن ھېكايىلەر ئىپادىلەنگەن. تام رەسىملىرىدە يەنە ئىشلەپچىقىرىش، تۇرمۇش، ئۆرپ-ئادەتلەرلەرمۇ ئىپادىلەنگەن. 38-نومۇرلۇق تاشكېمىردە ھەرخىل ساز-چالغۇلارنىڭ سىزمىلىرى بار.175-نومۇرلۇق تاشكېمىردە تېرىقچىلىق، ساپال ياساش قاتارلىق ئىشلەپچىقىرىش ئەمگىكى تەسۋىرلەنگەن كۆرۈنۇشلەر بولۇپ، شىنجاڭنىڭ تارىخ، مەدەنىيەت سەنئىتىنى تەتقىق قىلىشتىكى قىممەتلىك ماتىرىياللار بولۇپ  ھېساپلىنىدۇ. قىزىل مىڭئۆيلىرى جۇڭگونىڭ تاشكېمىر سەنئىتى جەھەتتە بەلگىلىك ئورۇنغا ئىگە بولۇپ، كۈسەن مەدەنىيىتىنى تەتقىق قىلىش، بۇددىزىم مەدەنىيىتى ۋە شەرق بىلەن غەرپنىڭ مەدەنىيەت ئالماشتۇرۇشىدا مۇھىم ئەھمىيەتكە ئىگە. ئىز تورى www.iz.la
    قىزىل مىڭ ئۆيلىرى بىلەن موگاۋ تاشكېمىرلىرى جۇڭگودىكى «تۆت چوڭ تاش كېمىر»نىڭ بىرى بولۇشتەك نامغا ئىگە بولۇپ، قىزىل تاشكېمىرلىرى دۆلىتىمىز ئىچىدە ئەڭ بۇرۇن ياسالغان تاشكېمىرلەردۇر.مىلادى 3-ئەسىردە ياسلىشقا باشلانغان بولۇپ،تارىخى دۇنخۇاڭدىكى موگاۋ تاشكېمىرلىرىدىنمۇ ئۇزۇن. ھازىرغىچە نومۇر قويۇلغان تاشكېمىرلەر 236 بولۇپ،نسبەتەن مۇكەممەل ساقلانغانلىرى 135،بۇلارنىڭ ئىچىدە 80پارچىدىن ئارتۇق تام رەسىم بولۇپ، تام رەسىمىنىڭ كۆلىمى 10مىڭ كوۋادىرات مېتىرغا يېتىدۇ. ئۆزىگە خاس ئۇسلۇپقا ئىگە بولۇپ، كۈسەن مەدەنىيىتىنىڭ سەۋىيسىىگە ۋەكىللىك قىلىدۇ، ناھايىتى زور تەتقىق قىلىش قىممىتىگە ئىگە.1961-يىلى مەملىكەت بويىچە1-تۈركۈمدىكى نۇقتىلىق قوغدىلىدىغان يادىكارلىقلار قاتارىغا كىرگۈزۈلگەن. www.iz.la

                                                                                     قىزىل مىڭ ئۆيلىرى جايلاشقان تىك قىيالىق تاغ ۋە كومىراجىۋا ھەيكىلى
ئىز تورىدا ئىزلىرىمىز قالسۇن!